Daidallein 9 Maart 2010

Nostalgie is de heimwee naar een moment in de tijd, het idealiserende terugverlangen naar
een punt in het verleden. Idealiserend. Iets makend wat er niet is en nooit geweest is. Daar
waar dat iets gemaakt wordt, in die bron ontstaat ook het verlangen naar spiritualiteit.
Spiritualiteit is het idealiserende verlangen – terugverlangen, zullen sommigen stellen –
naar het paradijs. Maar het paradijs is er niet en is er nooit geweest. De paradijselijke
toestand, die bestaat wel, zij het in de hoofden van mensen. Oogwenken van geluk waarin
een mens zich één voelt met alles en gevrijwaard is van de hunkering naar vrede van de
geest. Vier keer in een mensenleven, of drie keer, of zes keer, maar veel vaker zeker niet,
doet die mystieke conditie zich voor. Op twee handen te tellen, dus. Maar de
gewaarwordingen van die momenten griffen zich voor altijd in het geheugen. De
herinnering De ervaring manifesteert zich in ons als een drenkeling in een wilde zee die
met zijn armen om hulp zwaait. We zien de paniek op het gezicht en willen de drenkeling
redden. Maar de zee is te wild. En dan verdwijnt de drenkeling in de golven. Vertwijfeld
slaan we de handen voor de ogen. Maar als we weer opkijken, is de drenkeling er weer,
zwaaiend met zijn armen. Dit gaat een heel leven lang door. Maar de sensatie van het
verblijf op de mystieke hoogvlakte laat zich niet reproduceren en dus blijf het bij een
deficiënt reikhalzen naar die paradijselijke conditie.
‘Toch hebben, vooral sinds de Romantiek, de schrijvers er bij vlagen naar gestreefd elke
overeenkomst met waarneming en logica te vermijden. Waarom? Uit het geloof met nieuwe
woordcombinaties nieuwe wereldorden te scheppen, nee, eerder nog, het bestaan van tot
dusverre onvermoede en door de logica onbenaderbare werelden te kunnen aantonen. Dit
geloof is wat het is, namelijk een geloof.’ 9
Aanvankelijk dragen en schragen de grondvesten van de idealisatie het verleden. Maar
naarmate het verleden ouder wordt, groeit de kritische twijfel. En aanschouw dat
bouwwerk van het verleden nu eens goed! Zie je fundamenten? Nee, hè? En waarom niet?
Omdat er geen zijn. Het geïdealiseerde verleden rust op denkbeeldige grondvesten. De
sereniteit en de harmonie van het verleden kunnen geen stand houden. Haar waarheden
blijken leugens. Het verleden is net zo chaotisch en contrastvol als het heden – en even
kleurrijk.
Als een geketende sleep ik mij door het duister naar huis. Het bewegen kost moeite. De dag
heeft mij veel gegeven, met als gevolg dat ik zwaar door ervaring ben geworden. Ik kom
thuis. De lichten zijn aan. Iedereen begroet mij. Als iemand beweert dat hij ergens thuis is,
dan drukt hij uit dat hij ergens niet en ergens wel behoort te zijn, ergens waar hij zich op
zijn gemak voelt, ergens waar hij zich geborgen voelt. Een platitude: dit zal doorgaan tot
het eindigt. Nog een platitude: ongeacht wat er gebeurt, gaat alles door tot het einde.
9 Willem Frederik Hermans, ‘Wittgenstein’s levensvorm’. In: ‘Het sadistische universum’. Amsterdam, 1979
[1964], p. 189.
40