2004-1 - Holland Historisch Tijdschrift

holland – in het veen of langs de kust? 3
Of een dergelijk bos ook werkelijk de kans kreeg om op deze rivierwallen te groeien is afhankelijk
van de plaatselijke omstandigheden. Ten eerste moest de rivieroever niet te vaak
overstromen. Gezien de aanwezigheid van vroegmiddeleeuwse nederzettingen dichtbij de
rivier zal aan deze voorwaarde wel zijn voldaan. Deze bewoning zorgde echter ook voor de
grootste aanslag op het bos, want de zware rechte bomen waren bij uitstek geschikt voor de
bouw van huizen. In de Romeinse tijd werd voor de oudste weg in Valkenburg nog inheems
eikenhout verwerkt, maar voor een nieuwe weg in de 2de eeuw moest men eikenhout importeren.
4 Na de Romeinse tijd kon het bos zich weer herstellen, maar de middeleeuwse bewoning
zorgde voor een nieuwe aanslag, want de vruchtbare en droge rivieroevers zijn ook
geschikt voor landbouw. De oudste middeleeuwse nederzettingen langs de rivier zullen dan
ook eerst de smalle rivieroever hebben ontgonnen, voordat ze de natte kleigronden gingen
gebruiken. Het is onwaarschijnlijk dat er op de rivieroevers nog ongebruikte bosgronden lagen,
toen men uiteindelijk naar de veengronden trok. Ook langs de Utrechtse rivieren is een
dergelijke ontbossing in de Karolingische tijd geconstateerd. 5 We moeten er dus vanuit gaan
dat er zich in de 11de eeuw langs de Oude Rijn nauwelijks meer ‘hout’-bossen bevonden en
dat de eventuele holt-namen daar dan een relict zijn uit vroeger tijden.
Het Holtland uit de lijst van de St. Maartenskerk in Utrecht is het sterkste argument voor
het ontstaan van die naam in de nieuwe veenontginningen. Volgens deze lijst zou de nederzetting
tussen Leiden en Alphen liggen. Hier is tegenin gebracht, dat de volgorde van namen
in de Utrechtse lijst in detail lang niet strak genoeg is om Holtland ergens anders te lokaliseren
dan ongeveer in de omgeving van Leiden. 6 Dat is niet zo waarschijnlijk. De plaatsen in
de lijst die we kunnen thuisbrengen liggen redelijk in volgorde, terwijl ze in een smalle rij
langs de Rijn liggen, zodat de kans op vergissen niet groot is (zie Fig. 1). 7 Daarbij lag het
hout op de strandwallen op grote afstand van Leiden. We moeten er dus vanuit gaan, dat het
Holtland óf tussen Leiden en Alphen lag óf later in de lijst werd gevoegd – maar dan kan het
overal hebben gelegen.
Er is echter een groter probleem met deze naam. In de 10de eeuw was het slechts een
nederzetting: hoe kon deze naam dan opklimmen tot naam voor het hele graafschap? Van
der Linden zoekt, naar aanleiding van een archeologisch onderzoek in Koudekerk, het antwoord
op deze vraag in de veronderstelling dat het een grafelijk steunpunt is geweest. Bij
Koudekerk gaat de zeeklei ook over in rivierklei en eindigde de invloed van de zee. 8 Voor
deze conclusie verwees hij naar een kort, voorlopig archeologisch verslag, in afwachting van
de definitieve uitwerking van de gegevens. Deze uitwerking heeft echter nog steeds niet
plaatsgevonden en de vermelding in het verslag gaat niet verder dan een beschrijving van de
vondst in een kreek van gevarieerd materiaal, vergelijkbaar met de vondsten in Rijnsburg en
Dorestad. 9 Dat zijn te weinig gegevens om er zulke vergaande conclusies uit te kunnen trek-
4 E.J. Bult en D.P. Hallewas, ‘De opgravingscampagne op het Marktveld te Valkenburg (Z.H.) in 1987 en 1988’ in: E.J. Bult
en D.P. Hallewas (red.), Graven bij Valkenburg III (Delft, 1990) 1-36, aldaar 28.
5 L.I. Kooistra en R Steenbeek, ‘Het landschap en zijn mogelijkheden’ in: W.A. van Es en W.A.M. Hessing (red.), Romeinen,
Friezen en Franken in het hart van Nederland (Utrecht-Amersfoort 1994) 14-21, aldaar 21, en L.I. Kooistra, ‘Landbouw in onbedijkt
rivierengebied’ in: W.A. van Es en W.A.M. Hessing (red.), Romeinen, Friezen en Franken in het hart van Nederland (Utrecht-Amersfoort
1994) 126-129, aldaar 129.
6 Blok, Holland sinds Gosses, 14.
7 Achtereenvolgend (met hiertussen de aantallen onbekende plaatsen) Woerden, 5x ?, Alphen, 3x ?, Wilk/Weipoort, Zwieten,
1x ?, Holtland, drie Leidens, Roomburg, 1x ?, Lopsen.
8 Van der Linden, Dorpen in de Rijnstreek, 21, 24.
9 H. Sarfaty, ‘Archeologische kroniek van Zuid Holland 1978’, Historisch tijdschrift Holland (1979) 335.