Daidallein 9 Maart 2010

Die van innigheid zingen
En draaien van innigheid, als 'n spinnewiel.’ 46
In zijn essay ‘Ziek van de zee’ kwalificeert Jan Oegema Van Ostaijens mystiek als een
grensmystiek – in tegenstelling tot een Godsmystiek. Onder grensmystiek verstaat Oegema
‘een mystiek die de innerlijke verandering en bevrijding daar verwacht waar het
redeneren, geloven, weten, speculeren, calculeren en dus ook het verwachten ophoudt –
waardoor van meet af aan onduidelijk is wat er precies mystiek of religieus aan haar is, hoe
je je op haar zou moeten of kunnen instellen. De gedachte aan iets mystieks of religieus
ontstaat mogelijk pas in eerste instantie, in reflectie op ervaringen aan de randen van het
weetbare of incasseerbare.’ 47 En Oek de Jong verbaast zich over het feit dat twijfels aan het
metafysische en een preoccupatie met mystiek bij Van Ostaijen parallel kunnen lopen. 48
Erik van Ruysbeek schaart Van Ostaijen niet bij de mystici, maar plaatst hem in de
ruimte ‘[e]ven vóór het zwijgen der mystiek’. 49 Van Ostaijen is en blijft nu eenmaal in de
eerste plaats een schrijver. En een schrijver wil nu eenmaal uitdrukking geven aan dat wat
hem wedervaart, op welk gebied of op welke manier dan ook. Van Ostaijen beseft terdege
dat woorden tekort schieten als het om de weergave van mystieke ervaringen gaat. Hij is de
eerste om dat toe te geven. Weliswaar acht hij ‘ekstatiese dichtkunst de hoogst denkbare’,
maar poëzie is ook ‘de laagste trap van de ekstase.’ 50 Poëzie en mystiek trekken een heel
eind samen op, maar uiteindelijk scheiden zich hun wegen. Op een zeker punt moet de
poëzie stoppen, omdat de woorden en hun betekenissen op zijn. De mystiek gaat daar
echter verder, gaat voorbij dat punt en overschrijdt de grens tussen het zegbare en het
onzegbare.
Of Van Ostaijen al dan niet als mysticus gekwalificeerd kan worden, de inzinking in
Berlijn voerde hem in elk geval zover over de schreef dat hij zich bloot durfde te geven (‘Ik
wil bloot zijn en beginnen,’ schrijft hij in ‘De Feesten van Angst en Pijn’) en zijn geloof en
gelovigheid durfde te openbaren.
De biografie van Van Ostaijen wordt getypeerd door een karakteristiek die een ieder
die enige kennis van de geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur bezit, intussen als
vanzelfsprekend beschouwt. Elke nieuwe verzameling gedichten van Van Ostaijen
vertegenwoordigde een nieuwe fase in wat een ontwikkeling of een zich ontplooien
genoemd zou kunnen worden, indien men hem postuum begripvol benadert, maar een niet
weten wat hij wil, wanneer men hem kwaadschiks bejegent. Wellicht beter bekend dan de
gedichten van Van Ostaijen zijn die fases in Van Ostaijens dichterschap: elk handboek over
de Nederlandse letterkunde somt tot vervelens toe een eendere reeks op. De
46 Paul van Ostaijen, ‘Verzameld Werk. Deel I’. Amsterdam, 1979. Bladzijdes 229 en 230.
47 Jan Oegema, ‘Ziek van de zee. Paul van Ostaijen en de mystiek’. Rimburg, 2009, p. 24.
48 Oek de Jong, ‘Een man die in de toekomst springt’. Amsterdam, 1997, p. 133.
49 Erik Rusybeek, ‘Paul van Ostaijen en het wezen der poëzie’. In: Willem Brandt (redactie), ‘Kritisch akkoord
1967. In 1966 verschenen recensies uit Noord- und Zuidnederlandse dag-, week- & maandbladen over de
romans “Nooit meer slapen” van Willem Frederik Hermans & “Een faun met kille horentjes” van Hugo Raes,
alsmede in 1966 gepubliceerde essays uit literaire tijdschriften’. Brussel, 1967, p. 49.
50 Paul van Ostaijen, ‘Gebruiksaanwijzing der lyriek’. In: ‘Verzameld Proza. Grotesken en ander proza’.
Amsterdam, 1991, p. 375 en p. 374.
51