2004-1 - Holland Historisch Tijdschrift

34 Boekbesprekingen
der (klinkt) voor de twijfelende burger dan revolutionaire
vernieuwing’ (blz. 38). Die bewering lijkt
mij onjuist. C.H.E. de Wit heeft immers in De strijd
tussen aristocratie en democratie in Nederland aangetoond
dat er twee zeer verschillende stromingen in
de patriottenbeweging waren, elk met een eigen
program. De aristocratische patriotten, die het
voornamelijk om het herstel van de regentenheerschappij
te doen was, hadden hun visie neergelegd
in ‘de Grondwettige Herstelling’. De revolutionaire
patriotten wilden echter niet een herstel van de
oude regentenheerschappij, maar een democratisch
staatsbestel. Zij baseerden zich in hun program,
de ‘Acte van Verbintenis’, op de moderne
idee van de volkssoevereiniteit.
Janse beschrijft vervolgens de 19de-eeuwse
strijd vóór nationaal herstel zoals die gevoerd werd
door Potgieter, De Gids, Johannes van Vloten en de
volksweerbaarheids-beweging. Als men de jansaliegeest
maar kon verdrijven, zo meenden zij, zouden
economie en cultuur weer bloeien als vanouds.
Zoals gezegd: dat de achteruitgang van de
Nederlandse economie relatief was en puur economische
oorzaken had, daarvoor had men toen
geen oog.
Dat complex aan economische oorzaken staat
centraal in de zeer goede schets die de auteur in
enkele bladzijden geeft van de stand van het huidige
onderzoek naar de aard en de oorzaken van de
economische achteruitgang in de 18de eeuw, zoals
dat verricht is door de historici Van Dillen, Johan
de Vries en A.M. van der Woude.
In het laatste hoofdstuk trekt de schrijfster de
lijn door naar onze tijd, waarbij zij concludeert dat
de connotaties rond het begrip ‘jansaliegeest’ nog
steeds sterk lijken op die uit de 19de eeuw. Maartje
Janse wijst er tenslotte op dat naar het gebruik van
de termen ‘Jan Salie’ en ‘jansaliegeest’ niet eerder
onderzoek is gedaan. Hopelijk wordt de auteur
nog eens de gelegenheid geboden om dit onderzoek
uit te breiden en uit te diepen.
Het boek is fraai geïllustreerd, het bevat een upto-date
literatuuropgave en een register.
Han Vrielink
Thomas von der Dunk, Een kathedraal voor Amsterdam.
De voorgeschiedenis van de Mozes en Aäronkerk aan
het Waterlooplein (Zutphen, Walburg Pers 2003) 112
blz., isbn 90-5730-226-8.
Toen afgelopen jaar het zogeheten herstel der bisschoppelijke
hiërarchie werd herdacht, kwam ook
af en toe ter sprake dat in de jaren 1820 ook al is
gepoogd een bisschoppelijk bestuur voor de
rooms-katholieke kerk in Noord-Nederland in te
voeren. Met dit doel werd het sluiten van een concordaat
voorbereid. Van de uitvoering daarvan, die
onder meer voorzag in de oprichting van twee bisdommen
(Amsterdam en Den Bosch) is het echter
nooit gekomen, wel vooral door het uitbreken van
de Belgische Opstand in 1830.
Voor de architectuurhistoricus Thomas von der
Dunk was de aanleiding tot het schrijven van dit
boekje een ontdekking in het Geheim Archief van het
Departement van Roomsch-Katholieke Eeredienst.
Daar sluimerden vele decennia zeven tekeningen van
de Amsterdamse stadsbouwmeester Jan de Greef die
betrekking hadden op de plannen voor de bouw van
een kathedraal aan de Nieuwmarkt. Dat deze zo lang
een verborgen bestaan kenden, hangt daarmee samen
dat het concordaat als een zeer delicate aangelegenheid
werd beschouwd en dat dit zeker ook gold
voor de vestiging van een rooms-katholieke bisschop
te Amsterdam.
In een goed gedocumenteerd relaas behandelt
Von der Dunk achtereenvolgens de totstandkoming
van het concordaat, de (eventuele) gevolgen
ervan voor Amsterdam, het bouwproject voor een
kathedraal en de plaats daarvan in de architectuurgeschiedenis
van de vroege 19de eeuw. In een epiloog
wordt uiteengezet hoe Tilleman François
Suys zich door het project van De Greef – zijn vroegere
collega als architect van de Paleizen des Konings
– heeft laten inspireren bij het ontwerp voor
de kerk van St. Antonius van Padua (de ‘Mozes’)
aan het huidige Waterlooplein, die daar in de jaren
1837-1841 verrees.
De geschiedenis van het mislukte Concordaat
van 1827 is al meer beschreven, door onder anderen
L.J. Rogier. Het ‘Amsterdamse’ aspect daarvan
wordt echter bij mijn weten voor het eerst door
Von der Dunk belicht. En deze brengt ter zake een
zeer boeiend verhaal. Frappant vind ik vooral zijn
verslag hoe men in Amsterdam gezocht heeft naar
geschikte gebouwen voor de ‘uitrusting’ van de
stad als bisschopszetel, met kathedraal, bisschoppelijk
paleis en seminarie. De goed gekozen illustraties
maken onder meer uitstekend duidelijk
welke plaats de ontwerpen van De Greef en Suys
innemen in de geschiedenis van de 19de-eeuwse
kerkelijke architectuur voordat de neogotiek haar
zegetocht begon.