2004-1 - Holland Historisch Tijdschrift

Dik Parlevliet
Holland – in het veen, of langs de kust?
In 1101 wordt voor het eerst de graaf ‘van Hollant’ vermeld. Over de oorsprong van de naam Hollant,
die uit het niets lijkt op te komen, is al veel gediscussieerd, waarbij de standpunten van twee historici
overeind zijn overgebleven: Blok situeert de naam in de kuststreek en Van der Linden in de nieuwe veenontginningen
langs de Rijn. Dit artikel zal de argumenten nog eens nagaan en aanvullen met topografische
gegevens.
Holt: in het veen of op de duinen?
De naam Holtland is, volgens Burgers, kort voor het midden van de 11de eeuw in gebruik geraakt
als naam voor de streek rond de Rijn, als resultaat van een steeds grotere scheiding met
het gebied van de Friezen, waar de streek eerder toe werd gerekend. 1 Volgens Blok is deze
naam afkomstig van de Rijnlandse geestgronden aan weerszijden van de grafelijke burchten
bij de Rijnmond (Rijnsburg en Leiden), vanwege de alleen hier voorkomen toponiemen
holt/hout. 2
Van der Linden daarentegen baseert zijn argumentatie voor een Holtlant in de veenontginningen
vooral op de enige eerdere vermelding van die naam, in de uit het einde van de
10de eeuw daterende Utrechtse goederenlijst van St. Maarten. Het was de naam van een
nederzetting die volgens de lijst langs de Rijn tussen Zwieten en Leiden zou hebben gelegen
en die Van der Linden bij Koudekerk situeert. In zijn visie was dit een grafelijk centrum van
waaruit de grote veenontginning startte, die voor een enorme uitbreiding van de cultuurgrond
in het graafschap zorgde. Hierdoor zou de hele veenontginning, ook op grotere afstand
van de Rijn, de naam Holtland hebben overgenomen. Volgens Van der Linden zijn de
namen Houtscoop en Houtshoorn daarbij extra aanwijzingen voor de aanwezigheid van
‘hout’-bossen langs de Rijn. Verder treffen we in Bremen al in 1113 ontginners aan die zich
Hollanders noemden en waarschijnlijk uit deze veenontginningen afkomstig waren. 3
Hout in het veen
Een rivier overstroomt regelmatig zijn oevers. Bij zo’n overstroming wordt de stroomsnelheid
verder weg van de stroom steeds minder. De zware zandkorrels slaan direct naast de rivier
neer en de lichte kleideeltjes bezinken op grotere afstand. Hierdoor ontstaat direct naast
de rivier een zanderige oever, die hoger opslibt dan het achterland van klei. Deze oever
wordt uiteindelijk zo hoog, dat hij nog maar weinig wordt overstroomd. Op deze drogere
grond ontstaat dan een hoogopgaand bos, met eiken en beuken dat ‘hout’ wordt genoemd.
In de vochtige kleigebieden daarachter groeien lage bossen met wilgen en essen, die ‘wouden’
worden genoemd. De holt-namen langs de Rijn zullen dus naar het bos op de rivieroever
zijn genoemd.
1 J.W.J. Burgers, ‘Holland omstreeks 1100. De 11e-eeuwse transformatie van het Westfriese graafschap’, Historisch Tijdschrift
Holland 31 (1999).
2 D.P. Blok, ‘Holland sinds Gosses’ in: D.E.H. de Boer e.a. (red.), Holland in Wording (Hilversum 1991) 9-25, aldaar 14.
3 H. van der Linden, ‘Essilickerwoude anders genaemt Heeren Jacobswoude’ in: J.B. Berns e.a. (red.) Feestbundel, aangeboden
aan prof.dr. D.P. Blok (Hilversum 1990) 225-248, aldaar 232-233 en H. van der Linden, ‘Het ontstaan van de dorpen in
de Rijnstreek’ in: P. Leeflang e.a. (red.), In de Rijn-Vaart der volkeren. Lezingen uitgesproken ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan
van de Historische Vereniging Alphen aan de Rijn (Alphen aan de Rijn 1988) 21-53, aldaar 46-47.