Ik had een neef in Den Haag - Vijfeeuwenmigratie.nl

Annemarie Cottaar
Ik had een neef in Den Haag
\ .
Nieuwkomers in de twintigste eeuw

Ik had een neef in Den Haag

· - - - -
Annemarie Cottaar
Ik had een neef in Den Haag
Nieuwkomers in de twintigste eeuw
WAANDERS UITGEVERS· HAAGS GEMEENTEARCHIEF

I n houd
7 Voorwoord
10 Inleiding
16 Vakbekwame vreemdelingen gevraagd
vreemdelingen 1848-1931
34 Klein Italië in Transvaal
italianen
54 Van pindaventer tot restauranthouder
chinezen
70 Een pleisterplaats in Den Haag
indonesiërs
88 Een onuitwisbaar Indisch stempel
indische nederlanders
112 Tussen kousenband en kawina
surinamers
..:CONOMISCH-HISTORISCHE
BIBLIOTHEEK
-- 1W11999
loc92 S 2:;I'\
AMSTERDAM

-- -------
136 De geur van rubber en tabak
gastarbeiders
158 Een veilig heenkomen
vluchtelingen
190 Nawoord
194 Noten
La Petite Belgique
Joods in Scheveningen
Van vakantie tot permanent verblijf
202 Literatuur
204 Register
208 Colofon
• ' " • • , • .1. .
Mislukte Hongaarse opstand

- -- ----
7
Voorwoord
Vreemdelingen hebben altijd deel uitgemaakt van de Haagse bevolking, maar in
de stadsgeschiedenis is er weinig over hun belevenissen terug te vinden. Het 7So­
jarig bestaan van Den Haag vormde een goede gelegenheid om eens stil te staan
bij de wijze waarop nieuwkomers zich hier in de afgelopen eeuw een plaats hebben
verworven en een bijdrage aan de stad hebben geleverd. Het Haags Gemeente­
archief nam het initiatief voor een historische studie en de gemeente Den Haag
zorgde voor de financiering. De uitvoering was in handen van het Leids Instituut
voor Sociaal Wetenschappelijk Onderzoek (LISWO).
Het onderzoek vond niet alleen plaats in bibliotheken en archieven, maar vooral in
de huiskamers van de migranten zelf. In de inspirerende en vaak hartverwarmende
gesprekken vertelden zij uitgebreid over hun ervaringen. Soms vroegen mensen of
al die persoonlijke herinneringen wel belangrijk genoeg waren om in een boek te
verwerken. De meesten waren zich evenwel bewust van de historische kennis die
zij met zich meedroegen - van het belang van vastgelegde ervaringen voor anderen,
niet in de laatste plaats voor hun nazaten. Zij haalden vergeten documenten te­
voorschijn en stelden hun fotoalbums beschikbaar. Zo hebben zij niet alleen de
geschiedenis van hun groep verrijkt, maar juist ook die van Den Haag.
Naast de migranten speelden ook andere mensen een belangrijke rol in dit onder­
zoek. Allereerst de leden van de begeleidingscommissie, te weten: Steven Broers,
Jan Lucassen, Flip Maarschalkerweerd, Nel Statema en John Waalring. Vervolgens
de medewerkers van het gemeentearchief, in het bijzonder S. Veldhuijzen en Wim
de Koning Gans. Tot slot Gerard van der Harst, die de gegevens uit de vreemdelin­
genregisters in een database verwerkte, en Leo Lucassen en Wim Willems, beiden
verbonden aan het Centrum voor de Geschiedenis van Migranten, die het manu­
script nauwgezet van commentaar voorzagen.
Dankzij de gemeente Den Haag en haar 7so-jarig jubileum is er nu een boek, waar­
uit een ieder kennis kan vergaren over hoe het migranten in deze stad is vergaan.
Misschien is het ook een aansporing om er op uit te trekken en eens te gaan kijken
naar de eerste islamitische begraafplaats aan de Kerkhoflaan en die mooie terrazzo­
vloeren in de Passage. En bedenk wat er van Den Haag zou zijn geworden zonder al
die Hagenaars die ooit als vreemdeling de stad binnenkwamen.

De registratie van buiten­
landers vond plaats bij
de vreemdelingendienst
aan de Laan Copes van
Cattenburch. Op de foto
uit '9s8links voor de tafel
brigadier G.J. Spaay.
[Politie Haaglanden]

10
Inleiding
Dit verhaal over migranten in Den Haag begint in 1848. Niet omdat in dat jaar de
- - ------
eerste buitenlander voet op Haagse bodem zette, daarvoor moeten we veel dieper
terug in de tijd, maar omdat de politie toen begon met het systematisch bijhouden
van vreemdelingenregisters. Daarin tekende zij op welke buitenlanders in de stad
verbleven, waar ze zich vestigden en de reden van hun verblijf. Uit die periode zijn
alleen de registers van de jaren 1848 en 1849 bewaard gebleven. Daarin komen de
namen voor van de Italianen Brignoli, Bapretti en Bertani, die de stad in juni 1849
opluisterden met hun orgelmuziek. Zij bleven niet lang; na twee weken vertrok de
een richting Delft, de andere twee richting Haarlem. In dezelfde maand trad een
internationale muziekgroep op in een hotel aan het Spui. De Hongaarse muzikant
Selig, die Constantinopel opgaf als woonplaats, werd begeleid door de Belgen
Van Haute en Van der Spurt. Ook arriveerden een Franse artiste dramatique, een
Zwitserse suikerbakker en de Franse tinnegieter Leon Mannier, die zijn intrek nam
in het Gasthuis. Verder komen we in de registers een rij namen tegen van in groe­
pen reizende Belgische strohoedenmakers, die ook tientallen jaren later nog naar
Den Haag kwamen. Al deze vreemdelingen hadden één ding gemeen: ze kwamen
om te doen waar ze goed in waren.
De reconstructie van hun geschiedenis in de daaropvolgende periode is moeilijk,
doordat de registratie van vreemdelingen tussen 1849 en 1874 verloren is gegaan.
Voor de periode 1875 tot 1931 zijn de jaarlijks bijgehouden boeken wel beschikbaar;
de vreemdelingenregisters van de jaren daarna zijn vernietigd. l Gelukkig zijn er
naast deze registratie talloze andere documenten waaruit we iets over vreemdelin­
gen in Den Haag aan de weet kunnen komen, zoals paspoortregisters, het bevol­
kingsregister en plaatselijke kranten. Voor de jongste tijd zijn er uiteraard de ver­
halen van migranten zelf.
Een buitenlander die in de negentiende eeuw naar Nederland wilde komen, werd
weinig in de weg gelegd. In de Vreemdelingenwet van 1849 stond te lezen dat in
principe iedereen welkom was, tenzij men onvoldoende middelen van bestaan had
of bekend stond als een politieke onrustzaaier. Geregistreerde vreemdelingen kregen
van de gemeente een reis- en verblijfpas, die voor drie maanden geldig was en daar-

11
na kon worden verlengd. Wie zich vervolgens voorgoed wilde vestigen, ondervond
nauwelijks tegenwerking. Dat veranderde pas tijdens de Eerste Wereldoorlog, toen
de controle aan de grenzen toenam. Aanleiding was de grote stroom Belgische
vluchtelingen en de angst voor infiltratie van buitenlandse revolutionairen. Aan de
bepalingen in het Vreemdelingenreglement van 1918 lagen echter dieperliggende
oorzaken ten grondslag. De belangrijkste waren de toegenomen invloed van de
staat op de economie en de verbreiding van het algemeen kiesrecht. Hierdoor kreeg
de staat, die de werkloosheidsuitkeringen ging financieren, meer belang bij het af­
schermen van de arbeidsmarkt tegen vreemdelingen, met name in tijden van eco­
nomische tegenspoed. 2 Het in bepaalde gevallen voorrang geven aan Nederlanders
werd vanaf 1918 mogelijk door een uitgebreid visumstelsel. Een visum werd alleen
afgegeven wanneer de arbeidsmigrant geen bedreiging vormde voor de positie van
Nederlandse arbeiders. Hoewel de visumplicht voor de meeste landen na een paar
jaar weer werd afgeschaft, bleef zij voor Duitsland tot 1926 van kracht. Dienstbodes
werden overigens uitgezonderd van de maatregel, omdat aan hen in Nederland een
groot gebrek bestond.
Het afschaffen van de toelatingsregels in de tweede helft van de jaren twintig was
van korte duur. Met het uitbreken van de crisis in 1930 werkten ambtenaren druk
aan een nieuwe regeling, ditmaal in de vorm van een wet. Die kwam er in mei 1934.
Voortaan moesten werkgevers die vreemdelingen in dienst wilden nemen een ver­
gunning aanvragen bij het Ministerie van Sociale Zaken. Sommige werkgevers van
buitenlandse herkomst, zoals Italiaanse terrazzowerkers en joodse vluchtelingen
in de confectie, omzeilden de nieuwe wet door landgenoten die bij hen werkten als
zelfstandig ondernemer te laten registreren. In andere sectoren bleek het onmoge­
lijk om Nederlanders op grote schaal aan het werk te krijgen in banen die daarvóór
door buitenlanders waren bezet. Het gevolg was, dat de immigratiebeperkingen
voor bepaalde sectoren langzaamaan soepeler werden toegepast. Dit beleid zou
ook na de Tweede Wereldoorlog in grote lijnen hetzelfde blijven. 3
Nieuwkomers nader beschouwd
In 1998 maken buitenlanders 4,3 procent uit van de Nederlandse bevolking, een
aanzienlijk lager percentage dan tijdens de zeventiende eeuw, toen het om zo'n
tien procent ging. In die periode van economische voorspoed was de komst en ves­
tiging van immigranten van grote betekenis voor de Nederlandse economie. Dat lag
anders in de decennia vanaf 1848. Kijken we naar het aandeel vreemdelingen op de
Nederlandse bevolking, dan zien we het percentage vanaf het einde van de acht­
tiende eeuw dalen van 6 procent naar minder dan 2 procent omstreeks 1870. Daarna

(D
CL
::J
CTQ
12
volgt een langzame stijging, maar pas na 1960 neemt het verschijnsel immigratie
weer werkelijk in belang toe. Bij de hedendaagse cijfers moeten we wel bedenken
dat het percentage buitenlanders, vanwege de naturalisaties, niet alle mensen van
vreemde herkomst omvat. De Nederlanders uit de voormalige koloniën, dus Suri­
namers en Indische Nederlanders, vallen er eveneens buiten.
In Den Haag bereikte de dalende lijn van de immigratie in 1909 een dieptepunt met
één procent. In die jaren was er verder nog één procent migranten die in de kolo­
niën waren geboren - voornamelijk zogenaamde Indischgasten - en derhalve niet
als vreemdeling stonden geregistreerd. 4 Pas in 1920 begint het percentage vreem­
delingen te stijgen tot 2,6 procent, in 1930 tot 3,6 procent. 5 Na de oorlog ligt het
percentage rond de 1,5. Pas in de jaren zestig vindt een langzame stijging plaats
naar 3,3 procent (1974), die vooral valt toe te schrijven aan de komst van Zuid­
Europeanen, Turken en Marokkanen.
De buitenlanders die zich vóór 1931 in Den Haag inschreven, kwamen alleen bij
hoge uitzondering uit verre streken. Er was de conferencier Florencio Iturralde uit
Vera Cruz (Mexico), die in 1926 zijn intrek nam in hotel Dyers op het Buitenhof. En
de Indiase musicus Kehan Meaheboab, die in 1925 op een Engels paspoort naar Den
Haag kwam en tijdelijk bij mevrouw Van Goens op de Frederik Hendriklaan ging
wonen. Pas in de loop van de jaren dertig zien we voor het eerst Chinezen verschij­
nen. In die tijd kwamen er altijd wel mensen uit Nederlands-Indië en uit Suriname
naar Den Haag. Zij waren echter geen vreemdelingen, maar Nederlanders of Neder­
lands onderdaan en we vinden hen daarom niet terug in de vreemdelingenregisters.
De meeste buitenlanders kwamen uit de omringende landen. In de negentiende en
de twintigste eeuw vormden Duitsers zonder meer de grootste groep vreemdelin­
gen in Den Haag. Pas in het begin van de jaren zeventig vond er een omslag plaats.
Toen namen Turken de eerste plaats in, gevolgd door Britten en Marokkanen.
Betrekken we de Nederlandse migranten uit de voormalige koloniën erbij, dan
zien we dat in januari 1997 Surinamers de grootste immigrantengroep (40.605)
in Den Haag vormden, gevolgd door Indische Nederlanders (24.270),6 Turken
(23.140) en Marokkanen (17.922).7 Buitenlanders maakten in dat jaar 10,2 procent
van de Haagse bevolking uit; migranten uit Suriname, de Antillen en Nederlands­
Indië/ Indonesië (eerste en tweede generatie) 15 ,9 procent. 8
Aan de hand van de uiteenlopende motieven die migranten hadden om naar N e­
derland te komen, is het mogelijk drie categorieën nieuwkomers te onderscheiden.
Ten eerste de religieuze en politieke vluchtelingen die hier een veilig onderkomen
zochten. Veranderingen in de heersende religieuze of politieke opvattingen doen
mensen tot op de huidige dag op de vlucht slaan. In de afgelopen 150 jaar zochten
talrijke groepen vluchtelingen in Den Haag een veilig heenkomen, zoals Belgen

13
tijdens de Eerste Wereldoorlog en joden die aan de vervolgingen in nazi-Duitsland
probeerden te ontkomen. In de naoorlogse periode van de dekolonisatie zagen
honderdduizenden zich genoodzaakt om de voormalige Nederlandse koloniën te
verlaten. Voor Den Haag is vooral de komst van Indische Nederlanders belangrijk
geweest en later die van Hindostanen 9 uit Suriname.
De tweede categorie bestaat uit tijdelijke migranten en passanten. Zij kwamen naar
Nederland met het doel hier een beperkte periode te werken en terug te keren zodra
zij voldoende geld hadden gespaard. Zij waren gericht op een toekomst in hun land
van herkomst. Honderdduizenden jonge vrouwen en mannen kwamen om die re­
den naar Nederland voor een baan als dienstbode, soldaat of matroos. Bij de passan­
ten ging het om sterk uiteenlopende sociale groepen, zoals handelsreizigers of per­
soneel voor de talrijke ambassades in Den Haag. Maar ook om handwerkslieden die
rondtrokken om geld te verdienen of zich in een vak te bekwamen. Verder waren er
degenen die voor vertier zorgden: Bosnische berenleiders, Italiaanse clowns en
Duitse operagezelschappen. Zij kwamen en trokken weer verder, zonder dat er in
hun verblijf regelmaat viel te ontdekken. Dat lag anders voor de trekarbeiders, die
zich lieten leiden door de wisseling van de seizoenen. Zo verbleven de Belgische
strohoedenmakers tussen november en juni in Den Haag om in de zomer weer
naar huis terug te keren, waar zij het land moesten bewerken.
De migranten uit de derde categorie, de permanente immigranten, kwamen even­
eens met economische motieven, maar zij vestigden zich voorgoed. Een recent
voorbeeld vormen de Turken en Marokkanen die in de jaren zestig en zeventig naar
Nederland kwamen. Hoewel zij zich hadden voorbereid op een tijdelijk verblijf,
bleken de meesten van hen uiteindelijk te blijven. De overkomst van hun vrouwen
en kinderen maakte deze keuze definitief.
De scheidslijnen tussen de verschillende categorieën zijn overigens niet zo abso­
luut als ze lijken. Immers, wie vlucht zoekt niet alleen een plek waar hij zich veilig
weet, maar ook een plaats waar hij een nieuw bestaan kan opbouwen.
Pioniers voor het voetlicht
De binnenkomende vreemdelingen vormen een uiterst gemêleerd gezelschap, met
tal van interessante beroepsgroepen en vestigingspatronen. Dat geldt voor heel
Nederland, maar zeker ook voor Den Haag. We beginnen daarom met een kleine
reeks portretten die een indruk geven van de belangrijkste Haagse sectoren waarin
de migranten tussen 1848 en 1931 werkten. JO Daarna richten we ons op de nieuw­
komers die vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw naar Den Haag kwamen,
waarbij we af en toe terugblikken in de tijd. Per groep zal de aandacht vooral uit-

o
0...
::J
CfQ
14
gaan naar de mannen en vrouwen die zich als eersten in Den Haag vestigden - onze
interesse geldt kortom de pioniers, de wegbereiders voor de landgenoten die in hun
voetsporen naar Nederland kwamen. Wat waren hun ervaringen in het Den Haag
van de jaren dertig tot zestig, toen de begrippen allochtoon en autochtoon nog niet
tot het dagelijks spraakgebruik behoorden? Waarom verlieten zij hun geboorteland
en kozen zij voor' die stad achter de duinen'. Of was het louter toeval dat zij daar
terechtkwamen? Hoe is het hun hier vergaan, maar vooral ook: welke erfenissen
hebben zij nagelaten?
Met onze benadering over een wat langere termijn denken wij een tegenwicht te
kunnen bieden aan het vaak zo sombere beeld over de aanwezigheid van nieuw­
komers. Sinds jaar en dag richt het leeuwendeel van het onderzoek naar naoorlogse
migranten zich op de problemen waarmee zij kampen als minderheid in Nederland.
Zo zijn er vele studies verschenen over de discriminatie die zij ervaren, achterstan­
den in het onderwijs en op de arbeidsmarkt, en hun deelname aan het criminele
circuit. Het lijkt wel alsof alleen de schaduwzijden van hun aanwezigheid de moei­
te waard zijn te belichten, waardoor de succesvolle integratie buiten beeld blijft.
Alleen door na te gaan hoe nieuwkomers zich in de loop van de tijd hebben ont­
wikkeld binnen de Haagse verhoudingen, wordt het mogelijk om daar zicht op te
krijgen, alsook op de veranderingen in het Haagse stadsbeeld. In zo'n benadering
past het om de aandacht vooral te laten uitgaan naar de mensen van het eerste uur.
Zij moesten zich wel oriënteren op hun nieuwe omgeving, want zij waren aange­
wezen op Nederlanders C.q. Hagenaars die hen wegwijs konden maken in de sa­
menleving. Tegelijkertijd legden zij het fundament voor de landgenoten die na hen
kwamen. Zij vormen dus als het ware de schakel tussen heden en verleden, tussen
Haagse samenleving en land van herkomst. Zij legden de basis voor wat wij tegen­
woordig de multiculturele samenleving noemen. Zij zorgden ervoor dat de mensen
na hen zich in Den Haag omringd wisten door vertrouwde zaken uit het land dat zij
achter zich lieten. Het stads decor is in de loop der tijd onmiskenbaar veranderd
door hun aanwezigheid. Heden ten dage kost het geen enkele moeite om aan kou­
senband of een Turks brood te komen. Maar hoe ging dat in de jaren vijftig en
zestig? Waar haalden de eerste Chinese restaurants hun tahoe en taugé vandaan?
En waar werden in het pre-videotijdperk Hindostaanse films vertoond?
In dit boek komen niet alle groepen nieuwkomers in Den Haag aan bod. We heb­
ben een keuze gemaakt uit de grootste, de meest smaakmakende en de meest
beeldbepalende groepen. Ook binnen categorieën migranten hebben we een selec­
tie gemaakt. Allereerst de vooroorlogse Italianen, onder wie terrazzowerkers en ijs­
bereiders, en Chinezen in uiteenlopende beroepen. Vervolgens komen drie belang­
rijke groepen uit de voormalige Nederlandse koloniën aan bod: Indonesiërs, de
Indische repatrianten (Nederlanders in Indië geboren) en Surinamers. In het hoofd-

-------- - .
-

Zolang er strohoeden
werden gedragen, was er
werk voor de Belgische
strohoedenmakers in
Den Haag. De jongens
van slagerij R. Tijbout
op de hoek Badhuis-
straat/Stu u rmanstraat
rond 1910. [HGAJ
25
het vlechten naar een atelier verhuisde, zoals
in Roclenge, bleef het vlechten aan huis ge­
bonden.
Strohoedenmakers waren seizoenarbeiders; op
hun komst kon je bij wijze van spreken de klok
gelijk zetten. Als het vlechtwerk was voltooid,
namen de mannen het materiaal mee om er
hoeden van te maken en deze vervolgens te
verhandelen. Vanaf het begin van de achttiende
eeuw waren er strohoedenmakers die het Je­
kerdal verlieten om hun geluk te beproeven in
de grote steden van Europa. Zo vestigde Henri
Corbusier uit Wonck zich in Londen om daar
handel in hoeden te drijven. Voor assistentie
verliet hij zich op arbeidskrachten die hij in de
Jekervallei rekruteerde. Een hoedenhandelaar
uit Roclenge ontving van hem de order om
maar liefst 50 dozijn hoeden in Londen af te le­
veren. Ook hoedenbedrijven elders in Europa
bleven voor hun arbeidskrachten een beroep
doen op hun herkomstgebied. Vandaar dat grote
aantallen arbeiders hun familie in het werk­
seizoen achterlieten om in den vreemde te
gaan werken, ofwel 'campagne te maken'. Het
werk bij hun bazen in de Europese steden be­
stond uit het stikken of naaien van hoeden, het
vorm geven en afwerken. Het campagne ma­
ken speelde zich af in de periode tussen Aller­
heiligen en het einde van juni. In de zomer
keerden de meeste mannen terug naar huis om
als landarbeider te werken op de grote boeren­
hoeven in de omgeving.
Voorzover we op dit moment weten, gaan de
banden van strohoedenmakers met Den Haag
terug tot het begin van de negentiende eeuw. 1 ?
Pas na 1888 komen we hen in het vreemdelin­
genregister niet meer tegen. De geboorteplaat­
sen van de strohoedenmakers die vermeld
staan in de bevolkings- en paspoortregisters,
zijn onder meer: Bassenge, Glons, Houtain
St. Simon, Roclenge en Wonck. Zij kwamen
meestal in groepjes en keerden na enkele
maanden weer huiswaarts. In Den Haag ver­
bleven zij op een beperkt aantal adressen van
strohoedenmakers, annex fabrikanten die zich
al eerder in de stad hadden gevestigd: Achter-

om 95 (bij Vallee), de Korte Houtstraat 9 (bij
Alexandre), de Gedempte Gracht 7 (bij Fraikin),
de Vlamingstraat 3 (bij Frison) en de Vlamingstraat
13 (bij Lanen). Op de Korte Poten II
was de dameshoedenzaak van F.J. Colson gevestigd,
onder de naam Madame Cols on et Co.
Naast de vele strohoedenmakers die ieder jaar
heen en weer trokken, vestigde een beperkt
aantal van hen zich blijkbaar definitief in Den
Haag. Deze gevestigde strohoedenmakers waren
bijna zonder uitzondering gehuwd met een
Haagse vrouw, wat hun blijvende verbondenheid
met de stad verklaart. Maar er werden ook
relaties tussen migranten onderling aangeknoopt.
Zo trouwde de kleinzoon van de Itali­
aanse schoorsteenveger Andreoli - een ware
pionier - in 1871 met de eigenaresse van de
hierboven genoemde hoedenwinkel, Elisabeth
Sophie Colson. ls
De blauwe tram naar Scheveningen
Jaarlijks komen duizenden toeristen naar Den
Haag om te genieten van wat de stad te bieden
heeft en vooral vanwege de Scheveningse kust.
Om al die toeristen op hun wenken te kunnen
bedienen, verschenen er aan het eind van de
negentiende eeuw gerenommeerde hotels als
het Kurhaus (1885) en het Palace-Hotel (1904),
en befaamde café-restaurants als Seinpost
(1886). Voor het werk in deze sector werden jarenlang
veel buitenlanders aangetrokken, omdat
er een structureel tekort was aan Nederlands
personeel. De bediende, de kok, de kelner,
de linnenjuffrouw, de 'Chef van de Duit­
sche keuken' en de buffetjuffrouw, ze kwamen
van ver om de Haagse horeca te versterken.
Nog in 1930 las een in Duitsland wonende jonge
vrouw van Poolse afkomst in een Duitse
krant een annonce waarin een buffetjuffrouw
werd gevraagd voor café-restaurant Rotonde in
Scheveningen. Ze besloot de stap te wagen en
nam de trein naar Den Haag, zonder eerst ook
maar enig contact te hebben gelegd met haar
toekomstige werkgevers. Op het station aangekomen
vroeg zij een voorbijganger welke tram
zij moest nemen; het werd de blauwe naar
Scheveningen.

De danseur Albert Lutu
kwam uit Kipifur in Bel­
gisch Congo. In 1933
danste hij in café Casino
op het Gevers Deynoot­
plein met een dame, die
hem later van diefstal van
haar armband verdacht.
Voor die beschuldiging
werd echter geen bewijs
gevonden. [HGAJ
kamer in de Rotterdamsestraat, zonder een be­
wijs aan te treffen voor haar beschuldiging.
Wel bleek dat Lutu zich niet bij de Vreemde­
lingendienst had gemeld. Hij werd gemaand
dat alsnog te doen. Vanaf die augustusmaand
in 1933 is er in het archief van die dienst een
wervende artiestenfoto bewaard gebleven van
Albert Lutu en zijn danspartner. 27
De Kaldarasch van de Rijswijkseweg
Niet alle vreemdelingen die Den Haag aande­
den, verbleven in hotels, logementen of op ge­
huurde kamers. Er waren ook mensen die hun
eigen overnachtingsvoorzieningen meebrach­
ten, zoals de groep Kaldarasch-zigeuners die in
1909 in Den Haag neerstreek. Zij overnachtten
in grote tenten die van alle gemakken waren
voorzien. Het ging om de Compagnie Chibalko
Chaudronnier, een ketellappers gezelschap van
wie de leden in Hongarije, Frankrijk, Servië,
Siberië en Warschau waren geboren en die hun
tenten opsloegen langs de Rijswijkseweg. 28 Ze
vervoerden dezé tenten - die het midden hiel­
den tussen een grote wigwam en een gewone
kampeertent - op grote wagens die ze met de
achterkant in de tent plaatsten. Vervolgens
richtten zij de tent in met meubilair, tapijten en
een kachel. De ketellappers, die economisch
vrij succesvol waren, hoefden geen kou te lij­
den, want ze beschikten over kostbare donzen
dekbedden. Hun kampementen bestonden
vaak uit meerdere grote tenten, omdat ze in
omvangrijke familiegroepen reisden. Daarmee
onderscheidden zij zich van andere arbeidsmi­
granten, die er doorgaans zonder verwanten op
uit trokken om werk te zoeken. Een ander ver­
schil was dat de Kaldarasch zich nergens ves­
tigden, maar na gedane arbeid verder trokken,
naar een volgende plaats met potentiële klan­
ten. Om die reden valt deze groep tot de cate­
gorie passanten te rekenen.
In de steekproef uit het vreemdelingenregister
van 1909 treffen we vier Servische leden van de
groep van deze Compagnie aan: Peter (32) en
Milosch (43) Ivanowitsch, Stefan Bielitscha
(37) en Jacob Stefanowits (39) . Zij stonden overigens
niet als tentbewoners genoteerd, maar
beschikten over een adres in de Kettingstraat 19.
Op 7 oktober waren zij uit Sluis naar Den Haag
gekomen, waar zij gedurende anderhalve
maand hun arbeid verrichtten. Als bijzonder­
heid vermeldde de politie dat de mannen en
familie reisden. Het Haagse weekblad Pak me
mee wijdde op 30 oktober 1909 een pagina­
groot artikel aan de groep, van wie de mannen
met hun ravenzwarte haren, gitzwarte ogen en
mooie kostuums een goede indruk schijnen te
hebben gemaakt. De vrouwen droegen in hun
lange gevlochten haren talrijke gouden mun­
ten, tekenend voor de welstand van de groep.
Hun passen bevatten stempels uit Spanje, Ita­
lië, Frankrijk, Rusland, België, Duitsland en
Noorwegen. Ze getuigen van een zwervend
bestaan, dat overigens niet altijd gemakkelijk
was. Zo hadden de Kaldarasch, om toegang tot
Nederland te krijgen, wekenlang aan de grens
moeten wachten, terwijl ze toch voldeden aan
alle eisen van de vreemdelingenwet. Ze be­
schikten over geldige passen en hadden vol­
doende contant geld (50.000 FF) en sieraden in
hun bezit. Bovendien hadden zij aanbevelin­
gen op zak van alle grote fabrikanten van Euro­
pa. Alleen beschouwden de autoriteiten hen als
zigeuners en daar had men nu eenmaal weinig
mee op. Reden voor de journalist van Pak me
mee om eens een kijkje in het kamp te nemen.
Hij werd onmiddellijk gegrepen door hun bij­
zondere vakbekwaamheid.
Hun arbeid bestaat uit vertinnen en koper­
slaan. Daartoe maken zij een blaasbalg in den
grond, die ze uithollen voor een vuurtje. Zoo
ongeveer moeten ook de oude Phoeniciërs
en Egyptenaren hun metaal hebben bewerkt.
Maar 't is er niet minder om wat uit hunne
handen komt, want talrijke orders, die per
gewicht worden opgenomen, toonen aan dat
zij uitstekende vaklieden zijn.
Ketellappers hadden dan ook volop werk in een
tijd dat metalen ketels, potten en pannen niet
werden vervangen als er een gaatje in kwam,
maar gerepareerd. Zij trokken doorgaans rond
in compagnieën. De leider van de groep, die ge­
middeld uit zo'n veertig personen bestond
(mannen, vrouwen en kinderen), regelde het

Twee leden van de
Compagnie Chibalko
Chaudronnier, een
ketellappersgezel­
schap dat in '9°9
naar Den Haag kwam.
Hun welstand was af
te lezen aan hun
mooie kostuums en
het geld en de sieraden
die zij in hun bezit
hadden. [HGA]
33
contact met de autoriteiten en haalde de opdrachten
binnen. Hij richtte zich daarbij niet
alleen op particulieren, maar ook op de indus­
triële sector. Hetvertinnen van bakkerstroggen
en ijzeren ketels voor zuivel- en jamfabrieken
leverde veel inkomsten op. Deze ketels moes­
ten zeer vakkundig worden gerepareerd, om­
dat alleen een glad oppervlak goed schoon viel
te maken. De werkzaamheden van de Kaldarasch
beperkten zich overigens niet tot het beoefenen
van hun ambacht. Zij verdienden soms
ook aanzienlijke sommen geld met het tegen
betaling laten bezichtigen van hun kampement,
het maken van muziek en het opvoeren
van volksdansen.
Na 1909 werden er in Nederland geen Kalda­
rasch of andere zogenaamde zigeunergroepen
met tenten meer gesignaleerd. De meeste
rondtrekkende arbeidsmigranten gingen toen
over op het bewonen van een moderne ambulante
woonvorm: de woonwagen. In hetzelfde
jaar dat de Kaldarasch hun tenten langs de Rij swijkseweg
opzetten, stonden er al een paar van
die woonwagens in Den Haag. De eigenaars
hadden een standplaats gekozen aan de Wal­
dorpstraat, waar drie jaar eerder de eerste
woonwagen van Den Haag werd gesigna­
leerd. 29 De bewoners van de wagens waren gezinnen,
waarvan de geboortelanden (Frankrijk,
Duitsland, België) een reizend bestaan verra­
den. Evenmin als de ketellappers kregen zij een
reis- en verblijfpas van de Haagse politie. Dat
was vrij uitzonderlijk, afgaande op de opmerkingen
in het vreemdelingenregister, en duidt
erop dat 'zigeunergroepen' en (buitenlandse)
woonwagenbewoners in de regel als onge­
wenste vreemdelingen werden beschouwd.
Het ging hier om een gezelschap van acrobaten
en artiesten: Joseph en Kori Petalo uit Zweden
(Duitse nationaliteit) en Denis Noël uit België
kwamen naar Nederland om feesten en kermissen
af te reizen. Het was geen toeval dat zij
Den Haag in augustus aandeden, want in die
maand was het volop feest in de residentie. De
grote kermis en de verjaardag van koningin
Wilhelmina op de 31ste zorgden ieder jaar voor
veel volk in de stad, een ideale entourage voor
mensen die hun brood verdienen met handel
en vermaak.

-.
-.
Op zondag werd de werk­
kleding van de terrazzo­
werkers verwisseld voor
een mooi pak en flaneer­
den zij over de Scheve­
ningse boulevard (1930).
Van links naar rechts:
Tiziano Rigutto, Pieri
Bearzatto, Mauro Rigutto
en 11 Sultan Fo. [Part.coll.
P. Bearzatto 1
E. Caral, 30 juli 1997

De eerste schuurmachine
op benzi ne schafte het
terrazzo bedrijf R. Vallan
&. Zn. omstreeks '936 aan.
Rechts vader Romano
Vallan, links zijn zoon
Gino. [Part.coll. G. Vallan]
milie Baggerman. Waarschijnlijk leidden de
wetten op kinderarbeid ertoe dat Italianen hun
monopoliepositie verloren.
Terrazzowerkers uit Friuli
De reputatie van mozaïek- en terrazzowerkers
uit het Noord-Italiaanse Friuli is wijdverbreid.
Hun geboortedorpen - Taurino, Sequals, Spi­
limbergo, Fanna en Managio - lagen aan de voet
van de bergen. Vanwege het vochtige klimaat
en de onvruchtbare grond was er sprake van
een geringe agrarische ontwikkeling. Bij een
toenemende bevolking was het noodzakelijk
naar andere bestaansbronnen te zoeken. Zo
werden ambachtelijke specialisaties ontwikkeld
die men elders te gelde probeerde te ma­
ken. Al aan het begin van de negentiende eeuw
trokken de mozaïekwerkers naar Oostenrijk en
Frankrijk om daar Romeinse vloeren te restau­
reren. Zij stonden in hoog aanzien, omdat hun
werk veel vaardigheid vereiste. Ieder steentje
legden zij met de hand in, terwijl bij terrazzo
de steentjes (afval uit marmergroeven) over de
grond werden gestrooid en vervolgens in de
specielaag daaronder gestampt en gerold. Het
was Gian Domenico Facchina (1826-1904) uit
Sequals die rond 1867 een nieuwe techniek bedacht
voor een groot mozaïekwerk, bestemd
voor de Opéra in Parijs.4 Hij legde de steentjes
niet meer ter plaatse in, maar plakte ze eerst op
een stuk papier. Dat papier werd vervolgens
omgekeerd op het vochtige cement en er daarna
afgetrokken. Na deze vondst werden de
Friulaanse terrazzowerkers overal uitgenodigd
voor prestigieuze bouwwerken. De eerste Italiaanse
mozaïekwerkers uit Sequals die in 1881 in
het vreemdelingenregister van Den Haag werden
ingeschreven, waren in dienst van Facchina
in Parijs.
Terrazzowerkers kwamen niet alleen uit
Frankrijk, maar vooral via Duitsland naar Ne­
derland. Het was Isidore Odorico uit Sequals
die daar waarschijnlijk als eerste grote werk­
plaatsen opende. In 1830 begon hij in Wenen,
om vervolgens in Dresden, Berlijn en Frankfurt
terrazzobedrijven op te zetten. s In de bloeiende
bedrijven van hem en zijn collega's vonden
in de negentiende eeuw duizenden Italianen
werk. Het hoogtepunt moet rond 189° hebben
gelegen. De vraag naar terrazzowerk kwam
niet alleen uit Duitsland zelf, maar ook uit de
omringende landen, zoals Nederland. Zo waren
de werknemers van Odorico betrokken bij
de bouw van het Kurhaus in Scheveningen, dat
in 1885 werd geopend. Op een gegeven moment
moeten zij de sprong naar een zelfstandige vestiging
in Nederland hebben gewaagd - zeker
toen de zaken in Duitsland na 1905 vanwege de
economische crisis terugliepen.
De grote pionier in Nederland was Giovanni
Batta Gobeschi. Als zoon van een Poolse ldeermaker
en een Friulaanse moeder werd hij in
1858 in Fanna geboren. In 1895 kwam hij via
Amsterdam naar Den Haag, waar hij drie jaar
later Comelia Verbeek trouwde. Veel eigenaren
van florerende terrazzobedrijven in Den Haag
en daarbuiten leerden het vak bij hem. Zijn be­
kendste werk is ongetwijfeld de vloer van de
Haagse Passage. Slechts een oplettende passant
zal zijn op ingenieuze wijze verwerkte signatuur
in de vloer ontdekken (vóór nummer 11).
Terrazzowerker Marzolla daarentegen bracht
na zijn restauratiewerkzaamheden in 1997 op
een meer prominente wijze bij nummer 46 de
naam van zijn bedrijf onder de aandacht.
De vestiging van terrazzowerkers in Den Haag
volgde het patroon van kettingmigratie: enkele
pioniers verkenden de mogelijkheden en zodra
er sprake was van succes, volgden anderen.
Sommige Italiaanse bazen gaven aan terrazzowerkers
uit het geboortedorp de voorkeur boven
anderen uit Friuli. Zij lieten hun vrouw
achter, om in november, als de vorst het wer­
ken in Nederland onmogelijk maakte, naar huis
terug te keren. In maart/ april meldden zij zich
dan weer bij hun patroon in Den Haag. Niet iedereen
kon elk jaar de terugreis maken, herin­
nert Emesto Coral zich.
Mijn vader is in de jaren twintig de wereld ingetrokken,
want in Friuli was geen werk. Hij
had familie in Australië en Zuid-Amerika en
een paar dorpsgenoten in Nederland. Omdat
hij dichtbij vrouwen kinderen wilde blijven,
heeft hij gekozen voor Nederland. Via Lim-

Het bedrijf van Pieri
Bearzatto en Bernardo
Rigutto op de Veen kade
in 1956. Tegen de werk­
plaats staat een venster
voor de kerk in de Reitz­
straat. Rechts vooraan:
Nevila en Oelio Bearzatto.
[Part.coll. P. Bearzatto]
41
De eerste generatie terrazzowerkers trouwde
in hoofdzaak (70 procent) met een Italiaanse
vrouw, terwijl hun kinderen vaker een 'gemengd'
dan een 'Italiaans' huwelijk sloten. JO
Gino Vallan behoorde in 1938 tot de uitzon­
deringen toen hij een Haags meisje trouwde;
Bearzatto volgde het gangbare patroon. Hij
leerde zijn vrouw in 1930 in Italië kennen en
liet haar na verloop van tijd naar Nederland
komen. In 1935 zijn zij in Den Haag getrouwd.
Toen zij in 1939 voor een paar weken naar Italië
ging, brak de oorlog uit en kon ze niet meer te­
rug. Pas in 1948 zou het gezin in Den Haag
worden herenigd. Dat duurde zo lang, omdat je
moest kunnen aantonen dat je woonruimte
had en dat was niet eenvoudig in het naoorlogse
Nederland.
Na de inval van de Duitsers was er nog wel
vraag naar terrazzowerk, maar het werd steeds
minder. Een aantal Italianen ging bij de Duitse
organisatie Todt werken, onder meer aan de afwerking
van bunkers, anderen probeerden met
klusjes het hoofd boven water te houden. Toen
de grondstoffen voor het terrazzowerk opraak­
ten, schakelden Bearzatto en Rigutto over op
het maken van bloempot jes en vaasjes. Als ma­
teriaal gebruikten ze zand en cement, maar ze
verkochten hun producten wel als ' Italiaans
aardewerk'. Zo scharrelden ze enige tijd door,
tot ze een Nederlandse reiziger leerden kennen
die het spul voor hen aan de man wilde bren­
gen. Dat bleek een perfecte combinatie, want
binnen de kortste keren konden ze niet meer
aan de vraag voldoen.
Bouwen na de oorlog
Er is zeer weinig belangstelling bij jongeren
voor het terrazzovak. Dat zal op den duur
catastrofale gevolgen hebben. Er is reeds een
tekort en dat kan niet, zoals voor de oorlog,
door buitenlanders worden opgevuld. Nederland
is - itt voorheen - arm en dus niet in de

Na de oorlog trokken de
terrazzowerkers regel­
matig naar Rotterdam.
In het Unilever-gebouw
brachten Gino Vallan
(links met hoed) en zijn
personeel in 1960 maar
liefst 5.000 vierkante
meter glasmozaïek aan.
[Part.coll. G. Vallan]
gelegenheid voldoende buitenlandse arbeids­
krachten tewerk te stellen. C ... ) Dus moeten er
nieuwe Nederlandse terrazzowerkers worden
aangekweekt.11
Het is 1946, Nederland staat aan het begin van
de wederopbouw en heeft dringend behoefte
aan vakbekwame arbeiders. In de jaren erna
stagneert in sommige plaatsen zelfs de nieuwbouw,
vanwege het gebrek aan vakkundige ter­
razzowerkers. De officiële beleidslijn van So­
ciale Zaken om buitenlandse arbeidskrachten
te weren en zoveel mogelijk Nederlanders aan
het werk te helpen, blijkt niet langer te handha­
ven. Het ontbreekt simpelweg aan animo om
de plaats in te nemen van een Italiaanse ter­
razzowerker.
Het grote tekort aan terrazzowerkers was ont­
staan doordat een groot aantal Italianen in de
Tweede Wereldoorlog naar Italië was terug­
gekeerd. Onder degenen die in Den Haag achterbleven,
waren veel ouderen die zich lang­
zamerhand uit het bedrijf terugtrokken. Het
terrazzowerk vereiste bekwame vaklieden,
daar was iedereen het over eens. Een opleiding
duurde drie jaar, vervolgens moesten de leerlingen
dan nog bijna twee jaar werkervaring
opdoen om volleerd terrazzowerker te worden.
Dat duurde niet alleen te lang voor de
bouwsector, maar ook voor veel leerlingen.
Het Rijksarbeidsbureau was wel bereid een
oogje toe te knijpen, maar was tevens bevreesd
voor het moment dat de vraag weer terugliep,
waarna het moeilijk zou worden de vreemdelingen
nog uit te wijzen. Bovendien bestond de
kans dat dezen zich dan als zelfstandigen ves­
tigden of overschakelden naar een andere sec­
tor, zoals de ijsbereiding.
Een enquête uit november 1946 leert dat op dat
moment landelijk gezien de verhouding Italianen
-Nederlanders in de terrazzobedrijven fifty­
fifty was: 383 Italiaanse tegenover 381 Neder­
landse terrazzowerkers. Van de 249 ondernemingen
waren er 118 het eigendom van Neder­
landers. Uit het overzicht blijkt bovendien de
grote voorliefde van Italiaanse terrazzowerkers
voor Den Haag; het beeld week hier beduidend
af van het landelijk gemiddelde. Weliswaar
waren er van de 22 bedrijven in de stad negen in
Nederlandse handen, onder de terrazzower­
kers werden maar liefst zestig Italianen tegen­
over zeven Nederlanders geteld.
Eind jaren veertig moest de overheid toegeven
dat de maatregelen om het Italiaanse monopolie
te breken niet hadden gewerkt. Onder be­
paalde voorwaarden, zoals de verplichting ook
Nederlanders aan te nemen, mocht werving in
het buitenland plaatsvinden. Alleen terrazzobedrijven
die de overheidsvoorschriften aan
hun laars lapten kregen geen werkvergunning
voor nieuwe Italiaanse werknemers. In 1951
werkten er in de Haagse terrazzobedrijven 85
Italianen naast 20 Nederlanders. Verder waren
er 40 leerlingen en 62 overige (Nederlandse)
werknemers in dienst. Dat waren waarschijn­
lijk allemaal schuurders, want de regel was dat
op elke vakman ten minste één schuurder werk­
te. Het verloop onder leerlingen was groot, wat
volgens de ambtenaren van Sociale Zaken
kwam doordat Italianen niet graag met Nederlanders
samenwerkten. De laatsten zouden niet
bereid zijn tot lange werktijden. Franco Cristo­
foli, eigenaar van het grootste nog bestaande
terrazzobedrijfin Den Haag:
Ja, ze hadden een andere mentaliteit. Maar
men had natuurlijk ook liever een Italiaan dan
een Nederlander, omdat de communicatie
met Italianen beter verliep. Tot er een bedrijf
was dat zei: 'Jongens, de Scheveningers zijn
goeie schuurders.' En dat was ook zo, het wa­
ren harde werkers. Bij ons hebben twee, drie
schuurders gewerkt die Vrolijk heetten. 12
In de naoorlogse jaren was er dus volop werk
voor terrazzowerkers. Er werd overal gebouwd
en door het gebrek aan hout was er een grote
vraag naar granitovloeren. Met sommige aannemers,
zoals Wilma en de drie generaties van
het Bouwbedrijf Meijer, was er een vertrou­
wensrelatie opgebouwd en als die werk buiten
de stad hadden, gingen de terrazzowerkers
mee. Franco Cristofoli (1933) herinnert zich
zijn eerste contact met een aannemer, vlak na
het overlijden van zijn vader.
Ik wilde eigenlijk helemaal geen terrazzo­
werker worden, maar bouwkundig tekenaar.

• Schafttijd van de
terrazzowerkers bij
Unilever in Rotterdam.
[Part. col l. G. Vallan]
• Iedere zondag waren er
Italiaanse kerkdiensten in
de kapel van Groenestein.
Pinksteren '953 woonde
ook de Italiaanse ambas­
sadeur (midden voor met
hoed) de dienst bij. Mid­
denin rechts, met kind op
de arm, staat Francesco
Cristofoli van de Italiaanse
levensmiddelenzaak in de
Pretori usstraat. Zij n zoon
Duilio is de derde van
links op de tweede rij.
[Part. col l. E. Coral]
44
Mijn familie speelde op mijn gemoed om het
bedrijf over te nemen; eigenlijk ben ik ge­
chanteerd. Als er iemand belde werd er direct
naar mijn vader gevraagd. Ik was twintig,
maar had de stem van een jongetje. Dan zei ik
dat mijn vader wel terug zou bellen, maar hij
was dood en begraven. Ik had het lef niet om
baas te spelen. Op een gegeven moment belde
ik naar een groot bedrijf om te vragen of wij
voor een bepaald project een prijs konden op­
geven. Ja, dat kon, maar dan moest ik de baas
maar sturen. Na lang aarzelen durfde ik te
zeggen dat ik dan langs moest komen. 'Ben jij
de baas?' En ik stamelde dat de baas er niet
meer was. Toen mocht ik langskomen met
mijn prij sopgave. Mijn concurrent was
Spadon uit Leiden, maar Groen & Bregman
uit Benthuizen vonden dat ik een kans moest
hebben en hebben mij de opdracht gegund.
Ik ben er vanaf dat moment kind aan huis ge­
weest. Voor hun bruiloften en partijen werd
ik altijd uitgenodigd.
Veel van de mooie terrazzovloeren die de Ita­
lianen aanlegden zijn inmiddels door sloop en
renovaties verdwenen. Dat gebeurde met de
vloeren van het Kurhaus en het ziekenhuis
Bronovo, maar ook met het terrazzowerk dat
zo kenmerkend was voor de Haagse badhuizen
en vooroorlogse scholen. Het dagelijks werk
verrichtten ze vooral in de woningbouw en
minder bij prestigieuze objecten.
Op het moment dat de Italianen zich in Trans­
vaal vestigden, markeerde de De La Reyweg
nog de grens van de stad en was er volop werk
bij de stadsuitbreiding richting Zuiderpark.
Het voordeel was dat ze 's morgens zo naar de
bouwplaats konden lopen, om in de woningen
granitovloeren en aanrechten te maken. In de
loop van de tijd legden zij zich ook toe op het
aanbrengen van raamdorpels, sierbanden, ge­
velbanden en douchecellen.
Pieri Bearzatto nam in 1959 een steenhouwerij
aan het Westeinde over en begon voor zichzelf;
in 1968 nam zijn schoonzoon het bedrijf over.
Begin jaren zestig begon de vraag naar terraz­
zowerk terug te lopen. Gino Vallan schakelde
over op het aanbrengen van glasmozaïek. In
opdracht van aannemer Voormolen bracht hij
in 1960 bij Unilever in Rotterdam m aar liefst
5.000 m 2 glasmozaïek aan. Hij stopte in 1986
met werken en inmiddels is de derde generatie
actief in zijn bedrijf. Dat is niet het gangbare
patroon. Voor andere terrazzowerkers werd
het moeilijker om opvolgers voor het bedrijf te
krijgen. Hun kinderen hadden gezien hoe hard
hun ouders moesten werken en zochten werk
in een andere richting. Bovendien gingen heel
wat bedrijven ten onder aan de harde onderlin­
ge concurrentie: als één terrazzobedrij f zich in­
schreef voor een bepaalde prijs, ging een ander
daar onder zitten. Dat luidde voor veel bedrij­
ven op den duur het einde in. Niet elke vakman
bleek ook een zakenman.
Boccja aan de Laan van Poot
De terrazzowerkers vestigden zich in de Schil­
derswijk en Transvaal. Met name in de laatste
wijk bevond zich een grote concentratie Italia­
nen uit Friuli. Zij woonden onder meer in de
Engelenburgstraat, de Pretoriusstraat, de Wes­
seisstraat en de Wolmaranstraat. Soms waren
zij in de kost bij Nederlanders die hen kennis
lieten maken met de Hollandse stamppot en de
boterhammen met kaas. Maar het gebeurde ook
wel dat zij samen met andere Italianen woon­
ruimte huurden of bij familie introkken. Vóór
en vlak na de Tweede Wereldoorlog vormden
de Friulanen in Transvaal een hechte gemeen-

een tijdje naar Italië, naar Rimini, te gaan. Toen
de school in 1943 haar deuren sloot, gingen de
Italiaanse kinderen ui t Transvaal voortaan naar
een Nederlandse school aan de Kritzinger­
straat. Daar moesten ze min of meer opnieuw
beginnen, want het Nederlands beheersten ze
nauwelijks.
De Friulanen ontmoetten elkaar behalve op het
werk vooral in een paar Haagse café's. Pas in
1969 werd de eerste vereniging, Fogolar Furlan,
opgericht. Het is de enige Friulaanse vereniging
in Nederland, maar elders zijn er zeker nog160,
want Friulanen vind je in de meest wonderlijke
uithoeken van de wereld. Door het blad dat de
koepelorganisatie in Italië uitgeeft, onderhoudt
de eerste generatie een band met de streek van
oorsprong. Het clubgebouw stond in de Retiefstraat
en later in de Honthorststraat. Maar het
ging niet alleen om kaarten ofbiljarten, het was
ook de bedoeling het Italiaanse jeu de boules,
boccia, in Den Haag te spelen. Omstreeks 1970
stelde de gemeente een stuk grond aan de Laan
van Poot beschikbaar. Er was nog geen sporthal
en een wc-hok van de handbalclub Hellas deed
dienst als opslagplaats voor de drank. Dat duur­
de tot 1988. Voor subsidie wilden de Friulanen
niet bij de gemeente aankloppen. Zij hadden
het altijd zelf gedaan en dat wilden ze zo houden.
In 1992 verrees er een nieuw clubgebouw
met twee overdekte boccia-banen aan de Hen­
gelolaan.
Nu ontstaat er een nieuw probleem, want de
integratie gaat een rol spelen. Er komen niet
alleen Friulanen, maar ook Italianen uit ande­
re streken en ook steeds meer Nederlanders.
De boel moet verder open, want als je je al­
leen op Friuli richt gaat het dood. Je moet je
doelstellingen aanpassen, accepteren dat het
verandert, zonder alles van vroeger de sloot
in te gooien. En wat je vasthoudt? Het boei­
ende is dat je dat niet weet.

-----------
• De Friulaanse terrazzo­
werkers introduceerden
in Den Haag de Italiaanse
variant van jeu de boules,
boccia. Aan de Laan van
Poot kregen zij in 1970
hun eerste baan. Met bal
Pieri Bearzatto en rechts
leunend tegen de muur
Gigi Brunetti.
[Part. col I. P. Bearzatto 1
• Het café van Jan Butijn
in de Wolmaranstraat
was vóór de oorlog dé
ontmoetingsplaats voor
Friulanen. Daar werd
gedronken, gekaart en
gebiljart. Op deze foto
uit de jaren dertig staat
uiterst links Titziano
Rigutto en uiterst rechts
Leone Rigutto.
[Part. col I. R. Rigutto 1
47
Een paar keer per jaar hebben we een groot
eetfestijn en muziek. We maken dan allerlei
traditionele gerechten uit Friuli. In ieder ge­
val polenta en - we zijn de enigen in N eder­
land die dat maken - 'brovada emuset'. Het
ziet eruit als zuurkool. Het wordt gemaakt
van geschrapte koolraap die in wijn met krui­
den wordt gedaan. Die koolrapen komen in
blik uit Italië. De tegelleggers die hier af en
toe werken gaan meestal met Kerstmis terug
naar Italië. Wij bellen ze dan op om zoveel
blikken mee te nemen. Dat eten we dan met
polenta en oude kaas. Dan zit er echt wel
honderd man te eten, maar het is alleen de
tweede generatie. Na ons is er niets meer.
Dan is het afgelopen. I 5
Van de zoete op de droge
In het spoor van de terrazzowerkers kwamen
de Italiaanse olie en pasta naar Den Haag. Fran­
cesco Cristofoli, wiens kleindochter Fiorella nu
de winkel Italy in de Piet Heinstraat runt,
kwam in 1927 naar Nederland om voor een
oom in Utrecht de administratie van een ter­
razzobedrijf te doen. In 1930 opende hij een
winkel met Italiaanse producten, maar omdat
er in Utrecht niet zoveel Italianen woonden,
kwam hij in 1934 naar Den Haag, waar hij zich
in Transvaal, het hart van de Italiaanse ge­
meenschap, vestigde. Naast de winkel begon
hij een café in de Engelenburgstraat, maar die
onderneming liep op niets uit.
Wij woonden op 187 en het café was op 185.
Je kon dus zo achterom gaan. Op zondag
sprong mijn vader bij, maar het heeft niet zo
heel lang geduurd. Mijn vader kende al die
mensen natuurlijk en dan hadden ze trek in
een kop koffie en kwamen ze naar binnen.
Als de rekening werd gebracht, was dat de
grootste belediging. Ik kan me herinneren
dat mijn vader bussen had van 2,5 kilo koffie,
die gingen er in een week doorheen. Allemaal
gratis. Want ze kwamen er om bier te drinken.
Als ze koffie kregen, werd dat niet betaald.
Het café is daarna in andere handen over­
gegaan. 16
Veel producten importeerde Cristofoli zelf. De
meeste liet hij per spoor naar Nederland ver­
voeren, alleen de wijn kwam met de boot van­
uit Toscane. Dat was een stuk goedkoper dan
per trein. In de tijd dat Nederlanders nog dach­
ten dat ze het van olijfolie aan hun darmen
kregen, verkochten de Cristofoli's vanuit hun
pakhuisje in de Pretoriusstraat de meeste in­
grediënten voor een goede Italiaanse maaltijd:
pasta, tonijn, sardines, tomatenpuree en Par­
mezaanse kaas. Eén kant van het pakhuis werd
in beslag genomen door de vaten wijn die ze
zelf bottelden. Nederlanders kochten er nog
wel eens een flesje Marsala, want die hielden
van zoet. Duilio Cristofoli was 17 jaar toen hij
in 1938 in de zaak bij zijn vader ging werken. Al
snel werd het zijn taak het land rond te reizen
om Italiaanse producten bij particulieren af te
leveren.
De Italianen waren over heel Nederland ver­
spreid. Ik reisde eerst met de trein, een abon­
nement kostte toen 30 gulden in de maand.
Ik had een tas met monsters bij me. Je moest
meestal wachten tot de baas thuiskwam,
want die ging over de wijnen. De vrouw ging

48
over de pasta. De bestellingen werden door
Van Gend en Loos of de bodedienst bezorgd,
wat het goedkoopste was. Op een gegeven
moment ging ik een aantal malen per jaar,
meestal met kerst, Pasen en voor de grote va­
kantie, naar een bepaalde provincie om daar
klanten afte reizen. We hadden destijds een
auto. Het ging nog steeds om particulieren.
Toen mijn vader overleed had ik daar geen
tijd meer voor en dacht ik dat het beter was
een winkel te openen en ook Nederlanders
meer bekend te maken met het Italiaanse
voedsel. Dat was in 1967, op nummer 40 in de
Piet Heinstraat. We bestaan nu dertig jaar. Ik
had drie vaatjes voor de etalage gezet en werd
bekend doordat ik drie soorten losse wijn
verkocht: rood, wit en rosé. In het begin was
het moeilijk, maar veel Nederlanders begon­
nen toen met wijn drinken. Eindelijk stapten
ze van de zoete wijn over op de droge. l ?
Vanaf dat moment leverde Cristofoli niet meer
aan particulieren, maar met de import van Ita­
liaanse producten ging hij gewoon door. In die­
zelfde jaren zestig kregen Nederlandse slijters
ook steeds meer interesse voor Italiaanse wij­
nen. Bovendien schoten naderhand de pizze­
ria's als paddestoelen uit de grond en ook die
bevoorraadde Cristofoli. De groothandel is nu
in handen van zijn zoon en zijn dochter Fiorel­
la beheert de winkel. Het personeel bestaat nog
steeds uit Italianen, die niet per se uit Friuli
hoeven te komen. Zo bepaalde vijftien jaar lang
de Sardijnse Antonio Lostia, die eerst bij Vre­
destein had gewerkt, het gezicht van de winkel.
In 1998 staan er naast Fiorella een oudere dame
en een jongen achter de toonbank. Haar vader
helpt op vrijdag en zaterdag, maar komt eigen­
lijk elke dag wel even langs. Vanwege het ver­
schil in leeftijd en omdat ze allemaal Italiaans
zijn, denken de klanten altij d dat het om één fa­
milie gaat. En dat laten de Cristofoli's maar zo.
Pizza cha cha cha piccante
Vittorio Zupelli, de grondlegger van het oudste
nog bestaande Italiaanse restaurant in Den
Haag, kwam in 1930 op zestienjarige leeftijd als
terrazzowerker naar Nederland. Tien jaar later
stapte hij over naar de horeca. J 8 Eerst als kelner
bij La Pergola in Amsterdam, waar hij later res­
taurant Mirafiori opende. Op doktersadvies
keerde hij begin jaren vijftig naar Italië terug, in
de hoop dat de warmte zijn spieren - hij had
ischias - wat losser zou maken. Dat gebeurde
en na verloop van tijd besloot het gezin toch
weer naar Nederland terug te keren. In 1948
had zijn broer al geprobeerd om in de Wagen­
straat een tweede Mirafiori te beginnen, maar
dat was mislukt, vandaar dat Vittorio Zupelli
naar Den Haag kwam. Net als de eerste Chinese
restauranthouder beschouwde Zupelli de re­
sidentie als een uitdaging. Zijn devies was:
als het je lukt de Hagenaars in je restaurant te
krijgen, kun je overal aan de slag. Hij nam
eerst een klein restaurantje in de Sweelinck­
straat over, maar omdat het daar niet groter
was dan een huiskamer, verhuisde hij binnen
een paar maanden naar de Papestraat. Daar
opende hij in 1960 Ristorante Roma, waar nu
zijn zoon Luigi in de keuken staat en zoon Ezio
de gastheer is. Vader Zupelli is in 1978 naar
Italië teruggekeerd.
De Italiaanse pizza mag in Nederland netzo in­
geburgerd lijken als het Chinese eten, toch da­
teert de eerste pizzeria in Den Haag pas van
1970. Het was Il Vesuvio op de Laan van Meer­
dervoort; een paar jaar later volgde Capri in de
Prins Hendrikstraat. De man achter beide be­
drijven was Alfredo d'Emilio uit Capri. In 1953
was hij naar Den Haag gekomen op advies van
een vriend die bij de Spaanse ambassade werk­
te en in Italië in dienst moest. Alfredo kon zijn
plaats innemen. Alle papieren kwamen vanuit
Nederland naar Italië en toen hij in de trein
werd gecontroleerd, kon hij met een gerust hart
zijn arbeidscontract laten zien. Het was in de
tijd dat de beroemde hertog van Baena de scep­
ter zwaaide op de Spaanse ambassade; d'Emilio
bewaart er goede herinneringen aan. Na ver­
schillende banen bij andere ambassades be­
sloot hij als rij-instructeur te gaan werken.
Eerst in loondienst, later als eigenaar van, hoe
kan het ook anders: rijschool Ambassade. Om­
dat hij uit een Italiaanse kappersfamilie stam­
de, werkte hij tussendoor ook nog even als da-

In 1961 werd in Florencia al
koffie gedronken vóórdat
de werkdag begon. De
ijssalon in de Torenstraat
opende 's ochtends alom
half vijf de deuren en per
dag gingen er wel 6.000
koppen koffie doorheen.
[Foto va n Theo Meijer, HGAJ
49
-- ---
meskapper bij Elisabeth Arden op het Plein.
Toen hij met zijn pizzeria's begon, bleek er een
taak voor hem weggelegd.
We hadden een aantal gerechten en de pizza
was eigenlijk een extraatje. We probeerden
de mensen er kennis mee te laten maken en
na verloop van tijd ging het vanzelf. Een pizza
is een geheimpje. Het geheim houd je voor je­
zelf, dat geef je niet door aan een ander. Als
kind heb ik pizza's leren maken bij een oude
pizza bakker op Capri. Daar draaide je het
deeg nog met de hand in een houten kist, niet
met de machine. Als ik ze de oven in moest
schuiven, moest ik op een kistje staan. De
pizza was echt op de Italiaanse manier ge-
maakt. De mensen proefden en wilden dan
iets meer van dit of dat: meer oregano, meer
kaas, meer salami. Eigenlijk moet een pizza
licht zijn, niet zo zwaar, maar de Nederlan­
ders vinden het zo lekker. Op Koninginnedag
had ik altijd een Pizza Beatrice, maar nie­
mand wilde die hebben. Toen ik de naam ver­
anderde in Pizza Cha Cha Cha Piccante, liep
ie als een trein. 19
V óór de oorlog waren er overigens ook al een
paar Italiaanse restaurants in Den Haag. Op de
Nieuwe Uitleg nummer 2 zat medio jaren der­
tig restaurant Umbria. In de oorlog kwam het
tot bloei door de Duitse officieren die er kwa­
men eten. Na de oorlog is het restaurant ver-

• Florencia in 1938. Achter
de toonban k vanaf de
vierde van links: Renata
Talamini, Janus Rompa en
Giovanni Talamini.
De oorspronkelijke koffie­
machines (rechts) worden
ook nu nog gebruikt.
[Part. coll. R. Talamini]
• Edoardo Talamini
(1894-1964), de grond­
legger van Florencia,
op 18-jarige leeftijd.
[Part. col I. R. Talamini]
52
Haag vestigde, was hij nog geen veertig jaar
oud en had hij een groot deel van de wereld
gezien. De band met Italië, het land van zijn
ouders, bleef echter bestaan. Hij verbleef er re­
gelmatig: twee van zijn kinderen werden er ge­
boren en ook het personeel kwam bij voorkeur
uit die streek.
Het bedrijf van Talamini, dat zou uitgroeien tot
het grootste van Den Haag, begon bescheiden
in een hal in de Kleine Nobelstraat. Terwijl
Edoardo met een ijswagentje de straat op ging,
deed zijn dochter Renata zaken in de winkel.
De dagomzet lag in die beginjaren rond de
12,50. En dat was niet alleen uit de verkoop
van ijs, voor dit bedrag werden ook tientallen
koppen koffie geserveerd. In de zaak stonden
tafeltjes en stoeltjes, maar toen de klanten te
lang bleven zitten, begreep Edoardo dat er iets
aan de inrichting moest veranderen. Zaken
gingen bij hem nu eenmaal vóór de gezelligheid
en dus kwamen er hoge tafeltjes zonder
stoeltjes; ze staan er nog steeds. Na verloop van
tijd betrok hij een pand aan de Torenstraat en
nog een en nog een, tot Florencia de huidige
omvang bereikt had. Naast de huisvesting ver­
anderde ook de omzet van omvang. In 1964
gingen er maar liefst zesduizend koppen koffie
per dag doorheen. Niet alleen in de winkel, ook
kantoren in de omtrek kwamen de koffie met
keteltjes tegelijk halen.
Florencia was (en is) een ontmoetingsplek, een
trefpunt, waar al koffie werd gedronken vóór-
dat de werkdag begon. In de jaren vijftig stond
de zaak om zes uur 's morgens al vol klanten.
In die tijd ging men om half vijf open, tegenwoordig
liggen de openingstijden tussen zeven
uur 's ochtends en half één 's nachts. 21 Het
ijs van Florencia vond onder meer zijn weg
naar de Haagse bioscopen, hotels en restau­
rants.
Talamini was voortdurend in de weer om de
kwaliteit van zijn ijs te verbeteren en de productie
te mechaniseren. Daarom was hij vaak
in de kelder te vinden waar hij experimenteer­
de en hij schroomde niet zijn beste vriend, de
werktuigbouwkundige Van Wijk, 's nachts uit
zijn bed te bellen om zijn nieuwste ideeën voor
te leggen. Edoardo kwam in 1964 op tragische
wijze om het leven toen de mouw van zijn trui
in een ijsmachine werd getrokken. Zeventig
jaar oud had hij bijna de helft van zijn leven in
Den Haag doorgebracht.22 Hij werd opgevolgd
door zijn zoon Giovanni. Zijn andere zoon,
Riccardo, koos voor een geheel andere carrière
en begon een tandartsenpraktijk in de Prinsestraat.
Voorzichtig met afvoeren. Vertrekt jaarlijks
eenige maanden naar Italië en keert geregeld
terug. Dergelijke aantekeningen vinden we in
het bevolkingsregister bij verschillende Itali­
aanse ijsbereiders terug. Haagse ambtenaren
namen niet meer de moeite om nauwkeurig bij
te houden wie op wat voor moment waarnaar­
toe ging en wanneer hij of zij terugkeerde. Ze
wisten inmiddels wel hoe het er bij ijsbereiders
aan toeging. Ze woonden en werkten weliswaar
in Den Haag, maar dat wilde niet zeggen
dat ze de bergen van Belluno voorgoed vaarwel
hadden gezegd. Zeker in de wintermaanden,
wanneer veel ijssalons dichtgingen, trokken de
eigenaren naar het zuiden. Dat gold niet voor
de eigenaren van Florencia. Deze ijssalon verkoopt
zowel 's zomers als 's winters zijn koude
lekkernijen. In januari 1987, toen het acht graden
vroor, rekende Giovanni Talamini voor­
goed af met de mythe dat er in de winter geen
ijs wordt gegeten. Natuurlijk kwamen er veel
klanten voor de erwtensoep, maar dagelijks
waren er ook nog wel zo'n 500 die een ijsje
kwameneten. 23

n
::r
-.
re
N
re
::::J
Een pi ndaventer prijst in
juni '934 zijn zoete waren
aan op zijn standplaats
VÓór de Bijenkorf (hoek
Wagenstraat/Grote
Marktstraat). Uit vijf kilo
suiker, één liter azijn en
vijfentwintig kilo pinda's
vielen 300 pindakoekjes
te maken. [SFA]
Sik Chan is tevreden. Documentaire over
drie generaties Chinezen in Den Haag,
uitgezonden door de NPS op 7 april 1996.

::J
(1)
N
(1)
::J
56
Van pi ndaventer tot restau ranthouder
Wie in 1946 de winkel op de hoek van de Aert
van der Goesstraat en de Van Loostraat in het
Statenkwartier passeerde, zal niets hebben vermoed
van de enorme bedrijvigheid in dit pand.
De Chinese winkel was namelijk maar een deel
van de onderneming van Tsi Chien Choy en
zijn echtgenote, de Haagse Maria Baggerman,
die in de toko de scepter zwaaide.! In de ruimte
achter de toko woonde het gezin niet alleen, er
was ook een complete miefabriek ingericht. Iedere
nacht hingen voor de kachel zo'n duizend
kilo slierten te drogen, waarvoor maar liefst
veertien balen bloem waren gebruikt. 's Mor­
gens vroeg ging de mie in dozen, die via groothandelaar
Van der Velde hun weg vonden naar
een steeds groter wordend aantal klanten. In de
tijd dat er nog geen machines waren, was het
maken van mie een arbeidsintensief proces,
waarvoor doorgaans drie mensen in de weer
waren. Om de productie te verbeteren bedacht
Choy samen met een kennis het plan voor een
mie-machine. Smederij Akkerman in Voorburg
maakte het prototype. Het ging er vervolgens
om de uitvinding geheim te houden, want de
Chinezen die er lucht van kregen probeerden
natuurlijk tot Choy's bedrijf door te dringen.
Maar daar kregen ze de kans niet voor, want
mevrouw Choy werkte ze zonder pardon de
winkel uit.
Alsof de Choy's nog niet genoeg werk hadden
aan de toko, de miefabriek en het restaurant
Canton aan de Frederik Hendriklaan, dat even­
eens hun eigendom was, bleven zij naar nieuwe
manieren zoeken om hun omzet te vergro­
ten. Het assortiment was in die dagen nog
bescheiden en beperkte zich naast rijst tot artikelen
die ingeblikt en ingepot verkrijgbaar
waren, zoals gedroogde visjes, sojaboontjes,
taugéboontjes en trassi. Wanneer een van de
overwegend Indische klanten iets wilde heb­
ben dat ze nog niet verkochten, noteerde Maria
de naam van het product en gaf zij haar man de
opdracht het te bestellen. En naast tahoe en
sambal, die zij altijd al zelf hadden gemaakt,
gingen op een gegeven moment ook nasi-en
bamiballen deel uitmaken van het assortiment.
Net als gekonfijte gember, een zeer gewild en
prijzig artikel in die dagen. Choy importeerde
uit China vele tonnen zoute gemberwortel en
zette zijn personeel, maar ook de hele familie,
schoonmoeder incluis, aan de slag om die tot
'nootjes' te snijden. Daarna werd het zout aan
de gemberwortel onttrokken en in een grote
ton met water en suiker gekookt. Van een fa­
briekje datgemberpotten maakte, betrokken de
Choy's gele potten met een geglazuurde groe­
ne rand en een houten kurk erop. De groothandel
nam de potten gember vervolgens zó snel af
datze het nauwelijks konden bijbenen.
Lopen we nog een stukje door, naar de Frederik
Hendriklaan, dan zien we aan de rechterkant
Toko China liggen van Pai Hing Lau . Ook hij
beperkte zijn activiteiten niet tot de winkel.
Lau opende zijn eerste toko China in de Acaciastraat.
Vlak na de oorlog verplaatste hij die
naar de Frederik Hendriklaan vanwege de vele
Indische repatrianten die in het Statenkwartier
neerstreken. Zijn eerste restaurant Walong
ging in 1956 open aan de Thomsonlaan. In 1964
sloot hij de winkel aan de Frederik Hendrik­
laan om er een moderne Hollandse cafetaria te
beginnen, maar twee jaar later werd dat het
tweede - en nog steeds bestaande - restaurant
Walong. Het bleef echter niet bij toko's en restaurants.
In de kelder van het restaurant aan de
Thomsonlaan maakte Lau mie en kroepoek.
Toen die kelder te klein werd, verhuisde h et

------ -------- -------- -
Af en toe ziet men een der Chineezen opbrengen, de kleine,
magere gestalte met zijn broodtrommel met handelswaar om
den nek gehangen, tusschen twee forsche Haagsche Bobby's
in ( ... ). Zoo worden ze dag in, dag uit als wilde dieren
opgejaagd.
59 Oe Telegraaf, 15 december1932. [HGA]

Brigadier G .J . Spaay van
de vreemdelingendienst
was een graag geziene
gast in de Chinese restau­
rants. De 'consul van de
Chinezen' zit hier voor
restaurant Insulinde
op de Thomsonlaan in
februari 1956. [SFA]
61
de recordprijzen van 1931-1932 enkele jaren later
al niet meer gehaald. Een pindaventer was
in 1936 blij als hij aan het eind van de week} 4,­
had verdiend. Veel Haagse Tchekiang-Chinezen
bleven zich dan ook op de handel in kleedjes
en kantwerk richten, waarmee zij bedui­
dend meer verdienden. 4
Dat men bij het schatten van de welstand van
de Chinezen niet altij d moest afgaan op hun ui­
terlijk en kleding valt op te maken uit een verhaal
van brigadier Spaay van de Haagse vreemdelingendienst.
5 Toen hij een in zijn ogen
kwijnend pindamannetje oppakte voor trans­
port naar China, vond hij bij fouillering op het
bureau een bedrag van achtduizend gulden op
diens magere lijf. Overigens was al eerder aan
het licht gekomen dat 'minvermogende' uitge­
zette Chinezen op volle zee ineens over veel
geld beschikten. Volgens Spaay waren het
'handelaren in het kwadraat' en waren er op de
wereld geen spaarzamer en harder werkende
lieden te vinden.
Consul van de Chinezen
Staan ze op verlies of op winst? Uit geen en­
kel gebaar is het op te maken. Onbewogen
staren ze naar hun spel. Een van die niet meespelende
Chinezen, die - even onbewogenachter
de kring loopt en over de gebogen rug­
gen de kansen bekijkt, mompelt een paar
woorden. Niemand reageert. Drie, vier ronden
gaat het spel verder. Dan kiest het geluk
onverwacht de zijde van de enige niet­
Chinees in dit zwijgende gezelschap. Op
onverklaarbare wijze leggen de Chinezen de
figuren weg, die de gastspeler nodig heeft.
De glimlach om zijn lippen verraadt dat het
hem voorspoedig gaat. Serie na serie maakt
hij vol. Het einde van dit spel Mah-Yong
komt snel. De Chinezen springen plots op,
lachen en kloppen de winnaar op de schou­
ders. 'Spaay van de politie gewonnen.
Politie spelen sterk vandaag.'6
In een beschrijving van de vroegere Chinese
gemeenschap in Den Haag mag een portret van
brigadier G.J. Spaay niet ontbreken. Hij kwam
in 1936 bij de vreemdelingendienst werken en
werd vrijwel direct belast met het toezicht op
de Chinezen. Nog steeds verschijnt er bij veel
van hen een glimlach om de lippen als zijn
naam valt en herinneren zij zich hoe Spaay altijd
present was op hun bruiloften en partijen.
Hij wist als geen ander hoe moeilijk het voor
de Chinezen was om in een vreemd land een
nieuw bestaan op te bouwen, in een cultuur die
zo veel verschilde van wat zij gewend waren.
Daarom hielp hij hen met het invullen van
formulieren en het regelen van de huur en
zorgde hij in de oorlog voor rijst, bonnen,
steun en onderdak. Toen een voorman van
69 Chinese pindaventers, die bij het Gewestelijk
Arbeidsbureau stonden ingeschreven,
vroeg of zij gehoor moesten geven aan de oproep
van de Duitsers om bunkers te bouwen in
Hoek van Holland, antwoordde Spaay dat ze
dat niet moesten doen. Dus gingen ze niet. Hij
was hun raadgever, hun consul, en in de loop
der jaren groeide er een bijzondere verstand­
houding tussen de brigadier en de Haagse
Chinezen. Als blijk van genegenheid lieten
zij hem zo nu en dan een spelletje mahjong
winnen.
Als brigadier bij de vreemdelingenpolitie had
Spaay tot taak de Chinese vreemdelingen
nauwlettend in de gaten te houden. Er mocht
dan wel eens iemand in de cel terechtkomen,
Spaay begreep dat je met een vijandige opstelling
niets te weten kwam, dus probeerde hij
contact met hen te krijgen. Daarin slaagde hij
wonderwel. 7
Tot in de jaren zestig treffen we in de verslagen
van de vreemdelingenpolitie zinnetjes aan
over het toezicht op de Chinezen-kolonie.
Meestal de standaardzin: 'Het gebruikelijke
toezicht op de Chinezen-kolonie gaf geen re­
den tot bijzondere opmerkingen.' De jaarlijkse
controle vond plaats in de nacht van de 24ste
of 25ste december. Voor het kantoor van de
vreemdelingendienst, op de Laan Copes van
Cattenburch nummer 3, kwamen dan vijf
patrouillewagens voorrijden waar de 'turfbri­
gade' instapte. Vervolgens reden de rechercheurs
naar de nauwe straatjes waar de Chine­
zen woonden en waar een doordringende geur
hing van gebrande suiker en gebakken nootjes.

()
:::::r
::l
(1)
N
(1)
::l
62
Met zijn dertigen of veertigen zaten de
Chinezen bij elkaar in hun armelijk pand te
koken, te gokken, te eten. Zij sliepen man­
netje aan mannetje op de vloer en hun nat­
geregende goed hing aan spijkers tegen de
muur uit te wasemen. De oudsten en
gebrekkigsten zetten we in samenwerking
met de Rotterdamse politie zoveel mogelijk
op boten, die nog een dienst op China onder­
hielden. C ... ) Wij voerden af als gekken, maar
als we het jaar daarop weer gingen controleren
in de omgeving van de Rozemarijnstraat en
op de Lange Beestenmarkt, bleek het aantal
Chinezen gelijk te zijn gebleven. Waar ze van­
daan kwamen snapte je nooit. 8
Vanafbegin 1933 tot 1936 nam het geregistreerde
aantal Chinezen in Den Haag toe van 81 tot
144. 9 De Chinezen die in de periode 1930-1940
in het bevolkingsregister van Den Haag vielen
te traceren, keerden doorgaans na enkele jaren
terug naar China of trokken verder naar een an­
dere plaats in Nederland of Europa. Een uit­
zonderingvormden de Chinezen die in deze ja­
ren een Nederlandse vrouw huwden, zoals Tsi
Chien Choy. Hij werkte als kok op het schip dat
hem naar Europa bracht. In 1939 kwam hij, 22
jaar oud, in Amsterdam aan, waar hij een jaar
lang in een zeemanshuis verbleef. Eén van zijn
eerste Nederlandse vrienden was de zwager
van Maria Baggerman, die als hofmeester op
het schip werkte. Hij woonde in Den Haag en
dat was ook de stad waar Choy zich in het eer­
ste oorlogsjaar vestigde en waar hij zijn toe­
komstige vrouw leerde kennen. Maria Bagger­
man kreeg door haar relatie met Choy met heel
wat vooroordelen te maken. Hij mocht dan niet
met een trommel hebben gelopen, toch werd
hij door haar omgeving al snel voor 'pindachi­
nees' uitgemaakt, wat wilde zeggen dat de
mensen hem als een armoedzaaier beschouw­
den. Ondanks alle tegenwerking gingen ze in
1942 samenwonen. Voor een huwelijk, gesloten
door de kantonrechter, moesten ze eerst toe­
stemming van de vreemdelingendienst zien te
krijgen en dat vergde enige tijd. Ze gingen wo­
nen in de Pieterstraat, een klein Haags straatje
met een internationale uitstraling. Naast de fa­
milie Choy woonde er een aantal Duitse vrou-
wen, een Italiaans gezin, een Indonesisch gezin
eneenRus.
Vlakbij huis, in de Prinsestraat, openden ze
hun eerste restaurantje in een pand waar weg­
gevoerde joden een boekwinkel hadden ge­
rund; de moeder van Maria stelde borden en
haar fornuis ter beschikking. Er waren aparte
openingsuren voor Nederlanders en Chinezen;
de laatsten aten doorgaans gratis, omdat ze
nauwelijks geld hadden. Uiteraard was het
menu in die dagen beperkt. Toen de voorraad
rijst in 1943 opraakte, maakte Choy nasi van
gort. De klanten kregen koekjes toe, bereid uit
het struif van suikerbieten dat achterbleef na
het koken van stroop. Eerst werd het struif sa­
mengeperst, daarna in blokjes gesneden en
vervolgens bakten ze er in de olie koekjes van.
Daar ging dan nog een beetje 'opklop' eiwit uit
blik op.
Choy was zeker niet de enige Chinees die een
huwelijk met een Nederlandse sloot. I O In de tijd
dat er nog geen Chinese vrouwen in Nederland
waren, kwam dat zelfs regelmatig voor, zoals in
het geval van de in 1996 overleden Tcheng
Tschung Siu, die getrouwd was met Eeuwkje
Wijkstra. Hij ontvluchtte zijn arme geboorte­
streek door als stoker op een boot te gaan wer­
ken. Daarvoor moest hij de kapitein omkopen
en zich verbergen als er controle kwam. Na
maanden in het ruim van het schip te hebben
gezeten - op het dek mochten de stokers niet
komen - kwam hij in Nederland aan. Hij ver­
trok naar Den Haag met niet meer dan een
koffertje en een papiertje waarop de naam
stond van een Chinees die hem mogelijk verder
kon helpen. Op het station klampte hij een
voorbijganger aan die hem naar het opgegeven
adres bracht.
In Den Haag kreeg ik van een Chinese kennis
een koffer vol met knopen, garen en band.
Daarmee moest ik langs de deuren. Maar daar
ben ik snel mee opgehouden. Ik schaamde me
er diep voor. Het ergste was als mensen mij
uit medelijden geld gaven. Zo kreeg ik een
keer een kwartje van een mevrouw die niets
van mij kocht. Ik ben teruggegaan en heb het
kwartje door de brievenbus gedaan.

--=-'
Het voltallige personeel
van Het Verre Oosten
in '933. Vooraan eigenaar
Cheung die zijn sporen
had verdiend als kok van
de Chinese gezant in
Londen en met een
restaurant op Katen­
drecht. [SFAJ
63
Voor het eerste Chinese restaurant in Den
Haag ben ik toen bestellingen gaan rondbren­
gen. Op een fiets met een mand voorop reed
ik door de stad. De adressen begreep ik niet.
Ik liet ze aan voorbijgangers zien, die me dan
de weg wezen. Later ben ik in de keuken van
het restaurant gaan helpen en heb op die ma­
nier het vak van kok geleerd. Toen kon ik zelf
een restaurant beginnen. Binnen tien jaar had
ik vier restaurants. Geld leenden we van el­
kaar. Banken hadden we niet nodig. IJ
Bami met een ei en twee plakjes ham
Veel Chinezen hebben de loopbaan van stoker
of venter tot succesvol restauranthouder afgelegd.
Het eerste Chinese eethuis, Het Verre
Oosten, opende op 12 augustus 1933 zijn deuren
op de Laan van Meerdervoort 50. Daarvóór
had de Haagse bevolking uitsluitend in Indische
restaurants kennis kunnen maken met
de Oosterse keuken. De eigenaar, de heer
K.S. Cheung, had zijn naam reeds gevestigd als
ex-kok van de Chinese gezant in Londen en
met zijn restaurant in de Delistraat in Rotter­
dam, dat hij vijf jaar eerder had geopend. 12 In
de beginperiode in Den Haag bestond zijn
klantenkring hoofdzakelijk uit Chinees-Indi­
sche studenten uit Leiden, die voor 65 cent een
Chinese lunch van zes gerechten konden bestellen.
13 Verder kwamen er verlofgangers uit
Nederlands-Indië; Chinese klanten zag je er
zelden. Na de oorlog nam de belangstelling van
Hagenaars voor het Chinees eten toe. Naast de
nasi- en bamigerechten konden de gasten ge­
nieten van meer verfijnde schotels, zoals vo­
gelnestjessoep, eend met asperges en kreeft in
champignonsaus. Wilde men deze onbekende
gerechten in een vertrouwde omgeving verorberen,
dan kon dat ook. Het Verre Oosten deed
aan 'uitzending' en bezorgde diners zonder
prijsverhoging door de hele stad; eerst met de
fiets, later met bestelauto's. In 1958 kwam dat

::l
re
N
re
::l
Het Verre Oosten
beschikte over een
compleet wagenpark
om de rantangs met
Chinese gerechten
thuis te bezorgen en
de vo lgende dag leeg
weer op te halen.
Dit is de eerste bestel­
auto eind jaren dertig.
[Part. coll. Het Verre
Oosten Zoetermeer)

Kerstfeest vierden de
Haagse Chinezen in
de jaren dertig in de
Delistraat in Rotter-
dam. Vooraan rechts
Pai Hing Lau met zijn
eerste vrouwen aan het
hoofd van de tafel
restauranthouder Kwok
Shu Cheung met zijn
echtgenote Adriaantje
Weesie. [Part.col l. W.Lau]
68
houders in de jaren vijftig en zestig lang niet altijd
toestemming kregen personeel aan te trek­
ken. l s De overheid wilde vasthouden aan het
principe dat eerst op de binnenlandse markt
naar arbeidskrachten moest worden gezocht
alvorens buitenlanders toe te laten. Zo schreef
de Rijksvreemdelingendienst in juni 1955 dat
een Chinese restauranthouder uit Amsterdam,
gesteund door een aantal collega's uit Den
Haag, een verzoek had ingediend voor toela­
ting van Chinese vaklieden uit Engeland. 19 Een
niet met name genoemde informant van de
dienst meende dat zoiets absoluut niet nodig
was. Naar zijn idee had het gebrek aan perso­
neel in Nederland alles te maken met de slechte
arbeidsvoorwaarden en behandeling van het
keukenpersoneel in Chinese restaurants. Zo
lang er nog Chinezen met een pindatrommel in
Den Haag rondliepen - wat in de jaren vijftig
nog voorkwam - was er volgens hem geen enkele
behoefte aan Chinezen uit het buitenland.
Uit gesprekken met Chinese restauranthouders
blijkt dat de animo bij de tweede generatie
om hen op te volgen niet groot is. Wanneer de
kinderen een goede opleiding hebben gevolgd,
ligt de keuze voor een ander vak vaak voor de
hand. Zo heeft geen van de tien kinderen van
de heer en mevrouw Choy voor het restaurant­
wezen gekozen.

- - - -----
69
Eén van m'n dochters wilde graag leren, maar
ze moest iedere avond van vijf tot acht uur in
het restaurant in Den Haag komen helpen.
Daarna zat ze dan tot 's nachts twee, drie uur
te leren. Ik heb altijd gezegd dat je de kinderen
niet kan dwingen om in het restaurant te
werken. Ze hebben gezien wat wij hebben
moeten werken, dertig jaar lang, om het
hoofd boven water te houden. Uiteindelijk
hebben ze hun eigen keuzen gemaakt en daar
ben ik blij om. Als ze het op school niet naar
hun zin hadden en iets anders wilden gaan
doen, zei ik altijd: 'Prima, maar dan ga je bij je
vader in de zaak werken.' Dat was een goede
remedie, want als ze dat een zomervakantie
lang hadden gedaan, dan stonden ze weer te
trappelen om nieuwe schoolboeken te kopen.
Ook de zoon van Pai Hing Lau, Willy, geboren
in 1946, wilde na de HBS graag studeren. Toch
ging hij in 1965 bij zijn vader in de zaak werken.
Eerst met tegenzin, maar toen zijn vader last
van zijn hart kreeg en het slechter ging met de
zaken, begon hij het een uitdaging te vinden.
De aan de Hollandse smaak aangepaste Chi­
nees-Indische gerechten verving hij door Indonesische
schotels. Dat gaf zóveel problemen
met zowel de Chinese chef-kok als met zijn va­
der, dat hij zich uiteindelijk toelegde op de authentieke
Chinese keuken, met dim-sum als
specialiteit. De geijkte Chinese tierelantijnen
maakten plaats voor een sobere, klassiek Chi­
nese inrichting. De Indonesische gerechten
zijn overigens nooit van de kaart verdwenen,
vanwege de blijvende vraag ernaar.
Winy Cheung volgde na haar middelbare
school een opleiding aan de Hogere Hotel­
school en opende rond 1950 een eigen restaurant
Het Verre Oosten aan de Badhuisweg in
Scheveningen. Haar broer bleef op de Laan van
Meerdervoort werken in het restaurant dat
steeds meer uitgroeide tot het productiebedrijf
dat het uiteindelijk is geworden. Net als Willy
Lau zocht Winy naar vernieuwing en die vond
zij in de nouvelle cuisine chinoise. Voor de
bussen met toeristen handhaafde zij wel het
goedkope menuutje, met de traditionele bami
en een omelet met tomatensaus. Boven het res­
taurant begon ze een Japanse afdeling en omdat
ze daarmee de eerste in Nederland was, vroeg
Japan Airlines haar te cateren voor hun vlieg­
tuigpassagiers. Het bedienend personeel en de
koks haalde ze rechtstreeks uit Japan. Als
vreemdelingen moesten zij vaak echter jarenlang
op een werkvergunning wachten, waar­
door Winy zich uiteindelijk gedwongen zag
het Japanse restaurant te sluiten. Vanwege de
renovatie in Scheveningen viel in 1986 ook het
doek voor Het Verre Oosten, waarmee de naam
van de 'eerste Haagse Chinees' uit het restau­
rantleven verdween.

-.
:::J
CL
o
:::J
ro
V1
-.
ro:
-,
V1
Mas Kajat (links op deze
foto uit 1942) was lid van
het muziek- en dansgezel­
schap Insulinde. [Part. coll.
M. van Opstal-Kajatl
Melis Stoke, 'De Haagsche baboe.
Indisch leven in de residentie xx I I I',
De Indische Verlofganger, llde jrg. nr. 28
(10 februari 1933), 469.

::J
CL
o
::J
(0
Vl
(0:
ï
Vl
72
Een pleisterplaats in Den Haag
Er is wel eens gezegd dat het in de jaren vijftig
en zestig in Den Haag niet nodig was om
's avonds op je horloge te kijken om te weten
dat het elf uur was.! Op dat tijdstip sloten na­
melijk de Indische restaurants en verspreidde
zich in de Haagse trams de geur van kokkies op
weg naar huis. Indonesische vrouwen waren in
de loop der tij d onmisbaar geworden in de keu­
kens van de restaurants waar Hagenaars zich
tegoed deden aan de smaken en geuren van hun
Indische verleden. Uiterlijk mochten ze dan
kleiner en fragieler zijn dan de doorsnee Nederlander,
het waren krachtige vrouwen met
een schijnbaar onuitputtelijke energie.
Indonesiërs die vóór de Tweede Wereldoor­
log naar Den Haag kwamen, waren voor het
merendeel (vrouwelijke) bedienden. Zij waren
geen Nederlander, maar wel Nederlands onderdaan
2 en in het vreemdelingenregister van
Den Haag vinden we hen daarom ook niet
terug.
Wanneer mensen migreren naar een ander
land, ligt daar meestal meer dan één reden aan
ten grondslag. Zo ook in het geval van de baboes.
Natuurlijk was er het economische mo­
tief: zij wilden naar Nederland om geld te verdienen
in het land van de rijke njonja en toean.
Maar daar ging het niet alleen om, anders zou­
den veel meer Indonesiërs de tocht naar Nederland
hebben ondernomen. Nieuwsgierigheid
en gevoel voor avontuur waren minstens zo belangrijk.
De Indonesische vrouwen wilden het
Nederland waar zij al zoveel over hadden gehoord,
en dat in de loop van de tijd de gedaante
van een paradijs was gaan aannemen, wel eens
met eigen ogen zien. De sneeuwen kou aan den
lijve ondervinden. En dan waren er ook nog
emotionele overwegingen. Veel baboes raakten
gehecht aan de Nederlandse familie bij wie zij
in Indië jarenlang in dienst waren en dat gevoel
was doorgaans wederzijds. Wanneer het mo­
ment aanbrak dat de familie op verlof ging of
permanent naar Nederland terugkeerde, kon
het gebeuren dat óf de werkgever óf de baboe
erop aandrong met hen mee te gaan.
Als de eigen baboe toch in Indië bleef, was het
mogelijk om speciaal voor de bootreis een bediende
in te huren, die ook wel met de term
'zeebaboe' werd aangeduid. Wanneer een ba­
boe de reis al eerder had gemaakt, konden bij de
bootmaatschappij inlichtingen over haar wor­
den ingewonnen. 3 Zij moesten in 1878 twaalf
gulden voor de overtocht betalen, in 1928 drie­
honderd gulden. Als een familie drie of meer
kinderen had voor wie zij de overtocht betaal­
de, mocht ze één Aziatische bediende gratis
meenemen. De meeste baboes kwamen, even­
als hun werkgevers, in Den Haag terecht.
Mochten deze baboes al een toekomst in Ne­
derland in gedachten hebben gehad, bij aankomst
bleek al snel dat de verschillen met hun
geboorteland soms onaangenaam groot waren.
In de eerste plaats was het natuurlijk veel kouder
dan zij zich ooit hadden kunnen voorstel­
len. Zo beschreef een werkgeefster hoe haar
baboe in de winter als een boeddha voor de ko­
lenhaard zat, haar handpalmen omhoog, om
zoveel mogelijk warmte op te kunnen vangen.
Uiteindelijk zette zij in januari een advertentie
in de krant, opdat de baboe spoedig terug kon
reizen.
Maar het was niet alleen de koude die zwaar
viel. Terwijl baboes in Nederlands-Indië uit­
sluitend in dienst waren voor het verzorgen
van de kinderen, moesten zij in Nederland ook
nog koken en schoonmaken, taken die in Indië
door andere bedienden werden verricht.

Op 3 mei '9'9 werd aan
de Van Boetzelaerlaan 2
het Tehuis voor Neder­
landsch-Indischebe­ dienden Persinggahan
geopend, waar werkloze
Indonesische mannen en
vrouwen tijdelijk konden
verb lijven. [HGA]
75
den verblijven. Sommigen van hen waren hun
voormalige werkgevers letterlijk ontvlucht en
Persinggahan bemiddelde in zulke gevallen
over achterstallig loon of achtergelaten bezittingen.
In de jaarverslagen van het tehuis wor­
den schrijnende gevallen beschreven. 8 Maar
het kwam ook voor dat er baboes verbleven op
verzoek (en kosten) van de familie met wie ze
naar Nederland waren gekomen. Het dagtarief
was in die gevallen twee gulden.
Daarnaast bemiddelde Persinggahan bij het
vinden van een nieuwe werkkring. In adver­
tenties waarin zeebaboes en djongos (mannelijke
bedienden) werden aangeboden, lezen we
dan ook regelmatig de zinsnede 'te bevragen in
Persinggahan'. Het aantal gasten - voorname­
lijk vrouwen - dat er in de jaren twintig ver­
bleef, schommelde tussen de 90 en 150 per jaar;
het gemiddelde verblijfbedroeg drie weken. In
1936 kwam het jaarlijks aantal logeergasten
voor het eerst boven de tweehonderd, met een
maximum aantal van 253 in 1939. Door de aanschaf
van opklapbedden werd aan de verhoog­
de vraag naar onderdak tegemoet gekomen. 9
De bedienden hoefden niet bang te zijn lang
zonder werk te blijven, want de vraag naar hun
diensten overtrof het aanbod met ongeveer een
kwart. Tot 1925 was gemiddeld sprake van zo'n
300 aanmeldingen van Indonesische mannen
en vrouwen die werk zochten. Aan de vraag
naar zeebaboes kon meestal nog worden voldaan,
maar niet aan die naar huishoudelijk per­
soneel in Nederland. Na een daling tijdens de
crisisjaren - in 1935 werden er 44 bewoners van
Persinggahan vanwege hun werkloosheid fi­
nancieel ondersteund - kwamen er in 1939 maar
liefst 443 aanvragen om personeel binnen: 255
zeebaboes en 127 bedienden konden in dat jaar
worden geplaatst. JO De nieuwe Nederlandse
werkgevers hadden klaarblijkelijk geen gehoor
gegeven aan de aanbeveling in het handboek
dat de Vereeniging van Indische verlofgangers
in 1925 uitgaf.
Hebt U kleine kinderen en vindt gij hulp aan
boord voor uwe echtgenoote noodig, neemt
dan een baboe mede. Beter is het uw eigen
baboe uit Indië mede te nemen, dan een zee-
baboe te engageeren voor de reis. Deze laatste
blijft na aankomst in Holland niet bij U in
dienst, doch zal trachten onmiddellijk weder
met een naar Indië terugkeerende familie
mede te gaan. Tracht verder, in Holland zijnde,
te zorgen dat uwe baboe zoo min mogelijk
omgang heeft met haar rasgenooten. 11
De contacten tussen Indonesische bedienden
in Nederland vormden duidelijk een bedrei­
ging voor de werkgevers; het maakte hen im­
mers weerbaarder en minder bereid de zware
klussen op zich te nemen. Naast de opvang en
bemiddeling vervulde Persinggahan ook een
sociale functie als ontmoetingsplaats. Elke
avond kwamen er een dertigtal Indonesiërs bij­
een, in het weekend soms twee maal zoveel.
Een hoogtepunt vormden de Lebaran-vierin­
gen die het einde van de islamitische vasten­
maand markeerden.
Na dertig jaar een belangrijke functie te hebben
vervuld, werd Persinggahan op 27 oktober 1948
gesloten. De Munnik had al in 1936 ontslag genomen
- hij overleed twee jaar later - waarna
zijn vrouw hem opvolgde. Inmiddels waren er
ook andere, particuliere tehuizen gekomen, die
vanwege de grotere vrijheid meer gasten trokken.
Bovendien kwamen er als gevolg van de
slechte betrekkingen tussen Nederland en In­
donesië na de oorlog nog maar weinig Indone­
siërs naar Nederland. Daarnaast verbeterde de
economische positie van sommige bedienden
zodanig dat zij in staat waren zelfstandig woonruimte
te huren. Met het koken in restaurants
verdienden zij met een week werken net zoveel
als in een maand bij een familie, met meer vrije
tij d op de koop toe. 12
Koken en kaarten
De betere economische positie van de Indone­
sische vrouwen leidde er niet toe dat zij zich
ook meer in het Haagse sociale leven gingen
mengen. Wanneer zij in de keukens van restau­
rants werkten, deden ze dat bijna uitsluitend in
het gezelschap van landgenoten. In de grote
restaurants werkten acht kokkies of meer, in de
kleine één of twee. Door hun werk kwamen ze

De huwelijken van
Javaanse vrouwen in
Den Haag werden vaak
met zeevarenden ge­
sloten. Zo vond op 14
augustus 1935 het dub­
belhuwelijk van Samin
en Rambidja (links)
en zeeman Nawir en
Soekidja plaats. [HGA)
76
nauwelijks in aanraking met andere Hagenaars.
Hun werkdag begon 's ochtends tussen 9.00
en 11.00 uur en eindigde 's avonds tussen 21.00
en 23.00 uur. Dan gingen ze naar huis. Soms
gingen ze daar door met koken om een slametan
(dankmaaltijd) of een verjaardagsfeest voor
te bereiden, want eten nam een centrale plaats
in hun leven in. Het koken voor een slametan
begon meestal al dagen van tevoren. Daarnaast
brachten ze hun vrije tijd door met hun favoriete
bezigheid: het kaartspel. De Amerikaanse
antropologe Joan Schutzman Wider deed in de
jaren zestig onderzoek onder Indonesische
vrouwen in Den Haag. Zij werd regelmatig geconfronteerd
met hun goklust. Wanneer ze aan
het kaarten waren, leken ze de tijd volledig te
vergeten. Van haar is de volgende observatie
tijdens een verjaardagsfeest.
De kamer is gevuld met rook vermengd met
het aroma van de Indonesische gerechten.
Acht vrouwen zitten rond een tafel te kaar-
ten, tjeki. Zes zijn er al sinds de vorige avond.
Er komen nog drie vrouwen bij en een nieuwe
tafel wordt gearrangeerd. De uren gaan
voorbij en de vrouwen komen alleen van
hun plaats om naar de wc te gaan of zich even
uit te rekken. Sommigen kunnen de kaarten
nauwelijks meer zien, maar spelen door.
Als een vrouw al haar geld heeft verloren,
trekt ze zich terug, leent iets van een vriendin
of verpandt juwelen. Nieuwkomers mogen
er altijd bijkomen en na 22.00 uur komen
velen direct uit hun werk. Ze spelen tot
negen of elf uur de volgende morgen en gaan
dan direct door naar het restaurant. Anderen
gaan rond 6 uur naar huis en slapen nog heel
even. ( ... ) Wanneer er gegeten moet worden
zetten de speelsters de borden gewoon op
hun schoot. 13
Dik (Abdullah Fagar) Dirham schetst dertig
jaar later exact hetzelfde tafereel. 14 Als jonge
jongen werd hij door zijn Indonesische pleeg-

:J
0....
o
:J
(0
Vl
(0:
...,
Vl
Soepina leerde haar pleeg­
zoon Dik Dirham dat er
weliswaar verschillen
bestonden tussen I ndo­
nesiërs en Nederlanders,
maar dat ze wel gelijk­
waardig waren. '957.
[Part. coll. A. Dirham]

•• Er bestonden vele con-
tacten tussen de Indo-
nesiërs in Den Haag en
hun varende landgenoten
die tijdelijk in Rotterdam
verbleven. Hier Soepina
tussen Nurali Soerotjitro
(rechts) en een neef op
het terrein van de Rotter-
damsche Lloyd in de jaren
vijftig. [Part. col I. A. Dirham]
80
• Soepina omstreeks '940
met de oudere broer van
Dik Dirham, Amin Oedin
Soeleman, op haar arm
vóór het huis in de
Obrechtstraat 263.
Naast haar enkele buren
en vriendinnen.
[Part. col I. A. Dirham]
men op: München, Caïro, Honolulu. Ik fanta­
seerde daarover. Daarnaast kochten ze platen­
spelers en fietsen. Via mijn moeder kochten
ze al die spullen op de Loosduinseweg bij de
firma Post, dat was een vrij grote winkel met
radio's, (Engelse) fietsen en kachels. Kachels
kochten ze uiteraard niet, maar de rest wel.
Ze deden dat in zulke aantallen dat die firma
Post ze met een eigen vrachtwagen naar Rot­
terdam bracht.
Een derde groep Indonesiërs kwam hier niet
voor werk, maar om te studeren, aan de Leidse
universiteit en in Delft en Wageningen. Toch
kozen sommigen voor een woning in Den
HaagY Zo zien we op de ledenlijst van de in
1908 opgerichte Indische Vereeniging vier In­
donesische studenten ingeschreven staan in de
Daguerrestraat 136. Het waren de vier zonen
van de Pangeran Notodirodjo, de broer van de
Pakoe Alam IV uit Djokja. De bekendste van de
vier was Nota Soeroto. 18 Hij was in 1906 in
Leiden rechten gaan studeren en behaalde daar
als eerste Indonesische student het kandidaatsexamen.
Bekend werd hij echter door zijn werk
als schrijver van vele artikelen, als dichter met
de bundels Melatiknoppen en Fluisteringen
van den avondwind en als hoofdredacteur van
het blad Oedaya. Toen hij in 1932 naar Indië te­
rugging, had hij 25 jaar in Den Haag gewoond,
onder meer in de Weimarstraat 336 en op de
Laan van Meerdervoort 60.
De al eerder genoemde vereniging Oost en
West stelde in 1918 een aparte studiecommissie
in om de opvang van studenten uit Indië te ver­
zorgen, zowel de Indonesische als de Indische.
Met subsidie van de regering werd op 15 maart
1921 op het Prins Mauritsplein 23 een Tehuis
voor Indische Studenten geopend. 19 Het was
bedoeld als voorlopig verblijf voor pas aan­
gekomen studenten en bood ruimte aan een
vijf tiental gasten, die tevens gebruik konden
maken van een bibliotheek en een gezel­
schapszaal. Na verloop van tijd bleven de
Indonesische studenten echter weg, naar ver­
luidt vanwege het grote aantal Indische jongens
dat in het tehuis verbleef. Maar ook de
strenge huisregels hebben mogelijk een rem­
mende invloed gehad.

• De Indonesische vrouwen
in Den Haag vormden een
hechte groep die regel­
matig bij elkaar kwam om
te koken of te kaarten.
Op de voorgrond rechts
mevrouw Kajat en ver­
borgen achter haar
buurvrouw dochtertje
Martina. De rijzige vrouw
achter haar is Mina
Cheribon . Omstreeks
1965. [Part. coll. J. WiderJ
• Het dansgezelschap
Insulinde trok vóór en
tijdens de Tweede
Wereldoorlog door heel
Nederland. In het midden
vooraan met bloemen
Kajats vrouw Siti Aminah
Alimoestama. [Part. col I.
M. van Opstal-Kajatl
82
seerden in een particulier woonhuis. De be­
kende kok Oesin was de eerste voorzitter, Van
Beetem secretaris. Het voorzitterschap werd in
1936 door C. Kassana overgenomen. De Perkoempoelan
Islam slaagde erin van de gemeen­
te een stuk grond op de Algemene begraaf­
plaats aan de Kerkhoflaan te krijgen om hun
geloofsgenoten te begraven. De eerste islamiti­
sche begrafenis vond plaats in maart 1933. Van
1933 tot 1966 zijn er 59 mensen begraven, onder
wie 48 vrouwen, in de leef tij d van 21 tot 97
jaar, en vijf kinderen. Eén van de vrouwen die
er werden begraven, was de moeder van Dik
Dirham.
Een van de dingen die mij nog voor de geest
staan, is dat de kist van mijn moeder in ons
huis stond. Het moment dat de begrafenisauto's
kwamen om de kist op te halen en we
naar het kerkhof gingen. Daaraan vooraf­
gaand was een van de rituelen dat mijn broer
en ik onder de kist moesten doorkruipen.
Mocht de overledene nog bezwarende banden
hebben gehad met het aardse, dan namen de
kinderen die op dat moment over.
Migranten die uit hun eigen cultuur stappen,
blijven stilstaan in de tijd. Ze houden de dingen
vast die zij hebben gekend. Ik merk het
verschil nu bij jonge Indonesiërs. Zij kwamen
hier begin jaren zeventig naartoe. Vooral jon­
ge Indonesische meisjes die het tekort aan
verplegend personeel in Nederland moesten
ondervangen. In de jaren daarna kwamen er
ook jonge Indonesische mannen, omdat ze
uitgestuurd werden door de regering of omdat
ze probeerden op eigen kracht in N ederland
te studeren. Een groot deel van hen is
blijven hangen. Die jongens en meisjes zijn
vaak weer onderling getrouwd en als ik met
hen praat over de gebruiken van voor de oorlog,
zitten zij me met grote ogen aan te kijken.
Ze begrijpen niet waarover ik het heb, ze kennen
dat helemaal niet. Maar die gebruiken
zijn hier onder een stolp bewaard gebleven.
Veel Indonesiërs dachten dat ze zouden terugkeren
naar het land van herkomst. Toch zijn ze
gebleven. De economische zekerheid gaf meestal
de doorslag. Wat moesten ze doen in Indone­
sië? Als kokkin kwam je er niet gemakkelijk aan
de slag. Daar kon immers iedereen koken! In
Den Haag daarentegen was juist veel waardering
voor hun kookkunst. Sommigen kijken
dan ook met trots op hun loopbaan terug. Ze
kwamen naar Nederland als bedienden, maar
uiteindelijk zijn ze zelfstandig geworden. Ze
wisten dat een restaurant afhankelijk was van
een goede kok en dat versterkte hun positie.
Al voor de Tweede Wereldoorlog steeg het
aantal Indische restaurants onder invloed van
verlofgangers en repatrianten. Doorgaans
werkten de vrouwen in loondienst, slechts
een enkele Indonesiër waagde zich aan het
openen van een eigen restaurant. De angst
voor mislukking was groot en men liet het zakendoen
liever over aan de Chinese of Nederlandse
eigenaren.
Toen ik naar Den Haag kwam in de jaren
dertig waren er een paar Indonesische res­
taurants en vier 'uitzendingen'. Ik werkte
voor iemand die een uitzending had en
bracht eten naar Indonesische studenten die
in Den Haag woonden. Zij tekenden dan in
voor een maand en ik bracht hun elke dag
eten. Toen de oorlog kwam, moesten we slui­
ten. Na 1945 hadden we een coöperatie, waar-

::J
0..
o
::J
ro
VI
ro:
..,
VI
Mas Kajat opende in
1958 toko Soeboer in de
Koningstraat. Voor de
afhaalmaaltijden kwamen
de klanten met pannetjes
naar de winkel.
Achter de toonbank
Martina Kajat (l inks) en
haar zus Maria. [Part. coll.
M. van Opstal-Kajat 1

:J
CL
o
:J
(1)
lil
(1):
86
studenten als uit arbeiders bestond. Kajat zat in
de krontjonggroep en deed ook aan pent jak
(vechtdans). Ze trokken door heel Nederland
met hun voorstellingen, maar ook in het bui­
tenland waren ze na de oorlog graag geziene
gasten. Net als het dansgezelschap Ardjoeno,
waartoe de bekende 'Haagse' danseres Devi
Kartini (Soekartini Soeriodihardjo) en haar
man Kassana behoorden, gaven zij de hele oor­
log door voorstellingen, alhoewel zij geen lid
waren van de Kultuurkamer. Voor velen waren
het de enige inkomsten die zij hadden in deze
moeilijke tijden. Elke week traden de gezel­
schappen op voor volle zalen, met soms meer
dan 1000 toeschouwers, in het Koloniaal Insti­
tuut in Amsterdam (tot de sluiting in septem­
ber 1944), dat er tevens voor zorgde dat zij per
maand vier voorstellingen elders hadden. Dat
het optreden vaak onder barre omstandighe­
den plaatsvond blijkt uit een verslag van een
tournee van vijf Indonesiërs, onder wie Kajat,
langs de arbeiderskampen in de pas droogge­
legde Noordoostpolder.
In het kamp Ramspol, zooals trouwens in alle
kampen, worden we op dezelfde wijze ge­
huisvest als alle polderjongens daar, te weten
gezamenlijk in een kamer op naast elkaar
staande kribben met stroozakken en een aantal
dekens. In het midden van elke loods is
een waschlokaal en de privaten en urinoirs
bevinden zich een eind verderop. Wat dit beteekent
in dezen tijd van het jaar, met tempe­
raturen om het vriespunt, terwijl de noordenwind
over die eindelooze vlakte aangiert,
sneeuwen hagel voor zich uit jagende, laat
zich denken. 26
Na de oorlog werkte Kajat als kelner bij het Indische
restaurant Bali in Scheveningen. Op een
gegeven moment voelde hij dat de tijd rijp was
voor een eigen zaak en in 1958 opende hij toko
Soeboer in de Koningstraat. Al snel kwamen er
een paar stoeltjes en tafeltjes in de winkel en
werd het een toko annex restaurant. In de keu­
ken ging 'oma Koot' uit Borneo mee koken,
omdat mevrouw Kajat het niet meer alleen af
kon. En dan was er nog oma Koen, die eerder bij
restaurant Ardjoena had gewerkt en haar oude
dag in het huis van de familie Kajat doorbracht.
Zij hielp de familie wel eens uit de brand als het
te druk werd. Bekend waren de heerlijke zoetigheden,
zoals teng teng, die mevrouw Kajat
zelf maakte. Dochter Martina herinnert zich
nog goed dat dansers van het Nederlands Dans­
theater, destijds op de hoek van de Koningstraat
gehuisvest, regelmatig een bezoek aan de
toko brachten, terwijl de lumper en zoete koekjes
toch funest waren voor hun lijnY
Er wordt nogal eens beweerd dat de bloei van
de Indische en Indonesische restaurants na de
oorlog te danken was aan de komst van Indische
repatrianten, maar als we naar het klan­
tenbestand van Soeboer kijken, valt op dat het
overwegend om Hollanders ging. 28 Volgens
Martina van Opstal-Kajat was niet meer dan
twintig procent van de klanten Indisch of In­
donesisch. Die kookten immers liever zelf.
Voor de Hagenaars lag dat anders; die maakten
kennis met een volkomen nieuwe culinaire
wereld. Zo gaat Henk Snijders er nog steeds prat
op, dat hij vanaf de eerste dag (hij bewaart vol
trots het menu dat hij die dag kreeg) klant was
bij Soeboer en dat hij meteen door had dat dáár
de echte Indonesische gerechten werden be­
reid. Op zijn menukaart uit 1958 staat, naast de
Indonesische namen van de gerechten, met
potlood de vertaling geschreven. Maar tegen­
woordig hoeft niemand hem meer te vertellen
wat pepesan, gulee gambing of tahoe telor is.
In de beginperiode waren bij de Hagenaars vooral
de loempia's erg in trek, want groot. Voor de
afhaalmaaltijden werden geen rantangs (etensdragers)
gebruikt, maar kwamen de klanten
met pannetjes naar de winkel. Die werden
vol geschept voor }2,50. De Haagse journalist
Co os Versteeg beschreef zijn eerste ervaring
met Soeboer, begin jaren zestig, als
volgt.
Wanneer mijn moeder, en later ikzelf, met
een of meer pannen naar Soeboer togen, was
het feest voor me. Ik voelde weliswaar een
zekere gêne als we daar in de zaak met zo'n
opvallend oranje emaille pan op onze beurt
stonden te wachten, maar het genot van de
geur en smaak even later maakte dat meer dan
goed. Overigens was het nog een hele keus

Etalage Waroeng Soeboer
in de Koningstraat. [Part.
col l. M. van Opstal-Kajatl
87
welke pan mee te nemen. Als je een te kleine
pan overhandigde, kon er te weinig in en
deed je jezelf te kort. Maar een te grote pan
wekte de woede van Soeboer op en dan gaf
hij uit nijd juist minder. 29
De dochters Kajat, Martina en Maria, hielpen
als het zo uitkwam in de winkel, maar koken
hebben ze - tot groot verdriet van hun moeder­
nooit geleerd. Mevrouw Kajat overleed in 1973.
Een jaar later hertrouwde Kajat en nam zijn
tweede vrouw het heft in handen. De kaart
werd vereenvoudigd en voor het koken werden
Indonesische jongens aangetrokken. Al heel
wat jaren staat Koen, die eigenlijk Wahyu Widodo
Sosrosubroto heet, er in de keuken. In de
jaren zeventig verhuisde Soeboer van de Schilderswijk
naar de Brouwersgracht, niet omdat
de buurt niet meer beviel, maar omdat de Ko­
ningstraat werd gerenoveerd.
In de Koningstraat hebben we nooit proble­
men gehad, terwijl mensen het toch nog wel
eens hadden over 'die buurt'. Eén keer kwa­
men er jongens uit de Boekhorststraat eten en
die wilden niet betalen. Ze dachten: 'We gaan
die pinda wel even proberen.' Maar mijn vader
deed de deur op slot en pakte zijn kris.
Meteen lag het geld op tafel.
Na een beroerte trok vader Kajat zich steeds
meer terug uit de zaak en zwaaide zijn tweede
vrouw alleen de scepter. Zij hadden in Indone­
sië een huisje en daar bracht hij de winter door,
dat was beter voor zijn gezondheid. 'Maar in
december, tegen de kerst, wilde hij zo graag
hiernaartoe vanwege z'n konijntje en z'n cog­
nacje. Hij had toch twee werelden in zich.'
In 1993 nam de Indische Gaby Coorenengel
het restaurant Soeboer van meneer Kajat over
en inmiddels is haar zoon Andy Clignett eigenaar.
In de bediening is op de woensdag- en
donderdagavonden nog steeds Martina van
Opstal-Kajat te vinden. De band met het be­
drijf van haar overleden ouders, dat in 1998
zijn veertigjarig bestaan viert, is heel sterk. En
nog altijd denkt ze met weemoed terug aan
de muziekavonden vroeger bij hen thuis, na
sluitingstijd.
George de Fretes was een kennis van pappa
en die kwam dan samen met de Tielman­
brothers bij ons eten in de Koningstraat. Na
sluitingstijd gingen ze met z'n allen oefenen,
mijn vader speelde dan mee. Prachtig. Met
jongens van de Javalins, Oscar van de Hot
Jumpers. Dat was heel gezellig. Ik ben nog
steeds gek op Indo Rock. Mijn vader tingelde
mee, dat ging tot twee uur, drie uur door.
We gingen ook wel naar het Palais de Danse
als de Tielmanbrothers daar samen met De
Fretes optraden. Voor mijn ouders speelden
ze dan speciaal een Indonesisch nummer en
verleidden ze hen tot een dans. De dansvloer
stroomde leeg tot alleen mijn ouders over­
bleven. Mijn moeder was heel verlegen, maar
ze deed het wel. Het was prachtig.

::J -.
re ::J
CL 0..
-.
re
.., V\
- n
$:U ::T"
::J re
0..
re
..,
V\
De verlofgangers Aleida
Meijer-van den Vrij hoef en
Charles Meijer lieten zich
op 2 maart '93' i n het
besneeuwde Haagse Bos
fotograferen.
[Part. coll. H. Meijer]
J. Meijer, 15 januari 1997

VI
Cl
::::r
(1)
::::J
(1)
0....
(1)
SlJ
::::J
0....
(1)
...,
VI
90
Een onuitwisbaar Indisch stempel
Boven de deur van het voormalige gebouw van
de Rotterdamsche Lloyd aan de Korte Vijver­
berg staat een zandstenen beeld van een Javaanse
vrouw van vorstelijke bloede.! Het beeld
symboliseert de roepende stem van Insulinde.
Wanneer we onze blik omhoog richten, ontwaren
we onder de dakrand een aantal beelden,
die de steden verpersoonlijken die de Rotterdamsche
Lloyd op haar reis naar Indië aandeed.
Achter de vrouw die Marseille verbeeldt, zien
we een trein en een boot: de aankomst van de
Lloyd Rapide in de Franse havenstad en het
vertrek van de boot naar Indië. Aankomen en
vertrekken. Treffender valt het migrantenbestaan
niet te karakteriseren.
De stem van Insulinde klonk in Nederland
waarschijnlijk nergens zo helder als in Den
Haag. Vóór de Tweede Wereldoorlog kwamen
duizenden verlofgangers een aantal maanden
naar Den Haag om nieuwe energie op te doen
en vestigden oud-Indiëgangers zich er defini­
tief na hun pensionering. Na de Japanse bezetting
en de Indonesische vrijheidsstrijd zagen
vrijwel alle Nederlanders zich, vanwege de onhoudbare
situatie in de nieuwe republiek Indonesië,
op den duur genoodzaakt het land te ver­
laten. 2 Tienduizenden streken in de residentie
neer. De bekende schrijver Tjalie Robinson zei
ooit getroffen te zijn door de volledigheid waarmee
60.000 naoorlogse Indische Nederlanders
in het levensbeeld van de stad waren opgeno­
men. Hij wees echter ook op de Indische mensen
die hier al drie, vier generaties woonden en
nog steeds te herkennen waren aan hun accent,
hun eetgewoonten en hun attributen uit het
oude Indië. Zij drukten een onuitwisbaar In­
disch tjap (stempel) op het stadsbeeld. 3
Dat getal van 60.000 Indische Nederlanders,
die overigens niet allemaal in Nederlands-
Indië waren geboren, is gebaseerd op de be­
schikbare gegevens tot en met 1960.4 Tot mei
1952 kwamen er 41. 000 Indische nieuwkomers
naar Den Haag; vijf jaar later was dit aantal op­
gelopen tot 55.000 en in 1960 werd een aantal
van ruim 63.000 personen geteld. s We moeten
ons bij al deze getallen wel bedenken, dat er na
de oorlog nog jarenlang mensen naar Indonesië
vertrokken, dus het aantal Haagse 'blijvers'
valt lager uit. Tussen 1945 en 1952 vertrokken
23 .000 personen (van wie een deel uiteraard
terugkeerde). In de periode 1952 tot 1957 betrof
het een aantal van zesduizend personen, ter­
wijl in de drie jaar daaropvolgend slechts 1.396
mensen de stap waagden. Wanneer we degenen
die naar Indonesië vertrokken in minde­
ring brengen op degenen die zich nieuw in Den
Haag vestigden, komen we voor de hele naoor­
logse periode (tot 1960) op een aantal van
33.000 Indische nieuwkomers.
Het stempel van Den Haag als de w eduwe van
Indië is anno 1998 nog altijd niet vervaagd. Toch
loopt het aantal Indische inwoners gestaag terug.
De eerste generatie sterft langzaam uit en
hun kinderen voelen niet altijd dezelfde band
met Den Haag als hun ouders en trekken weg.
De verschuivende verhoudingen vallen goed af
te lezen aan de huidige cijfers over het aandeel
van Indische mensen in de Haagse bevolking.
In hedendaagse tellingen zijn Indische Nederlanders
te traceren op 'geboorteland' en 'geboor­
teland ouders'. We krijgen dus zowel de eerste
als de tweede generatie in beeld. 6 Wat daarbij
in de eerste plaats opvalt, is dat niet Den Haag
(23.915) , maar Amsterdam (29.760) de meeste
Indische mensen binnen haar gemeentegren­
zen heeft. Met name de tweede generatie is
daar omvangrijker. Verhoudingsgewijs staat
Den Haag overigens nog steeds nummer één:

Boven de deur van het
voormal ige gebouw van
de Rotterdamsche Lloyd
aan de Korte Vijverberg
gebouw staat een
zandstenen beeld dat
de roepende stem van
Insulinde symboliseert.
[J. Lamet, HGA]
5A procent van de Haagse bevolking komt uit
Indië/Indonesië, terwijl dat percentage voor
Amsterdam 4,2 bedraagt.? De vraag is wel hoe
lang Den Haag nog de meest Indische stad ter
wereld zal blijven. 'De weduwe van Indië is allang
hertrouwd,' tekende de Haagsche Courant
op uit de mond van journaliste Lilian Du­
celle. 8 Een vergelijking met twee generaties van
een andere koloniale groep, namelijk de Suri­
namers, die momenteel ruim 9 procent van de
Haagse bevolking uitmaakt, wijst eveneens in
die richting.
Bij de repatrianten denken we in de eerste plaats
aan de naoorlogse groep van Nederlanders uit
Indië, die de nieuwe republiek Indonesië ná de
onafhankelijkheid in 1949 verlieten vanwege
de gewijzigde politieke verhoudingen. Velen
waren nog nooit in Nederland geweest, ande­
ren kenden het land van het Europees verlof
dat zij of hun ouders in Nederland doorbrach­
ten. We richten ons daarom eerst op de periode
vóór de oorlog, om het accent vervolgens te
verplaatsen naar de komst van de honderdduizenden
Indische Nederlanders die zich blij­
vend in Nederland vestigden. Velen van hen
bleken toen een historisch bepaalde voorkeur
aan de dag te leggen voor Den Haag. 9
Schakels tussen Oost en West
In 1930 woonden er naar schatting twaalfduizend
mensen in Den Haag die in Indië waren
geboren, ruim een derde van alle mensen uit
Indië die op dat moment in Nederland verbleven.!
0 Het ging niet alleen om mensen die zich
na hun pensionering in Den Haag hadden ge­
vestigd, maar ook om verlofgangers die slechts
een aantal maanden in de residentie verbleven.!!
Indische ambtenaren hadden na zes jaar
onafgebroken dienst recht op een Europees
verlof van gemiddeld acht maanden. De over­
tocht was vrij en voor het levensonderhoud
werd een 'verlofstraktement' uitgekeerd, ongeveer
de helft van het laatstgenoten salaris.!2
Vanwaar die voorkeur voor Den Haag? Deze
vraag loopt weliswaar als een rode draad door
dit boek, maar in het geval van de Indiëgangers
ligt het antwoord bijna voor de hand. Veel be-
langrijke instellingen en maatschappijen die
met Indië te maken hadden, bevonden zich in
de residentie. Allereerst de werkgevers van de
meeste verlofgangers, respectievelijk de departementen
van Oorlog en Koloniën. Verder tal­
loze ondernemingen die zaken in Indië deden,
zoals de N.V. Billiton en de Bond van Eigenaren
van N ederlandsch -Indische Suikeronderne­
mingen. Den Haag was de stad waar men een
tropenuitrusting kon kopen en vervolgens een
reis boeken bij de Rotterdamsche Lloyd. En
waar werden de smaken en geuren van de Indi­
sche keuken dichter benaderd dan juist hier?
De schakels tussen Oost en West. In Den Haag
waren ze allemaal te vinden.
Al in de eerste jaren van de twintigste eeuw
konden Indische families terecht bij Soedikampir,
waar ervaren kokkies als Roosminah
en Moenah achter het fornuis stonden.!3 Het
restaurant aan de Laan van Meerdervoort 187
werd geëxploiteerd door de in 1899 opgerichte
vereniging Oost en West, die enkele jaren later

92
In de Heulstraat, naast de kunstnijverheidswinkel
Boeatan, een tweede eetgelegenheid
opende. 14 De vereniging behartigde niet alleen
de belangen van mensen die naar Indië ver­
trokken, maar ook van degenen die tijdelijk of
voorgoed naar Nederland kwamen. Bovendien
verspreidde zij kennis over de koloniën in Het
Koloniaal Weekblad (vanaf 1934 Oost en West).
In 1911 opende het fameuze Waroong Djawa
zijn deuren, eerst op de Kortenaerkade num­
mer 10, later met vestigingen in de Lange Hout-
straat en in Scheveningen, aan het Gevers Dey­
nootplein. N.V. Het Indisch Restaurant en Van
Geemert zijn twee namen voor het oudste nog
bestaande Indische restaurant in Den Haag, in
1919 opgericht en vanaf eind jaren dertig bekend
onder de naam Tampat Senang. Bezoe­
kers konden er niet alleen rijsttafelen, maar
ook voor een langer of korter verblijf een kamer
huren voor zo'n 80 gulden permaand. 15
Huisvesting zochten de verlofgangers in van
oudsher bekende 'Indische buurten' als de Ar­
chipel, Duinoord (Sweelinckstraat, 2e Schuyt­
straat, Obrechtstraat) en het Statenkwartier
(Frederik Hendriklaan, Van Boetzelaerlaan).
Zij huurden er eigen woonruimte of woonden
in een pension. Bekend was hotel/pension
Duinoord aan het Sweelinckplein: 'het centrum
der gegoede Indische families'. In de jaren dertig
raakten het Valkenboskwartier en het Re­
gentessekwartier in trek, zoals de Daguerrestraaten
de Beeklaan. 16
Op de hoek van de Beeklaan en de Fultonstraat
was in 1930 de familie Meijer gehuisvest. Herman
Meijer was acht jaar oud toen hij in dat jaar
met zijn ouders en broertje naar Nederland
kwamY Zijn vader werkte in Indië bij de
Spoorwegen en het gezin had vele jaren doorgebracht
in een onherbergzame streek van
Zuid-Sumatra, waar de aanleg van een spoor­
lijn moest worden gerealiseerd. De Meijers waren
nog nooit in Nederland geweest. Niettemin
sprak het vanzelf dat ze hun verlofperiode in
Den Haag doorbrachten. Bovendien woonde
tante Jo, een zuster van vader, op de Statenlaan,
dus zij kon hen mooi wegwijs maken in het
Haagse.
De reis vanuit Indië maakten ze met het
stoomschip Patria, om in Marseille over te
stappen op een trein, de Lloyd Rapide naar Den
Haag. Aan de aankomst op het station bewaart
Herman een levendige herinnering.
Door een misverstand was tante Jo er niet om
ons op te halen. Maar er stonden wel mensen
te wachten met borden. Pa viel in handen van
een man die ons naar Des Indes bracht. Wist
pa veel. Moet je je voorstellen, we kwamen
zo uit de bossen, mijn broer en ik. We keken

• I n augustus 1930
kwam de Indische familie
Meijer met verlof naar
Nederland. Charles Meijer,
zijn vrouw Aleida van den
Vrijhoef en hun kinderen
Herman en Theo lieten
zich twee maanden later
in winterse kleding op
de foto zetten.
[Part. coll. H. Meijer]
• In hotel Duinoord aan het
Sweelinckplein brachten
veel gegoede Indische
families hun verlofperiode
door. In 1938 verbleef er
een Indisch voetbalelftal
dat op 5 juni in Reims
een WK-wedstrijd tegen
Hongarije moest spelen.
Ze verloren de wedstrijd
met 6-0. [HGA]
onze ogen uit. Twee dagen later kwam tante
Jo en vertelde dat zo'n hotel veel te duur voor
ons was en dat we er zo snel mogelijk weg
moesten. Voortvarend als ze was, had ze met­
een een eerste etage gehuurd in de Fultonstraat,
bij mevrouw Uye, een schat van een
mens. Zij woonde zelf op de tweede verdie­
ping. Ik weet niet of ze eerder Indische families
had gehad, maar ik vermoed van wel,
want ze kende onze achtergrond.
In de Fultonstraat leerde Herman Meijer fietsen
en steppen; de fietsenmaker verhuurde twee­
wielers voor vijf en voor tweeëneenhalve cent.
Het zoontje van de verhuizer werd zijn kameraad
en naar school ging hij in de Copernicus­
straat. In die verlofperiode van nog geen jaar
leerde Herman Den Haag goed kennen, vooral
aan de hand van tante Jo , die de familie langs
alle musts voor de verlofganger leidde: winkelen
in de Bijenkorf, voor het glas- en zilverwerk
naar Focke & Meltzer en koffie met kerstkransen
bij Krul. De kinderen waren vooral verrukt
van Jamin. Voor vermaak ging Herman met de
kinderen uit de buurt naar de bioscoop; naar
Flora, waar in de pauze een clown optrad, en
naar City, waar hij voor het eerst orgelmuziek
hoorde. Verder was er elke week de sensatie
van het badhuis, om de wasbeurten in de teil
thuis af te wisselen, en niet te vergeten de eerste
sneeuw. In het Haagse Bos werd de familie
direct op de foto gezet. Op zondag waren er
dan nog uitstapjes naar Scheveningen, want
vader Meijer vond - nu de gelegenheid zich
voordeed - dat de kinderen echt alles gezien
moesten hebben. Tegenover het educatieve
programma stond altijd een kopje warme chocolade
bij Seinpost.
Na tien maanden keerde het gezin terug naar
Indië, waar het gewone leven werd hervat. Het
zou bijna een kwart eeuw duren voordat Her­
man naar Den Haag terugkwam. Als jonge
twintiger moest hij in Indië eerst de verschrik­
kingen van de Japanse bezetting meemaken.
Vier jaar werkte hij als krijgsgevangene aan de
Birma-Siamspoorweg. In 1947 trouwde hij een
Indisch meisje uit Soerabaja, Peggy Maidman.
Het besluit om naar Nederland te repatriëren,
namen zij al kort na de Indonesische onafhan­
kelijkheid in 1949, toen bleek dat in het bedrijf
waar Herman werkte, Nederlanders steeds va­
ker door Indonesiërs werden vervangen. Er
volgde echter nog vijf jaar sparen, alvorens ze
met hun zoontje Jerry en de ouders van Peggy
op de Van Oldenbarnevelt zouden stappen die
hen naar Nederland bracht.
De gesloten stad
Het was 26 augustus 1955 en met dertig graden
Celsius een stralende dag toen de haven van
IJmuiden in zicht kwam. De nonnen aan
boord, die na vele jaren hun geboorteland terug
zagen, hieven het Waar de blanke top der duinen
aan; de andere bootgangers vielen in. De
familie Meijer kwam door bemiddeling van de
Dienst Maatschappelijke Zorg (DMZ) in een
pension in Middelburg terecht. Maar hun besluit
om in Den Haag te gaan wonen, stond van
meet af aan vast. Die wens hadden ze al bij aan­
komst in IJmuiden te kennen gegeven. Daar
werd hun echter verteld dat Den Haag een 'ge­
sloten stad' was, waar je niet binnenkwam zon­
der economische binding. Dus ging Herman
Meijer er op zoek naar werk. Als hij eenmaal
een baan had, volgde de woonvergunning van­
zelf. Hij had geluk. Het wervingskantoor voor
ambtenaren in de Rijnstraat had net een vacature
voor de geneeskundige dienst van het mi­
nisterie van Oorlog.

Na hun repatriëring
woonden de families
Meijer en Maidman
een jaar in het pension
van de familie Wollrabe
aan de Frankenslag 402.
V.l.n .r. Louis Maidman,
)erry Meijer, Charlotte
Maidman-Schulz met op
haar arm Willem Tuyn,
)oy Tuyn-Maidman,
Peggy Meijer-Maidman
en Herman Meijer.
[Part.coll. H. Meijer]
Bij Oorlog was ik eerst twee maanden op
proef. Dan kon je er dus à la minute uitstap­
pen, want ik wilde er niet blijven. Tijdens een
wandeling kwam ik langs de centrale directie
van de PTT in de Zeestraat. Ik ging naar binnen
en zei: 'Ik ben op zoek naar een betrekking,
mijn naam is Meijer.' 'Oh,' zeiden ze,
'er wordt op je gewacht, ga maar naar boven.'
Later bleek het om een andere Meijer te gaan,
maar ik kon toch direct aan de slag en ben er
tot mijn pensioen blijven werken.
Door zijn baan bij de PTT kreeg hij de felbegeerde
woonvergunning. Samen met Peggy's
ouders huurden ze een etage in het particuliere
pension van een Indische familie op de Fran­
kenslag, hoek Willem de Zwijgerlaan. Alle kamers
werden bewoond door Indische repa­
trianten. Na een jaar kregen ze het huis in de
Parsifalstraat waar ze anno 1998 nog steeds wonen.
Een kleine bestelbus was voldoende om
de paar spullen die ze uit Indonesië hadden
kunnen meenemen te verhuizen. Omdat de
vader van Peggy ziekelijk was, schaften ze met­
een een televisietoestel aan. Het contact met de
35 kinderen in de straat was binnen een mum
van tijd gelegd. De aansluiting bij de ouders
volgde vanzelf.
Het vinden van werk in die dagen leverde voor
Indische repatrianten weinig problemen op.
Tot het overheidsapparaat als werkgeefster verzadigd
raakte en Rijkswerkplaatsen (in Den
Haag in de Nieuwe Schoolstraat) uitkomst
moesten bieden om nieuwkomers om en bij te
scholen voor technische beroepen, zoals bankwerker
en lasser. De aantrekkingskracht van de
'kampong van Nederland' - een omschrijving
die regelmatig in de beleidsstukken wordt aantroffen
- baarde de gemeente Den Haag niet alleen
zorgen vanwege de situatie op de krim­
pende arbeidsmarkt. Er heerste ook grote
woningnood en de angst leefde dat de vestiging
van Indische repatrianten de kansen van wo­
ningzoekende Hagenaars die al jaren op een
woning wachtten, deed afnemen. Het beleid
van het ministerie van Binnenlandse Zaken
was om repatrianten over heel Nederland te
spreiden - in de noordelijke en oostelijke provincies
was immers nog genoeg woonruimte.
Alleen kon natuurlijk niemand garanderen dat
zij daar ook bleven. Wat hadden Indische men­
sen te zoeken in Giethoorn of Warffum? Met
zulke vragen worstelden de Haagse ambtena­
ren. Zij begrepen ook wel dat men in die afgelegen
streken het contact met lotgenoten ont­
beerde en mogelijk in een isolement terechtkwam.
Vandaar ook dat velen probeerden om
tot elke prijs naar het Westen te komen, in het
bijzonder naar Den Haag. Hoe kon de overheid
hun dat beletten?
Zij nemen voorlopig hun intrek in een pension
of trekken clandestien in een primitieve
woongelegenheid. En dan begint de ellende:
smeekbeden om een woning achtereenvol­
gens aan het Gemeentelijk Bureau voor Huisvesting,
Burgemeester, Minister, Prins en
Koningin. En men staat dan voor het alternatief:
uitzetten op grond van artikel 23 der
Woonruimtewet 1947, Stbl. H 291, of clandestiene
bewoners doen voorgaan boven eigen
burgers, die jaren hebben gewacht om een
behoorlijk onderdak te krijgen. l s
De zorg om de 'eigen' burgers mocht groot zijn,
dat was de realiteitszin van de gemeenteambtenaren
ook. Want welke regels de landelijke
overheid ook bedacht, de stroom repatrianten
naar Den Haag viel niet echt tegen te houden.
De gemeente zag zich dus gedwongen naar be­
vind van zaken te handelen. Er viel een beroep

Veel Indische repatrianten
kwamen in de jaren vijftig
in nieuwbouwwijken
terecht, zoals hier in de
Coevordenstraat '7'
95
te doen op de Woonruimtewet (art. 23) om
mensen zonder economische binding met de
stad te verplichten hun woning te verlaten. Dat
waren de regels, maar zoals zo vaak dwong de
praktijk tot een andere aanpak. Mensen die op
straat kwamen te staan, moesten immers ook
weer elders worden ondergebracht. Repatrianten
die vlak na de oorlog naar Den Haag en om­
liggende gemeenten waren gekomen, hadden
in de loop der jaren hun bestemming wel ge­
vonden. Dat lag anders bij degenen die na de
soevereiniteitsoverdracht eind 1949 kwamen.
Toen kreeg de stad ook met veel grotere aantallen
nieuwkomers te maken en in een relatief
korte periode. In de eerste helft van 1950 ging
hetom4.000 personen, wat neerkwam op zo'n
167 gezinnen per maand. 19 Den Haag luidde de
alarmklok en probeerde zoveel mogelijk vast te
houden aan de voorwaarde van economische
binding en inwoning bij kinderen of ouders.
Tegelijkertijd moest de gemeente, ondanks de
honderden uitzettingsbevelen, erkennen dat
zij in de realiteit van alle dag niemand werkelijk
buiten de stad kon zetten. Als het een repa­
triant eenmaal was gelukt om in Den Haag
woonruimte te betrekken, was de kans groot
dat hij er ook mocht blijven.
De hoop van de gemeente was gevestigd op de
toestemming van de Rijksoverheid om extra
contingenten woningen te bouwen en om een
deel van de woningwetwoningen voor ambtenaren
te bestemmen voor de huisvesting van
repatrianten. De woningen mochten in princi­
pe bestemd zijn voor degenen die zich in opvangcentra
bevonden, Den Haag gaf Binnen­
landse Zaken in 1952 niettemin te kennen dat
de 1. 084 Indische gezinnen die op dat moment
onder onhoudbare omstandigheden in Den
Haag woonden, voorrang hadden. 20 De maatregelen
voor extra woningen vormden overi­
gens slechts een druppel op de gloeiende plaat.

• Wethouder Van den
Oever vond het nodig
Indische repatrianten
kledingadviezen te geven.
In Nederland moest men
een degelijke regenjas
hebben en het geld niet
aan allerlei snuisterijen
besteden (1958). [SFA]
• In 1958 kwam in het
Internationaal Jeugdhotel
in de Leuvensestraat een
groep Indische jongeren
tussen de twee en drieën-
twintig jaar terecht. [SF A]
97
aan de Gevers Deynootweg. Het dicht op elkaar
wonen heeft haar familie aan den lijve
ondervonden. Met z'n zevenen kregen ze één
kamer toegewezen.
In Bandung woonden we in een groot huis,
waar alle kinderen een eigen kamer hadden
en een eigen baboe. We hadden het heel goed,
maar konden niets meenemen. We dachten
dat het hier luilekkerland was, maar dat viel
tegen. We kwamen in mei en het was koud.
In het contractpension kreeg m'n moeder een
eigen pitje om zelf te koken, want het pension-eten
was niets voor m'n ouders. Ook
mochten we maar één keer per week douchen.
Het heeft heel wat moeite gekost om
uiteindelijk een huis te krijgen. De beschik-
bare woningen bleken volgens de officiële instanties
steeds te klein voor zo'n groot gezin.
Maar we mochten wel met z'n zevenen op één
kamer WOnen!30
Grace Günther-Butters Ruben, die in 1954 met
haar man en twee kinderen naar Nederland
was gekomen, heeft het verblijf in een con­
tractpension als minder zwaar ervaren. Het gezin
waar zij deel van uitmaakte, had weliswaar
ook maar één kamer, maar zij zegt achteraf dat
ze zich zeer bewust waren van de heersende
woningnood in Nederland en van de omstandigheden
waaronder andere mensen moesten
leven. Bovendien waren ze blij Indonesië achter
zich te hebben gelaten en vertrouwde ieder­
een erop dat het ooit allemaal beter zou worden.
Hotel Kuyk in de Renbaanstraat was ruim
een jaar haar tehuis. De familie Eylers zwaaide
er de scepter; dat zij - net als de kokkin, mevrouw
Portier - eveneens uit Indië kwamen,
maakte veel goed.
Je had niets anders, je moest wel. Het eten
werd op de kamer gebracht, Hollands eten,
want ik denk dat Indisch eten te duur was.
We kregen er bezoek van een dame die ons
vertelde hoe we moesten wassen en aardap­
pels schillen, maar dat deden we in Indië natuurlijk
ook. Vier maanden later kreeg mijn
man werk bij de Luchtmacht en toen ging
zestig procent van zijn salaris naar DMZ. Na
veertien maanden kregen we een huis in de
Appelstraat; de bewoners emigreerden naar
Australië. Je kreeg een meubelvoorschot van
1500 gulden en dat moest je terugbetalen tot
de laatste cent. 31
De meubel- en kledingvoorschotten werden
verstrekt door de Dienst voor Sociale Belangen
in Den Haag. In de Haagse gemeenteraad ontspon
zich begin jaren vijftig een discussie over
de invloed die de dienst op de bestedingen
mocht uitoefenen. Was het haar bijvoorbeeld
toegestaan om de repatrianten op bepaalde
winkels te wijzen? Was het geoorloofd om
mensen te adviseren eerst eens bij de Gemeen­
telijke blindenwerkplaats te gaan kijken voor
een goed, maar goedkoop bed. Of was dat te be-

tuttelend?32 De wethouder van Sociale Zaken,
Van den Oever, brak een lans voor duidelijke
adviezen. Want liet je de mensen zelf hun gang
gaan, dan kwamen ze gegarandeerd in de problemen.
Vandaar ook dat hij sterk hechtte aan
goede voorlichting.
Het is bedroevend als men de wijze ziet,
waarop de mensen, die uit Indonesië teruggekeerd
zijn, hun inkopen doen. Ik heb erva­
ring op dit gebied. Ontstellend is dikwijls de
wijze waarop tallozen, die nooit in Nederland
geweest zijn, - er zijn ook Indo's bij - het
geld, dat hier uitgekeerd wordt, besteden.
Men heeft geen idee van de prijzen en van de
behoeften, die in Nederland gelden. Ik heb
het meegemaakt dat de mensen wanneer zij
de uitkering ontvingen, altijd er op gewezen
werden, denk er om, men moet in Nederland
een regenjas hebben. Zij peinsden er niet
over. En als er onder vriendelijke druk een
regenjas werd gekocht, bleek, dat daaronder
een blouse met felle kleuren, een kralenket­
ting en allerlei snuisterijen zaten, die men
tegen veel te hoge prijzen had gekocht. Men
kent de waarde van het geld niet, zodat voorlichting
dringend noodzakelijk is. 33
Tot slot was er in 1958 nog de groep jeugdige
gerepatrieerden die onderdak vond in het Inter­
nationaal Jeugdhotel aan de Leuvensestraat 85
in Scheveningen. Het ging om jongeren tussen
de twee en drieëntwintig jaar, die de reis naar
Nederland zonder hun ouders hadden gemaakt.
Sommigen hadden hun ouders in de oorlog verloren,
anderen waren vooruit gestuurd, omdat
ze in Indonesië geen opleiding meer konden
volgen. Een ander centrum voor de opvang van
alleenreizende jongeren uit Indonesië bevond
zich aan de Nieuwe Parklaan. 34 Het was de
bedoeling om hen na een kort verblijf in het
jeugdhotel in een pleeggezin op te nemen. In
een reportage in de LibelIe werden potentiële
pleegouders opgeroepen zich te melden bij
J. Koenekoop aan de Juliana van Stolberglaan
416 .35 Directeur W. Ruys van het jeugdhotel
zag dat vooral de ouderen zich zorgen maakten
over hun toekomst, terwijl de jongeren een
zorgeloze indruk wekten. Libelle-journaliste

Scheherazade trok daaruit de conclusie dat de
jongeren zich gemakkelijker aanpasten aan de
Nederlandse samenleving dan volwassenen.
Dat proces verliep echter niet helemaal zonder
kleerscheuren.
West Side Story in Den Haag
Toen ze pas op school kwamen, moesten ze
in een lagere klasse met veel jonger meisjes,
in wier blonde, bleke hoofdjes reeds meer
schoolwijsheid stak dan in haar arme bruine
kopjes, en die met een zeker air naar de ont-
wikkelde bustes keken van de 'Oosterse nieu­
welingen' alsof er persoonlijke schande stak
in zulk een vroegtijdige fysieke ontwikkeling,
en diezelfde Haagse meisjes vonden onder
elkaar, dat Corrie en Nelly er met haar
brede neuzen en krachtig gebouwde figuren
net uitzagen als bruin gebraden, aangeklede
dienstmeisjes; maar het mannelijk deel der
schooljeugd dacht daar heel anders over en
ontwikkelde een profu sie van kalverliefde,
erg hinderlijk voor de donkere zusjes, en al­
leen gecompenseerd door een regen van ge­
schenken aan potloden, papeteries, ulevellen
en chocolaadjes. 36
Zeventig jaar nadat de journalist-romancier
P.A. Daum dit schreef, draaide het nog steeds
om meisjes, alleen waren het nu de Haagse
meisjes die zich in de belangstelling van Indi­
sche jongens mochten verheugen. Bovendien
was de tijd voorbij dat je meisjes kon veroveren
met ulevellen of chocolaatjes; aan de voor­
avond van de West Side Story (1961) was een
andere benadering nodig. Het begon allemaal
in de dagen na Koninginnedag 1958. Het was
erg onrustig in de stad en de politie sloeg de relletjes
tussen Indische en Haagse jongeren
nauwlettend gade. 37 Later dat jaar zou minister
Klompé aan de Daily Telegraph uitleggen dat
het allemaal om de gunst van de meisjes draaide
en dat de Haagse jongens jaloers waren dat
de meisjes als een blok voor de Indische jon­
gens vielen. Volgens de minister was dat een
heel natuurlijke zaak en niet iets om je echt
druk over te maken. Maar dat deed de Haagse
politie wel en in een rapport aan burgemeester
Kolfschoten schreef de hoofdcommissaris dat
de gerepatrieerden de Haagse jongeren volledig
waren gaan domineren. Het ging niet alleen
om de omgang met Nederlandse meisjes, hoewel
de gerepatrieerden volgens hem een niet te
onderschatten fysieke aantrekkingskracht op
hen uitoefenden, maar ook om hun bezoek aan
dancings of het bezit van bromfietsen. En het
begon de Haagse jongeren te irriteren steeds
weer het onderspit te moeten delven. 38
De eerste ongeregeldheden deden zich voor op
woensdag 7 mei 1958. Op de kermis op het
marktterrein aan de Herman Costerstraat maak-

• De Indi sche jongeren
showden hun talenten
niet alleen in de
Scheveningse dancings,
maar ook daarbuiten.
De foto Rock 'n Roll
op de boulevard
maakte Nico Naeff op
30 september19s6. [NF AJ
• Het merendeel van de
jeugdbende de Plu be­
stond uit Indo's, die
gekleed gingen in piloten­
jack, spijkerbroek en
enkellaarsjes (kermis
1961). Eerste rij: Roy Coert,
Max Meiers en Loet Muis.
Daarboven v.l.n.r. Ruud
Simons, Harry Doeve,
Wout Tjade, Jelle, Anneke
Stil en Ron Muis.
[Part.coll.).van PrehnJ
101
ten groepen Haagse jongens de gerepatrieerden
uit voor 'blauwe apen' en 'blauwe trekhon­
den', wat tot een fikse vechtpartij leidde. Ook
in de dagen daarna bleef het onrustig rondom
het kermisterrein. Bij een aantal vechtpartijen
kwam de Haagse groep meer gehavend uit de
strijd dan haar tegenstanders, maar van ernstig
letsel was geen sprake. Vanaf I1 mei verplaatste
het strijdtoneel zich naar de Laan van Meerder­
voort, hoek Goudenregenstraat, bij café De
Gouden Paraplu, en kwamen er ook messen,
ijzeren staven en fietskettingen te voorschijn.
De politie greep steeds met harde hand in en
hield voldoende agenten in reserve om de ge­
welddadige incidenten - die zich ook elders in
de stad voordeden - te kunnen beperken. Aan
het eind van de week namen de ongeregeldhe-
den af en op zondag 18 mei zou er een verzoening
tussen de tegenover elkaar staande groe­
pen plaatsvinden.
Verzoening was ook precies de gedachte waar­
mee een leraar van de Handelsdagschool aan de
Waldeck Pyrmontkade rondliep. Het was twee
dagen later en het liep tegen vieren toen een
politiejeep op de brug van de Zuiderparklaan,
ter hoogte van de Soestdijksekade, reed. 39 De
surveillerende agenten zagen een tiental jon­
gens staan, die op de kademuur het opschrift
Welkom gerepatrieerden kalkten. Een iets ou­
dere man, die later de leraar van de jongens
bleek te zijn, nam direct de verantwoordelijk­
heid op zich. Hij woonde op de Meppelweg en
fietste een paar keer per dag langs de muur. Hij
ergerde zich al een aantal dagen aan het op-

:J
0....
:J
([)
0....
([)
...,
llJ
:J
0....
([)
...,
V'I
102
schrift Ga weg Indo's en had in zijn klas met de
leerlingen gesproken over de vechtpartijen van
de afgelopen weken. Hij had zijn leerlingen ervan
kunnen doordringen dat het tij d werd voor
een meer positieve instelling. Hij besloot het
opschrift te vervangen door een welkomstleus.
De agenten legden hem uit dat ook deze actie
weer een reactie zou uitlokken en dat hij hier
dus niets mee bereikte. Zij konden de leraar
van hun standpunt overtuigen en met zijn leerlingen
maakte hij de muur tenslotte schoon. 40
In de maanden daarna keerde de rust terug in
Den Haag, maar twee jaar later kwamen de Indische
en Haagse jongeren opnieuw tegenover
elkaar te staan, nu als twee jeugdbendes: de Plu
en de Kikkers. Hetwas wederom de Goudenre­
genstraat waar in september 1960 een groepje
jongeren elkaar trof in het huis van de Indische
familie Coert. 41 Het café De Gouden Paraplu
was inmiddels gesloten en vervangen door een
cafetaria, annex automatiek, en toen huize
Coert te klein werd, werd die plek het nieuwe
verzamelpunt, soms afgewisseld met cafetaria
Hablé in de Fahrenheitstraat. Later troffen de
jongeren elkaar vooral in de bosjes Van Poot,
bij de brandweerkazerne. Hun domein besloeg
het gebied tussen de Laan van Meerdervoort­
Goudenregenstraa t -Sportlaan -Fahrenheitstraa t.
Het merendeel van de Plu bestond uit Indo's en
zij konden rekenen op de steun van andere Indische
bendes, zoals Insulinde en de Kuntjies
(uit Leiden). Gekleed in pilotenjack, spijkerbroek,
enkellaarsjes en natuurlijk met het haar
in een vetkuif, traden zij hun rivalen tegemoet.
Er is wel eens gezegd dat de gevechten met hun
tegenstanders de Kikkers, de 'artistiekelingen'
uit de Vogelwijk, de eerste Haagse rassenrellen
waren. Die interpretatie is met evenveel stelligheid
bestreden, want ook bij de Kikkers za­
ten Indische jongens en het kwam ook voor dat
een Kikker-meisje haar groep verliet, omdat ze
was gevallen voor een Indo van de Plu.
Naast het knokken, de brommers en de meis­
jes, nam het uitgaan een belangrijke plaats in
het leven van de bendeleden in. Den Haag was
in die dagen het Mekka van de Indorock, hoe­
wel uit hun eigen gelederen alleen het gelegenheidsbandje
The Wings voortkwam. Vaste stek
van de Plu was begin jaren zestig de rolschaats-
baan in het Zuiderpark, later de Marathon en
De Doelen. Langzamerhand kwamen ook de
Scheveningse uitgaansgelegenheden in de belangstelling,
zoals Pam Pam, Les Galeries, en
Sheherazade. En als de Tielmanbrothers in Palais
de Danse optraden ofThe Hot Jumpers op
de Pasar Malam, waren ze ook daar te vinden.
Net als die enkele keer dat The Crazy Rockers
het Duitse podium verruilden voor een Haagse
dancing. 42
Een Indisch visitekaartje
Op de frontpagina van het Indische blad Tong
Tong van 15 juni 1958 zien we de twee djago 's
(vechtersbazen) van de Haagse jeugdrelletjes
elkaar de hand reiken bij een door de politie ge­
organiseerde verzoening. In een relativerend
commentaar wees hoofdredacteur Tjalie Ro­
binson erop dat zulke geschiedenissen wel va­
ker zullen voorkomen. Wel voorzag hij dat op­
geblazen voorvallen als deze de Indische groep
in haar geheel zouden blameren, omdat het
ontbrak aan acties die haar een goede reputatie
bezorgden. Met zijn blad hoopte hij een tegenwicht
te bieden. 43
Als er iemand in aanmerking komt voor het
predikaat pionier, is het wel Tjalie Robinson:
Indisch schrijver, journalist en activist van de
belangen van de Indische gemeenschap in Ne­
derland. 44 Hij werd in 1911 geboren als Jan
Boon, zoon van de Hollandse KNIL-militair
Cornelis Boon en Fela Robinson, de Indische
moeder die hij in zijn schrijversnaam liet
voortleven. In 1954 kwam hij met zijn gezin
naar Nederland,4s waar hij vier jaar later het
Spraakmakende tijdschrift Tong Tong opricht­
te, dat na zijn dood in 1974 als Moesson werd
voortgezet door zijn weduwe Lilian Ducelle.
Hij nam, met anderen, het initiatief tot de Indi­
sche Kunst Kring Tong Tong (IKK) en de Pasar
Malam Besar, 'de grootste Indische jaarmarkt
ter wereld'. Als erflater van de Indische cultuur
zal hij ongetwijfeld vooral voortleven door zijn
literaire en journalistieke oeuvre. Het leeuwen­
deel van deze activiteiten verrichtte hij vanuit
het huis Prins Mauritslaan 36 in het Staten­
kwartier, een omgeving waar zijn ogen min-

Tjalie Robinson in '959
in zijn kantoor aan de
Prins Mauritslaan 36.
[Part.coll. L. Ducelle]
103
Dáárom ook heeft Tong Tong zijn grotere waarde: het is ons
Indisch 'visitekaartje' voor latere generaties. En het is waar wat
lezer Jan BalI eens zei: 'Het gaat er niet om hoe belangrijk de
dingen zijn die we neerschrijven, maar dát we anyway getuigen.'
Omdat we daarmee immers GETUIGEN! En door zo'n getuigenis
alleen al voort blijven bestaan, en sfeer scheppen en eventueel
zelfs aansporen tot nieuwe en grotere daden. 46

stens honderd jaar Indisch-Haags verleden
proefden. Niet alleen de Indische en Chinese
eethuisjes, ook het profiel van de stad sprak een
hem vertrouwde taal: 'Er is geen enkele an­
dere stad, die zoveel variatie heeft in geveltjes,
torenspitsjes, koepeltjes, minaret jes - je zou
zweren datje in een oosterse stad was.'47
Tjalie, zoals hij in Indische kringen nog altijd
wordt genoemd, ontpopte zich na aankomst in
Nederland als een vurig pleitbezorger van de
Indische cultuur, geschiedenis en identiteit.
Hij verzette zich in woord en daad tegen de on­
verschilligheid die hij om zich heen ontwaarde
voor de erfenissen die zijn groepsgenoten volgens
hem te gemakkelijk verkwanselden in
hun ijver Nederlandser dan de Nederlanders te
zijn. Het Indische cultuurpatroon, een samengaan
van westerse en oosterse invloeden, acht­
te hij eigen genoeg om te worden voortgezet.
Het verzamelen van Indische objecten, verha­
len, herinneringen, het activeren van het besef
in een traditie te staan, daar was het hem om te
doen met zijn blad en al zijn andere activitei­
ten. Juist de eerste generatie Indische Nederlanders
bestond uit de fakkeldragers van een
specifieke Europees-Aziatische mengcultuur,
waarvoor hun kinderen geen enkele interesse
dreigden te tonen in het Hollandse klimaat van
aanpassing en overleving. Hij vreesde dat Indische
mensen binnen twintig jaar 'zalig weg-
geassimileerd en uitgewist' en spoorloos verdwenen
zouden zijn .48
Assimileren, geliefden, is niet meesjouwen
en mee-eten, maar meedoen, presteren,
creëren. Dus niet alleen handje ophouden
voor rehabilitatie en rappèl. Wie alles verge­
ten wil van toen, die moet ook vrijwillig afstand
durven doen van claim van toen. [En
waar blijven de totoks uit Indië, willen jullie
T.T. soms een Indo-blad laten worden?] Als
we alleen maar naäpen en niets origineels
voortbrengen, staan we er bij de thuis-Neder­
lander net zo op als de apen van Artis voor het
kwartjespubliek: 'Ut benne nèt mense!'49
Als een der weinigen zag hij in dat de geschiedenis
van Nederlands-Indië onlosmakelijk is
verbonden met de vaderlandse historie van
Nederland en het daarom waard was vastge­
legd te worden door de mensen die er deel van
hadden uitgemaakt. Daartoe riep hij dan ook
op met zijn blad Tong Tong (later Moesson),
waarvan de veertig jaargangen een schatkamer
aan informatie over alle mogelijke terreinen
van het Indische leven beva tten.
Ook Tjalie's andere initiatieven vormden een
inspirerende combinatie van sociaal bewustzijn,
het steunen van groepsleden, en cultureel
besef. Zo organiseerde hij in 1958 een reeks cabaretavonden
in de Dierentuin in Den Haag,
om het publiek in aanraking te brengen met In­
dische musici, voordrachtskunstenaars en cabaretiers.
so De opbrengsten waren bestemd
voor de duizenden Nederlanders, in het bijzonder
de zogenaamde spijtoptanten, die zich
in die jaren gedwongen zagen Indonesië alsnog
te verlaten. Op het programma stonden kron­
tjong- en calypso-orkesten - 'kunst met een
typisch Mestiezenkarakter' -, Indische liedjes
door Ben Snijders, kamermuziek van Fred Bel­
loni, een door Vera Tenred gecomponeerd bal­
let, een eenacter met Johan Fabricius, Rob
Nieuwenhuys, Mary Brückel-Beiten en Tjalie
zelf, een Indische klucht in de bangsawan-traditie,
en een modeshow. Verscheidene minis­
ters waren bij de première aanwezig, 'omdat de
gerepatrieerden hier een wezenlijke bijdrage
leverden tot hun integratie in de Nederlandse

• Op 28 februari werd in
aanwezigheid van
minister Klompé
de eerste cabaretavond
in de Haagse Dierentuin
gehouden. Mark (links)
en Rogier Boon, de zonen
van Tjalie Robinson,
openden de avond door
verkleed als repatrianten
op de Tong Tong te slaan
(1958). [Part. col I. L. Ducelle]
• In februari/maart 1958
organiseerde Tjalie
Robinson een aantal
Indische cabaretavonden
in de Dierentuin om geld
in te zamelen voor hulp
aa n repatrianten. Samen
met Johan Fabricius,
Rob Nieuwenhuys en
Mary Brückel-Beiten
voerde hij de toneel­
schets Het Oordeel op.
[Part. coll. L. Ducelle]
105

De eerste Pasar Malam
werd in 1958 in de Haagse
Dierentuin gehouden.
Het idee kwam van
Tjalie Robinson en
Mary Brückel-Beiten,
die met de winst een
fonds wilden oprichten
voor de Indische Kunst
Kring. [HC)
106
samenleving', en hetzelfde programma werd in
het Koninklijk Instituut voor de Tropen in
Amsterdam bijgewoond door H.M. de Konin­
gin. Later volgden opvoeringen in Maastricht
en Zeist. De Indische cabaretavonden mochten
een doorslaand succes zijn, het is niettemin bij
een 'eenmalig' initiatief gebleven. Alleen de
Kunstkring in Den Haag zou een Indisch programma
blijven aanbieden, maar dan in eigen
kring en niet langer met het doel een breed
Hollands publiek te trekken.
Dat lag anders met de Pasar Malam Besar, die in
1998 zijn veertigjarig jubileum vierde. sl Het
idee voor een Indische jaarmarkt kwam van
Tjalie en Mary Brückel-Beiten, de eerste voor­
zitster van de rKK. Zij wilden met de winst een
fonds oprichten voor de Kunstkring. Het initiatief
sloeg echter zozeer aan, dat een herha­
ling niet kon uitblijven. Een succesformule was
geboren. Tjalie's zoon Rogier Boon kwam net
van de Kunstnijverheidsschool in Amsterdam
(de latere Rietveldacademie) en ontwierp het
geheel, zoals hij ook het gezicht van het tijdschrift
Tong Tong van meet af aan bepaalde.
Over de beginjaren van de Pasar herinnert
Lilian Ducelle zich:
De eerste pasars waren heel eenvoudig. Alle­
maal stands met Indische mensen, er was
toen immers nog geen contact met Indonesië.
Dat kwam pas na de dood van Soekarno lang­
zaam op gang. Ik had destijds goede contacten
met een vriendin in Singapore en met het
materiaal dat zij aanleverde, maakte ik de
prachtigste modeshows, met kleding van
India tot Timor. We trokken al snel zo'n 15
tot 20.000 bezoekers. Vooral de jaren in de
Houtrusthallen hadden allure. Allemaal echt
Indische stands. Superb eten ook. IJs-Shang­
hai voor een gulden. Heerlijke tijden. s2

107
Ellen Derksen begon in 1958 als vrijwilligster
bij de Stichting Tong Tong. Zij was in 1936 in
Den Haag geboren tijdens het verlof van haar
ouders en in 1951 repatrieerde zij van Indonesië
naar N ederland. 53 Vanaf de tweede Pasar Malam
Tong Tong regelde Ellen de standverhuur en
sinds 1971 is zij zakelijk leidster. De eerste Pasars
werden gehouden in de Dierentuin, maar
binnen een aantal jaren bleek het gebouw te
klein voor de stromen bezoekers. Houtrust
vormde vanaf 1963 het nieuwe decor voor de
tropische jaarmarkt en 25 jaar later werd de
overstap gemaakt naar tenten op het Malieveld.
Voor Indisch Nederland is de Haagse Pasar Malam
Besar het belangrijkste jaarlijkse trefpunt.
In de ach tergrond van de inmiddels meer dan
honderdduizend bezoekers zien we ook steeds
meer de gevarieerde samenstelling van de
Haagse samenleving terug. Naast Indische Ne­
derlanders, Molukkers, Indonesiërs en Hollanders
komen er ook steeds meer Surinamers op
af.
Een geestelijk leidsman
In de jaren vijftig arbeidde in Den Haag ook een
dominee die zich opmerkelijk verdienstelijk
maakte voor de Indische gemeenschap. Aanvankelijk
preekte hij buiten de officiële kerke­
lijke orde om op zondag in een bioscoop voor
zijn repatriërende landgenoten. Kamerlid Van
de Wetering vond in 1954 dat de overheid niet
alleen platonisch haar instemming met zijn ac­
tiviteiten moest betuigen, maar ook financiële
steun diende te verlenen. Het sympathieke
voorstel werd evenwel niet gehonoreerd. 54
Maar ook zonder een politieke handreiking
wisten ds. G. van Haasen en zijn Indische
Gideonsbende de geest levend te houden. 55 Al
op 7 maart 1952 had hij de stichting Protestants
Indisch Geestelijk Leven (PIGL) opgericht, die
45 jaar na dato nog altijd bestaat en in huize
Modjo wekelijks op dinsdag bijeenkomt.
De man die meende dat de Indische gemeenschap
een spiritueel leidsman uit eigen kring
ontbeerde, had een lange weg afgelegd alvorens
de Heer naar behoren te kunnen dienen. 56 Van
Haasen werd in 1904 geboren in Singosari, een
plaatsje in het binnenland van Java. Na zijn
middelbare schoolopleiding wilde hij naar de
Koninklijke Militaire Academie in Breda om
officier in het KNIL te worden. Zijn zwakke ge­
zondheid deed hem echter in het ziekenhuis in
Haarlem belanden, waar hij op 18-jarige leeftijd
zijn roeping vond. In Blitar maakte hij zich vervolgens
langs autodidactische weg de grondslagen
van de theologie eigen, waarna hij zich
aansloot bij de Gereformeerde Kerk. Ook kwam
hij bij de Salatiga-zending op Midden-Java te
werken, waar hij zowel in het Javaans als in
het Maleis preekte. Pas jaren later, na het exa­
men voor godsdienstleraar te hebben afgelegd,
trad hij toe tot de Protestantse Kerk in Neder­
lands-Indië. Een studie aan de Hogere Theologische
School in Batavia ten slotte stelde hem
in staat te worden bevestigd als Indisch pre­
dikant. Het was inmiddels 1943 en kort daarop
wachtten hem enige jaren in de Japanse
kampen. Na de capitulatie en een interne­
ringsperiode tijdens de bersiap door de In­
donesische nationalisten kreeg Van Haasen
toestemming om met zijn gezin naar Neder­
land te repatriëren.
In november 1946 kreeg hij, nauwelijks gearriveerd
in Den Haag, het aanbod om in dienst
van het ministerie van Overzeese Gebiedsde­
len de geestelijke verzorging van gerepatrieerden
op zich te nemen. Toen dit nieuw gevorm­
de instituut na twee jaar werd opgeheven, nam
hij het initiatief om zijn eigen huis voor dien­
sten open te stellen. Op Goede Vrijdag 1948
had de eerste godsdienstoefening van zijn Indische
gemeente plaats in de Van Beuningen­
straat 50. Later huurde hij een ruimte in het gebouw
van het Indo Europees Verbond op het
Thomsonplein 16, vervolgens in het gebouw
Excelsior in de Zeestraat 57, vandaar naar het
West-End-theater in de Fahrenheitstraat (voor
de zondagsdiensten) en gebouw Eltheto (voor
samenkomsten door de week). In die tijd trad
Van Haasen ook op als hulpprediker van de
Haagse Hervormde Gemeente en richtte hij
PIGL op. In 1954 werd hij officieel aangesteld
als predikant, met als opdracht het werk onder
Indische Nederlanders te verzorgen. 57
Het jaar daarop hield hij voor het eerst een sa­
menkomst in het Werkcentrum Modjo, Stad-

- --- ----- ---------
in '954 werd dominee
G. van Haasen officieel
aangesteld als predikant
bij de Haagse Hervormde
Gemeente met als op­
dracht het werk onder
indische Nederlanders
te verzorgen. Hier de in­
zegening van een huwelijk
begin jaren vijftig.
[Part. coil. P.P. van Haasen)
111
te weliswaar opnieuw heeft betreden, maar
niet voor lang. Zijn fysieke conditie stond hem
dat niet toe en in 1969 kwam hij te overlijden.
Wel had hij toen de basis gelegd, niet alleen
voor de pastorale belangen van protestantse
Indische repatrianten, maar ook voor talloze
sociaal-diaconale activiteiten, waaronder ba­
zars, bijbellezing, kook- en handwerkcursussen,
koor en technische cursussen voor de
jeugd. Dat alles naast de gewone kerkelijke
diensten met Indische hapjes toe, zoals nasi­
rames, gado-gado en Indische gebakjes en
koekjes. Een traditie die in de decennia na zijn
dood zou worden voortgezet, zij het dat de gemiddelde
leeftijd van de PIGL-ers zich heden
ten dage nauwelijks meer leent voor activitei­
ten waarin ook de Indische jeugd zich kan herkennen.
Peggy en Herman Meijer behoren nog
steeds tot de vaste kern van het langzaam slin­
kende gezelschap.
De formule is: één ernstige dag, één vrolijke
dag. Eens in de maand komt er een predikant
die de bijbel uitlegt. Veel van de PIGL-tjes
wonen namelijk in bejaardenhuizen en zijn
niet meer in staat om zondags naar de kerk te
gaan vanwege het vervoer. Naar PIGL worden
ze gebracht door gepensioneerde vrienden.
De vrolijke ochtend gaat over de PIGL-tjes die
om de wereld reizen. Maar soms ben ik moe
hoor van altijd maar die sawahs en klapper­
bomen. Dan zeg ik: volgende keer krijgen
jullie iets over Wales of Schotland te horen.
Ik pas het wel aan, want ze houden nogal van
'magie'. Dan vertel ik iets over de legendes,
bijvoorbeeld over Tristan en Isolde. Dat vin­
den ze zo mooi. Het moet een beetje geheimzinnig
zijn. 6o