Ik had een neef in Den Haag - Vijfeeuwenmigratie.nl
Ik had een neef in Den Haag - Vijfeeuwenmigratie.nl
Ik had een neef in Den Haag - Vijfeeuwenmigratie.nl
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Annemarie Cottaar<br />
<strong>Ik</strong> <strong>had</strong> <strong>een</strong> <strong>neef</strong> <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
\ .<br />
Nieuwkomers <strong>in</strong> de tw<strong>in</strong>tigste eeuw
<strong>Ik</strong> <strong>had</strong> <strong>een</strong> <strong>neef</strong> <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>
· - - - -<br />
Annemarie Cottaar<br />
<strong>Ik</strong> <strong>had</strong> <strong>een</strong> <strong>neef</strong> <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
Nieuwkomers <strong>in</strong> de tw<strong>in</strong>tigste eeuw<br />
WAANDERS UITGEVERS· HAAGS GEMEENTEARCHIEF
I n houd<br />
7 Voorwoord<br />
10 I<strong>nl</strong>eid<strong>in</strong>g<br />
16 Vakbekwame vreemdel<strong>in</strong>gen gevraagd<br />
vreemdel<strong>in</strong>gen 1848-1931<br />
34 Kle<strong>in</strong> Italië <strong>in</strong> Transvaal<br />
italianen<br />
54 Van p<strong>in</strong>daventer tot restauranthouder<br />
ch<strong>in</strong>ezen<br />
70 Een pleisterplaats <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
<strong>in</strong>donesiërs<br />
88 Een onuitwisbaar Indisch stempel<br />
<strong>in</strong>dische nederlanders<br />
112 Tussen kousenband en kaw<strong>in</strong>a<br />
sur<strong>in</strong>amers<br />
..:CONOMISCH-HISTORISCHE<br />
BIBLIOTHEEK<br />
-- 1W11999<br />
loc92 S 2:;I'\<br />
AMSTERDAM
-- -------<br />
136 De geur van rubber en tabak<br />
gastarbeiders<br />
158 Een veilig h<strong>een</strong>komen<br />
vluchtel<strong>in</strong>gen<br />
190 Nawoord<br />
194 Noten<br />
La Petite Belgique<br />
Joods <strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen<br />
Van vakantie tot permanent verblijf<br />
202 Literatuur<br />
204 Register<br />
208 Colofon<br />
• ' " • • , • .1. .<br />
Mislukte Hongaarse opstand
- -- ----<br />
7<br />
Voorwoord<br />
Vreemdel<strong>in</strong>gen hebben altijd deel uitgemaakt van de <strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g, maar <strong>in</strong><br />
de stadsgeschiedenis is er we<strong>in</strong>ig over hun belevenissen terug te v<strong>in</strong>den. Het 7So<br />
jarig bestaan van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> vormde <strong>een</strong> goede gelegenheid om <strong>een</strong>s stil te staan<br />
bij de wijze waarop nieuwkomers zich hier <strong>in</strong> de afgelopen eeuw <strong>een</strong> plaats hebben<br />
verworven en <strong>een</strong> bijdrage aan de stad hebben geleverd. Het <strong>Haag</strong>s Gem<strong>een</strong>te<br />
archief nam het <strong>in</strong>itiatief voor <strong>een</strong> historische studie en de gem<strong>een</strong>te <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
zorgde voor de f<strong>in</strong>ancier<strong>in</strong>g. De uitvoer<strong>in</strong>g was <strong>in</strong> handen van het Leids Instituut<br />
voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (LISWO).<br />
Het onderzoek vond niet all<strong>een</strong> plaats <strong>in</strong> bibliotheken en archieven, maar vooral <strong>in</strong><br />
de huiskamers van de migranten zelf. In de <strong>in</strong>spirerende en vaak hartverwarmende<br />
gesprekken vertelden zij uitgebreid over hun ervar<strong>in</strong>gen. Soms vroegen mensen of<br />
al die persoo<strong>nl</strong>ijke her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen wel belangrijk genoeg waren om <strong>in</strong> <strong>een</strong> boek te<br />
verwerken. De meesten waren zich evenwel bewust van de historische kennis die<br />
zij met zich meedroegen - van het belang van vastgelegde ervar<strong>in</strong>gen voor anderen,<br />
niet <strong>in</strong> de laatste plaats voor hun nazaten. Zij haalden vergeten documenten te<br />
voorschijn en stelden hun fotoalbums beschikbaar. Zo hebben zij niet all<strong>een</strong> de<br />
geschiedenis van hun groep verrijkt, maar juist ook die van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>.<br />
Naast de migranten speelden ook andere mensen <strong>een</strong> belangrijke rol <strong>in</strong> dit onder<br />
zoek. Allereerst de leden van de begeleid<strong>in</strong>gscommissie, te weten: Steven Broers,<br />
Jan Lucassen, Flip Maarschalkerweerd, Nel Statema en John Waalr<strong>in</strong>g. Vervolgens<br />
de medewerkers van het gem<strong>een</strong>tearchief, <strong>in</strong> het bijzonder S. Veldhuijzen en Wim<br />
de Kon<strong>in</strong>g Gans. Tot slot Gerard van der Harst, die de gegevens uit de vreemdel<strong>in</strong><br />
genregisters <strong>in</strong> <strong>een</strong> database verwerkte, en Leo Lucassen en Wim Willems, beiden<br />
verbonden aan het Centrum voor de Geschiedenis van Migranten, die het manu<br />
script nauwgezet van commentaar voorzagen.<br />
Dankzij de gem<strong>een</strong>te <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> en haar 7so-jarig jubileum is er nu <strong>een</strong> boek, waar<br />
uit <strong>een</strong> ieder kennis kan vergaren over hoe het migranten <strong>in</strong> deze stad is vergaan.<br />
Misschien is het ook <strong>een</strong> aanspor<strong>in</strong>g om er op uit te trekken en <strong>een</strong>s te gaan kijken<br />
naar de eerste islamitische begraafplaats aan de Kerkhoflaan en die mooie terrazzo<br />
vloeren <strong>in</strong> de Passage. En bedenk wat er van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> zou zijn geworden zonder al<br />
die Hagenaars die ooit als vreemdel<strong>in</strong>g de stad b<strong>in</strong>nenkwamen.
De registratie van buiten<br />
landers vond plaats bij<br />
de vreemdel<strong>in</strong>gendienst<br />
aan de Laan Copes van<br />
Cattenburch. Op de foto<br />
uit '9s8l<strong>in</strong>ks voor de tafel<br />
brigadier G.J. Spaay.<br />
[Politie <strong>Haag</strong>landen]
10<br />
I<strong>nl</strong>eid<strong>in</strong>g<br />
Dit verhaal over migranten <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> beg<strong>in</strong>t <strong>in</strong> 1848. Niet omdat <strong>in</strong> dat jaar de<br />
- - ------<br />
eerste buite<strong>nl</strong>ander voet op <strong>Haag</strong>se bodem zette, daarvoor moeten we veel dieper<br />
terug <strong>in</strong> de tijd, maar omdat de politie toen begon met het systematisch bijhouden<br />
van vreemdel<strong>in</strong>genregisters. Daar<strong>in</strong> tekende zij op welke buite<strong>nl</strong>anders <strong>in</strong> de stad<br />
verbleven, waar ze zich vestigden en de reden van hun verblijf. Uit die periode zijn<br />
all<strong>een</strong> de registers van de jaren 1848 en 1849 bewaard gebleven. Daar<strong>in</strong> komen de<br />
namen voor van de Italianen Brignoli, Bapretti en Bertani, die de stad <strong>in</strong> juni 1849<br />
opluisterden met hun orgelmuziek. Zij bleven niet lang; na twee weken vertrok de<br />
<strong>een</strong> richt<strong>in</strong>g Delft, de andere twee richt<strong>in</strong>g Haarlem. In dezelfde maand trad <strong>een</strong><br />
<strong>in</strong>ternationale muziekgroep op <strong>in</strong> <strong>een</strong> hotel aan het Spui. De Hongaarse muzikant<br />
Selig, die Constant<strong>in</strong>opel opgaf als woonplaats, werd begeleid door de Belgen<br />
Van Haute en Van der Spurt. Ook arriveerden <strong>een</strong> Franse artiste dramatique, <strong>een</strong><br />
Zwitserse suikerbakker en de Franse t<strong>in</strong>negieter Leon Mannier, die zijn <strong>in</strong>trek nam<br />
<strong>in</strong> het Gasthuis. Verder komen we <strong>in</strong> de registers <strong>een</strong> rij namen tegen van <strong>in</strong> groe<br />
pen reizende Belgische strohoedenmakers, die ook tientallen jaren later nog naar<br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwamen. Al deze vreemdel<strong>in</strong>gen <strong>had</strong>den één d<strong>in</strong>g gem<strong>een</strong>: ze kwamen<br />
om te doen waar ze goed <strong>in</strong> waren.<br />
De reconstructie van hun geschiedenis <strong>in</strong> de daaropvolgende periode is moeilijk,<br />
doordat de registratie van vreemdel<strong>in</strong>gen tussen 1849 en 1874 verloren is gegaan.<br />
Voor de periode 1875 tot 1931 zijn de jaarlijks bijgehouden boeken wel beschikbaar;<br />
de vreemdel<strong>in</strong>genregisters van de jaren daarna zijn vernietigd. l Gelukkig zijn er<br />
naast deze registratie talloze andere documenten waaruit we iets over vreemdel<strong>in</strong><br />
gen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> aan de weet kunnen komen, zoals paspoortregisters, het bevol<br />
k<strong>in</strong>gsregister en plaatselijke kranten. Voor de jongste tijd zijn er uiteraard de ver<br />
halen van migranten zelf.<br />
Een buite<strong>nl</strong>ander die <strong>in</strong> de negentiende eeuw naar Nederland wilde komen, werd<br />
we<strong>in</strong>ig <strong>in</strong> de weg gelegd. In de Vreemdel<strong>in</strong>genwet van 1849 stond te lezen dat <strong>in</strong><br />
pr<strong>in</strong>cipe ieder<strong>een</strong> welkom was, tenzij men onvoldoende middelen van bestaan <strong>had</strong><br />
of bekend stond als <strong>een</strong> politieke onrustzaaier. Geregistreerde vreemdel<strong>in</strong>gen kregen<br />
van de gem<strong>een</strong>te <strong>een</strong> reis- en verblijfpas, die voor drie maanden geldig was en daar-
11<br />
na kon worden verlengd. Wie zich vervolgens voorgoed wilde vestigen, ondervond<br />
nauwelijks tegenwerk<strong>in</strong>g. Dat veranderde pas tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen<br />
de controle aan de grenzen toenam. Aa<strong>nl</strong>eid<strong>in</strong>g was de grote stroom Belgische<br />
vluchtel<strong>in</strong>gen en de angst voor <strong>in</strong>filtratie van buite<strong>nl</strong>andse revolutionairen. Aan de<br />
bepal<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het Vreemdel<strong>in</strong>genreglement van 1918 lagen echter dieperliggende<br />
oorzaken ten grondslag. De belangrijkste waren de toegenomen <strong>in</strong>vloed van de<br />
staat op de economie en de verbreid<strong>in</strong>g van het algem<strong>een</strong> kiesrecht. Hierdoor kreeg<br />
de staat, die de werkloosheidsuitker<strong>in</strong>gen g<strong>in</strong>g f<strong>in</strong>ancieren, meer belang bij het af<br />
schermen van de arbeidsmarkt tegen vreemdel<strong>in</strong>gen, met name <strong>in</strong> tijden van eco<br />
nomische tegenspoed. 2 Het <strong>in</strong> bepaalde gevallen voorrang geven aan Nederlanders<br />
werd vanaf 1918 mogelijk door <strong>een</strong> uitgebreid visumstelsel. Een visum werd all<strong>een</strong><br />
afgegeven wanneer de arbeidsmigrant g<strong>een</strong> bedreig<strong>in</strong>g vormde voor de positie van<br />
Nederlandse arbeiders. Hoewel de visumplicht voor de meeste landen na <strong>een</strong> paar<br />
jaar weer werd afgeschaft, bleef zij voor Duitsland tot 1926 van kracht. Dienstbodes<br />
werden overigens uitgezonderd van de maatregel, omdat aan hen <strong>in</strong> Nederland <strong>een</strong><br />
groot gebrek bestond.<br />
Het afschaffen van de toelat<strong>in</strong>gsregels <strong>in</strong> de tweede helft van de jaren tw<strong>in</strong>tig was<br />
van korte duur. Met het uitbreken van de crisis <strong>in</strong> 1930 werkten ambtenaren druk<br />
aan <strong>een</strong> nieuwe regel<strong>in</strong>g, ditmaal <strong>in</strong> de vorm van <strong>een</strong> wet. Die kwam er <strong>in</strong> mei 1934.<br />
Voortaan moesten werkgevers die vreemdel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> dienst wilden nemen <strong>een</strong> ver<br />
gunn<strong>in</strong>g aanvragen bij het M<strong>in</strong>isterie van Sociale Zaken. Sommige werkgevers van<br />
buite<strong>nl</strong>andse herkomst, zoals Italiaanse terrazzowerkers en joodse vluchtel<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> de confectie, omzeilden de nieuwe wet door landgenoten die bij hen werkten als<br />
zelfstandig ondernemer te laten registreren. In andere sectoren bleek het onmoge<br />
lijk om Nederlanders op grote schaal aan het werk te krijgen <strong>in</strong> banen die daarvóór<br />
door buite<strong>nl</strong>anders waren bezet. Het gevolg was, dat de immigratiebeperk<strong>in</strong>gen<br />
voor bepaalde sectoren langzaamaan soepeler werden toegepast. Dit beleid zou<br />
ook na de Tweede Wereldoorlog <strong>in</strong> grote lijnen hetzelfde blijven. 3<br />
Nieuwkomers nader beschouwd<br />
In 1998 maken buite<strong>nl</strong>anders 4,3 procent uit van de Nederlandse bevolk<strong>in</strong>g, <strong>een</strong><br />
aanzie<strong>nl</strong>ijk lager percentage dan tijdens de zeventiende eeuw, toen het om zo'n<br />
tien procent g<strong>in</strong>g. In die periode van economische voorspoed was de komst en ves<br />
tig<strong>in</strong>g van immigranten van grote betekenis voor de Nederlandse economie. Dat lag<br />
anders <strong>in</strong> de decennia vanaf 1848. Kijken we naar het aandeel vreemdel<strong>in</strong>gen op de<br />
Nederlandse bevolk<strong>in</strong>g, dan zien we het percentage vanaf het e<strong>in</strong>de van de acht<br />
tiende eeuw dalen van 6 procent naar m<strong>in</strong>der dan 2 procent omstreeks 1870. Daarna
(D<br />
CL<br />
::J<br />
CTQ<br />
12<br />
volgt <strong>een</strong> langzame stijg<strong>in</strong>g, maar pas na 1960 neemt het verschijnsel immigratie<br />
weer werkelijk <strong>in</strong> belang toe. Bij de hedendaagse cijfers moeten we wel bedenken<br />
dat het percentage buite<strong>nl</strong>anders, vanwege de naturalisaties, niet alle mensen van<br />
vreemde herkomst omvat. De Nederlanders uit de voormalige koloniën, dus Suri<br />
namers en Indische Nederlanders, vallen er even<strong>een</strong>s buiten.<br />
In <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> bereikte de dalende lijn van de immigratie <strong>in</strong> 1909 <strong>een</strong> dieptepunt met<br />
één procent. In die jaren was er verder nog één procent migranten die <strong>in</strong> de kolo<br />
niën waren geboren - voornamelijk zogenaamde Indischgasten - en derhalve niet<br />
als vreemdel<strong>in</strong>g stonden geregistreerd. 4 Pas <strong>in</strong> 1920 beg<strong>in</strong>t het percentage vreem<br />
del<strong>in</strong>gen te stijgen tot 2,6 procent, <strong>in</strong> 1930 tot 3,6 procent. 5 Na de oorlog ligt het<br />
percentage rond de 1,5. Pas <strong>in</strong> de jaren zestig v<strong>in</strong>dt <strong>een</strong> langzame stijg<strong>in</strong>g plaats<br />
naar 3,3 procent (1974), die vooral valt toe te schrijven aan de komst van Zuid<br />
Europeanen, Turken en Marokkanen.<br />
De buite<strong>nl</strong>anders die zich vóór 1931 <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> <strong>in</strong>schreven, kwamen all<strong>een</strong> bij<br />
hoge uitzonder<strong>in</strong>g uit verre streken. Er was de conferencier Florencio Iturralde uit<br />
Vera Cruz (Mexico), die <strong>in</strong> 1926 zijn <strong>in</strong>trek nam <strong>in</strong> hotel Dyers op het Buitenhof. En<br />
de Indiase musicus Kehan Meaheboab, die <strong>in</strong> 1925 op <strong>een</strong> Engels paspoort naar <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> kwam en tijdelijk bij mevrouw Van Goens op de Frederik Hendriklaan g<strong>in</strong>g<br />
wonen. Pas <strong>in</strong> de loop van de jaren dertig zien we voor het eerst Ch<strong>in</strong>ezen verschij<br />
nen. In die tijd kwamen er altijd wel mensen uit Nederlands-Indië en uit Sur<strong>in</strong>ame<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Zij waren echter g<strong>een</strong> vreemdel<strong>in</strong>gen, maar Nederlanders of Neder<br />
lands onderdaan en we v<strong>in</strong>den hen daarom niet terug <strong>in</strong> de vreemdel<strong>in</strong>genregisters.<br />
De meeste buite<strong>nl</strong>anders kwamen uit de omr<strong>in</strong>gende landen. In de negentiende en<br />
de tw<strong>in</strong>tigste eeuw vormden Duitsers zonder meer de grootste groep vreemdel<strong>in</strong><br />
gen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Pas <strong>in</strong> het beg<strong>in</strong> van de jaren zeventig vond er <strong>een</strong> omslag plaats.<br />
Toen namen Turken de eerste plaats <strong>in</strong>, gevolgd door Britten en Marokkanen.<br />
Betrekken we de Nederlandse migranten uit de voormalige koloniën erbij, dan<br />
zien we dat <strong>in</strong> januari 1997 Sur<strong>in</strong>amers de grootste immigrantengroep (40.605)<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> vormden, gevolgd door Indische Nederlanders (24.270),6 Turken<br />
(23.140) en Marokkanen (17.922).7 Buite<strong>nl</strong>anders maakten <strong>in</strong> dat jaar 10,2 procent<br />
van de <strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g uit; migranten uit Sur<strong>in</strong>ame, de Antillen en Nederlands<br />
Indië/ Indonesië (eerste en tweede generatie) 15 ,9 procent. 8<br />
Aan de hand van de uit<strong>een</strong>lopende motieven die migranten <strong>had</strong>den om naar N e<br />
derland te komen, is het mogelijk drie categorieën nieuwkomers te onderscheiden.<br />
Ten eerste de religieuze en politieke vluchtel<strong>in</strong>gen die hier <strong>een</strong> veilig onderkomen<br />
zochten. Verander<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de heersende religieuze of politieke opvatt<strong>in</strong>gen doen<br />
mensen tot op de huidige dag op de vlucht slaan. In de afgelopen 150 jaar zochten<br />
talrijke groepen vluchtel<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> <strong>een</strong> veilig h<strong>een</strong>komen, zoals Belgen
13<br />
tijdens de Eerste Wereldoorlog en joden die aan de vervolg<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> nazi-Duitsland<br />
probeerden te ontkomen. In de naoorlogse periode van de dekolonisatie zagen<br />
honderdduizenden zich genoodzaakt om de voormalige Nederlandse koloniën te<br />
verlaten. Voor <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> is vooral de komst van Indische Nederlanders belangrijk<br />
geweest en later die van H<strong>in</strong>dostanen 9 uit Sur<strong>in</strong>ame.<br />
De tweede categorie bestaat uit tijdelijke migranten en passanten. Zij kwamen naar<br />
Nederland met het doel hier <strong>een</strong> beperkte periode te werken en terug te keren zodra<br />
zij voldoende geld <strong>had</strong>den gespaard. Zij waren gericht op <strong>een</strong> toekomst <strong>in</strong> hun land<br />
van herkomst. Honderdduizenden jonge vrouwen en mannen kwamen om die re<br />
den naar Nederland voor <strong>een</strong> baan als dienstbode, soldaat of matroos. Bij de passan<br />
ten g<strong>in</strong>g het om sterk uit<strong>een</strong>lopende sociale groepen, zoals handelsreizigers of per<br />
soneel voor de talrijke ambassades <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Maar ook om handwerkslieden die<br />
rondtrokken om geld te verdienen of zich <strong>in</strong> <strong>een</strong> vak te bekwamen. Verder waren er<br />
degenen die voor vertier zorgden: Bosnische bere<strong>nl</strong>eiders, Italiaanse clowns en<br />
Duitse operagezelschappen. Zij kwamen en trokken weer verder, zonder dat er <strong>in</strong><br />
hun verblijf regelmaat viel te ontdekken. Dat lag anders voor de trekarbeiders, die<br />
zich lieten leiden door de wissel<strong>in</strong>g van de seizoenen. Zo verbleven de Belgische<br />
strohoedenmakers tussen november en juni <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> om <strong>in</strong> de zomer weer<br />
naar huis terug te keren, waar zij het land moesten bewerken.<br />
De migranten uit de derde categorie, de permanente immigranten, kwamen even<br />
<strong>een</strong>s met economische motieven, maar zij vestigden zich voorgoed. Een recent<br />
voorbeeld vormen de Turken en Marokkanen die <strong>in</strong> de jaren zestig en zeventig naar<br />
Nederland kwamen. Hoewel zij zich <strong>had</strong>den voorbereid op <strong>een</strong> tijdelijk verblijf,<br />
bleken de meesten van hen uite<strong>in</strong>delijk te blijven. De overkomst van hun vrouwen<br />
en k<strong>in</strong>deren maakte deze keuze def<strong>in</strong>itief.<br />
De scheidslijnen tussen de verschillende categorieën zijn overigens niet zo abso<br />
luut als ze lijken. Immers, wie vlucht zoekt niet all<strong>een</strong> <strong>een</strong> plek waar hij zich veilig<br />
weet, maar ook <strong>een</strong> plaats waar hij <strong>een</strong> nieuw bestaan kan opbouwen.<br />
Pioniers voor het voetlicht<br />
De b<strong>in</strong>nenkomende vreemdel<strong>in</strong>gen vormen <strong>een</strong> uiterst gemêleerd gezelschap, met<br />
tal van <strong>in</strong>teressante beroepsgroepen en vestig<strong>in</strong>gspatronen. Dat geldt voor heel<br />
Nederland, maar zeker ook voor <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. We beg<strong>in</strong>nen daarom met <strong>een</strong> kle<strong>in</strong>e<br />
reeks portretten die <strong>een</strong> <strong>in</strong>druk geven van de belangrijkste <strong>Haag</strong>se sectoren waar<strong>in</strong><br />
de migranten tussen 1848 en 1931 werkten. JO Daarna richten we ons op de nieuw<br />
komers die vanaf de jaren dertig van de tw<strong>in</strong>tigste eeuw naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwamen,<br />
waarbij we af en toe terugblikken <strong>in</strong> de tijd. Per groep zal de aandacht vooral uit-
o<br />
0...<br />
::J<br />
CfQ<br />
14<br />
gaan naar de mannen en vrouwen die zich als eersten <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> vestigden - onze<br />
<strong>in</strong>teresse geldt kortom de pioniers, de wegbereiders voor de landgenoten die <strong>in</strong> hun<br />
voetsporen naar Nederland kwamen. Wat waren hun ervar<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
van de jaren dertig tot zestig, toen de begrippen allochtoon en autochtoon nog niet<br />
tot het dagelijks spraakgebruik behoorden? Waarom verlieten zij hun geboorteland<br />
en kozen zij voor' die stad achter de du<strong>in</strong>en'. Of was het louter toeval dat zij daar<br />
terechtkwamen? Hoe is het hun hier vergaan, maar vooral ook: welke erfenissen<br />
hebben zij nagelaten?<br />
Met onze benader<strong>in</strong>g over <strong>een</strong> wat langere termijn denken wij <strong>een</strong> tegenwicht te<br />
kunnen bieden aan het vaak zo sombere beeld over de aanwezigheid van nieuw<br />
komers. S<strong>in</strong>ds jaar en dag richt het leeuwendeel van het onderzoek naar naoorlogse<br />
migranten zich op de problemen waarmee zij kampen als m<strong>in</strong>derheid <strong>in</strong> Nederland.<br />
Zo zijn er vele studies verschenen over de discrim<strong>in</strong>atie die zij ervaren, achterstan<br />
den <strong>in</strong> het onderwijs en op de arbeidsmarkt, en hun deelname aan het crim<strong>in</strong>ele<br />
circuit. Het lijkt wel alsof all<strong>een</strong> de sc<strong>had</strong>uwzijden van hun aanwezigheid de moei<br />
te waard zijn te belichten, waardoor de succesvolle <strong>in</strong>tegratie buiten beeld blijft.<br />
All<strong>een</strong> door na te gaan hoe nieuwkomers zich <strong>in</strong> de loop van de tijd hebben ont<br />
wikkeld b<strong>in</strong>nen de <strong>Haag</strong>se verhoud<strong>in</strong>gen, wordt het mogelijk om daar zicht op te<br />
krijgen, alsook op de verander<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> het <strong>Haag</strong>se stadsbeeld. In zo'n benader<strong>in</strong>g<br />
past het om de aandacht vooral te laten uitgaan naar de mensen van het eerste uur.<br />
Zij moesten zich wel oriënteren op hun nieuwe omgev<strong>in</strong>g, want zij waren aange<br />
wezen op Nederlanders C.q. Hagenaars die hen wegwijs konden maken <strong>in</strong> de sa<br />
me<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g. Tegelijkertijd legden zij het fundament voor de landgenoten die na hen<br />
kwamen. Zij vormen dus als het ware de schakel tussen heden en verleden, tussen<br />
<strong>Haag</strong>se same<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g en land van herkomst. Zij legden de basis voor wat wij tegen<br />
woordig de multiculturele same<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g noemen. Zij zorgden ervoor dat de mensen<br />
na hen zich <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> omr<strong>in</strong>gd wisten door vertrouwde zaken uit het land dat zij<br />
achter zich lieten. Het stads decor is <strong>in</strong> de loop der tijd onmiskenbaar veranderd<br />
door hun aanwezigheid. Heden ten dage kost het g<strong>een</strong> enkele moeite om aan kou<br />
senband of <strong>een</strong> Turks brood te komen. Maar hoe g<strong>in</strong>g dat <strong>in</strong> de jaren vijftig en<br />
zestig? Waar haalden de eerste Ch<strong>in</strong>ese restaurants hun tahoe en taugé vandaan?<br />
En waar werden <strong>in</strong> het pre-videotijdperk H<strong>in</strong>dostaanse films vertoond?<br />
In dit boek komen niet alle groepen nieuwkomers <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> aan bod. We heb<br />
ben <strong>een</strong> keuze gemaakt uit de grootste, de meest smaakmakende en de meest<br />
beeldbepalende groepen. Ook b<strong>in</strong>nen categorieën migranten hebben we <strong>een</strong> selec<br />
tie gemaakt. Allereerst de vooroorlogse Italianen, onder wie terrazzowerkers en ijs<br />
bereiders, en Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong> uit<strong>een</strong>lopende beroepen. Vervolgens komen drie belang<br />
rijke groepen uit de voormalige Nederlandse koloniën aan bod: Indonesiërs, de<br />
Indische repatrianten (Nederlanders <strong>in</strong> Indië geboren) en Sur<strong>in</strong>amers. In het hoofd-
-------- - .<br />
-
Zolang er strohoeden<br />
werden gedragen, was er<br />
werk voor de Belgische<br />
strohoedenmakers <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. De jongens<br />
van slagerij R. Tijbout<br />
op de hoek Badhuis-<br />
straat/Stu u rmanstraat<br />
rond 1910. [HGAJ<br />
25<br />
het vlechten naar <strong>een</strong> atelier verhuisde, zoals<br />
<strong>in</strong> Roclenge, bleef het vlechten aan huis ge<br />
bonden.<br />
Strohoedenmakers waren seizoenarbeiders; op<br />
hun komst kon je bij wijze van spreken de klok<br />
gelijk zetten. Als het vlechtwerk was voltooid,<br />
namen de mannen het materiaal mee om er<br />
hoeden van te maken en deze vervolgens te<br />
verhandelen. Vanaf het beg<strong>in</strong> van de achttiende<br />
eeuw waren er strohoedenmakers die het Je<br />
kerdal verlieten om hun geluk te beproeven <strong>in</strong><br />
de grote steden van Europa. Zo vestigde Henri<br />
Corbusier uit Wonck zich <strong>in</strong> Londen om daar<br />
handel <strong>in</strong> hoeden te drijven. Voor assistentie<br />
verliet hij zich op arbeidskrachten die hij <strong>in</strong> de<br />
Jekervallei rekruteerde. Een hoedenhandelaar<br />
uit Roclenge ontv<strong>in</strong>g van hem de order om<br />
maar liefst 50 dozijn hoeden <strong>in</strong> Londen af te le<br />
veren. Ook hoedenbedrijven elders <strong>in</strong> Europa<br />
bleven voor hun arbeidskrachten <strong>een</strong> beroep<br />
doen op hun herkomstgebied. Vandaar dat grote<br />
aantallen arbeiders hun familie <strong>in</strong> het werk<br />
seizoen achterlieten om <strong>in</strong> den vreemde te<br />
gaan werken, ofwel 'campagne te maken'. Het<br />
werk bij hun bazen <strong>in</strong> de Europese steden be<br />
stond uit het stikken of naaien van hoeden, het<br />
vorm geven en afwerken. Het campagne ma<br />
ken speelde zich af <strong>in</strong> de periode tussen Aller<br />
heiligen en het e<strong>in</strong>de van juni. In de zomer<br />
keerden de meeste mannen terug naar huis om<br />
als landarbeider te werken op de grote boeren<br />
hoeven <strong>in</strong> de omgev<strong>in</strong>g.<br />
Voorzover we op dit moment weten, gaan de<br />
banden van strohoedenmakers met <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
terug tot het beg<strong>in</strong> van de negentiende eeuw. 1 ?<br />
Pas na 1888 komen we hen <strong>in</strong> het vreemdel<strong>in</strong><br />
genregister niet meer tegen. De geboorteplaat<br />
sen van de strohoedenmakers die vermeld<br />
staan <strong>in</strong> de bevolk<strong>in</strong>gs- en paspoortregisters,<br />
zijn onder meer: Bassenge, Glons, Houta<strong>in</strong><br />
St. Simon, Roclenge en Wonck. Zij kwamen<br />
meestal <strong>in</strong> groepjes en keerden na enkele<br />
maanden weer huiswaarts. In <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> ver<br />
bleven zij op <strong>een</strong> beperkt aantal adressen van<br />
strohoedenmakers, annex fabrikanten die zich<br />
al eerder <strong>in</strong> de stad <strong>had</strong>den gevestigd: Achter-
om 95 (bij Vallee), de Korte Houtstraat 9 (bij<br />
Alexandre), de Gedempte Gracht 7 (bij Fraik<strong>in</strong>),<br />
de Vlam<strong>in</strong>gstraat 3 (bij Frison) en de Vlam<strong>in</strong>gstraat<br />
13 (bij Lanen). Op de Korte Poten II<br />
was de dameshoedenzaak van F.J. Colson gevestigd,<br />
onder de naam Madame Cols on et Co.<br />
Naast de vele strohoedenmakers die ieder jaar<br />
h<strong>een</strong> en weer trokken, vestigde <strong>een</strong> beperkt<br />
aantal van hen zich blijkbaar def<strong>in</strong>itief <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>. Deze gevestigde strohoedenmakers waren<br />
bijna zonder uitzonder<strong>in</strong>g gehuwd met <strong>een</strong><br />
<strong>Haag</strong>se vrouw, wat hun blijvende verbondenheid<br />
met de stad verklaart. Maar er werden ook<br />
relaties tussen migranten onderl<strong>in</strong>g aangeknoopt.<br />
Zo trouwde de kle<strong>in</strong>zoon van de Itali<br />
aanse schoorst<strong>een</strong>veger Andreoli - <strong>een</strong> ware<br />
pionier - <strong>in</strong> 1871 met de eigenaresse van de<br />
hierboven genoemde hoedenw<strong>in</strong>kel, Elisabeth<br />
Sophie Colson. ls<br />
De blauwe tram naar Scheven<strong>in</strong>gen<br />
Jaarlijks komen duizenden toeristen naar <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> om te genieten van wat de stad te bieden<br />
heeft en vooral vanwege de Scheven<strong>in</strong>gse kust.<br />
Om al die toeristen op hun wenken te kunnen<br />
bedienen, verschenen er aan het e<strong>in</strong>d van de<br />
negentiende eeuw gerenommeerde hotels als<br />
het Kurhaus (1885) en het Palace-Hotel (1904),<br />
en befaamde café-restaurants als Se<strong>in</strong>post<br />
(1886). Voor het werk <strong>in</strong> deze sector werden jare<strong>nl</strong>ang<br />
veel buite<strong>nl</strong>anders aangetrokken, omdat<br />
er <strong>een</strong> structureel tekort was aan Nederlands<br />
personeel. De bediende, de kok, de kelner,<br />
de l<strong>in</strong>nenjuffrouw, de 'Chef van de Duit<br />
sche keuken' en de buffetjuffrouw, ze kwamen<br />
van ver om de <strong>Haag</strong>se horeca te versterken.<br />
Nog <strong>in</strong> 1930 las <strong>een</strong> <strong>in</strong> Duitsland wonende jonge<br />
vrouw van Poolse afkomst <strong>in</strong> <strong>een</strong> Duitse<br />
krant <strong>een</strong> annonce waar<strong>in</strong> <strong>een</strong> buffetjuffrouw<br />
werd gevraagd voor café-restaurant Rotonde <strong>in</strong><br />
Scheven<strong>in</strong>gen. Ze besloot de stap te wagen en<br />
nam de tre<strong>in</strong> naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, zonder eerst ook<br />
maar enig contact te hebben gelegd met haar<br />
toekomstige werkgevers. Op het station aangekomen<br />
vroeg zij <strong>een</strong> voorbijganger welke tram<br />
zij moest nemen; het werd de blauwe naar<br />
Scheven<strong>in</strong>gen.
De danseur Albert Lutu<br />
kwam uit Kipifur <strong>in</strong> Bel<br />
gisch Congo. In 1933<br />
danste hij <strong>in</strong> café Cas<strong>in</strong>o<br />
op het Gevers Deynoot<br />
ple<strong>in</strong> met <strong>een</strong> dame, die<br />
hem later van diefstal van<br />
haar armband verdacht.<br />
Voor die beschuldig<strong>in</strong>g<br />
werd echter g<strong>een</strong> bewijs<br />
gevonden. [HGAJ<br />
kamer <strong>in</strong> de Rotterdamsestraat, zonder <strong>een</strong> be<br />
wijs aan te treffen voor haar beschuldig<strong>in</strong>g.<br />
Wel bleek dat Lutu zich niet bij de Vreemde<br />
l<strong>in</strong>gendienst <strong>had</strong> gemeld. Hij werd gemaand<br />
dat alsnog te doen. Vanaf die augustusmaand<br />
<strong>in</strong> 1933 is er <strong>in</strong> het archief van die dienst <strong>een</strong><br />
wervende artiestenfoto bewaard gebleven van<br />
Albert Lutu en zijn danspartner. 27<br />
De Kaldarasch van de Rijswijkseweg<br />
Niet alle vreemdel<strong>in</strong>gen die <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> aande<br />
den, verbleven <strong>in</strong> hotels, logementen of op ge<br />
huurde kamers. Er waren ook mensen die hun<br />
eigen overnacht<strong>in</strong>gsvoorzien<strong>in</strong>gen meebrach<br />
ten, zoals de groep Kaldarasch-zigeuners die <strong>in</strong><br />
1909 <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> neerstreek. Zij overnachtten<br />
<strong>in</strong> grote tenten die van alle gemakken waren<br />
voorzien. Het g<strong>in</strong>g om de Compagnie Chibalko<br />
Chaudronnier, <strong>een</strong> ketellappers gezelschap van<br />
wie de leden <strong>in</strong> Hongarije, Frankrijk, Servië,<br />
Siberië en Warschau waren geboren en die hun<br />
tenten opsloegen langs de Rijswijkseweg. 28 Ze<br />
vervoerden dezé tenten - die het midden hiel<br />
den tussen <strong>een</strong> grote wigwam en <strong>een</strong> gewone<br />
kampeertent - op grote wagens die ze met de<br />
achterkant <strong>in</strong> de tent plaatsten. Vervolgens<br />
richtten zij de tent <strong>in</strong> met meubilair, tapijten en<br />
<strong>een</strong> kachel. De ketellappers, die economisch<br />
vrij succesvol waren, hoefden g<strong>een</strong> kou te lij<br />
den, want ze beschikten over kostbare donzen<br />
dekbedden. Hun kampementen bestonden<br />
vaak uit meerdere grote tenten, omdat ze <strong>in</strong><br />
omvangrijke familiegroepen reisden. Daarmee<br />
onderscheidden zij zich van andere arbeidsmi<br />
granten, die er doorgaans zonder verwanten op<br />
uit trokken om werk te zoeken. Een ander ver<br />
schil was dat de Kaldarasch zich nergens ves<br />
tigden, maar na gedane arbeid verder trokken,<br />
naar <strong>een</strong> volgende plaats met potentiële klan<br />
ten. Om die reden valt deze groep tot de cate<br />
gorie passanten te rekenen.<br />
In de steekproef uit het vreemdel<strong>in</strong>genregister<br />
van 1909 treffen we vier Servische leden van de<br />
groep van deze Compagnie aan: Peter (32) en<br />
Milosch (43) Ivanowitsch, Stefan Bielitscha<br />
(37) en Jacob Stefanowits (39) . Zij stonden overigens<br />
niet als tentbewoners genoteerd, maar<br />
beschikten over <strong>een</strong> adres <strong>in</strong> de Kett<strong>in</strong>gstraat 19.<br />
Op 7 oktober waren zij uit Sluis naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
gekomen, waar zij gedurende anderhalve<br />
maand hun arbeid verrichtten. Als bijzonder<br />
heid vermeldde de politie dat de mannen en<br />
familie reisden. Het <strong>Haag</strong>se weekblad Pak me<br />
mee wijdde op 30 oktober 1909 <strong>een</strong> pag<strong>in</strong>a<br />
groot artikel aan de groep, van wie de mannen<br />
met hun ravenzwarte haren, gitzwarte ogen en<br />
mooie kostuums <strong>een</strong> goede <strong>in</strong>druk schijnen te<br />
hebben gemaakt. De vrouwen droegen <strong>in</strong> hun<br />
lange gevlochten haren talrijke gouden mun<br />
ten, tekenend voor de welstand van de groep.<br />
Hun passen bevatten stempels uit Spanje, Ita<br />
lië, Frankrijk, Rusland, België, Duitsland en<br />
Noorwegen. Ze getuigen van <strong>een</strong> zwervend<br />
bestaan, dat overigens niet altijd gemakkelijk<br />
was. Zo <strong>had</strong>den de Kaldarasch, om toegang tot<br />
Nederland te krijgen, weke<strong>nl</strong>ang aan de grens<br />
moeten wachten, terwijl ze toch voldeden aan<br />
alle eisen van de vreemdel<strong>in</strong>genwet. Ze be<br />
schikten over geldige passen en <strong>had</strong>den vol<br />
doende contant geld (50.000 FF) en sieraden <strong>in</strong><br />
hun bezit. Bovendien <strong>had</strong>den zij aanbevel<strong>in</strong><br />
gen op zak van alle grote fabrikanten van Euro<br />
pa. All<strong>een</strong> beschouwden de autoriteiten hen als<br />
zigeuners en daar <strong>had</strong> men nu <strong>een</strong>maal we<strong>in</strong>ig<br />
mee op. Reden voor de journalist van Pak me<br />
mee om <strong>een</strong>s <strong>een</strong> kijkje <strong>in</strong> het kamp te nemen.<br />
Hij werd onmiddellijk gegrepen door hun bij<br />
zondere vakbekwaamheid.<br />
Hun arbeid bestaat uit vert<strong>in</strong>nen en koper<br />
slaan. Daartoe maken zij <strong>een</strong> blaasbalg <strong>in</strong> den<br />
grond, die ze uithollen voor <strong>een</strong> vuurtje. Zoo<br />
ongeveer moeten ook de oude Phoeniciërs<br />
en Egyptenaren hun metaal hebben bewerkt.<br />
Maar 't is er niet m<strong>in</strong>der om wat uit hunne<br />
handen komt, want talrijke orders, die per<br />
gewicht worden opgenomen, toonen aan dat<br />
zij uitstekende vaklieden zijn.<br />
Ketellappers <strong>had</strong>den dan ook volop werk <strong>in</strong> <strong>een</strong><br />
tijd dat metalen ketels, potten en pannen niet<br />
werden vervangen als er <strong>een</strong> gaatje <strong>in</strong> kwam,<br />
maar gerepareerd. Zij trokken doorgaans rond<br />
<strong>in</strong> compagnieën. De leider van de groep, die ge<br />
middeld uit zo'n veertig personen bestond<br />
(mannen, vrouwen en k<strong>in</strong>deren), regelde het
Twee leden van de<br />
Compagnie Chibalko<br />
Chaudronnier, <strong>een</strong><br />
ketellappersgezel<br />
schap dat <strong>in</strong> '9°9<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwam.<br />
Hun welstand was af<br />
te lezen aan hun<br />
mooie kostuums en<br />
het geld en de sieraden<br />
die zij <strong>in</strong> hun bezit<br />
<strong>had</strong>den. [HGA]<br />
33<br />
contact met de autoriteiten en haalde de opdrachten<br />
b<strong>in</strong>nen. Hij richtte zich daarbij niet<br />
all<strong>een</strong> op particulieren, maar ook op de <strong>in</strong>dus<br />
triële sector. Hetvert<strong>in</strong>nen van bakkerstroggen<br />
en ijzeren ketels voor zuivel- en jamfabrieken<br />
leverde veel <strong>in</strong>komsten op. Deze ketels moes<br />
ten zeer vakkundig worden gerepareerd, om<br />
dat all<strong>een</strong> <strong>een</strong> glad oppervlak goed schoon viel<br />
te maken. De werkzaamheden van de Kaldarasch<br />
beperkten zich overigens niet tot het beoefenen<br />
van hun ambacht. Zij verdienden soms<br />
ook aanzie<strong>nl</strong>ijke sommen geld met het tegen<br />
betal<strong>in</strong>g laten bezichtigen van hun kampement,<br />
het maken van muziek en het opvoeren<br />
van volksdansen.<br />
Na 1909 werden er <strong>in</strong> Nederland g<strong>een</strong> Kalda<br />
rasch of andere zogenaamde zigeunergroepen<br />
met tenten meer gesignaleerd. De meeste<br />
rondtrekkende arbeidsmigranten g<strong>in</strong>gen toen<br />
over op het bewonen van <strong>een</strong> moderne ambulante<br />
woonvorm: de woonwagen. In hetzelfde<br />
jaar dat de Kaldarasch hun tenten langs de Rij swijkseweg<br />
opzetten, stonden er al <strong>een</strong> paar van<br />
die woonwagens <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. De eigenaars<br />
<strong>had</strong>den <strong>een</strong> standplaats gekozen aan de Wal<br />
dorpstraat, waar drie jaar eerder de eerste<br />
woonwagen van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> werd gesigna<br />
leerd. 29 De bewoners van de wagens waren gez<strong>in</strong>nen,<br />
waarvan de geboortelanden (Frankrijk,<br />
Duitsland, België) <strong>een</strong> reizend bestaan verra<br />
den. Evenm<strong>in</strong> als de ketellappers kregen zij <strong>een</strong><br />
reis- en verblijfpas van de <strong>Haag</strong>se politie. Dat<br />
was vrij uitzonderlijk, afgaande op de opmerk<strong>in</strong>gen<br />
<strong>in</strong> het vreemdel<strong>in</strong>genregister, en duidt<br />
erop dat 'zigeunergroepen' en (buite<strong>nl</strong>andse)<br />
woonwagenbewoners <strong>in</strong> de regel als onge<br />
wenste vreemdel<strong>in</strong>gen werden beschouwd.<br />
Het g<strong>in</strong>g hier om <strong>een</strong> gezelschap van acrobaten<br />
en artiesten: Joseph en Kori Petalo uit Zweden<br />
(Duitse nationaliteit) en <strong>Den</strong>is Noël uit België<br />
kwamen naar Nederland om feesten en kermissen<br />
af te reizen. Het was g<strong>een</strong> toeval dat zij<br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> <strong>in</strong> augustus aandeden, want <strong>in</strong> die<br />
maand was het volop feest <strong>in</strong> de residentie. De<br />
grote kermis en de verjaardag van kon<strong>in</strong>g<strong>in</strong><br />
Wilhelm<strong>in</strong>a op de 31ste zorgden ieder jaar voor<br />
veel volk <strong>in</strong> de stad, <strong>een</strong> ideale entourage voor<br />
mensen die hun brood verdienen met handel<br />
en vermaak.
-.<br />
-.<br />
Op zondag werd de werk<br />
kled<strong>in</strong>g van de terrazzo<br />
werkers verwisseld voor<br />
<strong>een</strong> mooi pak en flaneer<br />
den zij over de Scheve<br />
n<strong>in</strong>gse boulevard (1930).<br />
Van l<strong>in</strong>ks naar rechts:<br />
Tiziano Rigutto, Pieri<br />
Bearzatto, Mauro Rigutto<br />
en 11 Sultan Fo. [Part.coll.<br />
P. Bearzatto 1<br />
E. Caral, 30 juli 1997
De eerste schuurmach<strong>in</strong>e<br />
op benzi ne schafte het<br />
terrazzo bedrijf R. Vallan<br />
&. Zn. omstreeks '936 aan.<br />
Rechts vader Romano<br />
Vallan, l<strong>in</strong>ks zijn zoon<br />
G<strong>in</strong>o. [Part.coll. G. Vallan]<br />
milie Baggerman. Waarschij<strong>nl</strong>ijk leidden de<br />
wetten op k<strong>in</strong>derarbeid ertoe dat Italianen hun<br />
monopoliepositie verloren.<br />
Terrazzowerkers uit Friuli<br />
De reputatie van mozaïek- en terrazzowerkers<br />
uit het Noord-Italiaanse Friuli is wijdverbreid.<br />
Hun geboortedorpen - Taur<strong>in</strong>o, Sequals, Spi<br />
limbergo, Fanna en Managio - lagen aan de voet<br />
van de bergen. Vanwege het vochtige klimaat<br />
en de onvruchtbare grond was er sprake van<br />
<strong>een</strong> ger<strong>in</strong>ge agrarische ontwikkel<strong>in</strong>g. Bij <strong>een</strong><br />
toenemende bevolk<strong>in</strong>g was het noodzakelijk<br />
naar andere bestaansbronnen te zoeken. Zo<br />
werden ambachtelijke specialisaties ontwikkeld<br />
die men elders te gelde probeerde te ma<br />
ken. Al aan het beg<strong>in</strong> van de negentiende eeuw<br />
trokken de mozaïekwerkers naar Oostenrijk en<br />
Frankrijk om daar Rome<strong>in</strong>se vloeren te restau<br />
reren. Zij stonden <strong>in</strong> hoog aanzien, omdat hun<br />
werk veel vaardigheid vereiste. Ieder st<strong>een</strong>tje<br />
legden zij met de hand <strong>in</strong>, terwijl bij terrazzo<br />
de st<strong>een</strong>tjes (afval uit marmergroeven) over de<br />
grond werden gestrooid en vervolgens <strong>in</strong> de<br />
specielaag daaronder gestampt en gerold. Het<br />
was Gian Domenico Facch<strong>in</strong>a (1826-1904) uit<br />
Sequals die rond 1867 <strong>een</strong> nieuwe techniek bedacht<br />
voor <strong>een</strong> groot mozaïekwerk, bestemd<br />
voor de Opéra <strong>in</strong> Parijs.4 Hij legde de st<strong>een</strong>tjes<br />
niet meer ter plaatse <strong>in</strong>, maar plakte ze eerst op<br />
<strong>een</strong> stuk papier. Dat papier werd vervolgens<br />
omgekeerd op het vochtige cement en er daarna<br />
afgetrokken. Na deze vondst werden de<br />
Friulaanse terrazzowerkers overal uitgenodigd<br />
voor prestigieuze bouwwerken. De eerste Italiaanse<br />
mozaïekwerkers uit Sequals die <strong>in</strong> 1881 <strong>in</strong><br />
het vreemdel<strong>in</strong>genregister van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> werden<br />
<strong>in</strong>geschreven, waren <strong>in</strong> dienst van Facch<strong>in</strong>a<br />
<strong>in</strong> Parijs.<br />
Terrazzowerkers kwamen niet all<strong>een</strong> uit<br />
Frankrijk, maar vooral via Duitsland naar Ne<br />
derland. Het was Isidore Odorico uit Sequals<br />
die daar waarschij<strong>nl</strong>ijk als eerste grote werk<br />
plaatsen opende. In 1830 begon hij <strong>in</strong> Wenen,<br />
om vervolgens <strong>in</strong> Dresden, Berlijn en Frankfurt<br />
terrazzobedrijven op te zetten. s In de bloeiende<br />
bedrijven van hem en zijn collega's vonden<br />
<strong>in</strong> de negentiende eeuw duizenden Italianen<br />
werk. Het hoogtepunt moet rond 189° hebben<br />
gelegen. De vraag naar terrazzowerk kwam<br />
niet all<strong>een</strong> uit Duitsland zelf, maar ook uit de<br />
omr<strong>in</strong>gende landen, zoals Nederland. Zo waren<br />
de werknemers van Odorico betrokken bij<br />
de bouw van het Kurhaus <strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen, dat<br />
<strong>in</strong> 1885 werd geopend. Op <strong>een</strong> gegeven moment<br />
moeten zij de sprong naar <strong>een</strong> zelfstandige vestig<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> Nederland hebben gewaagd - zeker<br />
toen de zaken <strong>in</strong> Duitsland na 1905 vanwege de<br />
economische crisis terugliepen.<br />
De grote pionier <strong>in</strong> Nederland was Giovanni<br />
Batta Gobeschi. Als zoon van <strong>een</strong> Poolse ldeermaker<br />
en <strong>een</strong> Friulaanse moeder werd hij <strong>in</strong><br />
1858 <strong>in</strong> Fanna geboren. In 1895 kwam hij via<br />
Amsterdam naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, waar hij drie jaar<br />
later Comelia Verbeek trouwde. Veel eigenaren<br />
van florerende terrazzobedrijven <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
en daarbuiten leerden het vak bij hem. Zijn be<br />
kendste werk is ongetwijfeld de vloer van de<br />
<strong>Haag</strong>se Passage. Slechts <strong>een</strong> oplettende passant<br />
zal zijn op <strong>in</strong>genieuze wijze verwerkte signatuur<br />
<strong>in</strong> de vloer ontdekken (vóór nummer 11).<br />
Terrazzowerker Marzolla daarentegen bracht<br />
na zijn restauratiewerkzaamheden <strong>in</strong> 1997 op<br />
<strong>een</strong> meer prom<strong>in</strong>ente wijze bij nummer 46 de<br />
naam van zijn bedrijf onder de aandacht.<br />
De vestig<strong>in</strong>g van terrazzowerkers <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
volgde het patroon van kett<strong>in</strong>gmigratie: enkele<br />
pioniers verkenden de mogelijkheden en zodra<br />
er sprake was van succes, volgden anderen.<br />
Sommige Italiaanse bazen gaven aan terrazzowerkers<br />
uit het geboortedorp de voorkeur boven<br />
anderen uit Friuli. Zij lieten hun vrouw<br />
achter, om <strong>in</strong> november, als de vorst het wer<br />
ken <strong>in</strong> Nederland onmogelijk maakte, naar huis<br />
terug te keren. In maart/ april meldden zij zich<br />
dan weer bij hun patroon <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Niet ieder<strong>een</strong><br />
kon elk jaar de terugreis maken, her<strong>in</strong><br />
nert Emesto Coral zich.<br />
Mijn vader is <strong>in</strong> de jaren tw<strong>in</strong>tig de wereld <strong>in</strong>getrokken,<br />
want <strong>in</strong> Friuli was g<strong>een</strong> werk. Hij<br />
<strong>had</strong> familie <strong>in</strong> Australië en Zuid-Amerika en<br />
<strong>een</strong> paar dorpsgenoten <strong>in</strong> Nederland. Omdat<br />
hij dichtbij vrouwen k<strong>in</strong>deren wilde blijven,<br />
heeft hij gekozen voor Nederland. Via Lim-
Het bedrijf van Pieri<br />
Bearzatto en Bernardo<br />
Rigutto op de V<strong>een</strong> kade<br />
<strong>in</strong> 1956. Tegen de werk<br />
plaats staat <strong>een</strong> venster<br />
voor de kerk <strong>in</strong> de Reitz<br />
straat. Rechts vooraan:<br />
Nevila en Oelio Bearzatto.<br />
[Part.coll. P. Bearzatto]<br />
41<br />
De eerste generatie terrazzowerkers trouwde<br />
<strong>in</strong> hoofdzaak (70 procent) met <strong>een</strong> Italiaanse<br />
vrouw, terwijl hun k<strong>in</strong>deren vaker <strong>een</strong> 'gemengd'<br />
dan <strong>een</strong> 'Italiaans' huwelijk sloten. JO<br />
G<strong>in</strong>o Vallan behoorde <strong>in</strong> 1938 tot de uitzon<br />
der<strong>in</strong>gen toen hij <strong>een</strong> <strong>Haag</strong>s meisje trouwde;<br />
Bearzatto volgde het gangbare patroon. Hij<br />
leerde zijn vrouw <strong>in</strong> 1930 <strong>in</strong> Italië kennen en<br />
liet haar na verloop van tijd naar Nederland<br />
komen. In 1935 zijn zij <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> getrouwd.<br />
Toen zij <strong>in</strong> 1939 voor <strong>een</strong> paar weken naar Italië<br />
g<strong>in</strong>g, brak de oorlog uit en kon ze niet meer te<br />
rug. Pas <strong>in</strong> 1948 zou het gez<strong>in</strong> <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
worden herenigd. Dat duurde zo lang, omdat je<br />
moest kunnen aantonen dat je woonruimte<br />
<strong>had</strong> en dat was niet <strong>een</strong>voudig <strong>in</strong> het naoorlogse<br />
Nederland.<br />
Na de <strong>in</strong>val van de Duitsers was er nog wel<br />
vraag naar terrazzowerk, maar het werd steeds<br />
m<strong>in</strong>der. Een aantal Italianen g<strong>in</strong>g bij de Duitse<br />
organisatie Todt werken, onder meer aan de afwerk<strong>in</strong>g<br />
van bunkers, anderen probeerden met<br />
klusjes het hoofd boven water te houden. Toen<br />
de grondstoffen voor het terrazzowerk opraak<br />
ten, schakelden Bearzatto en Rigutto over op<br />
het maken van bloempot jes en vaasjes. Als ma<br />
teriaal gebruikten ze zand en cement, maar ze<br />
verkochten hun producten wel als ' Italiaans<br />
aardewerk'. Zo scharrelden ze enige tijd door,<br />
tot ze <strong>een</strong> Nederlandse reiziger leerden kennen<br />
die het spul voor hen aan de man wilde bren<br />
gen. Dat bleek <strong>een</strong> perfecte comb<strong>in</strong>atie, want<br />
b<strong>in</strong>nen de kortste keren konden ze niet meer<br />
aan de vraag voldoen.<br />
Bouwen na de oorlog<br />
Er is zeer we<strong>in</strong>ig belangstell<strong>in</strong>g bij jongeren<br />
voor het terrazzovak. Dat zal op den duur<br />
catastrofale gevolgen hebben. Er is reeds <strong>een</strong><br />
tekort en dat kan niet, zoals voor de oorlog,<br />
door buite<strong>nl</strong>anders worden opgevuld. Nederland<br />
is - itt voorh<strong>een</strong> - arm en dus niet <strong>in</strong> de
Na de oorlog trokken de<br />
terrazzowerkers regel<br />
matig naar Rotterdam.<br />
In het Unilever-gebouw<br />
brachten G<strong>in</strong>o Vallan<br />
(l<strong>in</strong>ks met hoed) en zijn<br />
personeel <strong>in</strong> 1960 maar<br />
liefst 5.000 vierkante<br />
meter glasmozaïek aan.<br />
[Part.coll. G. Vallan]<br />
gelegenheid voldoende buite<strong>nl</strong>andse arbeids<br />
krachten tewerk te stellen. C ... ) Dus moeten er<br />
nieuwe Nederlandse terrazzowerkers worden<br />
aangekweekt.11<br />
Het is 1946, Nederland staat aan het beg<strong>in</strong> van<br />
de wederopbouw en heeft dr<strong>in</strong>gend behoefte<br />
aan vakbekwame arbeiders. In de jaren erna<br />
stagneert <strong>in</strong> sommige plaatsen zelfs de nieuwbouw,<br />
vanwege het gebrek aan vakkundige ter<br />
razzowerkers. De officiële beleidslijn van So<br />
ciale Zaken om buite<strong>nl</strong>andse arbeidskrachten<br />
te weren en zoveel mogelijk Nederlanders aan<br />
het werk te helpen, blijkt niet langer te handha<br />
ven. Het ontbreekt simpelweg aan animo om<br />
de plaats <strong>in</strong> te nemen van <strong>een</strong> Italiaanse ter<br />
razzowerker.<br />
Het grote tekort aan terrazzowerkers was ont<br />
staan doordat <strong>een</strong> groot aantal Italianen <strong>in</strong> de<br />
Tweede Wereldoorlog naar Italië was terug<br />
gekeerd. Onder degenen die <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> achterbleven,<br />
waren veel ouderen die zich lang<br />
zamerhand uit het bedrijf terugtrokken. Het<br />
terrazzowerk vereiste bekwame vaklieden,<br />
daar was ieder<strong>een</strong> het over <strong>een</strong>s. Een opleid<strong>in</strong>g<br />
duurde drie jaar, vervolgens moesten de leerl<strong>in</strong>gen<br />
dan nog bijna twee jaar werkervar<strong>in</strong>g<br />
opdoen om volleerd terrazzowerker te worden.<br />
Dat duurde niet all<strong>een</strong> te lang voor de<br />
bouwsector, maar ook voor veel leerl<strong>in</strong>gen.<br />
Het Rijksarbeidsbureau was wel bereid <strong>een</strong><br />
oogje toe te knijpen, maar was tevens bevreesd<br />
voor het moment dat de vraag weer terugliep,<br />
waarna het moeilijk zou worden de vreemdel<strong>in</strong>gen<br />
nog uit te wijzen. Bovendien bestond de<br />
kans dat dezen zich dan als zelfstandigen ves<br />
tigden of overschakelden naar <strong>een</strong> andere sec<br />
tor, zoals de ijsbereid<strong>in</strong>g.<br />
Een enquête uit november 1946 leert dat op dat<br />
moment landelijk gezien de verhoud<strong>in</strong>g Italianen<br />
-Nederlanders <strong>in</strong> de terrazzobedrijven fifty<br />
fifty was: 383 Italiaanse tegenover 381 Neder<br />
landse terrazzowerkers. Van de 249 ondernem<strong>in</strong>gen<br />
waren er 118 het eigendom van Neder<br />
landers. Uit het overzicht blijkt bovendien de<br />
grote voorliefde van Italiaanse terrazzowerkers<br />
voor <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>; het beeld week hier beduidend<br />
af van het landelijk gemiddelde. Weliswaar<br />
waren er van de 22 bedrijven <strong>in</strong> de stad negen <strong>in</strong><br />
Nederlandse handen, onder de terrazzower<br />
kers werden maar liefst zestig Italianen tegen<br />
over zeven Nederlanders geteld.<br />
E<strong>in</strong>d jaren veertig moest de overheid toegeven<br />
dat de maatregelen om het Italiaanse monopolie<br />
te breken niet <strong>had</strong>den gewerkt. Onder be<br />
paalde voorwaarden, zoals de verplicht<strong>in</strong>g ook<br />
Nederlanders aan te nemen, mocht werv<strong>in</strong>g <strong>in</strong><br />
het buite<strong>nl</strong>and plaatsv<strong>in</strong>den. All<strong>een</strong> terrazzobedrijven<br />
die de overheidsvoorschriften aan<br />
hun laars lapten kregen g<strong>een</strong> werkvergunn<strong>in</strong>g<br />
voor nieuwe Italiaanse werknemers. In 1951<br />
werkten er <strong>in</strong> de <strong>Haag</strong>se terrazzobedrijven 85<br />
Italianen naast 20 Nederlanders. Verder waren<br />
er 40 leerl<strong>in</strong>gen en 62 overige (Nederlandse)<br />
werknemers <strong>in</strong> dienst. Dat waren waarschijn<br />
lijk allemaal schuurders, want de regel was dat<br />
op elke vakman ten m<strong>in</strong>ste één schuurder werk<br />
te. Het verloop onder leerl<strong>in</strong>gen was groot, wat<br />
volgens de ambtenaren van Sociale Zaken<br />
kwam doordat Italianen niet graag met Nederlanders<br />
samenwerkten. De laatsten zouden niet<br />
bereid zijn tot lange werktijden. Franco Cristo<br />
foli, eigenaar van het grootste nog bestaande<br />
terrazzobedrijf<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>:<br />
Ja, ze <strong>had</strong>den <strong>een</strong> andere mentaliteit. Maar<br />
men <strong>had</strong> natuurlijk ook liever <strong>een</strong> Italiaan dan<br />
<strong>een</strong> Nederlander, omdat de communicatie<br />
met Italianen beter verliep. Tot er <strong>een</strong> bedrijf<br />
was dat zei: 'Jongens, de Scheven<strong>in</strong>gers zijn<br />
goeie schuurders.' En dat was ook zo, het wa<br />
ren harde werkers. Bij ons hebben twee, drie<br />
schuurders gewerkt die Vrolijk heetten. 12<br />
In de naoorlogse jaren was er dus volop werk<br />
voor terrazzowerkers. Er werd overal gebouwd<br />
en door het gebrek aan hout was er <strong>een</strong> grote<br />
vraag naar granitovloeren. Met sommige aannemers,<br />
zoals Wilma en de drie generaties van<br />
het Bouwbedrijf Meijer, was er <strong>een</strong> vertrou<br />
wensrelatie opgebouwd en als die werk buiten<br />
de stad <strong>had</strong>den, g<strong>in</strong>gen de terrazzowerkers<br />
mee. Franco Cristofoli (1933) her<strong>in</strong>nert zich<br />
zijn eerste contact met <strong>een</strong> aannemer, vlak na<br />
het overlijden van zijn vader.<br />
<strong>Ik</strong> wilde eige<strong>nl</strong>ijk helemaal g<strong>een</strong> terrazzo<br />
werker worden, maar bouwkundig tekenaar.
• Schafttijd van de<br />
terrazzowerkers bij<br />
Unilever <strong>in</strong> Rotterdam.<br />
[Part. col l. G. Vallan]<br />
• Iedere zondag waren er<br />
Italiaanse kerkdiensten <strong>in</strong><br />
de kapel van Groeneste<strong>in</strong>.<br />
P<strong>in</strong>ksteren '953 woonde<br />
ook de Italiaanse ambas<br />
sadeur (midden voor met<br />
hoed) de dienst bij. Mid<br />
den<strong>in</strong> rechts, met k<strong>in</strong>d op<br />
de arm, staat Francesco<br />
Cristofoli van de Italiaanse<br />
levensmiddelenzaak <strong>in</strong> de<br />
Pretori usstraat. Zij n zoon<br />
Duilio is de derde van<br />
l<strong>in</strong>ks op de tweede rij.<br />
[Part. col l. E. Coral]<br />
44<br />
Mijn familie speelde op mijn gemoed om het<br />
bedrijf over te nemen; eige<strong>nl</strong>ijk ben ik ge<br />
chanteerd. Als er iemand belde werd er direct<br />
naar mijn vader gevraagd. <strong>Ik</strong> was tw<strong>in</strong>tig,<br />
maar <strong>had</strong> de stem van <strong>een</strong> jongetje. Dan zei ik<br />
dat mijn vader wel terug zou bellen, maar hij<br />
was dood en begraven. <strong>Ik</strong> <strong>had</strong> het lef niet om<br />
baas te spelen. Op <strong>een</strong> gegeven moment belde<br />
ik naar <strong>een</strong> groot bedrijf om te vragen of wij<br />
voor <strong>een</strong> bepaald project <strong>een</strong> prijs konden op<br />
geven. Ja, dat kon, maar dan moest ik de baas<br />
maar sturen. Na lang aarzelen durfde ik te<br />
zeggen dat ik dan langs moest komen. 'Ben jij<br />
de baas?' En ik stamelde dat de baas er niet<br />
meer was. Toen mocht ik langskomen met<br />
mijn prij sopgave. Mijn concurrent was<br />
Spadon uit Leiden, maar Groen & Bregman<br />
uit Benthuizen vonden dat ik <strong>een</strong> kans moest<br />
hebben en hebben mij de opdracht gegund.<br />
<strong>Ik</strong> ben er vanaf dat moment k<strong>in</strong>d aan huis ge<br />
weest. Voor hun bruiloften en partijen werd<br />
ik altijd uitgenodigd.<br />
Veel van de mooie terrazzovloeren die de Ita<br />
lianen aa<strong>nl</strong>egden zijn <strong>in</strong>middels door sloop en<br />
renovaties verdwenen. Dat gebeurde met de<br />
vloeren van het Kurhaus en het ziekenhuis<br />
Bronovo, maar ook met het terrazzowerk dat<br />
zo kenmerkend was voor de <strong>Haag</strong>se badhuizen<br />
en vooroorlogse scholen. Het dagelijks werk<br />
verrichtten ze vooral <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>gbouw en<br />
m<strong>in</strong>der bij prestigieuze objecten.<br />
Op het moment dat de Italianen zich <strong>in</strong> Trans<br />
vaal vestigden, markeerde de De La Reyweg<br />
nog de grens van de stad en was er volop werk<br />
bij de stadsuitbreid<strong>in</strong>g richt<strong>in</strong>g Zuiderpark.<br />
Het voordeel was dat ze 's morgens zo naar de<br />
bouwplaats konden lopen, om <strong>in</strong> de won<strong>in</strong>gen<br />
granitovloeren en aanrechten te maken. In de<br />
loop van de tijd legden zij zich ook toe op het<br />
aanbrengen van raamdorpels, sierbanden, ge<br />
velbanden en douchecellen.<br />
Pieri Bearzatto nam <strong>in</strong> 1959 <strong>een</strong> st<strong>een</strong>houwerij<br />
aan het Weste<strong>in</strong>de over en begon voor zichzelf;<br />
<strong>in</strong> 1968 nam zijn schoonzoon het bedrijf over.<br />
Beg<strong>in</strong> jaren zestig begon de vraag naar terraz<br />
zowerk terug te lopen. G<strong>in</strong>o Vallan schakelde<br />
over op het aanbrengen van glasmozaïek. In<br />
opdracht van aannemer Voormolen bracht hij<br />
<strong>in</strong> 1960 bij Unilever <strong>in</strong> Rotterdam m aar liefst<br />
5.000 m 2 glasmozaïek aan. Hij stopte <strong>in</strong> 1986<br />
met werken en <strong>in</strong>middels is de derde generatie<br />
actief <strong>in</strong> zijn bedrijf. Dat is niet het gangbare<br />
patroon. Voor andere terrazzowerkers werd<br />
het moeilijker om opvolgers voor het bedrijf te<br />
krijgen. Hun k<strong>in</strong>deren <strong>had</strong>den gezien hoe hard<br />
hun ouders moesten werken en zochten werk<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> andere richt<strong>in</strong>g. Bovendien g<strong>in</strong>gen heel<br />
wat bedrijven ten onder aan de harde onderl<strong>in</strong><br />
ge concurrentie: als één terrazzobedrij f zich <strong>in</strong><br />
schreef voor <strong>een</strong> bepaalde prijs, g<strong>in</strong>g <strong>een</strong> ander<br />
daar onder zitten. Dat luidde voor veel bedrij<br />
ven op den duur het e<strong>in</strong>de <strong>in</strong>. Niet elke vakman<br />
bleek ook <strong>een</strong> zakenman.<br />
Boccja aan de Laan van Poot<br />
De terrazzowerkers vestigden zich <strong>in</strong> de Schil<br />
derswijk en Transvaal. Met name <strong>in</strong> de laatste<br />
wijk bevond zich <strong>een</strong> grote concentratie Italia<br />
nen uit Friuli. Zij woonden onder meer <strong>in</strong> de<br />
Engelenburgstraat, de Pretoriusstraat, de Wes<br />
seisstraat en de Wolmaranstraat. Soms waren<br />
zij <strong>in</strong> de kost bij Nederlanders die hen kennis<br />
lieten maken met de Hollandse stamppot en de<br />
boterhammen met kaas. Maar het gebeurde ook<br />
wel dat zij samen met andere Italianen woon<br />
ruimte huurden of bij familie <strong>in</strong>trokken. Vóór<br />
en vlak na de Tweede Wereldoorlog vormden<br />
de Friulanen <strong>in</strong> Transvaal <strong>een</strong> hechte gem<strong>een</strong>-
<strong>een</strong> tijdje naar Italië, naar Rim<strong>in</strong>i, te gaan. Toen<br />
de school <strong>in</strong> 1943 haar deuren sloot, g<strong>in</strong>gen de<br />
Italiaanse k<strong>in</strong>deren ui t Transvaal voortaan naar<br />
<strong>een</strong> Nederlandse school aan de Kritz<strong>in</strong>ger<br />
straat. Daar moesten ze m<strong>in</strong> of meer opnieuw<br />
beg<strong>in</strong>nen, want het Nederlands beheersten ze<br />
nauwelijks.<br />
De Friulanen ontmoetten elkaar behalve op het<br />
werk vooral <strong>in</strong> <strong>een</strong> paar <strong>Haag</strong>se café's. Pas <strong>in</strong><br />
1969 werd de eerste verenig<strong>in</strong>g, Fogolar Furlan,<br />
opgericht. Het is de enige Friulaanse verenig<strong>in</strong>g<br />
<strong>in</strong> Nederland, maar elders zijn er zeker nog160,<br />
want Friulanen v<strong>in</strong>d je <strong>in</strong> de meest wonderlijke<br />
uithoeken van de wereld. Door het blad dat de<br />
koepelorganisatie <strong>in</strong> Italië uitgeeft, onderhoudt<br />
de eerste generatie <strong>een</strong> band met de streek van<br />
oorsprong. Het clubgebouw stond <strong>in</strong> de Retiefstraat<br />
en later <strong>in</strong> de Honthorststraat. Maar het<br />
g<strong>in</strong>g niet all<strong>een</strong> om kaarten ofbiljarten, het was<br />
ook de bedoel<strong>in</strong>g het Italiaanse jeu de boules,<br />
boccia, <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> te spelen. Omstreeks 1970<br />
stelde de gem<strong>een</strong>te <strong>een</strong> stuk grond aan de Laan<br />
van Poot beschikbaar. Er was nog g<strong>een</strong> sporthal<br />
en <strong>een</strong> wc-hok van de handbalclub Hellas deed<br />
dienst als opslagplaats voor de drank. Dat duur<br />
de tot 1988. Voor subsidie wilden de Friulanen<br />
niet bij de gem<strong>een</strong>te aankloppen. Zij <strong>had</strong>den<br />
het altijd zelf gedaan en dat wilden ze zo houden.<br />
In 1992 verrees er <strong>een</strong> nieuw clubgebouw<br />
met twee overdekte boccia-banen aan de Hen<br />
gelolaan.<br />
Nu ontstaat er <strong>een</strong> nieuw probleem, want de<br />
<strong>in</strong>tegratie gaat <strong>een</strong> rol spelen. Er komen niet<br />
all<strong>een</strong> Friulanen, maar ook Italianen uit ande<br />
re streken en ook steeds meer Nederlanders.<br />
De boel moet verder open, want als je je al<br />
l<strong>een</strong> op Friuli richt gaat het dood. Je moet je<br />
doelstell<strong>in</strong>gen aanpassen, accepteren dat het<br />
verandert, zonder alles van vroeger de sloot<br />
<strong>in</strong> te gooien. En wat je vasthoudt? Het boei<br />
ende is dat je dat niet weet.
-----------<br />
• De Friulaanse terrazzo<br />
werkers <strong>in</strong>troduceerden<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> de Italiaanse<br />
variant van jeu de boules,<br />
boccia. Aan de Laan van<br />
Poot kregen zij <strong>in</strong> 1970<br />
hun eerste baan. Met bal<br />
Pieri Bearzatto en rechts<br />
leunend tegen de muur<br />
Gigi Brunetti.<br />
[Part. col I. P. Bearzatto 1<br />
• Het café van Jan Butijn<br />
<strong>in</strong> de Wolmaranstraat<br />
was vóór de oorlog dé<br />
ontmoet<strong>in</strong>gsplaats voor<br />
Friulanen. Daar werd<br />
gedronken, gekaart en<br />
gebiljart. Op deze foto<br />
uit de jaren dertig staat<br />
uiterst l<strong>in</strong>ks Titziano<br />
Rigutto en uiterst rechts<br />
Leone Rigutto.<br />
[Part. col I. R. Rigutto 1<br />
47<br />
Een paar keer per jaar hebben we <strong>een</strong> groot<br />
eetfestijn en muziek. We maken dan allerlei<br />
traditionele gerechten uit Friuli. In ieder ge<br />
val polenta en - we zijn de enigen <strong>in</strong> N eder<br />
land die dat maken - 'brovada emuset'. Het<br />
ziet eruit als zuurkool. Het wordt gemaakt<br />
van geschrapte koolraap die <strong>in</strong> wijn met krui<br />
den wordt gedaan. Die koolrapen komen <strong>in</strong><br />
blik uit Italië. De tegelleggers die hier af en<br />
toe werken gaan meestal met Kerstmis terug<br />
naar Italië. Wij bellen ze dan op om zoveel<br />
blikken mee te nemen. Dat eten we dan met<br />
polenta en oude kaas. Dan zit er echt wel<br />
honderd man te eten, maar het is all<strong>een</strong> de<br />
tweede generatie. Na ons is er niets meer.<br />
Dan is het afgelopen. I 5<br />
Van de zoete op de droge<br />
In het spoor van de terrazzowerkers kwamen<br />
de Italiaanse olie en pasta naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Fran<br />
cesco Cristofoli, wiens kle<strong>in</strong>dochter Fiorella nu<br />
de w<strong>in</strong>kel Italy <strong>in</strong> de Piet He<strong>in</strong>straat runt,<br />
kwam <strong>in</strong> 1927 naar Nederland om voor <strong>een</strong><br />
oom <strong>in</strong> Utrecht de adm<strong>in</strong>istratie van <strong>een</strong> ter<br />
razzobedrijf te doen. In 1930 opende hij <strong>een</strong><br />
w<strong>in</strong>kel met Italiaanse producten, maar omdat<br />
er <strong>in</strong> Utrecht niet zoveel Italianen woonden,<br />
kwam hij <strong>in</strong> 1934 naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, waar hij zich<br />
<strong>in</strong> Transvaal, het hart van de Italiaanse ge<br />
m<strong>een</strong>schap, vestigde. Naast de w<strong>in</strong>kel begon<br />
hij <strong>een</strong> café <strong>in</strong> de Engelenburgstraat, maar die<br />
ondernem<strong>in</strong>g liep op niets uit.<br />
Wij woonden op 187 en het café was op 185.<br />
Je kon dus zo achterom gaan. Op zondag<br />
sprong mijn vader bij, maar het heeft niet zo<br />
heel lang geduurd. Mijn vader kende al die<br />
mensen natuurlijk en dan <strong>had</strong>den ze trek <strong>in</strong><br />
<strong>een</strong> kop koffie en kwamen ze naar b<strong>in</strong>nen.<br />
Als de reken<strong>in</strong>g werd gebracht, was dat de<br />
grootste beledig<strong>in</strong>g. <strong>Ik</strong> kan me her<strong>in</strong>neren<br />
dat mijn vader bussen <strong>had</strong> van 2,5 kilo koffie,<br />
die g<strong>in</strong>gen er <strong>in</strong> <strong>een</strong> week doorh<strong>een</strong>. Allemaal<br />
gratis. Want ze kwamen er om bier te dr<strong>in</strong>ken.<br />
Als ze koffie kregen, werd dat niet betaald.<br />
Het café is daarna <strong>in</strong> andere handen over<br />
gegaan. 16<br />
Veel producten importeerde Cristofoli zelf. De<br />
meeste liet hij per spoor naar Nederland ver<br />
voeren, all<strong>een</strong> de wijn kwam met de boot van<br />
uit Toscane. Dat was <strong>een</strong> stuk goedkoper dan<br />
per tre<strong>in</strong>. In de tijd dat Nederlanders nog dach<br />
ten dat ze het van olijfolie aan hun darmen<br />
kregen, verkochten de Cristofoli's vanuit hun<br />
pakhuisje <strong>in</strong> de Pretoriusstraat de meeste <strong>in</strong><br />
grediënten voor <strong>een</strong> goede Italiaanse maaltijd:<br />
pasta, tonijn, sard<strong>in</strong>es, tomatenpuree en Par<br />
mezaanse kaas. Eén kant van het pakhuis werd<br />
<strong>in</strong> beslag genomen door de vaten wijn die ze<br />
zelf bottelden. Nederlanders kochten er nog<br />
wel <strong>een</strong>s <strong>een</strong> flesje Marsala, want die hielden<br />
van zoet. Duilio Cristofoli was 17 jaar toen hij<br />
<strong>in</strong> 1938 <strong>in</strong> de zaak bij zijn vader g<strong>in</strong>g werken. Al<br />
snel werd het zijn taak het land rond te reizen<br />
om Italiaanse producten bij particulieren af te<br />
leveren.<br />
De Italianen waren over heel Nederland ver<br />
spreid. <strong>Ik</strong> reisde eerst met de tre<strong>in</strong>, <strong>een</strong> abon<br />
nement kostte toen 30 gulden <strong>in</strong> de maand.<br />
<strong>Ik</strong> <strong>had</strong> <strong>een</strong> tas met monsters bij me. Je moest<br />
meestal wachten tot de baas thuiskwam,<br />
want die g<strong>in</strong>g over de wijnen. De vrouw g<strong>in</strong>g
48<br />
over de pasta. De bestell<strong>in</strong>gen werden door<br />
Van Gend en Loos of de bodedienst bezorgd,<br />
wat het goedkoopste was. Op <strong>een</strong> gegeven<br />
moment g<strong>in</strong>g ik <strong>een</strong> aantal malen per jaar,<br />
meestal met kerst, Pasen en voor de grote va<br />
kantie, naar <strong>een</strong> bepaalde prov<strong>in</strong>cie om daar<br />
klanten afte reizen. We <strong>had</strong>den destijds <strong>een</strong><br />
auto. Het g<strong>in</strong>g nog steeds om particulieren.<br />
Toen mijn vader overleed <strong>had</strong> ik daar g<strong>een</strong><br />
tijd meer voor en dacht ik dat het beter was<br />
<strong>een</strong> w<strong>in</strong>kel te openen en ook Nederlanders<br />
meer bekend te maken met het Italiaanse<br />
voedsel. Dat was <strong>in</strong> 1967, op nummer 40 <strong>in</strong> de<br />
Piet He<strong>in</strong>straat. We bestaan nu dertig jaar. <strong>Ik</strong><br />
<strong>had</strong> drie vaatjes voor de etalage gezet en werd<br />
bekend doordat ik drie soorten losse wijn<br />
verkocht: rood, wit en rosé. In het beg<strong>in</strong> was<br />
het moeilijk, maar veel Nederlanders begon<br />
nen toen met wijn dr<strong>in</strong>ken. E<strong>in</strong>delijk stapten<br />
ze van de zoete wijn over op de droge. l ?<br />
Vanaf dat moment leverde Cristofoli niet meer<br />
aan particulieren, maar met de import van Ita<br />
liaanse producten g<strong>in</strong>g hij gewoon door. In die<br />
zelfde jaren zestig kregen Nederlandse slijters<br />
ook steeds meer <strong>in</strong>teresse voor Italiaanse wij<br />
nen. Bovendien schoten naderhand de pizze<br />
ria's als paddestoelen uit de grond en ook die<br />
bevoorraadde Cristofoli. De groothandel is nu<br />
<strong>in</strong> handen van zijn zoon en zijn dochter Fiorel<br />
la beheert de w<strong>in</strong>kel. Het personeel bestaat nog<br />
steeds uit Italianen, die niet per se uit Friuli<br />
hoeven te komen. Zo bepaalde vijftien jaar lang<br />
de Sardijnse Antonio Lostia, die eerst bij Vre<br />
deste<strong>in</strong> <strong>had</strong> gewerkt, het gezicht van de w<strong>in</strong>kel.<br />
In 1998 staan er naast Fiorella <strong>een</strong> oudere dame<br />
en <strong>een</strong> jongen achter de toonbank. Haar vader<br />
helpt op vrijdag en zaterdag, maar komt eigen<br />
lijk elke dag wel even langs. Vanwege het ver<br />
schil <strong>in</strong> leeftijd en omdat ze allemaal Italiaans<br />
zijn, denken de klanten altij d dat het om één fa<br />
milie gaat. En dat laten de Cristofoli's maar zo.<br />
Pizza cha cha cha piccante<br />
Vittorio Zupelli, de grondlegger van het oudste<br />
nog bestaande Italiaanse restaurant <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>, kwam <strong>in</strong> 1930 op zestienjarige leeftijd als<br />
terrazzowerker naar Nederland. Tien jaar later<br />
stapte hij over naar de horeca. J 8 Eerst als kelner<br />
bij La Pergola <strong>in</strong> Amsterdam, waar hij later res<br />
taurant Mirafiori opende. Op doktersadvies<br />
keerde hij beg<strong>in</strong> jaren vijftig naar Italië terug, <strong>in</strong><br />
de hoop dat de warmte zijn spieren - hij <strong>had</strong><br />
ischias - wat losser zou maken. Dat gebeurde<br />
en na verloop van tijd besloot het gez<strong>in</strong> toch<br />
weer naar Nederland terug te keren. In 1948<br />
<strong>had</strong> zijn broer al geprobeerd om <strong>in</strong> de Wagen<br />
straat <strong>een</strong> tweede Mirafiori te beg<strong>in</strong>nen, maar<br />
dat was mislukt, vandaar dat Vittorio Zupelli<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwam. Net als de eerste Ch<strong>in</strong>ese<br />
restauranthouder beschouwde Zupelli de re<br />
sidentie als <strong>een</strong> uitdag<strong>in</strong>g. Zijn devies was:<br />
als het je lukt de Hagenaars <strong>in</strong> je restaurant te<br />
krijgen, kun je overal aan de slag. Hij nam<br />
eerst <strong>een</strong> kle<strong>in</strong> restaurantje <strong>in</strong> de Sweel<strong>in</strong>ck<br />
straat over, maar omdat het daar niet groter<br />
was dan <strong>een</strong> huiskamer, verhuisde hij b<strong>in</strong>nen<br />
<strong>een</strong> paar maanden naar de Papestraat. Daar<br />
opende hij <strong>in</strong> 1960 Ristorante Roma, waar nu<br />
zijn zoon Luigi <strong>in</strong> de keuken staat en zoon Ezio<br />
de gastheer is. Vader Zupelli is <strong>in</strong> 1978 naar<br />
Italië teruggekeerd.<br />
De Italiaanse pizza mag <strong>in</strong> Nederland netzo <strong>in</strong><br />
geburgerd lijken als het Ch<strong>in</strong>ese eten, toch da<br />
teert de eerste pizzeria <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> pas van<br />
1970. Het was Il Vesuvio op de Laan van Meer<br />
dervoort; <strong>een</strong> paar jaar later volgde Capri <strong>in</strong> de<br />
Pr<strong>in</strong>s Hendrikstraat. De man achter beide be<br />
drijven was Alfredo d'Emilio uit Capri. In 1953<br />
was hij naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> gekomen op advies van<br />
<strong>een</strong> vriend die bij de Spaanse ambassade werk<br />
te en <strong>in</strong> Italië <strong>in</strong> dienst moest. Alfredo kon zijn<br />
plaats <strong>in</strong>nemen. Alle papieren kwamen vanuit<br />
Nederland naar Italië en toen hij <strong>in</strong> de tre<strong>in</strong><br />
werd gecontroleerd, kon hij met <strong>een</strong> gerust hart<br />
zijn arbeidscontract laten zien. Het was <strong>in</strong> de<br />
tijd dat de beroemde hertog van Baena de scep<br />
ter zwaaide op de Spaanse ambassade; d'Emilio<br />
bewaart er goede her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen aan. Na ver<br />
schillende banen bij andere ambassades be<br />
sloot hij als rij-<strong>in</strong>structeur te gaan werken.<br />
Eerst <strong>in</strong> loondienst, later als eigenaar van, hoe<br />
kan het ook anders: rijschool Ambassade. Om<br />
dat hij uit <strong>een</strong> Italiaanse kappersfamilie stam<br />
de, werkte hij tussendoor ook nog even als da-
In 1961 werd <strong>in</strong> Florencia al<br />
koffie gedronken vóórdat<br />
de werkdag begon. De<br />
ijssalon <strong>in</strong> de Torenstraat<br />
opende 's ochtends alom<br />
half vijf de deuren en per<br />
dag g<strong>in</strong>gen er wel 6.000<br />
koppen koffie doorh<strong>een</strong>.<br />
[Foto va n Theo Meijer, HGAJ<br />
49<br />
-- ---<br />
meskapper bij Elisabeth Arden op het Ple<strong>in</strong>.<br />
Toen hij met zijn pizzeria's begon, bleek er <strong>een</strong><br />
taak voor hem weggelegd.<br />
We <strong>had</strong>den <strong>een</strong> aantal gerechten en de pizza<br />
was eige<strong>nl</strong>ijk <strong>een</strong> extraatje. We probeerden<br />
de mensen er kennis mee te laten maken en<br />
na verloop van tijd g<strong>in</strong>g het vanzelf. Een pizza<br />
is <strong>een</strong> geheimpje. Het geheim houd je voor je<br />
zelf, dat geef je niet door aan <strong>een</strong> ander. Als<br />
k<strong>in</strong>d heb ik pizza's leren maken bij <strong>een</strong> oude<br />
pizza bakker op Capri. Daar draaide je het<br />
deeg nog met de hand <strong>in</strong> <strong>een</strong> houten kist, niet<br />
met de mach<strong>in</strong>e. Als ik ze de oven <strong>in</strong> moest<br />
schuiven, moest ik op <strong>een</strong> kistje staan. De<br />
pizza was echt op de Italiaanse manier ge-<br />
maakt. De mensen proefden en wilden dan<br />
iets meer van dit of dat: meer oregano, meer<br />
kaas, meer salami. Eige<strong>nl</strong>ijk moet <strong>een</strong> pizza<br />
licht zijn, niet zo zwaar, maar de Nederlan<br />
ders v<strong>in</strong>den het zo lekker. Op Kon<strong>in</strong>g<strong>in</strong>nedag<br />
<strong>had</strong> ik altijd <strong>een</strong> Pizza Beatrice, maar nie<br />
mand wilde die hebben. Toen ik de naam ver<br />
anderde <strong>in</strong> Pizza Cha Cha Cha Piccante, liep<br />
ie als <strong>een</strong> tre<strong>in</strong>. 19<br />
V óór de oorlog waren er overigens ook al <strong>een</strong><br />
paar Italiaanse restaurants <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Op de<br />
Nieuwe Uitleg nummer 2 zat medio jaren der<br />
tig restaurant Umbria. In de oorlog kwam het<br />
tot bloei door de Duitse officieren die er kwa<br />
men eten. Na de oorlog is het restaurant ver-
• Florencia <strong>in</strong> 1938. Achter<br />
de toonban k vanaf de<br />
vierde van l<strong>in</strong>ks: Renata<br />
Talam<strong>in</strong>i, Janus Rompa en<br />
Giovanni Talam<strong>in</strong>i.<br />
De oorspronkelijke koffie<br />
mach<strong>in</strong>es (rechts) worden<br />
ook nu nog gebruikt.<br />
[Part. coll. R. Talam<strong>in</strong>i]<br />
• Edoardo Talam<strong>in</strong>i<br />
(1894-1964), de grond<br />
legger van Florencia,<br />
op 18-jarige leeftijd.<br />
[Part. col I. R. Talam<strong>in</strong>i]<br />
52<br />
<strong>Haag</strong> vestigde, was hij nog g<strong>een</strong> veertig jaar<br />
oud en <strong>had</strong> hij <strong>een</strong> groot deel van de wereld<br />
gezien. De band met Italië, het land van zijn<br />
ouders, bleef echter bestaan. Hij verbleef er re<br />
gelmatig: twee van zijn k<strong>in</strong>deren werden er ge<br />
boren en ook het personeel kwam bij voorkeur<br />
uit die streek.<br />
Het bedrijf van Talam<strong>in</strong>i, dat zou uitgroeien tot<br />
het grootste van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, begon bescheiden<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> hal <strong>in</strong> de Kle<strong>in</strong>e Nobelstraat. Terwijl<br />
Edoardo met <strong>een</strong> ijswagentje de straat op g<strong>in</strong>g,<br />
deed zijn dochter Renata zaken <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kel.<br />
De dagomzet lag <strong>in</strong> die beg<strong>in</strong>jaren rond de<br />
12,50. En dat was niet all<strong>een</strong> uit de verkoop<br />
van ijs, voor dit bedrag werden ook tientallen<br />
koppen koffie geserveerd. In de zaak stonden<br />
tafeltjes en stoeltjes, maar toen de klanten te<br />
lang bleven zitten, begreep Edoardo dat er iets<br />
aan de <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g moest veranderen. Zaken<br />
g<strong>in</strong>gen bij hem nu <strong>een</strong>maal vóór de gezelligheid<br />
en dus kwamen er hoge tafeltjes zonder<br />
stoeltjes; ze staan er nog steeds. Na verloop van<br />
tijd betrok hij <strong>een</strong> pand aan de Torenstraat en<br />
nog <strong>een</strong> en nog <strong>een</strong>, tot Florencia de huidige<br />
omvang bereikt <strong>had</strong>. Naast de huisvest<strong>in</strong>g ver<br />
anderde ook de omzet van omvang. In 1964<br />
g<strong>in</strong>gen er maar liefst zesduizend koppen koffie<br />
per dag doorh<strong>een</strong>. Niet all<strong>een</strong> <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kel, ook<br />
kantoren <strong>in</strong> de omtrek kwamen de koffie met<br />
keteltjes tegelijk halen.<br />
Florencia was (en is) <strong>een</strong> ontmoet<strong>in</strong>gsplek, <strong>een</strong><br />
trefpunt, waar al koffie werd gedronken vóór-<br />
dat de werkdag begon. In de jaren vijftig stond<br />
de zaak om zes uur 's morgens al vol klanten.<br />
In die tijd g<strong>in</strong>g men om half vijf open, tegenwoordig<br />
liggen de open<strong>in</strong>gstijden tussen zeven<br />
uur 's ochtends en half één 's nachts. 21 Het<br />
ijs van Florencia vond onder meer zijn weg<br />
naar de <strong>Haag</strong>se bioscopen, hotels en restau<br />
rants.<br />
Talam<strong>in</strong>i was voortdurend <strong>in</strong> de weer om de<br />
kwaliteit van zijn ijs te verbeteren en de productie<br />
te mechaniseren. Daarom was hij vaak<br />
<strong>in</strong> de kelder te v<strong>in</strong>den waar hij experimenteer<br />
de en hij schroomde niet zijn beste vriend, de<br />
werktuigbouwkundige Van Wijk, 's nachts uit<br />
zijn bed te bellen om zijn nieuwste ideeën voor<br />
te leggen. Edoardo kwam <strong>in</strong> 1964 op tragische<br />
wijze om het leven toen de mouw van zijn trui<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> ijsmach<strong>in</strong>e werd getrokken. Zeventig<br />
jaar oud <strong>had</strong> hij bijna de helft van zijn leven <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> doorgebracht.22 Hij werd opgevolgd<br />
door zijn zoon Giovanni. Zijn andere zoon,<br />
Riccardo, koos voor <strong>een</strong> geheel andere carrière<br />
en begon <strong>een</strong> tandartsenpraktijk <strong>in</strong> de Pr<strong>in</strong>sestraat.<br />
Voorzichtig met afvoeren. Vertrekt jaarlijks<br />
<strong>een</strong>ige maanden naar Italië en keert geregeld<br />
terug. Dergelijke aanteken<strong>in</strong>gen v<strong>in</strong>den we <strong>in</strong><br />
het bevolk<strong>in</strong>gsregister bij verschillende Itali<br />
aanse ijsbereiders terug. <strong>Haag</strong>se ambtenaren<br />
namen niet meer de moeite om nauwkeurig bij<br />
te houden wie op wat voor moment waarnaar<br />
toe g<strong>in</strong>g en wanneer hij of zij terugkeerde. Ze<br />
wisten <strong>in</strong>middels wel hoe het er bij ijsbereiders<br />
aan toeg<strong>in</strong>g. Ze woonden en werkten weliswaar<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, maar dat wilde niet zeggen<br />
dat ze de bergen van Belluno voorgoed vaarwel<br />
<strong>had</strong>den gezegd. Zeker <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>termaanden,<br />
wanneer veel ijssalons dichtg<strong>in</strong>gen, trokken de<br />
eigenaren naar het zuiden. Dat gold niet voor<br />
de eigenaren van Florencia. Deze ijssalon verkoopt<br />
zowel 's zomers als 's w<strong>in</strong>ters zijn koude<br />
lekkernijen. In januari 1987, toen het acht graden<br />
vroor, rekende Giovanni Talam<strong>in</strong>i voor<br />
goed af met de mythe dat er <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter g<strong>een</strong><br />
ijs wordt gegeten. Natuurlijk kwamen er veel<br />
klanten voor de erwtensoep, maar dagelijks<br />
waren er ook nog wel zo'n 500 die <strong>een</strong> ijsje<br />
kwameneten. 23
n<br />
::r<br />
-.<br />
re<br />
N<br />
re<br />
::::J<br />
Een pi ndaventer prijst <strong>in</strong><br />
juni '934 zijn zoete waren<br />
aan op zijn standplaats<br />
VÓór de Bijenkorf (hoek<br />
Wagenstraat/Grote<br />
Marktstraat). Uit vijf kilo<br />
suiker, één liter azijn en<br />
vijfentw<strong>in</strong>tig kilo p<strong>in</strong>da's<br />
vielen 300 p<strong>in</strong>dakoekjes<br />
te maken. [SFA]<br />
Sik Chan is tevreden. Documentaire over<br />
drie generaties Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>,<br />
uitgezonden door de NPS op 7 april 1996.
::J<br />
(1)<br />
N<br />
(1)<br />
::J<br />
56<br />
Van pi ndaventer tot restau ranthouder<br />
Wie <strong>in</strong> 1946 de w<strong>in</strong>kel op de hoek van de Aert<br />
van der Goesstraat en de Van Loostraat <strong>in</strong> het<br />
Statenkwartier passeerde, zal niets hebben vermoed<br />
van de enorme bedrijvigheid <strong>in</strong> dit pand.<br />
De Ch<strong>in</strong>ese w<strong>in</strong>kel was namelijk maar <strong>een</strong> deel<br />
van de ondernem<strong>in</strong>g van Tsi Chien Choy en<br />
zijn echtgenote, de <strong>Haag</strong>se Maria Baggerman,<br />
die <strong>in</strong> de toko de scepter zwaaide.! In de ruimte<br />
achter de toko woonde het gez<strong>in</strong> niet all<strong>een</strong>, er<br />
was ook <strong>een</strong> complete miefabriek <strong>in</strong>gericht. Iedere<br />
nacht h<strong>in</strong>gen voor de kachel zo'n duizend<br />
kilo slierten te drogen, waarvoor maar liefst<br />
veertien balen bloem waren gebruikt. 's Mor<br />
gens vroeg g<strong>in</strong>g de mie <strong>in</strong> dozen, die via groothandelaar<br />
Van der Velde hun weg vonden naar<br />
<strong>een</strong> steeds groter wordend aantal klanten. In de<br />
tijd dat er nog g<strong>een</strong> mach<strong>in</strong>es waren, was het<br />
maken van mie <strong>een</strong> arbeids<strong>in</strong>tensief proces,<br />
waarvoor doorgaans drie mensen <strong>in</strong> de weer<br />
waren. Om de productie te verbeteren bedacht<br />
Choy samen met <strong>een</strong> kennis het plan voor <strong>een</strong><br />
mie-mach<strong>in</strong>e. Smederij Akkerman <strong>in</strong> Voorburg<br />
maakte het prototype. Het g<strong>in</strong>g er vervolgens<br />
om de uitv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g geheim te houden, want de<br />
Ch<strong>in</strong>ezen die er lucht van kregen probeerden<br />
natuurlijk tot Choy's bedrijf door te dr<strong>in</strong>gen.<br />
Maar daar kregen ze de kans niet voor, want<br />
mevrouw Choy werkte ze zonder pardon de<br />
w<strong>in</strong>kel uit.<br />
Alsof de Choy's nog niet genoeg werk <strong>had</strong>den<br />
aan de toko, de miefabriek en het restaurant<br />
Canton aan de Frederik Hendriklaan, dat even<br />
<strong>een</strong>s hun eigendom was, bleven zij naar nieuwe<br />
manieren zoeken om hun omzet te vergro<br />
ten. Het assortiment was <strong>in</strong> die dagen nog<br />
bescheiden en beperkte zich naast rijst tot artikelen<br />
die <strong>in</strong>geblikt en <strong>in</strong>gepot verkrijgbaar<br />
waren, zoals gedroogde visjes, sojaboontjes,<br />
taugéboontjes en trassi. Wanneer <strong>een</strong> van de<br />
overwegend Indische klanten iets wilde heb<br />
ben dat ze nog niet verkochten, noteerde Maria<br />
de naam van het product en gaf zij haar man de<br />
opdracht het te bestellen. En naast tahoe en<br />
sambal, die zij altijd al zelf <strong>had</strong>den gemaakt,<br />
g<strong>in</strong>gen op <strong>een</strong> gegeven moment ook nasi-en<br />
bamiballen deel uitmaken van het assortiment.<br />
Net als gekonfijte gember, <strong>een</strong> zeer gewild en<br />
prijzig artikel <strong>in</strong> die dagen. Choy importeerde<br />
uit Ch<strong>in</strong>a vele tonnen zoute gemberwortel en<br />
zette zijn personeel, maar ook de hele familie,<br />
schoonmoeder <strong>in</strong>cluis, aan de slag om die tot<br />
'nootjes' te snijden. Daarna werd het zout aan<br />
de gemberwortel onttrokken en <strong>in</strong> <strong>een</strong> grote<br />
ton met water en suiker gekookt. Van <strong>een</strong> fa<br />
briekje datgemberpotten maakte, betrokken de<br />
Choy's gele potten met <strong>een</strong> geglazuurde groe<br />
ne rand en <strong>een</strong> houten kurk erop. De groothandel<br />
nam de potten gember vervolgens zó snel af<br />
datze het nauwelijks konden bijbenen.<br />
Lopen we nog <strong>een</strong> stukje door, naar de Frederik<br />
Hendriklaan, dan zien we aan de rechterkant<br />
Toko Ch<strong>in</strong>a liggen van Pai H<strong>in</strong>g Lau . Ook hij<br />
beperkte zijn activiteiten niet tot de w<strong>in</strong>kel.<br />
Lau opende zijn eerste toko Ch<strong>in</strong>a <strong>in</strong> de Acaciastraat.<br />
Vlak na de oorlog verplaatste hij die<br />
naar de Frederik Hendriklaan vanwege de vele<br />
Indische repatrianten die <strong>in</strong> het Statenkwartier<br />
neerstreken. Zijn eerste restaurant Walong<br />
g<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1956 open aan de Thomso<strong>nl</strong>aan. In 1964<br />
sloot hij de w<strong>in</strong>kel aan de Frederik Hendrik<br />
laan om er <strong>een</strong> moderne Hollandse cafetaria te<br />
beg<strong>in</strong>nen, maar twee jaar later werd dat het<br />
tweede - en nog steeds bestaande - restaurant<br />
Walong. Het bleef echter niet bij toko's en restaurants.<br />
In de kelder van het restaurant aan de<br />
Thomso<strong>nl</strong>aan maakte Lau mie en kroepoek.<br />
Toen die kelder te kle<strong>in</strong> werd, verhuisde h et
------ -------- -------- -<br />
Af en toe ziet men <strong>een</strong> der Ch<strong>in</strong>eezen opbrengen, de kle<strong>in</strong>e,<br />
magere gestalte met zijn broodtrommel met handelswaar om<br />
den nek gehangen, tusschen twee forsche <strong>Haag</strong>sche Bobby's<br />
<strong>in</strong> ( ... ). Zoo worden ze dag <strong>in</strong>, dag uit als wilde dieren<br />
opgejaagd.<br />
59 Oe Telegraaf, 15 december1932. [HGA]
Brigadier G .J . Spaay van<br />
de vreemdel<strong>in</strong>gendienst<br />
was <strong>een</strong> graag geziene<br />
gast <strong>in</strong> de Ch<strong>in</strong>ese restau<br />
rants. De 'consul van de<br />
Ch<strong>in</strong>ezen' zit hier voor<br />
restaurant Insul<strong>in</strong>de<br />
op de Thomso<strong>nl</strong>aan <strong>in</strong><br />
februari 1956. [SFA]<br />
61<br />
de recordprijzen van 1931-1932 enkele jaren later<br />
al niet meer gehaald. Een p<strong>in</strong>daventer was<br />
<strong>in</strong> 1936 blij als hij aan het e<strong>in</strong>d van de week} 4,<br />
<strong>had</strong> verdiend. Veel <strong>Haag</strong>se Tchekiang-Ch<strong>in</strong>ezen<br />
bleven zich dan ook op de handel <strong>in</strong> kleedjes<br />
en kantwerk richten, waarmee zij bedui<br />
dend meer verdienden. 4<br />
Dat men bij het schatten van de welstand van<br />
de Ch<strong>in</strong>ezen niet altij d moest afgaan op hun ui<br />
terlijk en kled<strong>in</strong>g valt op te maken uit <strong>een</strong> verhaal<br />
van brigadier Spaay van de <strong>Haag</strong>se vreemdel<strong>in</strong>gendienst.<br />
5 Toen hij <strong>een</strong> <strong>in</strong> zijn ogen<br />
kwijnend p<strong>in</strong>damannetje oppakte voor trans<br />
port naar Ch<strong>in</strong>a, vond hij bij fouiller<strong>in</strong>g op het<br />
bureau <strong>een</strong> bedrag van achtduizend gulden op<br />
diens magere lijf. Overigens was al eerder aan<br />
het licht gekomen dat 'm<strong>in</strong>vermogende' uitge<br />
zette Ch<strong>in</strong>ezen op volle zee <strong>in</strong><strong>een</strong>s over veel<br />
geld beschikten. Volgens Spaay waren het<br />
'handelaren <strong>in</strong> het kwadraat' en waren er op de<br />
wereld g<strong>een</strong> spaarzamer en harder werkende<br />
lieden te v<strong>in</strong>den.<br />
Consul van de Ch<strong>in</strong>ezen<br />
Staan ze op verlies of op w<strong>in</strong>st? Uit g<strong>een</strong> en<br />
kel gebaar is het op te maken. Onbewogen<br />
staren ze naar hun spel. Een van die niet meespelende<br />
Ch<strong>in</strong>ezen, die - even onbewogenachter<br />
de kr<strong>in</strong>g loopt en over de gebogen rug<br />
gen de kansen bekijkt, mompelt <strong>een</strong> paar<br />
woorden. Niemand reageert. Drie, vier ronden<br />
gaat het spel verder. Dan kiest het geluk<br />
onverwacht de zijde van de enige niet<br />
Ch<strong>in</strong>ees <strong>in</strong> dit zwijgende gezelschap. Op<br />
onverklaarbare wijze leggen de Ch<strong>in</strong>ezen de<br />
figuren weg, die de gastspeler nodig heeft.<br />
De glimlach om zijn lippen verraadt dat het<br />
hem voorspoedig gaat. Serie na serie maakt<br />
hij vol. Het e<strong>in</strong>de van dit spel Mah-Yong<br />
komt snel. De Ch<strong>in</strong>ezen spr<strong>in</strong>gen plots op,<br />
lachen en kloppen de w<strong>in</strong>naar op de schou<br />
ders. 'Spaay van de politie gewonnen.<br />
Politie spelen sterk vandaag.'6<br />
In <strong>een</strong> beschrijv<strong>in</strong>g van de vroegere Ch<strong>in</strong>ese<br />
gem<strong>een</strong>schap <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> mag <strong>een</strong> portret van<br />
brigadier G.J. Spaay niet ontbreken. Hij kwam<br />
<strong>in</strong> 1936 bij de vreemdel<strong>in</strong>gendienst werken en<br />
werd vrijwel direct belast met het toezicht op<br />
de Ch<strong>in</strong>ezen. Nog steeds verschijnt er bij veel<br />
van hen <strong>een</strong> glimlach om de lippen als zijn<br />
naam valt en her<strong>in</strong>neren zij zich hoe Spaay altijd<br />
present was op hun bruiloften en partijen.<br />
Hij wist als g<strong>een</strong> ander hoe moeilijk het voor<br />
de Ch<strong>in</strong>ezen was om <strong>in</strong> <strong>een</strong> vreemd land <strong>een</strong><br />
nieuw bestaan op te bouwen, <strong>in</strong> <strong>een</strong> cultuur die<br />
zo veel verschilde van wat zij gewend waren.<br />
Daarom hielp hij hen met het <strong>in</strong>vullen van<br />
formulieren en het regelen van de huur en<br />
zorgde hij <strong>in</strong> de oorlog voor rijst, bonnen,<br />
steun en onderdak. Toen <strong>een</strong> voorman van<br />
69 Ch<strong>in</strong>ese p<strong>in</strong>daventers, die bij het Gewestelijk<br />
Arbeidsbureau stonden <strong>in</strong>geschreven,<br />
vroeg of zij gehoor moesten geven aan de oproep<br />
van de Duitsers om bunkers te bouwen <strong>in</strong><br />
Hoek van Holland, antwoordde Spaay dat ze<br />
dat niet moesten doen. Dus g<strong>in</strong>gen ze niet. Hij<br />
was hun raadgever, hun consul, en <strong>in</strong> de loop<br />
der jaren groeide er <strong>een</strong> bijzondere verstand<br />
houd<strong>in</strong>g tussen de brigadier en de <strong>Haag</strong>se<br />
Ch<strong>in</strong>ezen. Als blijk van genegenheid lieten<br />
zij hem zo nu en dan <strong>een</strong> spelletje mahjong<br />
w<strong>in</strong>nen.<br />
Als brigadier bij de vreemdel<strong>in</strong>genpolitie <strong>had</strong><br />
Spaay tot taak de Ch<strong>in</strong>ese vreemdel<strong>in</strong>gen<br />
nauwlettend <strong>in</strong> de gaten te houden. Er mocht<br />
dan wel <strong>een</strong>s iemand <strong>in</strong> de cel terechtkomen,<br />
Spaay begreep dat je met <strong>een</strong> vijandige opstell<strong>in</strong>g<br />
niets te weten kwam, dus probeerde hij<br />
contact met hen te krijgen. Daar<strong>in</strong> slaagde hij<br />
wonderwel. 7<br />
Tot <strong>in</strong> de jaren zestig treffen we <strong>in</strong> de verslagen<br />
van de vreemdel<strong>in</strong>genpolitie z<strong>in</strong>netjes aan<br />
over het toezicht op de Ch<strong>in</strong>ezen-kolonie.<br />
Meestal de standaardz<strong>in</strong>: 'Het gebruikelijke<br />
toezicht op de Ch<strong>in</strong>ezen-kolonie gaf g<strong>een</strong> re<br />
den tot bijzondere opmerk<strong>in</strong>gen.' De jaarlijkse<br />
controle vond plaats <strong>in</strong> de nacht van de 24ste<br />
of 25ste december. Voor het kantoor van de<br />
vreemdel<strong>in</strong>gendienst, op de Laan Copes van<br />
Cattenburch nummer 3, kwamen dan vijf<br />
patrouillewagens voorrijden waar de 'turfbri<br />
gade' <strong>in</strong>stapte. Vervolgens reden de rechercheurs<br />
naar de nauwe straatjes waar de Ch<strong>in</strong>e<br />
zen woonden en waar <strong>een</strong> doordr<strong>in</strong>gende geur<br />
h<strong>in</strong>g van gebrande suiker en gebakken nootjes.
()<br />
:::::r<br />
::l<br />
(1)<br />
N<br />
(1)<br />
::l<br />
62<br />
Met zijn dertigen of veertigen zaten de<br />
Ch<strong>in</strong>ezen bij elkaar <strong>in</strong> hun armelijk pand te<br />
koken, te gokken, te eten. Zij sliepen man<br />
netje aan mannetje op de vloer en hun nat<br />
geregende goed h<strong>in</strong>g aan spijkers tegen de<br />
muur uit te wasemen. De oudsten en<br />
gebrekkigsten zetten we <strong>in</strong> samenwerk<strong>in</strong>g<br />
met de Rotterdamse politie zoveel mogelijk<br />
op boten, die nog <strong>een</strong> dienst op Ch<strong>in</strong>a onder<br />
hielden. C ... ) Wij voerden af als gekken, maar<br />
als we het jaar daarop weer g<strong>in</strong>gen controleren<br />
<strong>in</strong> de omgev<strong>in</strong>g van de Rozemarijnstraat en<br />
op de Lange Beestenmarkt, bleek het aantal<br />
Ch<strong>in</strong>ezen gelijk te zijn gebleven. Waar ze van<br />
daan kwamen snapte je nooit. 8<br />
Vanafbeg<strong>in</strong> 1933 tot 1936 nam het geregistreerde<br />
aantal Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> toe van 81 tot<br />
144. 9 De Ch<strong>in</strong>ezen die <strong>in</strong> de periode 1930-1940<br />
<strong>in</strong> het bevolk<strong>in</strong>gsregister van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> vielen<br />
te traceren, keerden doorgaans na enkele jaren<br />
terug naar Ch<strong>in</strong>a of trokken verder naar <strong>een</strong> an<br />
dere plaats <strong>in</strong> Nederland of Europa. Een uit<br />
zonder<strong>in</strong>gvormden de Ch<strong>in</strong>ezen die <strong>in</strong> deze ja<br />
ren <strong>een</strong> Nederlandse vrouw huwden, zoals Tsi<br />
Chien Choy. Hij werkte als kok op het schip dat<br />
hem naar Europa bracht. In 1939 kwam hij, 22<br />
jaar oud, <strong>in</strong> Amsterdam aan, waar hij <strong>een</strong> jaar<br />
lang <strong>in</strong> <strong>een</strong> zeemanshuis verbleef. Eén van zijn<br />
eerste Nederlandse vrienden was de zwager<br />
van Maria Baggerman, die als hofmeester op<br />
het schip werkte. Hij woonde <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> en<br />
dat was ook de stad waar Choy zich <strong>in</strong> het eer<br />
ste oorlogsjaar vestigde en waar hij zijn toe<br />
komstige vrouw leerde kennen. Maria Bagger<br />
man kreeg door haar relatie met Choy met heel<br />
wat vooroordelen te maken. Hij mocht dan niet<br />
met <strong>een</strong> trommel hebben gelopen, toch werd<br />
hij door haar omgev<strong>in</strong>g al snel voor 'p<strong>in</strong>dachi<br />
nees' uitgemaakt, wat wilde zeggen dat de<br />
mensen hem als <strong>een</strong> armoedzaaier beschouw<br />
den. Ondanks alle tegenwerk<strong>in</strong>g g<strong>in</strong>gen ze <strong>in</strong><br />
1942 samenwonen. Voor <strong>een</strong> huwelijk, gesloten<br />
door de kantonrechter, moesten ze eerst toe<br />
stemm<strong>in</strong>g van de vreemdel<strong>in</strong>gendienst zien te<br />
krijgen en dat vergde enige tijd. Ze g<strong>in</strong>gen wo<br />
nen <strong>in</strong> de Pieterstraat, <strong>een</strong> kle<strong>in</strong> <strong>Haag</strong>s straatje<br />
met <strong>een</strong> <strong>in</strong>ternationale uitstral<strong>in</strong>g. Naast de fa<br />
milie Choy woonde er <strong>een</strong> aantal Duitse vrou-<br />
wen, <strong>een</strong> Italiaans gez<strong>in</strong>, <strong>een</strong> Indonesisch gez<strong>in</strong><br />
en<strong>een</strong>Rus.<br />
Vlakbij huis, <strong>in</strong> de Pr<strong>in</strong>sestraat, openden ze<br />
hun eerste restaurantje <strong>in</strong> <strong>een</strong> pand waar weg<br />
gevoerde joden <strong>een</strong> boekw<strong>in</strong>kel <strong>had</strong>den ge<br />
rund; de moeder van Maria stelde borden en<br />
haar fornuis ter beschikk<strong>in</strong>g. Er waren aparte<br />
open<strong>in</strong>gsuren voor Nederlanders en Ch<strong>in</strong>ezen;<br />
de laatsten aten doorgaans gratis, omdat ze<br />
nauwelijks geld <strong>had</strong>den. Uiteraard was het<br />
menu <strong>in</strong> die dagen beperkt. Toen de voorraad<br />
rijst <strong>in</strong> 1943 opraakte, maakte Choy nasi van<br />
gort. De klanten kregen koekjes toe, bereid uit<br />
het struif van suikerbieten dat achterbleef na<br />
het koken van stroop. Eerst werd het struif sa<br />
mengeperst, daarna <strong>in</strong> blokjes gesneden en<br />
vervolgens bakten ze er <strong>in</strong> de olie koekjes van.<br />
Daar g<strong>in</strong>g dan nog <strong>een</strong> beetje 'opklop' eiwit uit<br />
blik op.<br />
Choy was zeker niet de enige Ch<strong>in</strong>ees die <strong>een</strong><br />
huwelijk met <strong>een</strong> Nederlandse sloot. I O In de tijd<br />
dat er nog g<strong>een</strong> Ch<strong>in</strong>ese vrouwen <strong>in</strong> Nederland<br />
waren, kwam dat zelfs regelmatig voor, zoals <strong>in</strong><br />
het geval van de <strong>in</strong> 1996 overleden Tcheng<br />
Tschung Siu, die getrouwd was met Eeuwkje<br />
Wijkstra. Hij ontvluchtte zijn arme geboorte<br />
streek door als stoker op <strong>een</strong> boot te gaan wer<br />
ken. Daarvoor moest hij de kapite<strong>in</strong> omkopen<br />
en zich verbergen als er controle kwam. Na<br />
maanden <strong>in</strong> het ruim van het schip te hebben<br />
gezeten - op het dek mochten de stokers niet<br />
komen - kwam hij <strong>in</strong> Nederland aan. Hij ver<br />
trok naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> met niet meer dan <strong>een</strong><br />
koffertje en <strong>een</strong> papiertje waarop de naam<br />
stond van <strong>een</strong> Ch<strong>in</strong>ees die hem mogelijk verder<br />
kon helpen. Op het station klampte hij <strong>een</strong><br />
voorbijganger aan die hem naar het opgegeven<br />
adres bracht.<br />
In <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kreeg ik van <strong>een</strong> Ch<strong>in</strong>ese kennis<br />
<strong>een</strong> koffer vol met knopen, garen en band.<br />
Daarmee moest ik langs de deuren. Maar daar<br />
ben ik snel mee opgehouden. <strong>Ik</strong> schaamde me<br />
er diep voor. Het ergste was als mensen mij<br />
uit medelijden geld gaven. Zo kreeg ik <strong>een</strong><br />
keer <strong>een</strong> kwartje van <strong>een</strong> mevrouw die niets<br />
van mij kocht. <strong>Ik</strong> ben teruggegaan en heb het<br />
kwartje door de brievenbus gedaan.
--=-'<br />
Het voltallige personeel<br />
van Het Verre Oosten<br />
<strong>in</strong> '933. Vooraan eigenaar<br />
Cheung die zijn sporen<br />
<strong>had</strong> verdiend als kok van<br />
de Ch<strong>in</strong>ese gezant <strong>in</strong><br />
Londen en met <strong>een</strong><br />
restaurant op Katen<br />
drecht. [SFAJ<br />
63<br />
Voor het eerste Ch<strong>in</strong>ese restaurant <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> ben ik toen bestell<strong>in</strong>gen gaan rondbren<br />
gen. Op <strong>een</strong> fiets met <strong>een</strong> mand voorop reed<br />
ik door de stad. De adressen begreep ik niet.<br />
<strong>Ik</strong> liet ze aan voorbijgangers zien, die me dan<br />
de weg wezen. Later ben ik <strong>in</strong> de keuken van<br />
het restaurant gaan helpen en heb op die ma<br />
nier het vak van kok geleerd. Toen kon ik zelf<br />
<strong>een</strong> restaurant beg<strong>in</strong>nen. B<strong>in</strong>nen tien jaar <strong>had</strong><br />
ik vier restaurants. Geld l<strong>een</strong>den we van el<br />
kaar. Banken <strong>had</strong>den we niet nodig. IJ<br />
Bami met <strong>een</strong> ei en twee plakjes ham<br />
Veel Ch<strong>in</strong>ezen hebben de loopbaan van stoker<br />
of venter tot succesvol restauranthouder afgelegd.<br />
Het eerste Ch<strong>in</strong>ese eethuis, Het Verre<br />
Oosten, opende op 12 augustus 1933 zijn deuren<br />
op de Laan van Meerdervoort 50. Daarvóór<br />
<strong>had</strong> de <strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g uitsluitend <strong>in</strong> Indische<br />
restaurants kennis kunnen maken met<br />
de Oosterse keuken. De eigenaar, de heer<br />
K.S. Cheung, <strong>had</strong> zijn naam reeds gevestigd als<br />
ex-kok van de Ch<strong>in</strong>ese gezant <strong>in</strong> Londen en<br />
met zijn restaurant <strong>in</strong> de Delistraat <strong>in</strong> Rotter<br />
dam, dat hij vijf jaar eerder <strong>had</strong> geopend. 12 In<br />
de beg<strong>in</strong>periode <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> bestond zijn<br />
klantenkr<strong>in</strong>g hoofdzakelijk uit Ch<strong>in</strong>ees-Indi<br />
sche studenten uit Leiden, die voor 65 cent <strong>een</strong><br />
Ch<strong>in</strong>ese lunch van zes gerechten konden bestellen.<br />
13 Verder kwamen er verlofgangers uit<br />
Nederlands-Indië; Ch<strong>in</strong>ese klanten zag je er<br />
zelden. Na de oorlog nam de belangstell<strong>in</strong>g van<br />
Hagenaars voor het Ch<strong>in</strong>ees eten toe. Naast de<br />
nasi- en bamigerechten konden de gasten ge<br />
nieten van meer verfijnde schotels, zoals vo<br />
gelnestjessoep, <strong>een</strong>d met asperges en kreeft <strong>in</strong><br />
champignonsaus. Wilde men deze onbekende<br />
gerechten <strong>in</strong> <strong>een</strong> vertrouwde omgev<strong>in</strong>g verorberen,<br />
dan kon dat ook. Het Verre Oosten deed<br />
aan 'uitzend<strong>in</strong>g' en bezorgde d<strong>in</strong>ers zonder<br />
prijsverhog<strong>in</strong>g door de hele stad; eerst met de<br />
fiets, later met bestelauto's. In 1958 kwam dat
::l<br />
re<br />
N<br />
re<br />
::l<br />
Het Verre Oosten<br />
beschikte over <strong>een</strong><br />
compleet wagenpark<br />
om de rantangs met<br />
Ch<strong>in</strong>ese gerechten<br />
thuis te bezorgen en<br />
de vo lgende dag leeg<br />
weer op te halen.<br />
Dit is de eerste bestel<br />
auto e<strong>in</strong>d jaren dertig.<br />
[Part. coll. Het Verre<br />
Oosten Zoetermeer)
Kerstfeest vierden de<br />
<strong>Haag</strong>se Ch<strong>in</strong>ezen <strong>in</strong><br />
de jaren dertig <strong>in</strong> de<br />
Delistraat <strong>in</strong> Rotter-<br />
dam. Vooraan rechts<br />
Pai H<strong>in</strong>g Lau met zijn<br />
eerste vrouwen aan het<br />
hoofd van de tafel<br />
restauranthouder Kwok<br />
Shu Cheung met zijn<br />
echtgenote Adriaantje<br />
Weesie. [Part.col l. W.Lau]<br />
68<br />
houders <strong>in</strong> de jaren vijftig en zestig lang niet altijd<br />
toestemm<strong>in</strong>g kregen personeel aan te trek<br />
ken. l s De overheid wilde vasthouden aan het<br />
pr<strong>in</strong>cipe dat eerst op de b<strong>in</strong>ne<strong>nl</strong>andse markt<br />
naar arbeidskrachten moest worden gezocht<br />
alvorens buite<strong>nl</strong>anders toe te laten. Zo schreef<br />
de Rijksvreemdel<strong>in</strong>gendienst <strong>in</strong> juni 1955 dat<br />
<strong>een</strong> Ch<strong>in</strong>ese restauranthouder uit Amsterdam,<br />
gesteund door <strong>een</strong> aantal collega's uit <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>, <strong>een</strong> verzoek <strong>had</strong> <strong>in</strong>gediend voor toela<br />
t<strong>in</strong>g van Ch<strong>in</strong>ese vaklieden uit Engeland. 19 Een<br />
niet met name genoemde <strong>in</strong>formant van de<br />
dienst m<strong>een</strong>de dat zoiets absoluut niet nodig<br />
was. Naar zijn idee <strong>had</strong> het gebrek aan perso<br />
neel <strong>in</strong> Nederland alles te maken met de slechte<br />
arbeidsvoorwaarden en behandel<strong>in</strong>g van het<br />
keukenpersoneel <strong>in</strong> Ch<strong>in</strong>ese restaurants. Zo<br />
lang er nog Ch<strong>in</strong>ezen met <strong>een</strong> p<strong>in</strong>datrommel <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> rondliepen - wat <strong>in</strong> de jaren vijftig<br />
nog voorkwam - was er volgens hem g<strong>een</strong> enkele<br />
behoefte aan Ch<strong>in</strong>ezen uit het buite<strong>nl</strong>and.<br />
Uit gesprekken met Ch<strong>in</strong>ese restauranthouders<br />
blijkt dat de animo bij de tweede generatie<br />
om hen op te volgen niet groot is. Wanneer de<br />
k<strong>in</strong>deren <strong>een</strong> goede opleid<strong>in</strong>g hebben gevolgd,<br />
ligt de keuze voor <strong>een</strong> ander vak vaak voor de<br />
hand. Zo heeft g<strong>een</strong> van de tien k<strong>in</strong>deren van<br />
de heer en mevrouw Choy voor het restaurant<br />
wezen gekozen.
- - - -----<br />
69<br />
Eén van m'n dochters wilde graag leren, maar<br />
ze moest iedere avond van vijf tot acht uur <strong>in</strong><br />
het restaurant <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> komen helpen.<br />
Daarna zat ze dan tot 's nachts twee, drie uur<br />
te leren. <strong>Ik</strong> heb altijd gezegd dat je de k<strong>in</strong>deren<br />
niet kan dw<strong>in</strong>gen om <strong>in</strong> het restaurant te<br />
werken. Ze hebben gezien wat wij hebben<br />
moeten werken, dertig jaar lang, om het<br />
hoofd boven water te houden. Uite<strong>in</strong>delijk<br />
hebben ze hun eigen keuzen gemaakt en daar<br />
ben ik blij om. Als ze het op school niet naar<br />
hun z<strong>in</strong> <strong>had</strong>den en iets anders wilden gaan<br />
doen, zei ik altijd: 'Prima, maar dan ga je bij je<br />
vader <strong>in</strong> de zaak werken.' Dat was <strong>een</strong> goede<br />
remedie, want als ze dat <strong>een</strong> zomervakantie<br />
lang <strong>had</strong>den gedaan, dan stonden ze weer te<br />
trappelen om nieuwe schoolboeken te kopen.<br />
Ook de zoon van Pai H<strong>in</strong>g Lau, Willy, geboren<br />
<strong>in</strong> 1946, wilde na de HBS graag studeren. Toch<br />
g<strong>in</strong>g hij <strong>in</strong> 1965 bij zijn vader <strong>in</strong> de zaak werken.<br />
Eerst met tegenz<strong>in</strong>, maar toen zijn vader last<br />
van zijn hart kreeg en het slechter g<strong>in</strong>g met de<br />
zaken, begon hij het <strong>een</strong> uitdag<strong>in</strong>g te v<strong>in</strong>den.<br />
De aan de Hollandse smaak aangepaste Chi<br />
nees-Indische gerechten verv<strong>in</strong>g hij door Indonesische<br />
schotels. Dat gaf zóveel problemen<br />
met zowel de Ch<strong>in</strong>ese chef-kok als met zijn va<br />
der, dat hij zich uite<strong>in</strong>delijk toelegde op de authentieke<br />
Ch<strong>in</strong>ese keuken, met dim-sum als<br />
specialiteit. De geijkte Ch<strong>in</strong>ese tierelantijnen<br />
maakten plaats voor <strong>een</strong> sobere, klassiek Chi<br />
nese <strong>in</strong>richt<strong>in</strong>g. De Indonesische gerechten<br />
zijn overigens nooit van de kaart verdwenen,<br />
vanwege de blijvende vraag ernaar.<br />
W<strong>in</strong>y Cheung volgde na haar middelbare<br />
school <strong>een</strong> opleid<strong>in</strong>g aan de Hogere Hotel<br />
school en opende rond 1950 <strong>een</strong> eigen restaurant<br />
Het Verre Oosten aan de Badhuisweg <strong>in</strong><br />
Scheven<strong>in</strong>gen. Haar broer bleef op de Laan van<br />
Meerdervoort werken <strong>in</strong> het restaurant dat<br />
steeds meer uitgroeide tot het productiebedrijf<br />
dat het uite<strong>in</strong>delijk is geworden. Net als Willy<br />
Lau zocht W<strong>in</strong>y naar vernieuw<strong>in</strong>g en die vond<br />
zij <strong>in</strong> de nouvelle cuis<strong>in</strong>e ch<strong>in</strong>oise. Voor de<br />
bussen met toeristen handhaafde zij wel het<br />
goedkope menuutje, met de traditionele bami<br />
en <strong>een</strong> omelet met tomatensaus. Boven het res<br />
taurant begon ze <strong>een</strong> Japanse afdel<strong>in</strong>g en omdat<br />
ze daarmee de eerste <strong>in</strong> Nederland was, vroeg<br />
Japan Airl<strong>in</strong>es haar te cateren voor hun vlieg<br />
tuigpassagiers. Het bedienend personeel en de<br />
koks haalde ze rechtstreeks uit Japan. Als<br />
vreemdel<strong>in</strong>gen moesten zij vaak echter jare<strong>nl</strong>ang<br />
op <strong>een</strong> werkvergunn<strong>in</strong>g wachten, waar<br />
door W<strong>in</strong>y zich uite<strong>in</strong>delijk gedwongen zag<br />
het Japanse restaurant te sluiten. Vanwege de<br />
renovatie <strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen viel <strong>in</strong> 1986 ook het<br />
doek voor Het Verre Oosten, waarmee de naam<br />
van de 'eerste <strong>Haag</strong>se Ch<strong>in</strong>ees' uit het restau<br />
rantleven verdw<strong>een</strong>.
-.<br />
:::J<br />
CL<br />
o<br />
:::J<br />
ro<br />
V1<br />
-.<br />
ro:<br />
-,<br />
V1<br />
Mas Kajat (l<strong>in</strong>ks op deze<br />
foto uit 1942) was lid van<br />
het muziek- en dansgezel<br />
schap Insul<strong>in</strong>de. [Part. coll.<br />
M. van Opstal-Kajatl<br />
Melis Stoke, 'De <strong>Haag</strong>sche baboe.<br />
Indisch leven <strong>in</strong> de residentie xx I I I',<br />
De Indische Verlofganger, llde jrg. nr. 28<br />
(10 februari 1933), 469.
::J<br />
CL<br />
o<br />
::J<br />
(0<br />
Vl<br />
(0:<br />
ï<br />
Vl<br />
72<br />
Een pleisterplaats <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
Er is wel <strong>een</strong>s gezegd dat het <strong>in</strong> de jaren vijftig<br />
en zestig <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> niet nodig was om<br />
's avonds op je horloge te kijken om te weten<br />
dat het elf uur was.! Op dat tijdstip sloten na<br />
melijk de Indische restaurants en verspreidde<br />
zich <strong>in</strong> de <strong>Haag</strong>se trams de geur van kokkies op<br />
weg naar huis. Indonesische vrouwen waren <strong>in</strong><br />
de loop der tij d onmisbaar geworden <strong>in</strong> de keu<br />
kens van de restaurants waar Hagenaars zich<br />
tegoed deden aan de smaken en geuren van hun<br />
Indische verleden. Uiterlijk mochten ze dan<br />
kle<strong>in</strong>er en fragieler zijn dan de doorsnee Nederlander,<br />
het waren krachtige vrouwen met<br />
<strong>een</strong> schijnbaar onuitputtelijke energie.<br />
Indonesiërs die vóór de Tweede Wereldoor<br />
log naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwamen, waren voor het<br />
merendeel (vrouwelijke) bedienden. Zij waren<br />
g<strong>een</strong> Nederlander, maar wel Nederlands onderdaan<br />
2 en <strong>in</strong> het vreemdel<strong>in</strong>genregister van<br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> v<strong>in</strong>den we hen daarom ook niet<br />
terug.<br />
Wanneer mensen migreren naar <strong>een</strong> ander<br />
land, ligt daar meestal meer dan één reden aan<br />
ten grondslag. Zo ook <strong>in</strong> het geval van de baboes.<br />
Natuurlijk was er het economische mo<br />
tief: zij wilden naar Nederland om geld te verdienen<br />
<strong>in</strong> het land van de rijke njonja en toean.<br />
Maar daar g<strong>in</strong>g het niet all<strong>een</strong> om, anders zou<br />
den veel meer Indonesiërs de tocht naar Nederland<br />
hebben ondernomen. Nieuwsgierigheid<br />
en gevoel voor avontuur waren m<strong>in</strong>stens zo belangrijk.<br />
De Indonesische vrouwen wilden het<br />
Nederland waar zij al zoveel over <strong>had</strong>den gehoord,<br />
en dat <strong>in</strong> de loop van de tijd de gedaante<br />
van <strong>een</strong> paradijs was gaan aannemen, wel <strong>een</strong>s<br />
met eigen ogen zien. De sneeuwen kou aan den<br />
lijve onderv<strong>in</strong>den. En dan waren er ook nog<br />
emotionele overweg<strong>in</strong>gen. Veel baboes raakten<br />
gehecht aan de Nederlandse familie bij wie zij<br />
<strong>in</strong> Indië jare<strong>nl</strong>ang <strong>in</strong> dienst waren en dat gevoel<br />
was doorgaans wederzijds. Wanneer het mo<br />
ment aanbrak dat de familie op verlof g<strong>in</strong>g of<br />
permanent naar Nederland terugkeerde, kon<br />
het gebeuren dat óf de werkgever óf de baboe<br />
erop aandrong met hen mee te gaan.<br />
Als de eigen baboe toch <strong>in</strong> Indië bleef, was het<br />
mogelijk om speciaal voor de bootreis <strong>een</strong> bediende<br />
<strong>in</strong> te huren, die ook wel met de term<br />
'zeebaboe' werd aangeduid. Wanneer <strong>een</strong> ba<br />
boe de reis al eerder <strong>had</strong> gemaakt, konden bij de<br />
bootmaatschappij <strong>in</strong>licht<strong>in</strong>gen over haar wor<br />
den <strong>in</strong>gewonnen. 3 Zij moesten <strong>in</strong> 1878 twaalf<br />
gulden voor de overtocht betalen, <strong>in</strong> 1928 drie<br />
honderd gulden. Als <strong>een</strong> familie drie of meer<br />
k<strong>in</strong>deren <strong>had</strong> voor wie zij de overtocht betaal<br />
de, mocht ze één Aziatische bediende gratis<br />
m<strong>een</strong>emen. De meeste baboes kwamen, even<br />
als hun werkgevers, <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> terecht.<br />
Mochten deze baboes al <strong>een</strong> toekomst <strong>in</strong> Ne<br />
derland <strong>in</strong> gedachten hebben ge<strong>had</strong>, bij aankomst<br />
bleek al snel dat de verschillen met hun<br />
geboorteland soms onaangenaam groot waren.<br />
In de eerste plaats was het natuurlijk veel kouder<br />
dan zij zich ooit <strong>had</strong>den kunnen voorstel<br />
len. Zo beschreef <strong>een</strong> werkgeefster hoe haar<br />
baboe <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter als <strong>een</strong> boeddha voor de ko<br />
lenhaard zat, haar handpalmen omhoog, om<br />
zoveel mogelijk warmte op te kunnen vangen.<br />
Uite<strong>in</strong>delijk zette zij <strong>in</strong> januari <strong>een</strong> advertentie<br />
<strong>in</strong> de krant, opdat de baboe spoedig terug kon<br />
reizen.<br />
Maar het was niet all<strong>een</strong> de koude die zwaar<br />
viel. Terwijl baboes <strong>in</strong> Nederlands-Indië uit<br />
sluitend <strong>in</strong> dienst waren voor het verzorgen<br />
van de k<strong>in</strong>deren, moesten zij <strong>in</strong> Nederland ook<br />
nog koken en schoonmaken, taken die <strong>in</strong> Indië<br />
door andere bedienden werden verricht.
Op 3 mei '9'9 werd aan<br />
de Van Boetzelaerlaan 2<br />
het Tehuis voor Neder<br />
landsch-Indischebe dienden Pers<strong>in</strong>ggahan<br />
geopend, waar werkloze<br />
Indonesische mannen en<br />
vrouwen tijdelijk konden<br />
verb lijven. [HGA]<br />
75<br />
den verblijven. Sommigen van hen waren hun<br />
voormalige werkgevers letterlijk ontvlucht en<br />
Pers<strong>in</strong>ggahan bemiddelde <strong>in</strong> zulke gevallen<br />
over achterstallig loon of achtergelaten bezitt<strong>in</strong>gen.<br />
In de jaarverslagen van het tehuis wor<br />
den schrijnende gevallen beschreven. 8 Maar<br />
het kwam ook voor dat er baboes verbleven op<br />
verzoek (en kosten) van de familie met wie ze<br />
naar Nederland waren gekomen. Het dagtarief<br />
was <strong>in</strong> die gevallen twee gulden.<br />
Daarnaast bemiddelde Pers<strong>in</strong>ggahan bij het<br />
v<strong>in</strong>den van <strong>een</strong> nieuwe werkkr<strong>in</strong>g. In adver<br />
tenties waar<strong>in</strong> zeebaboes en djongos (mannelijke<br />
bedienden) werden aangeboden, lezen we<br />
dan ook regelmatig de z<strong>in</strong>snede 'te bevragen <strong>in</strong><br />
Pers<strong>in</strong>ggahan'. Het aantal gasten - voorname<br />
lijk vrouwen - dat er <strong>in</strong> de jaren tw<strong>in</strong>tig ver<br />
bleef, schommelde tussen de 90 en 150 per jaar;<br />
het gemiddelde verblijfbedroeg drie weken. In<br />
1936 kwam het jaarlijks aantal logeergasten<br />
voor het eerst boven de tweehonderd, met <strong>een</strong><br />
maximum aantal van 253 <strong>in</strong> 1939. Door de aanschaf<br />
van opklapbedden werd aan de verhoog<br />
de vraag naar onderdak tegemoet gekomen. 9<br />
De bedienden hoefden niet bang te zijn lang<br />
zonder werk te blijven, want de vraag naar hun<br />
diensten overtrof het aanbod met ongeveer <strong>een</strong><br />
kwart. Tot 1925 was gemiddeld sprake van zo'n<br />
300 aanmeld<strong>in</strong>gen van Indonesische mannen<br />
en vrouwen die werk zochten. Aan de vraag<br />
naar zeebaboes kon meestal nog worden voldaan,<br />
maar niet aan die naar huishoudelijk per<br />
soneel <strong>in</strong> Nederland. Na <strong>een</strong> dal<strong>in</strong>g tijdens de<br />
crisisjaren - <strong>in</strong> 1935 werden er 44 bewoners van<br />
Pers<strong>in</strong>ggahan vanwege hun werkloosheid fi<br />
nancieel ondersteund - kwamen er <strong>in</strong> 1939 maar<br />
liefst 443 aanvragen om personeel b<strong>in</strong>nen: 255<br />
zeebaboes en 127 bedienden konden <strong>in</strong> dat jaar<br />
worden geplaatst. JO De nieuwe Nederlandse<br />
werkgevers <strong>had</strong>den klaarblijkelijk g<strong>een</strong> gehoor<br />
gegeven aan de aanbevel<strong>in</strong>g <strong>in</strong> het handboek<br />
dat de Ver<strong>een</strong>ig<strong>in</strong>g van Indische verlofgangers<br />
<strong>in</strong> 1925 uitgaf.<br />
Hebt U kle<strong>in</strong>e k<strong>in</strong>deren en v<strong>in</strong>dt gij hulp aan<br />
boord voor uwe echtgenoote noodig, neemt<br />
dan <strong>een</strong> baboe mede. Beter is het uw eigen<br />
baboe uit Indië mede te nemen, dan <strong>een</strong> zee-<br />
baboe te engageeren voor de reis. Deze laatste<br />
blijft na aankomst <strong>in</strong> Holland niet bij U <strong>in</strong><br />
dienst, doch zal trachten onmiddellijk weder<br />
met <strong>een</strong> naar Indië terugkeerende familie<br />
mede te gaan. Tracht verder, <strong>in</strong> Holland zijnde,<br />
te zorgen dat uwe baboe zoo m<strong>in</strong> mogelijk<br />
omgang heeft met haar rasgenooten. 11<br />
De contacten tussen Indonesische bedienden<br />
<strong>in</strong> Nederland vormden duidelijk <strong>een</strong> bedrei<br />
g<strong>in</strong>g voor de werkgevers; het maakte hen im<br />
mers weerbaarder en m<strong>in</strong>der bereid de zware<br />
klussen op zich te nemen. Naast de opvang en<br />
bemiddel<strong>in</strong>g vervulde Pers<strong>in</strong>ggahan ook <strong>een</strong><br />
sociale functie als ontmoet<strong>in</strong>gsplaats. Elke<br />
avond kwamen er <strong>een</strong> dertigtal Indonesiërs bij<br />
<strong>een</strong>, <strong>in</strong> het weekend soms twee maal zoveel.<br />
Een hoogtepunt vormden de Lebaran-vier<strong>in</strong><br />
gen die het e<strong>in</strong>de van de islamitische vasten<br />
maand markeerden.<br />
Na dertig jaar <strong>een</strong> belangrijke functie te hebben<br />
vervuld, werd Pers<strong>in</strong>ggahan op 27 oktober 1948<br />
gesloten. De Munnik <strong>had</strong> al <strong>in</strong> 1936 ontslag genomen<br />
- hij overleed twee jaar later - waarna<br />
zijn vrouw hem opvolgde. Inmiddels waren er<br />
ook andere, particuliere tehuizen gekomen, die<br />
vanwege de grotere vrijheid meer gasten trokken.<br />
Bovendien kwamen er als gevolg van de<br />
slechte betrekk<strong>in</strong>gen tussen Nederland en In<br />
donesië na de oorlog nog maar we<strong>in</strong>ig Indone<br />
siërs naar Nederland. Daarnaast verbeterde de<br />
economische positie van sommige bedienden<br />
zodanig dat zij <strong>in</strong> staat waren zelfstandig woonruimte<br />
te huren. Met het koken <strong>in</strong> restaurants<br />
verdienden zij met <strong>een</strong> week werken net zoveel<br />
als <strong>in</strong> <strong>een</strong> maand bij <strong>een</strong> familie, met meer vrije<br />
tij d op de koop toe. 12<br />
Koken en kaarten<br />
De betere economische positie van de Indone<br />
sische vrouwen leidde er niet toe dat zij zich<br />
ook meer <strong>in</strong> het <strong>Haag</strong>se sociale leven g<strong>in</strong>gen<br />
mengen. Wanneer zij <strong>in</strong> de keukens van restau<br />
rants werkten, deden ze dat bijna uitsluitend <strong>in</strong><br />
het gezelschap van landgenoten. In de grote<br />
restaurants werkten acht kokkies of meer, <strong>in</strong> de<br />
kle<strong>in</strong>e één of twee. Door hun werk kwamen ze
De huwelijken van<br />
Javaanse vrouwen <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> werden vaak<br />
met zeevarenden ge<br />
sloten. Zo vond op 14<br />
augustus 1935 het dub<br />
belhuwelijk van Sam<strong>in</strong><br />
en Rambidja (l<strong>in</strong>ks)<br />
en zeeman Nawir en<br />
Soekidja plaats. [HGA)<br />
76<br />
nauwelijks <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g met andere Hagenaars.<br />
Hun werkdag begon 's ochtends tussen 9.00<br />
en 11.00 uur en e<strong>in</strong>digde 's avonds tussen 21.00<br />
en 23.00 uur. Dan g<strong>in</strong>gen ze naar huis. Soms<br />
g<strong>in</strong>gen ze daar door met koken om <strong>een</strong> slametan<br />
(dankmaaltijd) of <strong>een</strong> verjaardagsfeest voor<br />
te bereiden, want eten nam <strong>een</strong> centrale plaats<br />
<strong>in</strong> hun leven <strong>in</strong>. Het koken voor <strong>een</strong> slametan<br />
begon meestal al dagen van tevoren. Daarnaast<br />
brachten ze hun vrije tijd door met hun favoriete<br />
bezigheid: het kaartspel. De Amerikaanse<br />
antropologe Joan Schutzman Wider deed <strong>in</strong> de<br />
jaren zestig onderzoek onder Indonesische<br />
vrouwen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Zij werd regelmatig geconfronteerd<br />
met hun goklust. Wanneer ze aan<br />
het kaarten waren, leken ze de tijd volledig te<br />
vergeten. Van haar is de volgende observatie<br />
tijdens <strong>een</strong> verjaardagsfeest.<br />
De kamer is gevuld met rook vermengd met<br />
het aroma van de Indonesische gerechten.<br />
Acht vrouwen zitten rond <strong>een</strong> tafel te kaar-<br />
ten, tjeki. Zes zijn er al s<strong>in</strong>ds de vorige avond.<br />
Er komen nog drie vrouwen bij en <strong>een</strong> nieuwe<br />
tafel wordt gearrangeerd. De uren gaan<br />
voorbij en de vrouwen komen all<strong>een</strong> van<br />
hun plaats om naar de wc te gaan of zich even<br />
uit te rekken. Sommigen kunnen de kaarten<br />
nauwelijks meer zien, maar spelen door.<br />
Als <strong>een</strong> vrouw al haar geld heeft verloren,<br />
trekt ze zich terug, l<strong>een</strong>t iets van <strong>een</strong> vriend<strong>in</strong><br />
of verpandt juwelen. Nieuwkomers mogen<br />
er altijd bijkomen en na 22.00 uur komen<br />
velen direct uit hun werk. Ze spelen tot<br />
negen of elf uur de volgende morgen en gaan<br />
dan direct door naar het restaurant. Anderen<br />
gaan rond 6 uur naar huis en slapen nog heel<br />
even. ( ... ) Wanneer er gegeten moet worden<br />
zetten de speelsters de borden gewoon op<br />
hun schoot. 13<br />
Dik (Abdullah Fagar) Dirham schetst dertig<br />
jaar later exact hetzelfde tafereel. 14 Als jonge<br />
jongen werd hij door zijn Indonesische pleeg-
:J<br />
0....<br />
o<br />
:J<br />
(0<br />
Vl<br />
(0:<br />
...,<br />
Vl<br />
Soep<strong>in</strong>a leerde haar pleeg<br />
zoon Dik Dirham dat er<br />
weliswaar verschillen<br />
bestonden tussen I ndo<br />
nesiërs en Nederlanders,<br />
maar dat ze wel gelijk<br />
waardig waren. '957.<br />
[Part. coll. A. Dirham]
•• Er bestonden vele con-<br />
tacten tussen de Indo-<br />
nesiërs <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> en<br />
hun varende landgenoten<br />
die tijdelijk <strong>in</strong> Rotterdam<br />
verbleven. Hier Soep<strong>in</strong>a<br />
tussen Nurali Soerotjitro<br />
(rechts) en <strong>een</strong> <strong>neef</strong> op<br />
het terre<strong>in</strong> van de Rotter-<br />
damsche Lloyd <strong>in</strong> de jaren<br />
vijftig. [Part. col I. A. Dirham]<br />
80<br />
• Soep<strong>in</strong>a omstreeks '940<br />
met de oudere broer van<br />
Dik Dirham, Am<strong>in</strong> Oed<strong>in</strong><br />
Soeleman, op haar arm<br />
vóór het huis <strong>in</strong> de<br />
Obrechtstraat 263.<br />
Naast haar enkele buren<br />
en vriend<strong>in</strong>nen.<br />
[Part. col I. A. Dirham]<br />
men op: München, Caïro, Honolulu. <strong>Ik</strong> fanta<br />
seerde daarover. Daarnaast kochten ze platen<br />
spelers en fietsen. Via mijn moeder kochten<br />
ze al die spullen op de Loosdu<strong>in</strong>seweg bij de<br />
firma Post, dat was <strong>een</strong> vrij grote w<strong>in</strong>kel met<br />
radio's, (Engelse) fietsen en kachels. Kachels<br />
kochten ze uiteraard niet, maar de rest wel.<br />
Ze deden dat <strong>in</strong> zulke aantallen dat die firma<br />
Post ze met <strong>een</strong> eigen vrachtwagen naar Rot<br />
terdam bracht.<br />
Een derde groep Indonesiërs kwam hier niet<br />
voor werk, maar om te studeren, aan de Leidse<br />
universiteit en <strong>in</strong> Delft en Wagen<strong>in</strong>gen. Toch<br />
kozen sommigen voor <strong>een</strong> won<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>Y Zo zien we op de lede<strong>nl</strong>ijst van de <strong>in</strong><br />
1908 opgerichte Indische Ver<strong>een</strong>ig<strong>in</strong>g vier In<br />
donesische studenten <strong>in</strong>geschreven staan <strong>in</strong> de<br />
Daguerrestraat 136. Het waren de vier zonen<br />
van de Pangeran Notodirodjo, de broer van de<br />
Pakoe Alam IV uit Djokja. De bekendste van de<br />
vier was Nota Soeroto. 18 Hij was <strong>in</strong> 1906 <strong>in</strong><br />
Leiden rechten gaan studeren en behaalde daar<br />
als eerste Indonesische student het kandidaatsexamen.<br />
Bekend werd hij echter door zijn werk<br />
als schrijver van vele artikelen, als dichter met<br />
de bundels Melatiknoppen en Fluister<strong>in</strong>gen<br />
van den avondw<strong>in</strong>d en als hoofdredacteur van<br />
het blad Oedaya. Toen hij <strong>in</strong> 1932 naar Indië te<br />
rugg<strong>in</strong>g, <strong>had</strong> hij 25 jaar <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> gewoond,<br />
onder meer <strong>in</strong> de Weimarstraat 336 en op de<br />
Laan van Meerdervoort 60.<br />
De al eerder genoemde verenig<strong>in</strong>g Oost en<br />
West stelde <strong>in</strong> 1918 <strong>een</strong> aparte studiecommissie<br />
<strong>in</strong> om de opvang van studenten uit Indië te ver<br />
zorgen, zowel de Indonesische als de Indische.<br />
Met subsidie van de reger<strong>in</strong>g werd op 15 maart<br />
1921 op het Pr<strong>in</strong>s Mauritsple<strong>in</strong> 23 <strong>een</strong> Tehuis<br />
voor Indische Studenten geopend. 19 Het was<br />
bedoeld als voorlopig verblijf voor pas aan<br />
gekomen studenten en bood ruimte aan <strong>een</strong><br />
vijf tiental gasten, die tevens gebruik konden<br />
maken van <strong>een</strong> bibliotheek en <strong>een</strong> gezel<br />
schapszaal. Na verloop van tijd bleven de<br />
Indonesische studenten echter weg, naar ver<br />
luidt vanwege het grote aantal Indische jongens<br />
dat <strong>in</strong> het tehuis verbleef. Maar ook de<br />
strenge huisregels hebben mogelijk <strong>een</strong> rem<br />
mende <strong>in</strong>vloed ge<strong>had</strong>.
• De Indonesische vrouwen<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> vormden <strong>een</strong><br />
hechte groep die regel<br />
matig bij elkaar kwam om<br />
te koken of te kaarten.<br />
Op de voorgrond rechts<br />
mevrouw Kajat en ver<br />
borgen achter haar<br />
buurvrouw dochtertje<br />
Mart<strong>in</strong>a. De rijzige vrouw<br />
achter haar is M<strong>in</strong>a<br />
Cheribon . Omstreeks<br />
1965. [Part. coll. J. WiderJ<br />
• Het dansgezelschap<br />
Insul<strong>in</strong>de trok vóór en<br />
tijdens de Tweede<br />
Wereldoorlog door heel<br />
Nederland. In het midden<br />
vooraan met bloemen<br />
Kajats vrouw Siti Am<strong>in</strong>ah<br />
Alimoestama. [Part. col I.<br />
M. van Opstal-Kajatl<br />
82<br />
seerden <strong>in</strong> <strong>een</strong> particulier woonhuis. De be<br />
kende kok Oes<strong>in</strong> was de eerste voorzitter, Van<br />
Beetem secretaris. Het voorzitterschap werd <strong>in</strong><br />
1936 door C. Kassana overgenomen. De Perkoempoelan<br />
Islam slaagde er<strong>in</strong> van de gem<strong>een</strong><br />
te <strong>een</strong> stuk grond op de Algemene begraaf<br />
plaats aan de Kerkhoflaan te krijgen om hun<br />
geloofsgenoten te begraven. De eerste islamiti<br />
sche begrafenis vond plaats <strong>in</strong> maart 1933. Van<br />
1933 tot 1966 zijn er 59 mensen begraven, onder<br />
wie 48 vrouwen, <strong>in</strong> de leef tij d van 21 tot 97<br />
jaar, en vijf k<strong>in</strong>deren. Eén van de vrouwen die<br />
er werden begraven, was de moeder van Dik<br />
Dirham.<br />
Een van de d<strong>in</strong>gen die mij nog voor de geest<br />
staan, is dat de kist van mijn moeder <strong>in</strong> ons<br />
huis stond. Het moment dat de begrafenisauto's<br />
kwamen om de kist op te halen en we<br />
naar het kerkhof g<strong>in</strong>gen. Daaraan vooraf<br />
gaand was <strong>een</strong> van de rituelen dat mijn broer<br />
en ik onder de kist moesten doorkruipen.<br />
Mocht de overledene nog bezwarende banden<br />
hebben ge<strong>had</strong> met het aardse, dan namen de<br />
k<strong>in</strong>deren die op dat moment over.<br />
Migranten die uit hun eigen cultuur stappen,<br />
blijven stilstaan <strong>in</strong> de tijd. Ze houden de d<strong>in</strong>gen<br />
vast die zij hebben gekend. <strong>Ik</strong> merk het<br />
verschil nu bij jonge Indonesiërs. Zij kwamen<br />
hier beg<strong>in</strong> jaren zeventig naartoe. Vooral jon<br />
ge Indonesische meisjes die het tekort aan<br />
verplegend personeel <strong>in</strong> Nederland moesten<br />
ondervangen. In de jaren daarna kwamen er<br />
ook jonge Indonesische mannen, omdat ze<br />
uitgestuurd werden door de reger<strong>in</strong>g of omdat<br />
ze probeerden op eigen kracht <strong>in</strong> N ederland<br />
te studeren. Een groot deel van hen is<br />
blijven hangen. Die jongens en meisjes zijn<br />
vaak weer onderl<strong>in</strong>g getrouwd en als ik met<br />
hen praat over de gebruiken van voor de oorlog,<br />
zitten zij me met grote ogen aan te kijken.<br />
Ze begrijpen niet waarover ik het heb, ze kennen<br />
dat helemaal niet. Maar die gebruiken<br />
zijn hier onder <strong>een</strong> stolp bewaard gebleven.<br />
Veel Indonesiërs dachten dat ze zouden terugkeren<br />
naar het land van herkomst. Toch zijn ze<br />
gebleven. De economische zekerheid gaf meestal<br />
de doorslag. Wat moesten ze doen <strong>in</strong> Indone<br />
sië? Als kokk<strong>in</strong> kwam je er niet gemakkelijk aan<br />
de slag. Daar kon immers ieder<strong>een</strong> koken! In<br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> daarentegen was juist veel waarder<strong>in</strong>g<br />
voor hun kookkunst. Sommigen kijken<br />
dan ook met trots op hun loopbaan terug. Ze<br />
kwamen naar Nederland als bedienden, maar<br />
uite<strong>in</strong>delijk zijn ze zelfstandig geworden. Ze<br />
wisten dat <strong>een</strong> restaurant afhankelijk was van<br />
<strong>een</strong> goede kok en dat versterkte hun positie.<br />
Al voor de Tweede Wereldoorlog steeg het<br />
aantal Indische restaurants onder <strong>in</strong>vloed van<br />
verlofgangers en repatrianten. Doorgaans<br />
werkten de vrouwen <strong>in</strong> loondienst, slechts<br />
<strong>een</strong> enkele Indonesiër waagde zich aan het<br />
openen van <strong>een</strong> eigen restaurant. De angst<br />
voor mislukk<strong>in</strong>g was groot en men liet het zakendoen<br />
liever over aan de Ch<strong>in</strong>ese of Nederlandse<br />
eigenaren.<br />
Toen ik naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> kwam <strong>in</strong> de jaren<br />
dertig waren er <strong>een</strong> paar Indonesische res<br />
taurants en vier 'uitzend<strong>in</strong>gen'. <strong>Ik</strong> werkte<br />
voor iemand die <strong>een</strong> uitzend<strong>in</strong>g <strong>had</strong> en<br />
bracht eten naar Indonesische studenten die<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> woonden. Zij tekenden dan <strong>in</strong><br />
voor <strong>een</strong> maand en ik bracht hun elke dag<br />
eten. Toen de oorlog kwam, moesten we slui<br />
ten. Na 1945 <strong>had</strong>den we <strong>een</strong> coöperatie, waar-
::J<br />
0..<br />
o<br />
::J<br />
ro<br />
VI<br />
ro:<br />
..,<br />
VI<br />
Mas Kajat opende <strong>in</strong><br />
1958 toko Soeboer <strong>in</strong> de<br />
Kon<strong>in</strong>gstraat. Voor de<br />
afhaalmaaltijden kwamen<br />
de klanten met pannetjes<br />
naar de w<strong>in</strong>kel.<br />
Achter de toonbank<br />
Mart<strong>in</strong>a Kajat (l <strong>in</strong>ks) en<br />
haar zus Maria. [Part. coll.<br />
M. van Opstal-Kajat 1
:J<br />
CL<br />
o<br />
:J<br />
(1)<br />
lil<br />
(1):<br />
86<br />
studenten als uit arbeiders bestond. Kajat zat <strong>in</strong><br />
de krontjonggroep en deed ook aan pent jak<br />
(vechtdans). Ze trokken door heel Nederland<br />
met hun voorstell<strong>in</strong>gen, maar ook <strong>in</strong> het bui<br />
te<strong>nl</strong>and waren ze na de oorlog graag geziene<br />
gasten. Net als het dansgezelschap Ardjoeno,<br />
waartoe de bekende '<strong>Haag</strong>se' danseres Devi<br />
Kart<strong>in</strong>i (Soekart<strong>in</strong>i Soeriodihardjo) en haar<br />
man Kassana behoorden, gaven zij de hele oor<br />
log door voorstell<strong>in</strong>gen, alhoewel zij g<strong>een</strong> lid<br />
waren van de Kultuurkamer. Voor velen waren<br />
het de enige <strong>in</strong>komsten die zij <strong>had</strong>den <strong>in</strong> deze<br />
moeilijke tijden. Elke week traden de gezel<br />
schappen op voor volle zalen, met soms meer<br />
dan 1000 toeschouwers, <strong>in</strong> het Koloniaal Insti<br />
tuut <strong>in</strong> Amsterdam (tot de sluit<strong>in</strong>g <strong>in</strong> septem<br />
ber 1944), dat er tevens voor zorgde dat zij per<br />
maand vier voorstell<strong>in</strong>gen elders <strong>had</strong>den. Dat<br />
het optreden vaak onder barre omstandighe<br />
den plaatsvond blijkt uit <strong>een</strong> verslag van <strong>een</strong><br />
tournee van vijf Indonesiërs, onder wie Kajat,<br />
langs de arbeiderskampen <strong>in</strong> de pas droogge<br />
legde Noordoostpolder.<br />
In het kamp Ramspol, zooals trouwens <strong>in</strong> alle<br />
kampen, worden we op dezelfde wijze ge<br />
huisvest als alle polderjongens daar, te weten<br />
gezame<strong>nl</strong>ijk <strong>in</strong> <strong>een</strong> kamer op naast elkaar<br />
staande kribben met stroozakken en <strong>een</strong> aantal<br />
dekens. In het midden van elke loods is<br />
<strong>een</strong> waschlokaal en de privaten en ur<strong>in</strong>oirs<br />
bev<strong>in</strong>den zich <strong>een</strong> e<strong>in</strong>d verderop. Wat dit beteekent<br />
<strong>in</strong> dezen tijd van het jaar, met tempe<br />
raturen om het vriespunt, terwijl de noordenw<strong>in</strong>d<br />
over die e<strong>in</strong>delooze vlakte aangiert,<br />
sneeuwen hagel voor zich uit jagende, laat<br />
zich denken. 26<br />
Na de oorlog werkte Kajat als kelner bij het Indische<br />
restaurant Bali <strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen. Op <strong>een</strong><br />
gegeven moment voelde hij dat de tijd rijp was<br />
voor <strong>een</strong> eigen zaak en <strong>in</strong> 1958 opende hij toko<br />
Soeboer <strong>in</strong> de Kon<strong>in</strong>gstraat. Al snel kwamen er<br />
<strong>een</strong> paar stoeltjes en tafeltjes <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kel en<br />
werd het <strong>een</strong> toko annex restaurant. In de keu<br />
ken g<strong>in</strong>g 'oma Koot' uit Borneo mee koken,<br />
omdat mevrouw Kajat het niet meer all<strong>een</strong> af<br />
kon. En dan was er nog oma Koen, die eerder bij<br />
restaurant Ardjoena <strong>had</strong> gewerkt en haar oude<br />
dag <strong>in</strong> het huis van de familie Kajat doorbracht.<br />
Zij hielp de familie wel <strong>een</strong>s uit de brand als het<br />
te druk werd. Bekend waren de heerlijke zoetigheden,<br />
zoals teng teng, die mevrouw Kajat<br />
zelf maakte. Dochter Mart<strong>in</strong>a her<strong>in</strong>nert zich<br />
nog goed dat dansers van het Nederlands Dans<br />
theater, destijds op de hoek van de Kon<strong>in</strong>gstraat<br />
gehuisvest, regelmatig <strong>een</strong> bezoek aan de<br />
toko brachten, terwijl de lumper en zoete koekjes<br />
toch funest waren voor hun lijnY<br />
Er wordt nogal <strong>een</strong>s beweerd dat de bloei van<br />
de Indische en Indonesische restaurants na de<br />
oorlog te danken was aan de komst van Indische<br />
repatrianten, maar als we naar het klan<br />
tenbestand van Soeboer kijken, valt op dat het<br />
overwegend om Hollanders g<strong>in</strong>g. 28 Volgens<br />
Mart<strong>in</strong>a van Opstal-Kajat was niet meer dan<br />
tw<strong>in</strong>tig procent van de klanten Indisch of In<br />
donesisch. Die kookten immers liever zelf.<br />
Voor de Hagenaars lag dat anders; die maakten<br />
kennis met <strong>een</strong> volkomen nieuwe cul<strong>in</strong>aire<br />
wereld. Zo gaat Henk Snijders er nog steeds prat<br />
op, dat hij vanaf de eerste dag (hij bewaart vol<br />
trots het menu dat hij die dag kreeg) klant was<br />
bij Soeboer en dat hij met<strong>een</strong> door <strong>had</strong> dat dáár<br />
de echte Indonesische gerechten werden be<br />
reid. Op zijn menukaart uit 1958 staat, naast de<br />
Indonesische namen van de gerechten, met<br />
potlood de vertal<strong>in</strong>g geschreven. Maar tegen<br />
woordig hoeft niemand hem meer te vertellen<br />
wat pepesan, gulee gamb<strong>in</strong>g of tahoe telor is.<br />
In de beg<strong>in</strong>periode waren bij de Hagenaars vooral<br />
de loempia's erg <strong>in</strong> trek, want groot. Voor de<br />
afhaalmaaltijden werden g<strong>een</strong> rantangs (etensdragers)<br />
gebruikt, maar kwamen de klanten<br />
met pannetjes naar de w<strong>in</strong>kel. Die werden<br />
vol geschept voor }2,50. De <strong>Haag</strong>se journalist<br />
Co os Versteeg beschreef zijn eerste ervar<strong>in</strong>g<br />
met Soeboer, beg<strong>in</strong> jaren zestig, als<br />
volgt.<br />
Wanneer mijn moeder, en later ikzelf, met<br />
<strong>een</strong> of meer pannen naar Soeboer togen, was<br />
het feest voor me. <strong>Ik</strong> voelde weliswaar <strong>een</strong><br />
zekere gêne als we daar <strong>in</strong> de zaak met zo'n<br />
opvallend oranje emaille pan op onze beurt<br />
stonden te wachten, maar het genot van de<br />
geur en smaak even later maakte dat meer dan<br />
goed. Overigens was het nog <strong>een</strong> hele keus
Etalage Waroeng Soeboer<br />
<strong>in</strong> de Kon<strong>in</strong>gstraat. [Part.<br />
col l. M. van Opstal-Kajatl<br />
87<br />
welke pan mee te nemen. Als je <strong>een</strong> te kle<strong>in</strong>e<br />
pan overhandigde, kon er te we<strong>in</strong>ig <strong>in</strong> en<br />
deed je jezelf te kort. Maar <strong>een</strong> te grote pan<br />
wekte de woede van Soeboer op en dan gaf<br />
hij uit nijd juist m<strong>in</strong>der. 29<br />
De dochters Kajat, Mart<strong>in</strong>a en Maria, hielpen<br />
als het zo uitkwam <strong>in</strong> de w<strong>in</strong>kel, maar koken<br />
hebben ze - tot groot verdriet van hun moeder<br />
nooit geleerd. Mevrouw Kajat overleed <strong>in</strong> 1973.<br />
Een jaar later hertrouwde Kajat en nam zijn<br />
tweede vrouw het heft <strong>in</strong> handen. De kaart<br />
werd ver<strong>een</strong>voudigd en voor het koken werden<br />
Indonesische jongens aangetrokken. Al heel<br />
wat jaren staat Koen, die eige<strong>nl</strong>ijk Wahyu Widodo<br />
Sosrosubroto heet, er <strong>in</strong> de keuken. In de<br />
jaren zeventig verhuisde Soeboer van de Schilderswijk<br />
naar de Brouwersgracht, niet omdat<br />
de buurt niet meer beviel, maar omdat de Ko<br />
n<strong>in</strong>gstraat werd gerenoveerd.<br />
In de Kon<strong>in</strong>gstraat hebben we nooit proble<br />
men ge<strong>had</strong>, terwijl mensen het toch nog wel<br />
<strong>een</strong>s <strong>had</strong>den over 'die buurt'. Eén keer kwa<br />
men er jongens uit de Boekhorststraat eten en<br />
die wilden niet betalen. Ze dachten: 'We gaan<br />
die p<strong>in</strong>da wel even proberen.' Maar mijn vader<br />
deed de deur op slot en pakte zijn kris.<br />
Met<strong>een</strong> lag het geld op tafel.<br />
Na <strong>een</strong> beroerte trok vader Kajat zich steeds<br />
meer terug uit de zaak en zwaaide zijn tweede<br />
vrouw all<strong>een</strong> de scepter. Zij <strong>had</strong>den <strong>in</strong> Indone<br />
sië <strong>een</strong> huisje en daar bracht hij de w<strong>in</strong>ter door,<br />
dat was beter voor zijn gezondheid. 'Maar <strong>in</strong><br />
december, tegen de kerst, wilde hij zo graag<br />
hiernaartoe vanwege z'n konijntje en z'n cog<br />
nacje. Hij <strong>had</strong> toch twee werelden <strong>in</strong> zich.'<br />
In 1993 nam de Indische Gaby Coorenengel<br />
het restaurant Soeboer van meneer Kajat over<br />
en <strong>in</strong>middels is haar zoon Andy Clignett eigenaar.<br />
In de bedien<strong>in</strong>g is op de woensdag- en<br />
donderdagavonden nog steeds Mart<strong>in</strong>a van<br />
Opstal-Kajat te v<strong>in</strong>den. De band met het be<br />
drijf van haar overleden ouders, dat <strong>in</strong> 1998<br />
zijn veertigjarig bestaan viert, is heel sterk. En<br />
nog altijd denkt ze met weemoed terug aan<br />
de muziekavonden vroeger bij hen thuis, na<br />
sluit<strong>in</strong>gstijd.<br />
George de Fretes was <strong>een</strong> kennis van pappa<br />
en die kwam dan samen met de Tielman<br />
brothers bij ons eten <strong>in</strong> de Kon<strong>in</strong>gstraat. Na<br />
sluit<strong>in</strong>gstijd g<strong>in</strong>gen ze met z'n allen oefenen,<br />
mijn vader speelde dan mee. Prachtig. Met<br />
jongens van de Javal<strong>in</strong>s, Oscar van de Hot<br />
Jumpers. Dat was heel gezellig. <strong>Ik</strong> ben nog<br />
steeds gek op Indo Rock. Mijn vader t<strong>in</strong>gelde<br />
mee, dat g<strong>in</strong>g tot twee uur, drie uur door.<br />
We g<strong>in</strong>gen ook wel naar het Palais de Danse<br />
als de Tielmanbrothers daar samen met De<br />
Fretes optraden. Voor mijn ouders speelden<br />
ze dan speciaal <strong>een</strong> Indonesisch nummer en<br />
verleidden ze hen tot <strong>een</strong> dans. De dansvloer<br />
stroomde leeg tot all<strong>een</strong> mijn ouders over<br />
bleven. Mijn moeder was heel verlegen, maar<br />
ze deed het wel. Het was prachtig.
::J -.<br />
re ::J<br />
CL 0..<br />
-.<br />
re<br />
.., V\<br />
- n<br />
$:U ::T"<br />
::J re<br />
0..<br />
re<br />
..,<br />
V\<br />
De verlofgangers Aleida<br />
Meijer-van den Vrij hoef en<br />
Charles Meijer lieten zich<br />
op 2 maart '93' i n het<br />
besneeuwde <strong>Haag</strong>se Bos<br />
fotograferen.<br />
[Part. coll. H. Meijer]<br />
J. Meijer, 15 januari 1997
VI<br />
Cl<br />
::::r<br />
(1)<br />
::::J<br />
(1)<br />
0....<br />
(1)<br />
SlJ<br />
::::J<br />
0....<br />
(1)<br />
...,<br />
VI<br />
90<br />
Een onuitwisbaar Indisch stempel<br />
Boven de deur van het voormalige gebouw van<br />
de Rotterdamsche Lloyd aan de Korte Vijver<br />
berg staat <strong>een</strong> zandstenen beeld van <strong>een</strong> Javaanse<br />
vrouw van vorstelijke bloede.! Het beeld<br />
symboliseert de roepende stem van Insul<strong>in</strong>de.<br />
Wanneer we onze blik omhoog richten, ontwaren<br />
we onder de dakrand <strong>een</strong> aantal beelden,<br />
die de steden verpersoo<strong>nl</strong>ijken die de Rotterdamsche<br />
Lloyd op haar reis naar Indië aandeed.<br />
Achter de vrouw die Marseille verbeeldt, zien<br />
we <strong>een</strong> tre<strong>in</strong> en <strong>een</strong> boot: de aankomst van de<br />
Lloyd Rapide <strong>in</strong> de Franse havenstad en het<br />
vertrek van de boot naar Indië. Aankomen en<br />
vertrekken. Treffender valt het migrantenbestaan<br />
niet te karakteriseren.<br />
De stem van Insul<strong>in</strong>de klonk <strong>in</strong> Nederland<br />
waarschij<strong>nl</strong>ijk nergens zo helder als <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>. Vóór de Tweede Wereldoorlog kwamen<br />
duizenden verlofgangers <strong>een</strong> aantal maanden<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> om nieuwe energie op te doen<br />
en vestigden oud-Indiëgangers zich er def<strong>in</strong>i<br />
tief na hun pensioner<strong>in</strong>g. Na de Japanse bezett<strong>in</strong>g<br />
en de Indonesische vrijheidsstrijd zagen<br />
vrijwel alle Nederlanders zich, vanwege de onhoudbare<br />
situatie <strong>in</strong> de nieuwe republiek Indonesië,<br />
op den duur genoodzaakt het land te ver<br />
laten. 2 Tienduizenden streken <strong>in</strong> de residentie<br />
neer. De bekende schrijver Tjalie Rob<strong>in</strong>son zei<br />
ooit getroffen te zijn door de volledigheid waarmee<br />
60.000 naoorlogse Indische Nederlanders<br />
<strong>in</strong> het levensbeeld van de stad waren opgeno<br />
men. Hij wees echter ook op de Indische mensen<br />
die hier al drie, vier generaties woonden en<br />
nog steeds te herkennen waren aan hun accent,<br />
hun eetgewoonten en hun attributen uit het<br />
oude Indië. Zij drukten <strong>een</strong> onuitwisbaar In<br />
disch tjap (stempel) op het stadsbeeld. 3<br />
Dat getal van 60.000 Indische Nederlanders,<br />
die overigens niet allemaal <strong>in</strong> Nederlands-<br />
Indië waren geboren, is gebaseerd op de be<br />
schikbare gegevens tot en met 1960.4 Tot mei<br />
1952 kwamen er 41. 000 Indische nieuwkomers<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>; vijf jaar later was dit aantal op<br />
gelopen tot 55.000 en <strong>in</strong> 1960 werd <strong>een</strong> aantal<br />
van ruim 63.000 personen geteld. s We moeten<br />
ons bij al deze getallen wel bedenken, dat er na<br />
de oorlog nog jare<strong>nl</strong>ang mensen naar Indonesië<br />
vertrokken, dus het aantal <strong>Haag</strong>se 'blijvers'<br />
valt lager uit. Tussen 1945 en 1952 vertrokken<br />
23 .000 personen (van wie <strong>een</strong> deel uiteraard<br />
terugkeerde). In de periode 1952 tot 1957 betrof<br />
het <strong>een</strong> aantal van zesduizend personen, ter<br />
wijl <strong>in</strong> de drie jaar daaropvolgend slechts 1.396<br />
mensen de stap waagden. Wanneer we degenen<br />
die naar Indonesië vertrokken <strong>in</strong> m<strong>in</strong>de<br />
r<strong>in</strong>g brengen op degenen die zich nieuw <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> vestigden, komen we voor de hele naoor<br />
logse periode (tot 1960) op <strong>een</strong> aantal van<br />
33.000 Indische nieuwkomers.<br />
Het stempel van <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> als de w eduwe van<br />
Indië is anno 1998 nog altijd niet vervaagd. Toch<br />
loopt het aantal Indische <strong>in</strong>woners gestaag terug.<br />
De eerste generatie sterft langzaam uit en<br />
hun k<strong>in</strong>deren voelen niet altijd dezelfde band<br />
met <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> als hun ouders en trekken weg.<br />
De verschuivende verhoud<strong>in</strong>gen vallen goed af<br />
te lezen aan de huidige cijfers over het aandeel<br />
van Indische mensen <strong>in</strong> de <strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g.<br />
In hedendaagse tell<strong>in</strong>gen zijn Indische Nederlanders<br />
te traceren op 'geboorteland' en 'geboor<br />
teland ouders'. We krijgen dus zowel de eerste<br />
als de tweede generatie <strong>in</strong> beeld. 6 Wat daarbij<br />
<strong>in</strong> de eerste plaats opvalt, is dat niet <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
(23.915) , maar Amsterdam (29.760) de meeste<br />
Indische mensen b<strong>in</strong>nen haar gem<strong>een</strong>tegren<br />
zen heeft. Met name de tweede generatie is<br />
daar omvangrijker. Verhoud<strong>in</strong>gsgewijs staat<br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> overigens nog steeds nummer één:
Boven de deur van het<br />
voormal ige gebouw van<br />
de Rotterdamsche Lloyd<br />
aan de Korte Vijverberg<br />
gebouw staat <strong>een</strong><br />
zandstenen beeld dat<br />
de roepende stem van<br />
Insul<strong>in</strong>de symboliseert.<br />
[J. Lamet, HGA]<br />
5A procent van de <strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g komt uit<br />
Indië/Indonesië, terwijl dat percentage voor<br />
Amsterdam 4,2 bedraagt.? De vraag is wel hoe<br />
lang <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> nog de meest Indische stad ter<br />
wereld zal blijven. 'De weduwe van Indië is allang<br />
hertrouwd,' tekende de <strong>Haag</strong>sche Courant<br />
op uit de mond van journaliste Lilian Du<br />
celle. 8 Een vergelijk<strong>in</strong>g met twee generaties van<br />
<strong>een</strong> andere koloniale groep, namelijk de Suri<br />
namers, die momenteel ruim 9 procent van de<br />
<strong>Haag</strong>se bevolk<strong>in</strong>g uitmaakt, wijst even<strong>een</strong>s <strong>in</strong><br />
die richt<strong>in</strong>g.<br />
Bij de repatrianten denken we <strong>in</strong> de eerste plaats<br />
aan de naoorlogse groep van Nederlanders uit<br />
Indië, die de nieuwe republiek Indonesië ná de<br />
onafhankelijkheid <strong>in</strong> 1949 verlieten vanwege<br />
de gewijzigde politieke verhoud<strong>in</strong>gen. Velen<br />
waren nog nooit <strong>in</strong> Nederland geweest, ande<br />
ren kenden het land van het Europees verlof<br />
dat zij of hun ouders <strong>in</strong> Nederland doorbrach<br />
ten. We richten ons daarom eerst op de periode<br />
vóór de oorlog, om het accent vervolgens te<br />
verplaatsen naar de komst van de honderdduizenden<br />
Indische Nederlanders die zich blij<br />
vend <strong>in</strong> Nederland vestigden. Velen van hen<br />
bleken toen <strong>een</strong> historisch bepaalde voorkeur<br />
aan de dag te leggen voor <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. 9<br />
Schakels tussen Oost en West<br />
In 1930 woonden er naar schatt<strong>in</strong>g twaalfduizend<br />
mensen <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> die <strong>in</strong> Indië waren<br />
geboren, ruim <strong>een</strong> derde van alle mensen uit<br />
Indië die op dat moment <strong>in</strong> Nederland verbleven.!<br />
0 Het g<strong>in</strong>g niet all<strong>een</strong> om mensen die zich<br />
na hun pensioner<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> <strong>had</strong>den ge<br />
vestigd, maar ook om verlofgangers die slechts<br />
<strong>een</strong> aantal maanden <strong>in</strong> de residentie verbleven.!!<br />
Indische ambtenaren <strong>had</strong>den na zes jaar<br />
onafgebroken dienst recht op <strong>een</strong> Europees<br />
verlof van gemiddeld acht maanden. De over<br />
tocht was vrij en voor het levensonderhoud<br />
werd <strong>een</strong> 'verlofstraktement' uitgekeerd, ongeveer<br />
de helft van het laatstgenoten salaris.!2<br />
Vanwaar die voorkeur voor <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>? Deze<br />
vraag loopt weliswaar als <strong>een</strong> rode draad door<br />
dit boek, maar <strong>in</strong> het geval van de Indiëgangers<br />
ligt het antwoord bijna voor de hand. Veel be-<br />
langrijke <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen en maatschappijen die<br />
met Indië te maken <strong>had</strong>den, bevonden zich <strong>in</strong><br />
de residentie. Allereerst de werkgevers van de<br />
meeste verlofgangers, respectievelijk de departementen<br />
van Oorlog en Koloniën. Verder tal<br />
loze ondernem<strong>in</strong>gen die zaken <strong>in</strong> Indië deden,<br />
zoals de N.V. Billiton en de Bond van Eigenaren<br />
van N ederlandsch -Indische Suikeronderne<br />
m<strong>in</strong>gen. <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> was de stad waar men <strong>een</strong><br />
tropenuitrust<strong>in</strong>g kon kopen en vervolgens <strong>een</strong><br />
reis boeken bij de Rotterdamsche Lloyd. En<br />
waar werden de smaken en geuren van de Indi<br />
sche keuken dichter benaderd dan juist hier?<br />
De schakels tussen Oost en West. In <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
waren ze allemaal te v<strong>in</strong>den.<br />
Al <strong>in</strong> de eerste jaren van de tw<strong>in</strong>tigste eeuw<br />
konden Indische families terecht bij Soedikampir,<br />
waar ervaren kokkies als Roosm<strong>in</strong>ah<br />
en Moenah achter het fornuis stonden.!3 Het<br />
restaurant aan de Laan van Meerdervoort 187<br />
werd geëxploiteerd door de <strong>in</strong> 1899 opgerichte<br />
verenig<strong>in</strong>g Oost en West, die enkele jaren later
92<br />
In de Heulstraat, naast de kunstnijverheidsw<strong>in</strong>kel<br />
Boeatan, <strong>een</strong> tweede eetgelegenheid<br />
opende. 14 De verenig<strong>in</strong>g behartigde niet all<strong>een</strong><br />
de belangen van mensen die naar Indië ver<br />
trokken, maar ook van degenen die tijdelijk of<br />
voorgoed naar Nederland kwamen. Bovendien<br />
verspreidde zij kennis over de koloniën <strong>in</strong> Het<br />
Koloniaal Weekblad (vanaf 1934 Oost en West).<br />
In 1911 opende het fameuze Waroong Djawa<br />
zijn deuren, eerst op de Kortenaerkade num<br />
mer 10, later met vestig<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> de Lange Hout-<br />
straat en <strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen, aan het Gevers Dey<br />
nootple<strong>in</strong>. N.V. Het Indisch Restaurant en Van<br />
Geemert zijn twee namen voor het oudste nog<br />
bestaande Indische restaurant <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, <strong>in</strong><br />
1919 opgericht en vanaf e<strong>in</strong>d jaren dertig bekend<br />
onder de naam Tampat Senang. Bezoe<br />
kers konden er niet all<strong>een</strong> rijsttafelen, maar<br />
ook voor <strong>een</strong> langer of korter verblijf <strong>een</strong> kamer<br />
huren voor zo'n 80 gulden permaand. 15<br />
Huisvest<strong>in</strong>g zochten de verlofgangers <strong>in</strong> van<br />
oudsher bekende 'Indische buurten' als de Ar<br />
chipel, Du<strong>in</strong>oord (Sweel<strong>in</strong>ckstraat, 2e Schuyt<br />
straat, Obrechtstraat) en het Statenkwartier<br />
(Frederik Hendriklaan, Van Boetzelaerlaan).<br />
Zij huurden er eigen woonruimte of woonden<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> pension. Bekend was hotel/pension<br />
Du<strong>in</strong>oord aan het Sweel<strong>in</strong>ckple<strong>in</strong>: 'het centrum<br />
der gegoede Indische families'. In de jaren dertig<br />
raakten het Valkenboskwartier en het Re<br />
gentessekwartier <strong>in</strong> trek, zoals de Daguerrestraaten<br />
de Beeklaan. 16<br />
Op de hoek van de Beeklaan en de Fultonstraat<br />
was <strong>in</strong> 1930 de familie Meijer gehuisvest. Herman<br />
Meijer was acht jaar oud toen hij <strong>in</strong> dat jaar<br />
met zijn ouders en broertje naar Nederland<br />
kwamY Zijn vader werkte <strong>in</strong> Indië bij de<br />
Spoorwegen en het gez<strong>in</strong> <strong>had</strong> vele jaren doorgebracht<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> onherbergzame streek van<br />
Zuid-Sumatra, waar de aa<strong>nl</strong>eg van <strong>een</strong> spoor<br />
lijn moest worden gerealiseerd. De Meijers waren<br />
nog nooit <strong>in</strong> Nederland geweest. Niettem<strong>in</strong><br />
sprak het vanzelf dat ze hun verlofperiode <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> doorbrachten. Bovendien woonde<br />
tante Jo, <strong>een</strong> zuster van vader, op de State<strong>nl</strong>aan,<br />
dus zij kon hen mooi wegwijs maken <strong>in</strong> het<br />
<strong>Haag</strong>se.<br />
De reis vanuit Indië maakten ze met het<br />
stoomschip Patria, om <strong>in</strong> Marseille over te<br />
stappen op <strong>een</strong> tre<strong>in</strong>, de Lloyd Rapide naar <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong>. Aan de aankomst op het station bewaart<br />
Herman <strong>een</strong> levendige her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>g.<br />
Door <strong>een</strong> misverstand was tante Jo er niet om<br />
ons op te halen. Maar er stonden wel mensen<br />
te wachten met borden. Pa viel <strong>in</strong> handen van<br />
<strong>een</strong> man die ons naar Des Indes bracht. Wist<br />
pa veel. Moet je je voorstellen, we kwamen<br />
zo uit de bossen, mijn broer en ik. We keken
• I n augustus 1930<br />
kwam de Indische familie<br />
Meijer met verlof naar<br />
Nederland. Charles Meijer,<br />
zijn vrouw Aleida van den<br />
Vrijhoef en hun k<strong>in</strong>deren<br />
Herman en Theo lieten<br />
zich twee maanden later<br />
<strong>in</strong> w<strong>in</strong>terse kled<strong>in</strong>g op<br />
de foto zetten.<br />
[Part. coll. H. Meijer]<br />
• In hotel Du<strong>in</strong>oord aan het<br />
Sweel<strong>in</strong>ckple<strong>in</strong> brachten<br />
veel gegoede Indische<br />
families hun verlofperiode<br />
door. In 1938 verbleef er<br />
<strong>een</strong> Indisch voetbalelftal<br />
dat op 5 juni <strong>in</strong> Reims<br />
<strong>een</strong> WK-wedstrijd tegen<br />
Hongarije moest spelen.<br />
Ze verloren de wedstrijd<br />
met 6-0. [HGA]<br />
onze ogen uit. Twee dagen later kwam tante<br />
Jo en vertelde dat zo'n hotel veel te duur voor<br />
ons was en dat we er zo snel mogelijk weg<br />
moesten. Voortvarend als ze was, <strong>had</strong> ze met<br />
<strong>een</strong> <strong>een</strong> eerste etage gehuurd <strong>in</strong> de Fultonstraat,<br />
bij mevrouw Uye, <strong>een</strong> schat van <strong>een</strong><br />
mens. Zij woonde zelf op de tweede verdie<br />
p<strong>in</strong>g. <strong>Ik</strong> weet niet of ze eerder Indische families<br />
<strong>had</strong> ge<strong>had</strong>, maar ik vermoed van wel,<br />
want ze kende onze achtergrond.<br />
In de Fultonstraat leerde Herman Meijer fietsen<br />
en steppen; de fietsenmaker verhuurde twee<br />
wielers voor vijf en voor tweeën<strong>een</strong>halve cent.<br />
Het zoontje van de verhuizer werd zijn kameraad<br />
en naar school g<strong>in</strong>g hij <strong>in</strong> de Copernicus<br />
straat. In die verlofperiode van nog g<strong>een</strong> jaar<br />
leerde Herman <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> goed kennen, vooral<br />
aan de hand van tante Jo , die de familie langs<br />
alle musts voor de verlofganger leidde: w<strong>in</strong>kelen<br />
<strong>in</strong> de Bijenkorf, voor het glas- en zilverwerk<br />
naar Focke & Meltzer en koffie met kerstkransen<br />
bij Krul. De k<strong>in</strong>deren waren vooral verrukt<br />
van Jam<strong>in</strong>. Voor vermaak g<strong>in</strong>g Herman met de<br />
k<strong>in</strong>deren uit de buurt naar de bioscoop; naar<br />
Flora, waar <strong>in</strong> de pauze <strong>een</strong> clown optrad, en<br />
naar City, waar hij voor het eerst orgelmuziek<br />
hoorde. Verder was er elke week de sensatie<br />
van het badhuis, om de wasbeurten <strong>in</strong> de teil<br />
thuis af te wisselen, en niet te vergeten de eerste<br />
sneeuw. In het <strong>Haag</strong>se Bos werd de familie<br />
direct op de foto gezet. Op zondag waren er<br />
dan nog uitstapjes naar Scheven<strong>in</strong>gen, want<br />
vader Meijer vond - nu de gelegenheid zich<br />
voordeed - dat de k<strong>in</strong>deren echt alles gezien<br />
moesten hebben. Tegenover het educatieve<br />
programma stond altijd <strong>een</strong> kopje warme chocolade<br />
bij Se<strong>in</strong>post.<br />
Na tien maanden keerde het gez<strong>in</strong> terug naar<br />
Indië, waar het gewone leven werd hervat. Het<br />
zou bijna <strong>een</strong> kwart eeuw duren voordat Her<br />
man naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> terugkwam. Als jonge<br />
tw<strong>in</strong>tiger moest hij <strong>in</strong> Indië eerst de verschrik<br />
k<strong>in</strong>gen van de Japanse bezett<strong>in</strong>g meemaken.<br />
Vier jaar werkte hij als krijgsgevangene aan de<br />
Birma-Siamspoorweg. In 1947 trouwde hij <strong>een</strong><br />
Indisch meisje uit Soerabaja, Peggy Maidman.<br />
Het besluit om naar Nederland te repatriëren,<br />
namen zij al kort na de Indonesische onafhan<br />
kelijkheid <strong>in</strong> 1949, toen bleek dat <strong>in</strong> het bedrijf<br />
waar Herman werkte, Nederlanders steeds va<br />
ker door Indonesiërs werden vervangen. Er<br />
volgde echter nog vijf jaar sparen, alvorens ze<br />
met hun zoontje Jerry en de ouders van Peggy<br />
op de Van Oldenbarnevelt zouden stappen die<br />
hen naar Nederland bracht.<br />
De gesloten stad<br />
Het was 26 augustus 1955 en met dertig graden<br />
Celsius <strong>een</strong> stralende dag toen de haven van<br />
IJmuiden <strong>in</strong> zicht kwam. De nonnen aan<br />
boord, die na vele jaren hun geboorteland terug<br />
zagen, hieven het Waar de blanke top der du<strong>in</strong>en<br />
aan; de andere bootgangers vielen <strong>in</strong>. De<br />
familie Meijer kwam door bemiddel<strong>in</strong>g van de<br />
Dienst Maatschappelijke Zorg (DMZ) <strong>in</strong> <strong>een</strong><br />
pension <strong>in</strong> Middelburg terecht. Maar hun besluit<br />
om <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> te gaan wonen, stond van<br />
meet af aan vast. Die wens <strong>had</strong>den ze al bij aan<br />
komst <strong>in</strong> IJmuiden te kennen gegeven. Daar<br />
werd hun echter verteld dat <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> <strong>een</strong> 'ge<br />
sloten stad' was, waar je niet b<strong>in</strong>nenkwam zon<br />
der economische b<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g. Dus g<strong>in</strong>g Herman<br />
Meijer er op zoek naar werk. Als hij <strong>een</strong>maal<br />
<strong>een</strong> baan <strong>had</strong>, volgde de woonvergunn<strong>in</strong>g van<br />
zelf. Hij <strong>had</strong> geluk. Het werv<strong>in</strong>gskantoor voor<br />
ambtenaren <strong>in</strong> de Rijnstraat <strong>had</strong> net <strong>een</strong> vacature<br />
voor de geneeskundige dienst van het mi<br />
nisterie van Oorlog.
Na hun repatriër<strong>in</strong>g<br />
woonden de families<br />
Meijer en Maidman<br />
<strong>een</strong> jaar <strong>in</strong> het pension<br />
van de familie Wollrabe<br />
aan de Frankenslag 402.<br />
V.l.n .r. Louis Maidman,<br />
)erry Meijer, Charlotte<br />
Maidman-Schulz met op<br />
haar arm Willem Tuyn,<br />
)oy Tuyn-Maidman,<br />
Peggy Meijer-Maidman<br />
en Herman Meijer.<br />
[Part.coll. H. Meijer]<br />
Bij Oorlog was ik eerst twee maanden op<br />
proef. Dan kon je er dus à la m<strong>in</strong>ute uitstap<br />
pen, want ik wilde er niet blijven. Tijdens <strong>een</strong><br />
wandel<strong>in</strong>g kwam ik langs de centrale directie<br />
van de PTT <strong>in</strong> de Zeestraat. <strong>Ik</strong> g<strong>in</strong>g naar b<strong>in</strong>nen<br />
en zei: '<strong>Ik</strong> ben op zoek naar <strong>een</strong> betrekk<strong>in</strong>g,<br />
mijn naam is Meijer.' 'Oh,' zeiden ze,<br />
'er wordt op je gewacht, ga maar naar boven.'<br />
Later bleek het om <strong>een</strong> andere Meijer te gaan,<br />
maar ik kon toch direct aan de slag en ben er<br />
tot mijn pensioen blijven werken.<br />
Door zijn baan bij de PTT kreeg hij de felbegeerde<br />
woonvergunn<strong>in</strong>g. Samen met Peggy's<br />
ouders huurden ze <strong>een</strong> etage <strong>in</strong> het particuliere<br />
pension van <strong>een</strong> Indische familie op de Fran<br />
kenslag, hoek Willem de Zwijgerlaan. Alle kamers<br />
werden bewoond door Indische repa<br />
trianten. Na <strong>een</strong> jaar kregen ze het huis <strong>in</strong> de<br />
Parsifalstraat waar ze anno 1998 nog steeds wonen.<br />
Een kle<strong>in</strong>e bestelbus was voldoende om<br />
de paar spullen die ze uit Indonesië <strong>had</strong>den<br />
kunnen m<strong>een</strong>emen te verhuizen. Omdat de<br />
vader van Peggy ziekelijk was, schaften ze met<br />
<strong>een</strong> <strong>een</strong> televisietoestel aan. Het contact met de<br />
35 k<strong>in</strong>deren <strong>in</strong> de straat was b<strong>in</strong>nen <strong>een</strong> mum<br />
van tijd gelegd. De aansluit<strong>in</strong>g bij de ouders<br />
volgde vanzelf.<br />
Het v<strong>in</strong>den van werk <strong>in</strong> die dagen leverde voor<br />
Indische repatrianten we<strong>in</strong>ig problemen op.<br />
Tot het overheidsapparaat als werkgeefster verzadigd<br />
raakte en Rijkswerkplaatsen (<strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> <strong>in</strong> de Nieuwe Schoolstraat) uitkomst<br />
moesten bieden om nieuwkomers om en bij te<br />
scholen voor technische beroepen, zoals bankwerker<br />
en lasser. De aantrekk<strong>in</strong>gskracht van de<br />
'kampong van Nederland' - <strong>een</strong> omschrijv<strong>in</strong>g<br />
die regelmatig <strong>in</strong> de beleidsstukken wordt aantroffen<br />
- baarde de gem<strong>een</strong>te <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> niet all<strong>een</strong><br />
zorgen vanwege de situatie op de krim<br />
pende arbeidsmarkt. Er heerste ook grote<br />
won<strong>in</strong>gnood en de angst leefde dat de vestig<strong>in</strong>g<br />
van Indische repatrianten de kansen van wo<br />
n<strong>in</strong>gzoekende Hagenaars die al jaren op <strong>een</strong><br />
won<strong>in</strong>g wachtten, deed afnemen. Het beleid<br />
van het m<strong>in</strong>isterie van B<strong>in</strong>ne<strong>nl</strong>andse Zaken<br />
was om repatrianten over heel Nederland te<br />
spreiden - <strong>in</strong> de noordelijke en oostelijke prov<strong>in</strong>cies<br />
was immers nog genoeg woonruimte.<br />
All<strong>een</strong> kon natuurlijk niemand garanderen dat<br />
zij daar ook bleven. Wat <strong>had</strong>den Indische men<br />
sen te zoeken <strong>in</strong> Giethoorn of Warffum? Met<br />
zulke vragen worstelden de <strong>Haag</strong>se ambtena<br />
ren. Zij begrepen ook wel dat men <strong>in</strong> die afgelegen<br />
streken het contact met lotgenoten ont<br />
beerde en mogelijk <strong>in</strong> <strong>een</strong> isolement terechtkwam.<br />
Vandaar ook dat velen probeerden om<br />
tot elke prijs naar het Westen te komen, <strong>in</strong> het<br />
bijzonder naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. Hoe kon de overheid<br />
hun dat beletten?<br />
Zij nemen voorlopig hun <strong>in</strong>trek <strong>in</strong> <strong>een</strong> pension<br />
of trekken clandestien <strong>in</strong> <strong>een</strong> primitieve<br />
woongelegenheid. En dan beg<strong>in</strong>t de ellende:<br />
smeekbeden om <strong>een</strong> won<strong>in</strong>g achter<strong>een</strong>vol<br />
gens aan het Gem<strong>een</strong>telijk Bureau voor Huisvest<strong>in</strong>g,<br />
Burgemeester, M<strong>in</strong>ister, Pr<strong>in</strong>s en<br />
Kon<strong>in</strong>g<strong>in</strong>. En men staat dan voor het alternatief:<br />
uitzetten op grond van artikel 23 der<br />
Woonruimtewet 1947, Stbl. H 291, of clandestiene<br />
bewoners doen voorgaan boven eigen<br />
burgers, die jaren hebben gewacht om <strong>een</strong><br />
behoorlijk onderdak te krijgen. l s<br />
De zorg om de 'eigen' burgers mocht groot zijn,<br />
dat was de realiteitsz<strong>in</strong> van de gem<strong>een</strong>teambtenaren<br />
ook. Want welke regels de landelijke<br />
overheid ook bedacht, de stroom repatrianten<br />
naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> viel niet echt tegen te houden.<br />
De gem<strong>een</strong>te zag zich dus gedwongen naar be<br />
v<strong>in</strong>d van zaken te handelen. Er viel <strong>een</strong> beroep
Veel Indische repatrianten<br />
kwamen <strong>in</strong> de jaren vijftig<br />
<strong>in</strong> nieuwbouwwijken<br />
terecht, zoals hier <strong>in</strong> de<br />
Coevordenstraat '7'<br />
95<br />
te doen op de Woonruimtewet (art. 23) om<br />
mensen zonder economische b<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g met de<br />
stad te verplichten hun won<strong>in</strong>g te verlaten. Dat<br />
waren de regels, maar zoals zo vaak dwong de<br />
praktijk tot <strong>een</strong> andere aanpak. Mensen die op<br />
straat kwamen te staan, moesten immers ook<br />
weer elders worden ondergebracht. Repatrianten<br />
die vlak na de oorlog naar <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> en om<br />
liggende gem<strong>een</strong>ten waren gekomen, <strong>had</strong>den<br />
<strong>in</strong> de loop der jaren hun bestemm<strong>in</strong>g wel ge<br />
vonden. Dat lag anders bij degenen die na de<br />
soevere<strong>in</strong>iteitsoverdracht e<strong>in</strong>d 1949 kwamen.<br />
Toen kreeg de stad ook met veel grotere aantallen<br />
nieuwkomers te maken en <strong>in</strong> <strong>een</strong> relatief<br />
korte periode. In de eerste helft van 1950 g<strong>in</strong>g<br />
hetom4.000 personen, wat neerkwam op zo'n<br />
167 gez<strong>in</strong>nen per maand. 19 <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> luidde de<br />
alarmklok en probeerde zoveel mogelijk vast te<br />
houden aan de voorwaarde van economische<br />
b<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g en <strong>in</strong>won<strong>in</strong>g bij k<strong>in</strong>deren of ouders.<br />
Tegelijkertijd moest de gem<strong>een</strong>te, ondanks de<br />
honderden uitzett<strong>in</strong>gsbevelen, erkennen dat<br />
zij <strong>in</strong> de realiteit van alle dag niemand werkelijk<br />
buiten de stad kon zetten. Als het <strong>een</strong> repa<br />
triant <strong>een</strong>maal was gelukt om <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
woonruimte te betrekken, was de kans groot<br />
dat hij er ook mocht blijven.<br />
De hoop van de gem<strong>een</strong>te was gevestigd op de<br />
toestemm<strong>in</strong>g van de Rijksoverheid om extra<br />
cont<strong>in</strong>genten won<strong>in</strong>gen te bouwen en om <strong>een</strong><br />
deel van de won<strong>in</strong>gwetwon<strong>in</strong>gen voor ambtenaren<br />
te bestemmen voor de huisvest<strong>in</strong>g van<br />
repatrianten. De won<strong>in</strong>gen mochten <strong>in</strong> pr<strong>in</strong>ci<br />
pe bestemd zijn voor degenen die zich <strong>in</strong> opvangcentra<br />
bevonden, <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> gaf B<strong>in</strong>nen<br />
landse Zaken <strong>in</strong> 1952 niettem<strong>in</strong> te kennen dat<br />
de 1. 084 Indische gez<strong>in</strong>nen die op dat moment<br />
onder onhoudbare omstandigheden <strong>in</strong> <strong>Den</strong><br />
<strong>Haag</strong> woonden, voorrang <strong>had</strong>den. 20 De maatregelen<br />
voor extra won<strong>in</strong>gen vormden overi<br />
gens slechts <strong>een</strong> druppel op de gloeiende plaat.
• Wethouder Van den<br />
Oever vond het nodig<br />
Indische repatrianten<br />
kled<strong>in</strong>gadviezen te geven.<br />
In Nederland moest men<br />
<strong>een</strong> degelijke regenjas<br />
hebben en het geld niet<br />
aan allerlei snuisterijen<br />
besteden (1958). [SFA]<br />
• In 1958 kwam <strong>in</strong> het<br />
Internationaal Jeugdhotel<br />
<strong>in</strong> de Leuvensestraat <strong>een</strong><br />
groep Indische jongeren<br />
tussen de twee en drieën-<br />
tw<strong>in</strong>tig jaar terecht. [SF A]<br />
97<br />
aan de Gevers Deynootweg. Het dicht op elkaar<br />
wonen heeft haar familie aan den lijve<br />
ondervonden. Met z'n zevenen kregen ze één<br />
kamer toegewezen.<br />
In Bandung woonden we <strong>in</strong> <strong>een</strong> groot huis,<br />
waar alle k<strong>in</strong>deren <strong>een</strong> eigen kamer <strong>had</strong>den<br />
en <strong>een</strong> eigen baboe. We <strong>had</strong>den het heel goed,<br />
maar konden niets m<strong>een</strong>emen. We dachten<br />
dat het hier luilekkerland was, maar dat viel<br />
tegen. We kwamen <strong>in</strong> mei en het was koud.<br />
In het contractpension kreeg m'n moeder <strong>een</strong><br />
eigen pitje om zelf te koken, want het pension-eten<br />
was niets voor m'n ouders. Ook<br />
mochten we maar één keer per week douchen.<br />
Het heeft heel wat moeite gekost om<br />
uite<strong>in</strong>delijk <strong>een</strong> huis te krijgen. De beschik-<br />
bare won<strong>in</strong>gen bleken volgens de officiële <strong>in</strong>stanties<br />
steeds te kle<strong>in</strong> voor zo'n groot gez<strong>in</strong>.<br />
Maar we mochten wel met z'n zevenen op één<br />
kamer WOnen!30<br />
Grace Günther-Butters Ruben, die <strong>in</strong> 1954 met<br />
haar man en twee k<strong>in</strong>deren naar Nederland<br />
was gekomen, heeft het verblijf <strong>in</strong> <strong>een</strong> con<br />
tractpension als m<strong>in</strong>der zwaar ervaren. Het gez<strong>in</strong><br />
waar zij deel van uitmaakte, <strong>had</strong> weliswaar<br />
ook maar één kamer, maar zij zegt achteraf dat<br />
ze zich zeer bewust waren van de heersende<br />
won<strong>in</strong>gnood <strong>in</strong> Nederland en van de omstandigheden<br />
waaronder andere mensen moesten<br />
leven. Bovendien waren ze blij Indonesië achter<br />
zich te hebben gelaten en vertrouwde ieder<br />
<strong>een</strong> erop dat het ooit allemaal beter zou worden.<br />
Hotel Kuyk <strong>in</strong> de Renbaanstraat was ruim<br />
<strong>een</strong> jaar haar tehuis. De familie Eylers zwaaide<br />
er de scepter; dat zij - net als de kokk<strong>in</strong>, mevrouw<br />
Portier - even<strong>een</strong>s uit Indië kwamen,<br />
maakte veel goed.<br />
Je <strong>had</strong> niets anders, je moest wel. Het eten<br />
werd op de kamer gebracht, Hollands eten,<br />
want ik denk dat Indisch eten te duur was.<br />
We kregen er bezoek van <strong>een</strong> dame die ons<br />
vertelde hoe we moesten wassen en aardap<br />
pels schillen, maar dat deden we <strong>in</strong> Indië natuurlijk<br />
ook. Vier maanden later kreeg mijn<br />
man werk bij de Luchtmacht en toen g<strong>in</strong>g<br />
zestig procent van zijn salaris naar DMZ. Na<br />
veertien maanden kregen we <strong>een</strong> huis <strong>in</strong> de<br />
Appelstraat; de bewoners emigreerden naar<br />
Australië. Je kreeg <strong>een</strong> meubelvoorschot van<br />
1500 gulden en dat moest je terugbetalen tot<br />
de laatste cent. 31<br />
De meubel- en kled<strong>in</strong>gvoorschotten werden<br />
verstrekt door de Dienst voor Sociale Belangen<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>. In de <strong>Haag</strong>se gem<strong>een</strong>teraad ontspon<br />
zich beg<strong>in</strong> jaren vijftig <strong>een</strong> discussie over<br />
de <strong>in</strong>vloed die de dienst op de bested<strong>in</strong>gen<br />
mocht uitoefenen. Was het haar bijvoorbeeld<br />
toegestaan om de repatrianten op bepaalde<br />
w<strong>in</strong>kels te wijzen? Was het geoorloofd om<br />
mensen te adviseren eerst <strong>een</strong>s bij de Gem<strong>een</strong><br />
telijke bl<strong>in</strong>denwerkplaats te gaan kijken voor<br />
<strong>een</strong> goed, maar goedkoop bed. Of was dat te be-
tuttelend?32 De wethouder van Sociale Zaken,<br />
Van den Oever, brak <strong>een</strong> lans voor duidelijke<br />
adviezen. Want liet je de mensen zelf hun gang<br />
gaan, dan kwamen ze gegarandeerd <strong>in</strong> de problemen.<br />
Vandaar ook dat hij sterk hechtte aan<br />
goede voorlicht<strong>in</strong>g.<br />
Het is bedroevend als men de wijze ziet,<br />
waarop de mensen, die uit Indonesië teruggekeerd<br />
zijn, hun <strong>in</strong>kopen doen. <strong>Ik</strong> heb erva<br />
r<strong>in</strong>g op dit gebied. Ontstellend is dikwijls de<br />
wijze waarop tallozen, die nooit <strong>in</strong> Nederland<br />
geweest zijn, - er zijn ook Indo's bij - het<br />
geld, dat hier uitgekeerd wordt, besteden.<br />
Men heeft g<strong>een</strong> idee van de prijzen en van de<br />
behoeften, die <strong>in</strong> Nederland gelden. <strong>Ik</strong> heb<br />
het meegemaakt dat de mensen wanneer zij<br />
de uitker<strong>in</strong>g ontv<strong>in</strong>gen, altijd er op gewezen<br />
werden, denk er om, men moet <strong>in</strong> Nederland<br />
<strong>een</strong> regenjas hebben. Zij pe<strong>in</strong>sden er niet<br />
over. En als er onder vriendelijke druk <strong>een</strong><br />
regenjas werd gekocht, bleek, dat daaronder<br />
<strong>een</strong> blouse met felle kleuren, <strong>een</strong> kralenket<br />
t<strong>in</strong>g en allerlei snuisterijen zaten, die men<br />
tegen veel te hoge prijzen <strong>had</strong> gekocht. Men<br />
kent de waarde van het geld niet, zodat voorlicht<strong>in</strong>g<br />
dr<strong>in</strong>gend noodzakelijk is. 33<br />
Tot slot was er <strong>in</strong> 1958 nog de groep jeugdige<br />
gerepatrieerden die onderdak vond <strong>in</strong> het Inter<br />
nationaal Jeugdhotel aan de Leuvensestraat 85<br />
<strong>in</strong> Scheven<strong>in</strong>gen. Het g<strong>in</strong>g om jongeren tussen<br />
de twee en drieëntw<strong>in</strong>tig jaar, die de reis naar<br />
Nederland zonder hun ouders <strong>had</strong>den gemaakt.<br />
Sommigen <strong>had</strong>den hun ouders <strong>in</strong> de oorlog verloren,<br />
anderen waren vooruit gestuurd, omdat<br />
ze <strong>in</strong> Indonesië g<strong>een</strong> opleid<strong>in</strong>g meer konden<br />
volgen. Een ander centrum voor de opvang van<br />
all<strong>een</strong>reizende jongeren uit Indonesië bevond<br />
zich aan de Nieuwe Parklaan. 34 Het was de<br />
bedoel<strong>in</strong>g om hen na <strong>een</strong> kort verblijf <strong>in</strong> het<br />
jeugdhotel <strong>in</strong> <strong>een</strong> pleeggez<strong>in</strong> op te nemen. In<br />
<strong>een</strong> reportage <strong>in</strong> de LibelIe werden potentiële<br />
pleegouders opgeroepen zich te melden bij<br />
J. Koenekoop aan de Juliana van Stolberglaan<br />
416 .35 Directeur W. Ruys van het jeugdhotel<br />
zag dat vooral de ouderen zich zorgen maakten<br />
over hun toekomst, terwijl de jongeren <strong>een</strong><br />
zorgeloze <strong>in</strong>druk wekten. Libelle-journaliste
Scheherazade trok daaruit de conclusie dat de<br />
jongeren zich gemakkelijker aanpasten aan de<br />
Nederlandse same<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g dan volwassenen.<br />
Dat proces verliep echter niet helemaal zonder<br />
kleerscheuren.<br />
West Side Story <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong><br />
Toen ze pas op school kwamen, moesten ze<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> lagere klasse met veel jonger meisjes,<br />
<strong>in</strong> wier blonde, bleke hoofdjes reeds meer<br />
schoolwijsheid stak dan <strong>in</strong> haar arme bru<strong>in</strong>e<br />
kopjes, en die met <strong>een</strong> zeker air naar de ont-<br />
wikkelde bustes keken van de 'Oosterse nieu<br />
wel<strong>in</strong>gen' alsof er persoo<strong>nl</strong>ijke schande stak<br />
<strong>in</strong> zulk <strong>een</strong> vroegtijdige fysieke ontwikkel<strong>in</strong>g,<br />
en diezelfde <strong>Haag</strong>se meisjes vonden onder<br />
elkaar, dat Corrie en Nelly er met haar<br />
brede neuzen en krachtig gebouwde figuren<br />
net uitzagen als bru<strong>in</strong> gebraden, aangeklede<br />
dienstmeisjes; maar het mannelijk deel der<br />
schooljeugd dacht daar heel anders over en<br />
ontwikkelde <strong>een</strong> profu sie van kalverliefde,<br />
erg h<strong>in</strong>derlijk voor de donkere zusjes, en al<br />
l<strong>een</strong> gecompenseerd door <strong>een</strong> regen van ge<br />
schenken aan potloden, papeteries, ulevellen<br />
en chocolaadjes. 36<br />
Zeventig jaar nadat de journalist-romancier<br />
P.A. Daum dit schreef, draaide het nog steeds<br />
om meisjes, all<strong>een</strong> waren het nu de <strong>Haag</strong>se<br />
meisjes die zich <strong>in</strong> de belangstell<strong>in</strong>g van Indi<br />
sche jongens mochten verheugen. Bovendien<br />
was de tijd voorbij dat je meisjes kon veroveren<br />
met ulevellen of chocolaatjes; aan de voor<br />
avond van de West Side Story (1961) was <strong>een</strong><br />
andere benader<strong>in</strong>g nodig. Het begon allemaal<br />
<strong>in</strong> de dagen na Kon<strong>in</strong>g<strong>in</strong>nedag 1958. Het was<br />
erg onrustig <strong>in</strong> de stad en de politie sloeg de relletjes<br />
tussen Indische en <strong>Haag</strong>se jongeren<br />
nauwlettend gade. 37 Later dat jaar zou m<strong>in</strong>ister<br />
Klompé aan de Daily Telegraph uitleggen dat<br />
het allemaal om de gunst van de meisjes draaide<br />
en dat de <strong>Haag</strong>se jongens jaloers waren dat<br />
de meisjes als <strong>een</strong> blok voor de Indische jon<br />
gens vielen. Volgens de m<strong>in</strong>ister was dat <strong>een</strong><br />
heel natuurlijke zaak en niet iets om je echt<br />
druk over te maken. Maar dat deed de <strong>Haag</strong>se<br />
politie wel en <strong>in</strong> <strong>een</strong> rapport aan burgemeester<br />
Kolfschoten schreef de hoofdcommissaris dat<br />
de gerepatrieerden de <strong>Haag</strong>se jongeren volledig<br />
waren gaan dom<strong>in</strong>eren. Het g<strong>in</strong>g niet all<strong>een</strong><br />
om de omgang met Nederlandse meisjes, hoewel<br />
de gerepatrieerden volgens hem <strong>een</strong> niet te<br />
onderschatten fysieke aantrekk<strong>in</strong>gskracht op<br />
hen uitoefenden, maar ook om hun bezoek aan<br />
danc<strong>in</strong>gs of het bezit van bromfietsen. En het<br />
begon de <strong>Haag</strong>se jongeren te irriteren steeds<br />
weer het onderspit te moeten delven. 38<br />
De eerste ongeregeldheden deden zich voor op<br />
woensdag 7 mei 1958. Op de kermis op het<br />
marktterre<strong>in</strong> aan de Herman Costerstraat maak-
• De Indi sche jongeren<br />
showden hun talenten<br />
niet all<strong>een</strong> <strong>in</strong> de<br />
Scheven<strong>in</strong>gse danc<strong>in</strong>gs,<br />
maar ook daarbuiten.<br />
De foto Rock 'n Roll<br />
op de boulevard<br />
maakte Nico Naeff op<br />
30 september19s6. [NF AJ<br />
• Het merendeel van de<br />
jeugdbende de Plu be<br />
stond uit Indo's, die<br />
gekleed g<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> piloten<br />
jack, spijkerbroek en<br />
enkellaarsjes (kermis<br />
1961). Eerste rij: Roy Coert,<br />
Max Meiers en Loet Muis.<br />
Daarboven v.l.n.r. Ruud<br />
Simons, Harry Doeve,<br />
Wout Tjade, Jelle, Anneke<br />
Stil en Ron Muis.<br />
[Part.coll.).van PrehnJ<br />
101<br />
ten groepen <strong>Haag</strong>se jongens de gerepatrieerden<br />
uit voor 'blauwe apen' en 'blauwe trekhon<br />
den', wat tot <strong>een</strong> fikse vechtpartij leidde. Ook<br />
<strong>in</strong> de dagen daarna bleef het onrustig rondom<br />
het kermisterre<strong>in</strong>. Bij <strong>een</strong> aantal vechtpartijen<br />
kwam de <strong>Haag</strong>se groep meer gehavend uit de<br />
strijd dan haar tegenstanders, maar van ernstig<br />
letsel was g<strong>een</strong> sprake. Vanaf I1 mei verplaatste<br />
het strijdtoneel zich naar de Laan van Meerder<br />
voort, hoek Goudenregenstraat, bij café De<br />
Gouden Paraplu, en kwamen er ook messen,<br />
ijzeren staven en fietskett<strong>in</strong>gen te voorschijn.<br />
De politie greep steeds met harde hand <strong>in</strong> en<br />
hield voldoende agenten <strong>in</strong> reserve om de ge<br />
welddadige <strong>in</strong>cidenten - die zich ook elders <strong>in</strong><br />
de stad voordeden - te kunnen beperken. Aan<br />
het e<strong>in</strong>d van de week namen de ongeregeldhe-<br />
den af en op zondag 18 mei zou er <strong>een</strong> verzoen<strong>in</strong>g<br />
tussen de tegenover elkaar staande groe<br />
pen plaatsv<strong>in</strong>den.<br />
Verzoen<strong>in</strong>g was ook precies de gedachte waar<br />
mee <strong>een</strong> leraar van de Handelsdagschool aan de<br />
Waldeck Pyrmontkade rondliep. Het was twee<br />
dagen later en het liep tegen vieren toen <strong>een</strong><br />
politiejeep op de brug van de Zuiderparklaan,<br />
ter hoogte van de Soestdijksekade, reed. 39 De<br />
surveillerende agenten zagen <strong>een</strong> tiental jon<br />
gens staan, die op de kademuur het opschrift<br />
Welkom gerepatrieerden kalkten. Een iets ou<br />
dere man, die later de leraar van de jongens<br />
bleek te zijn, nam direct de verantwoordelijk<br />
heid op zich. Hij woonde op de Meppelweg en<br />
fietste <strong>een</strong> paar keer per dag langs de muur. Hij<br />
ergerde zich al <strong>een</strong> aantal dagen aan het op-
:J<br />
0....<br />
:J<br />
([)<br />
0....<br />
([)<br />
...,<br />
llJ<br />
:J<br />
0....<br />
([)<br />
...,<br />
V'I<br />
102<br />
schrift Ga weg Indo's en <strong>had</strong> <strong>in</strong> zijn klas met de<br />
leerl<strong>in</strong>gen gesproken over de vechtpartijen van<br />
de afgelopen weken. Hij <strong>had</strong> zijn leerl<strong>in</strong>gen ervan<br />
kunnen doordr<strong>in</strong>gen dat het tij d werd voor<br />
<strong>een</strong> meer positieve <strong>in</strong>stell<strong>in</strong>g. Hij besloot het<br />
opschrift te vervangen door <strong>een</strong> welkomstleus.<br />
De agenten legden hem uit dat ook deze actie<br />
weer <strong>een</strong> reactie zou uitlokken en dat hij hier<br />
dus niets mee bereikte. Zij konden de leraar<br />
van hun standpunt overtuigen en met zijn leerl<strong>in</strong>gen<br />
maakte hij de muur tenslotte schoon. 40<br />
In de maanden daarna keerde de rust terug <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, maar twee jaar later kwamen de Indische<br />
en <strong>Haag</strong>se jongeren opnieuw tegenover<br />
elkaar te staan, nu als twee jeugdbendes: de Plu<br />
en de Kikkers. Hetwas wederom de Goudenre<br />
genstraat waar <strong>in</strong> september 1960 <strong>een</strong> groepje<br />
jongeren elkaar trof <strong>in</strong> het huis van de Indische<br />
familie Coert. 41 Het café De Gouden Paraplu<br />
was <strong>in</strong>middels gesloten en vervangen door <strong>een</strong><br />
cafetaria, annex automatiek, en toen huize<br />
Coert te kle<strong>in</strong> werd, werd die plek het nieuwe<br />
verzamelpunt, soms afgewisseld met cafetaria<br />
Hablé <strong>in</strong> de Fahrenheitstraat. Later troffen de<br />
jongeren elkaar vooral <strong>in</strong> de bosjes Van Poot,<br />
bij de brandweerkazerne. Hun dome<strong>in</strong> besloeg<br />
het gebied tussen de Laan van Meerdervoort<br />
Goudenregenstraa t -Sportlaan -Fahrenheitstraa t.<br />
Het merendeel van de Plu bestond uit Indo's en<br />
zij konden rekenen op de steun van andere Indische<br />
bendes, zoals Insul<strong>in</strong>de en de Kuntjies<br />
(uit Leiden). Gekleed <strong>in</strong> pilotenjack, spijkerbroek,<br />
enkellaarsjes en natuurlijk met het haar<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> vetkuif, traden zij hun rivalen tegemoet.<br />
Er is wel <strong>een</strong>s gezegd dat de gevechten met hun<br />
tegenstanders de Kikkers, de 'artistiekel<strong>in</strong>gen'<br />
uit de Vogelwijk, de eerste <strong>Haag</strong>se rassenrellen<br />
waren. Die <strong>in</strong>terpretatie is met evenveel stelligheid<br />
bestreden, want ook bij de Kikkers za<br />
ten Indische jongens en het kwam ook voor dat<br />
<strong>een</strong> Kikker-meisje haar groep verliet, omdat ze<br />
was gevallen voor <strong>een</strong> Indo van de Plu.<br />
Naast het knokken, de brommers en de meis<br />
jes, nam het uitgaan <strong>een</strong> belangrijke plaats <strong>in</strong><br />
het leven van de bendeleden <strong>in</strong>. <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> was<br />
<strong>in</strong> die dagen het Mekka van de Indorock, hoe<br />
wel uit hun eigen gelederen all<strong>een</strong> het gelegenheidsbandje<br />
The W<strong>in</strong>gs voortkwam. Vaste stek<br />
van de Plu was beg<strong>in</strong> jaren zestig de rolschaats-<br />
baan <strong>in</strong> het Zuiderpark, later de Marathon en<br />
De Doelen. Langzamerhand kwamen ook de<br />
Scheven<strong>in</strong>gse uitgaansgelegenheden <strong>in</strong> de belangstell<strong>in</strong>g,<br />
zoals Pam Pam, Les Galeries, en<br />
Sheherazade. En als de Tielmanbrothers <strong>in</strong> Palais<br />
de Danse optraden ofThe Hot Jumpers op<br />
de Pasar Malam, waren ze ook daar te v<strong>in</strong>den.<br />
Net als die enkele keer dat The Crazy Rockers<br />
het Duitse podium verruilden voor <strong>een</strong> <strong>Haag</strong>se<br />
danc<strong>in</strong>g. 42<br />
Een Indisch visitekaartje<br />
Op de frontpag<strong>in</strong>a van het Indische blad Tong<br />
Tong van 15 juni 1958 zien we de twee djago 's<br />
(vechtersbazen) van de <strong>Haag</strong>se jeugdrelletjes<br />
elkaar de hand reiken bij <strong>een</strong> door de politie ge<br />
organiseerde verzoen<strong>in</strong>g. In <strong>een</strong> relativerend<br />
commentaar wees hoofdredacteur Tjalie Ro<br />
b<strong>in</strong>son erop dat zulke geschiedenissen wel va<br />
ker zullen voorkomen. Wel voorzag hij dat op<br />
geblazen voorvallen als deze de Indische groep<br />
<strong>in</strong> haar geheel zouden blameren, omdat het<br />
ontbrak aan acties die haar <strong>een</strong> goede reputatie<br />
bezorgden. Met zijn blad hoopte hij <strong>een</strong> tegenwicht<br />
te bieden. 43<br />
Als er iemand <strong>in</strong> aanmerk<strong>in</strong>g komt voor het<br />
predikaat pionier, is het wel Tjalie Rob<strong>in</strong>son:<br />
Indisch schrijver, journalist en activist van de<br />
belangen van de Indische gem<strong>een</strong>schap <strong>in</strong> Ne<br />
derland. 44 Hij werd <strong>in</strong> 1911 geboren als Jan<br />
Boon, zoon van de Hollandse KNIL-militair<br />
Cornelis Boon en Fela Rob<strong>in</strong>son, de Indische<br />
moeder die hij <strong>in</strong> zijn schrijversnaam liet<br />
voortleven. In 1954 kwam hij met zijn gez<strong>in</strong><br />
naar Nederland,4s waar hij vier jaar later het<br />
Spraakmakende tijdschrift Tong Tong opricht<br />
te, dat na zijn dood <strong>in</strong> 1974 als Moesson werd<br />
voortgezet door zijn weduwe Lilian Ducelle.<br />
Hij nam, met anderen, het <strong>in</strong>itiatief tot de Indi<br />
sche Kunst Kr<strong>in</strong>g Tong Tong (IKK) en de Pasar<br />
Malam Besar, 'de grootste Indische jaarmarkt<br />
ter wereld'. Als erflater van de Indische cultuur<br />
zal hij ongetwijfeld vooral voortleven door zijn<br />
literaire en journalistieke oeuvre. Het leeuwen<br />
deel van deze activiteiten verrichtte hij vanuit<br />
het huis Pr<strong>in</strong>s Mauritslaan 36 <strong>in</strong> het Staten<br />
kwartier, <strong>een</strong> omgev<strong>in</strong>g waar zijn ogen m<strong>in</strong>-
Tjalie Rob<strong>in</strong>son <strong>in</strong> '959<br />
<strong>in</strong> zijn kantoor aan de<br />
Pr<strong>in</strong>s Mauritslaan 36.<br />
[Part.coll. L. Ducelle]<br />
103<br />
Dáárom ook heeft Tong Tong zijn grotere waarde: het is ons<br />
Indisch 'visitekaartje' voor latere generaties. En het is waar wat<br />
lezer Jan BalI <strong>een</strong>s zei: 'Het gaat er niet om hoe belangrijk de<br />
d<strong>in</strong>gen zijn die we neerschrijven, maar dát we anyway getuigen.'<br />
Omdat we daarmee immers GETUIGEN! En door zo'n getuigenis<br />
all<strong>een</strong> al voort blijven bestaan, en sfeer scheppen en eventueel<br />
zelfs aansporen tot nieuwe en grotere daden. 46
stens honderd jaar Indisch-<strong>Haag</strong>s verleden<br />
proefden. Niet all<strong>een</strong> de Indische en Ch<strong>in</strong>ese<br />
eethuisjes, ook het profiel van de stad sprak <strong>een</strong><br />
hem vertrouwde taal: 'Er is g<strong>een</strong> enkele an<br />
dere stad, die zoveel variatie heeft <strong>in</strong> geveltjes,<br />
torenspitsjes, koepeltjes, m<strong>in</strong>aret jes - je zou<br />
zweren datje <strong>in</strong> <strong>een</strong> oosterse stad was.'47<br />
Tjalie, zoals hij <strong>in</strong> Indische kr<strong>in</strong>gen nog altijd<br />
wordt genoemd, ontpopte zich na aankomst <strong>in</strong><br />
Nederland als <strong>een</strong> vurig pleitbezorger van de<br />
Indische cultuur, geschiedenis en identiteit.<br />
Hij verzette zich <strong>in</strong> woord en daad tegen de on<br />
verschilligheid die hij om zich h<strong>een</strong> ontwaarde<br />
voor de erfenissen die zijn groepsgenoten volgens<br />
hem te gemakkelijk verkwanselden <strong>in</strong><br />
hun ijver Nederlandser dan de Nederlanders te<br />
zijn. Het Indische cultuurpatroon, <strong>een</strong> samengaan<br />
van westerse en oosterse <strong>in</strong>vloeden, acht<br />
te hij eigen genoeg om te worden voortgezet.<br />
Het verzamelen van Indische objecten, verha<br />
len, her<strong>in</strong>ner<strong>in</strong>gen, het activeren van het besef<br />
<strong>in</strong> <strong>een</strong> traditie te staan, daar was het hem om te<br />
doen met zijn blad en al zijn andere activitei<br />
ten. Juist de eerste generatie Indische Nederlanders<br />
bestond uit de fakkeldragers van <strong>een</strong><br />
specifieke Europees-Aziatische mengcultuur,<br />
waarvoor hun k<strong>in</strong>deren g<strong>een</strong> enkele <strong>in</strong>teresse<br />
dreigden te tonen <strong>in</strong> het Hollandse klimaat van<br />
aanpass<strong>in</strong>g en overlev<strong>in</strong>g. Hij vreesde dat Indische<br />
mensen b<strong>in</strong>nen tw<strong>in</strong>tig jaar 'zalig weg-<br />
geassimileerd en uitgewist' en spoorloos verdwenen<br />
zouden zijn .48<br />
Assimileren, geliefden, is niet meesjouwen<br />
en mee-eten, maar meedoen, presteren,<br />
creëren. Dus niet all<strong>een</strong> handje ophouden<br />
voor rehabilitatie en rappèl. Wie alles verge<br />
ten wil van toen, die moet ook vrijwillig afstand<br />
durven doen van claim van toen. [En<br />
waar blijven de totoks uit Indië, willen jullie<br />
T.T. soms <strong>een</strong> Indo-blad laten worden?] Als<br />
we all<strong>een</strong> maar naäpen en niets orig<strong>in</strong>eels<br />
voortbrengen, staan we er bij de thuis-Neder<br />
lander net zo op als de apen van Artis voor het<br />
kwartjespubliek: 'Ut benne nèt mense!'49<br />
Als <strong>een</strong> der we<strong>in</strong>igen zag hij <strong>in</strong> dat de geschiedenis<br />
van Nederlands-Indië o<strong>nl</strong>osmakelijk is<br />
verbonden met de vaderlandse historie van<br />
Nederland en het daarom waard was vastge<br />
legd te worden door de mensen die er deel van<br />
<strong>had</strong>den uitgemaakt. Daartoe riep hij dan ook<br />
op met zijn blad Tong Tong (later Moesson),<br />
waarvan de veertig jaargangen <strong>een</strong> schatkamer<br />
aan <strong>in</strong>formatie over alle mogelijke terre<strong>in</strong>en<br />
van het Indische leven beva tten.<br />
Ook Tjalie's andere <strong>in</strong>itiatieven vormden <strong>een</strong><br />
<strong>in</strong>spirerende comb<strong>in</strong>atie van sociaal bewustzijn,<br />
het steunen van groepsleden, en cultureel<br />
besef. Zo organiseerde hij <strong>in</strong> 1958 <strong>een</strong> reeks cabaretavonden<br />
<strong>in</strong> de Dierentu<strong>in</strong> <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>,<br />
om het publiek <strong>in</strong> aanrak<strong>in</strong>g te brengen met In<br />
dische musici, voordrachtskunstenaars en cabaretiers.<br />
so De opbrengsten waren bestemd<br />
voor de duizenden Nederlanders, <strong>in</strong> het bijzonder<br />
de zogenaamde spijtoptanten, die zich<br />
<strong>in</strong> die jaren gedwongen zagen Indonesië alsnog<br />
te verlaten. Op het programma stonden kron<br />
tjong- en calypso-orkesten - 'kunst met <strong>een</strong><br />
typisch Mestiezenkarakter' -, Indische liedjes<br />
door Ben Snijders, kamermuziek van Fred Bel<br />
loni, <strong>een</strong> door Vera Tenred gecomponeerd bal<br />
let, <strong>een</strong> <strong>een</strong>acter met Johan Fabricius, Rob<br />
Nieuwenhuys, Mary Brückel-Beiten en Tjalie<br />
zelf, <strong>een</strong> Indische klucht <strong>in</strong> de bangsawan-traditie,<br />
en <strong>een</strong> modeshow. Verscheidene m<strong>in</strong>is<br />
ters waren bij de première aanwezig, 'omdat de<br />
gerepatrieerden hier <strong>een</strong> weze<strong>nl</strong>ijke bijdrage<br />
leverden tot hun <strong>in</strong>tegratie <strong>in</strong> de Nederlandse
• Op 28 februari werd <strong>in</strong><br />
aanwezigheid van<br />
m<strong>in</strong>ister Klompé<br />
de eerste cabaretavond<br />
<strong>in</strong> de <strong>Haag</strong>se Dierentu<strong>in</strong><br />
gehouden. Mark (l<strong>in</strong>ks)<br />
en Rogier Boon, de zonen<br />
van Tjalie Rob<strong>in</strong>son,<br />
openden de avond door<br />
verkleed als repatrianten<br />
op de Tong Tong te slaan<br />
(1958). [Part. col I. L. Ducelle]<br />
• In februari/maart 1958<br />
organiseerde Tjalie<br />
Rob<strong>in</strong>son <strong>een</strong> aantal<br />
Indische cabaretavonden<br />
<strong>in</strong> de Dierentu<strong>in</strong> om geld<br />
<strong>in</strong> te zamelen voor hulp<br />
aa n repatrianten. Samen<br />
met Johan Fabricius,<br />
Rob Nieuwenhuys en<br />
Mary Brückel-Beiten<br />
voerde hij de toneel<br />
schets Het Oordeel op.<br />
[Part. coll. L. Ducelle]<br />
105
De eerste Pasar Malam<br />
werd <strong>in</strong> 1958 <strong>in</strong> de <strong>Haag</strong>se<br />
Dierentu<strong>in</strong> gehouden.<br />
Het idee kwam van<br />
Tjalie Rob<strong>in</strong>son en<br />
Mary Brückel-Beiten,<br />
die met de w<strong>in</strong>st <strong>een</strong><br />
fonds wilden oprichten<br />
voor de Indische Kunst<br />
Kr<strong>in</strong>g. [HC)<br />
106<br />
same<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g', en hetzelfde programma werd <strong>in</strong><br />
het Kon<strong>in</strong>klijk Instituut voor de Tropen <strong>in</strong><br />
Amsterdam bijgewoond door H.M. de Kon<strong>in</strong><br />
g<strong>in</strong>. Later volgden opvoer<strong>in</strong>gen <strong>in</strong> Maastricht<br />
en Zeist. De Indische cabaretavonden mochten<br />
<strong>een</strong> doorslaand succes zijn, het is niettem<strong>in</strong> bij<br />
<strong>een</strong> '<strong>een</strong>malig' <strong>in</strong>itiatief gebleven. All<strong>een</strong> de<br />
Kunstkr<strong>in</strong>g <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> zou <strong>een</strong> Indisch programma<br />
blijven aanbieden, maar dan <strong>in</strong> eigen<br />
kr<strong>in</strong>g en niet langer met het doel <strong>een</strong> breed<br />
Hollands publiek te trekken.<br />
Dat lag anders met de Pasar Malam Besar, die <strong>in</strong><br />
1998 zijn veertigjarig jubileum vierde. sl Het<br />
idee voor <strong>een</strong> Indische jaarmarkt kwam van<br />
Tjalie en Mary Brückel-Beiten, de eerste voor<br />
zitster van de rKK. Zij wilden met de w<strong>in</strong>st <strong>een</strong><br />
fonds oprichten voor de Kunstkr<strong>in</strong>g. Het <strong>in</strong>itiatief<br />
sloeg echter zozeer aan, dat <strong>een</strong> herha<br />
l<strong>in</strong>g niet kon uitblijven. Een succesformule was<br />
geboren. Tjalie's zoon Rogier Boon kwam net<br />
van de Kunstnijverheidsschool <strong>in</strong> Amsterdam<br />
(de latere Rietveldacademie) en ontwierp het<br />
geheel, zoals hij ook het gezicht van het tijdschrift<br />
Tong Tong van meet af aan bepaalde.<br />
Over de beg<strong>in</strong>jaren van de Pasar her<strong>in</strong>nert<br />
Lilian Ducelle zich:<br />
De eerste pasars waren heel <strong>een</strong>voudig. Alle<br />
maal stands met Indische mensen, er was<br />
toen immers nog g<strong>een</strong> contact met Indonesië.<br />
Dat kwam pas na de dood van Soekarno lang<br />
zaam op gang. <strong>Ik</strong> <strong>had</strong> destijds goede contacten<br />
met <strong>een</strong> vriend<strong>in</strong> <strong>in</strong> S<strong>in</strong>gapore en met het<br />
materiaal dat zij aa<strong>nl</strong>everde, maakte ik de<br />
prachtigste modeshows, met kled<strong>in</strong>g van<br />
India tot Timor. We trokken al snel zo'n 15<br />
tot 20.000 bezoekers. Vooral de jaren <strong>in</strong> de<br />
Houtrusthallen <strong>had</strong>den allure. Allemaal echt<br />
Indische stands. Superb eten ook. IJs-Shang<br />
hai voor <strong>een</strong> gulden. Heerlijke tijden. s2
107<br />
Ellen Derksen begon <strong>in</strong> 1958 als vrijwilligster<br />
bij de Sticht<strong>in</strong>g Tong Tong. Zij was <strong>in</strong> 1936 <strong>in</strong><br />
<strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> geboren tijdens het verlof van haar<br />
ouders en <strong>in</strong> 1951 repatrieerde zij van Indonesië<br />
naar N ederland. 53 Vanaf de tweede Pasar Malam<br />
Tong Tong regelde Ellen de standverhuur en<br />
s<strong>in</strong>ds 1971 is zij zakelijk leidster. De eerste Pasars<br />
werden gehouden <strong>in</strong> de Dierentu<strong>in</strong>, maar<br />
b<strong>in</strong>nen <strong>een</strong> aantal jaren bleek het gebouw te<br />
kle<strong>in</strong> voor de stromen bezoekers. Houtrust<br />
vormde vanaf 1963 het nieuwe decor voor de<br />
tropische jaarmarkt en 25 jaar later werd de<br />
overstap gemaakt naar tenten op het Malieveld.<br />
Voor Indisch Nederland is de <strong>Haag</strong>se Pasar Malam<br />
Besar het belangrijkste jaarlijkse trefpunt.<br />
In de ach tergrond van de <strong>in</strong>middels meer dan<br />
honderdduizend bezoekers zien we ook steeds<br />
meer de gevarieerde samenstell<strong>in</strong>g van de<br />
<strong>Haag</strong>se same<strong>nl</strong>ev<strong>in</strong>g terug. Naast Indische Ne<br />
derlanders, Molukkers, Indonesiërs en Hollanders<br />
komen er ook steeds meer Sur<strong>in</strong>amers op<br />
af.<br />
Een geestelijk leidsman<br />
In de jaren vijftig arbeidde <strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong> ook <strong>een</strong><br />
dom<strong>in</strong>ee die zich opmerkelijk verdienstelijk<br />
maakte voor de Indische gem<strong>een</strong>schap. Aanvankelijk<br />
preekte hij buiten de officiële kerke<br />
lijke orde om op zondag <strong>in</strong> <strong>een</strong> bioscoop voor<br />
zijn repatriërende landgenoten. Kamerlid Van<br />
de Weter<strong>in</strong>g vond <strong>in</strong> 1954 dat de overheid niet<br />
all<strong>een</strong> platonisch haar <strong>in</strong>stemm<strong>in</strong>g met zijn ac<br />
tiviteiten moest betuigen, maar ook f<strong>in</strong>anciële<br />
steun diende te verlenen. Het sympathieke<br />
voorstel werd evenwel niet gehonoreerd. 54<br />
Maar ook zonder <strong>een</strong> politieke handreik<strong>in</strong>g<br />
wisten ds. G. van Haasen en zijn Indische<br />
Gideonsbende de geest levend te houden. 55 Al<br />
op 7 maart 1952 <strong>had</strong> hij de sticht<strong>in</strong>g Protestants<br />
Indisch Geestelijk Leven (PIGL) opgericht, die<br />
45 jaar na dato nog altijd bestaat en <strong>in</strong> huize<br />
Modjo wekelijks op d<strong>in</strong>sdag bij<strong>een</strong>komt.<br />
De man die m<strong>een</strong>de dat de Indische gem<strong>een</strong>schap<br />
<strong>een</strong> spiritueel leidsman uit eigen kr<strong>in</strong>g<br />
ontbeerde, <strong>had</strong> <strong>een</strong> lange weg afgelegd alvorens<br />
de Heer naar behoren te kunnen dienen. 56 Van<br />
Haasen werd <strong>in</strong> 1904 geboren <strong>in</strong> S<strong>in</strong>gosari, <strong>een</strong><br />
plaatsje <strong>in</strong> het b<strong>in</strong>ne<strong>nl</strong>and van Java. Na zijn<br />
middelbare schoolopleid<strong>in</strong>g wilde hij naar de<br />
Kon<strong>in</strong>klijke Militaire Academie <strong>in</strong> Breda om<br />
officier <strong>in</strong> het KNIL te worden. Zijn zwakke ge<br />
zondheid deed hem echter <strong>in</strong> het ziekenhuis <strong>in</strong><br />
Haarlem belanden, waar hij op 18-jarige leeftijd<br />
zijn roep<strong>in</strong>g vond. In Blitar maakte hij zich vervolgens<br />
langs autodidactische weg de grondslagen<br />
van de theologie eigen, waarna hij zich<br />
aansloot bij de Gereformeerde Kerk. Ook kwam<br />
hij bij de Salatiga-zend<strong>in</strong>g op Midden-Java te<br />
werken, waar hij zowel <strong>in</strong> het Javaans als <strong>in</strong><br />
het Maleis preekte. Pas jaren later, na het exa<br />
men voor godsdienstleraar te hebben afgelegd,<br />
trad hij toe tot de Protestantse Kerk <strong>in</strong> Neder<br />
lands-Indië. Een studie aan de Hogere Theologische<br />
School <strong>in</strong> Batavia ten slotte stelde hem<br />
<strong>in</strong> staat te worden bevestigd als Indisch pre<br />
dikant. Het was <strong>in</strong>middels 1943 en kort daarop<br />
wachtten hem enige jaren <strong>in</strong> de Japanse<br />
kampen. Na de capitulatie en <strong>een</strong> <strong>in</strong>terne<br />
r<strong>in</strong>gsperiode tijdens de bersiap door de In<br />
donesische nationalisten kreeg Van Haasen<br />
toestemm<strong>in</strong>g om met zijn gez<strong>in</strong> naar Neder<br />
land te repatriëren.<br />
In november 1946 kreeg hij, nauwelijks gearriveerd<br />
<strong>in</strong> <strong>Den</strong> <strong>Haag</strong>, het aanbod om <strong>in</strong> dienst<br />
van het m<strong>in</strong>isterie van Overzeese Gebiedsde<br />
len de geestelijke verzorg<strong>in</strong>g van gerepatrieerden<br />
op zich te nemen. Toen dit nieuw gevorm<br />
de <strong>in</strong>stituut na twee jaar werd opgeheven, nam<br />
hij het <strong>in</strong>itiatief om zijn eigen huis voor dien<br />
sten open te stellen. Op Goede Vrijdag 1948<br />
<strong>had</strong> de eerste godsdienstoefen<strong>in</strong>g van zijn Indische<br />
gem<strong>een</strong>te plaats <strong>in</strong> de Van Beun<strong>in</strong>gen<br />
straat 50. Later huurde hij <strong>een</strong> ruimte <strong>in</strong> het gebouw<br />
van het Indo Europees Verbond op het<br />
Thomsonple<strong>in</strong> 16, vervolgens <strong>in</strong> het gebouw<br />
Excelsior <strong>in</strong> de Zeestraat 57, vandaar naar het<br />
West-End-theater <strong>in</strong> de Fahrenheitstraat (voor<br />
de zondagsdiensten) en gebouw Eltheto (voor<br />
samenkomsten door de week). In die tijd trad<br />
Van Haasen ook op als hulpprediker van de<br />
<strong>Haag</strong>se Hervormde Gem<strong>een</strong>te en richtte hij<br />
PIGL op. In 1954 werd hij officieel aangesteld<br />
als predikant, met als opdracht het werk onder<br />
Indische Nederlanders te verzorgen. 57<br />
Het jaar daarop hield hij voor het eerst <strong>een</strong> sa<br />
menkomst <strong>in</strong> het Werkcentrum Modjo, Stad-
- --- ----- ---------<br />
<strong>in</strong> '954 werd dom<strong>in</strong>ee<br />
G. van Haasen officieel<br />
aangesteld als predikant<br />
bij de <strong>Haag</strong>se Hervormde<br />
Gem<strong>een</strong>te met als op<br />
dracht het werk onder<br />
<strong>in</strong>dische Nederlanders<br />
te verzorgen. Hier de <strong>in</strong><br />
zegen<strong>in</strong>g van <strong>een</strong> huwelijk<br />
beg<strong>in</strong> jaren vijftig.<br />
[Part. coil. P.P. van Haasen)<br />
111<br />
te weliswaar opnieuw heeft betreden, maar<br />
niet voor lang. Zijn fysieke conditie stond hem<br />
dat niet toe en <strong>in</strong> 1969 kwam hij te overlijden.<br />
Wel <strong>had</strong> hij toen de basis gelegd, niet all<strong>een</strong><br />
voor de pastorale belangen van protestantse<br />
Indische repatrianten, maar ook voor talloze<br />
sociaal-diaconale activiteiten, waaronder ba<br />
zars, bijbellez<strong>in</strong>g, kook- en handwerkcursussen,<br />
koor en technische cursussen voor de<br />
jeugd. Dat alles naast de gewone kerkelijke<br />
diensten met Indische hapjes toe, zoals nasi<br />
rames, gado-gado en Indische gebakjes en<br />
koekjes. Een traditie die <strong>in</strong> de decennia na zijn<br />
dood zou worden voortgezet, zij het dat de gemiddelde<br />
leeftijd van de PIGL-ers zich heden<br />
ten dage nauwelijks meer l<strong>een</strong>t voor activitei<br />
ten waar<strong>in</strong> ook de Indische jeugd zich kan herkennen.<br />
Peggy en Herman Meijer behoren nog<br />
steeds tot de vaste kern van het langzaam sl<strong>in</strong><br />
kende gezelschap.<br />
De formule is: één ernstige dag, één vrolijke<br />
dag. Eens <strong>in</strong> de maand komt er <strong>een</strong> predikant<br />
die de bijbel uitlegt. Veel van de PIGL-tjes<br />
wonen namelijk <strong>in</strong> bejaardenhuizen en zijn<br />
niet meer <strong>in</strong> staat om zondags naar de kerk te<br />
gaan vanwege het vervoer. Naar PIGL worden<br />
ze gebracht door gepensioneerde vrienden.<br />
De vrolijke ochtend gaat over de PIGL-tjes die<br />
om de wereld reizen. Maar soms ben ik moe<br />
hoor van altijd maar die sawahs en klapper<br />
bomen. Dan zeg ik: volgende keer krijgen<br />
jullie iets over Wales of Schotland te horen.<br />
<strong>Ik</strong> pas het wel aan, want ze houden nogal van<br />
'magie'. Dan vertel ik iets over de legendes,<br />
bijvoorbeeld over Tristan en Isolde. Dat v<strong>in</strong><br />
den ze zo mooi. Het moet <strong>een</strong> beetje geheimz<strong>in</strong>nig<br />
zijn. 6o