“hoE zit dat?!” - Technopolis

Educatief Pakket
“hoE zit dat?!”
zes eenvoudige experimenten die technopolis ®
naar je klas brengen!
2de graad Secundair onderwijs
Dit project wordt ondersteund binnen het actieplan Wetenschapscommunicatie, een initiatief van de Vlaamse overheid

COLOFON
Het educatief pakket ‘HoeZitDat?!’ is een actie binnen het actieplan Wetenschapscommunicatie, een initiatief van de
Vlaamse overheid.
Het educatief pakket ‘HoeZitDat?!’ werd gerealiseerd door Technopolis® , het Vlaamse doe-centrum voor wetenschap en
technologie in Mechelen.
Met Technopolis® brengt F.T.I vzw in opdracht van de Vlaamse regering wetenschap en technologie dichter bij de mens.
Voor meer informatie over het actieplan Wetenschapscommunicatie: www.ewi-vlaanderen.be/actieplan.
Wees altijd voorzichtig! Technopolis® kan niet verantwoordelijk gesteld worden voor gebeurlijke schade of ongevallen
tijdens het uitvoeren van de experimenten.
Flanders Technology International vzw -2011- alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden gereprodu-
ceerd zonder voorafgaandelijke schriftelijke toestemming van de uitgever.
Verantwoordelijke uitgever: Erik Jacquemyn, Technologielaan, 2800 Mechelen.
2

VOORWOORD
Dit educatief pakket is een aanvulling bij de interactieve quiz “Hoe zit dat?!” (voor leerlingen
van de 2de graad van het secundair onderwijs) die bovenop uw bezoek aan Technopolis® wordt
aangeboden. Het educatief pakket helpt u uw bezoek aan Technopolis® en de wetenschapsquiz
voor te bereiden. Het kan ook dienen om na uw bezoek in de klas verder in te gaan op wat de
leerlingen tijdens hun bezoek hebben ervaren.
In de wetenschapsquiz “Hoe zit dat?!” moeten de leerlingen de afloop van ieder experiment
trachten te voorspellen. Dat stimuleert wetenschappelijk denken: observeer, analyseer, bere-
deneer, voorspel, controleer.
In het educatief pakket staat een omschrijving van het experiment zoals het door de edutainer
werd uitgevoerd, aangevuld met een wetenschappelijke verklaring. Bij ieder uitgevoerd experiment
wordt een gelijkaardig of aanvullend proefje voorgesteld dat u samen met de leerlingen in
de klas met eenvoudige materialen kunt uitvoeren. Alle experimenten hebben ook een link naar
een opstelling in Technopolis® waarnaar u de leerlingen kunt verwijzen tijdens hun bezoek. Voor
de leerkracht is er ook achtergrondinformatie toegevoegd.
In elk hoofdstuk wordt aangeduid welke specifieke eindtermen behaald worden bij het behandelen
van de betreffende wetenschappelijke thema’s. Achteraan het pakket vindt u nog enkele
meer algemene eindtermen terug, die de scholenshow en het educatief pakket kunnen helpen
realiseren.
Voor meer informatie kunt u steeds terecht op www.technopolis.be. Onder het hoofdstuk ‘leerkrachten’
vindt u ook nog andere experimenten die u in de klas kunt uitvoeren.
Op deze webstek treft u ook andere nuttige informatie aan. U vindt er onder andere een lijst met
alle opstellingen in Technopolis® , met telkens een beschrijving, de tekst van het label dat bij de
opstelling staat, plus extra wetenschappelijke achtergrond bij het onderwerp van de opstelling.
U vindt er nog meer proefjes die de leerlingen kunnen doen, fysiek in de klas of aan het computerscherm,
en een heleboel extra educatief materiaal rond andere onderwerpen die in de klas
aan bod komen.
We wensen u veel plezier met dit educatief pakket!
3

INHOUD
Colofon ..........................................................................................................................................2
Voorwoord .....................................................................................................................................3
Inhoud............................................................................................................................................4
1. Vast gas ....................................................................................................................................5
2. IJskoud blik ..............................................................................................................................8
3. H₂O₂ wordt H₂O .......................................................................................................................11
4. Lekkende vaten......................................................................................................................14
5. Ballon met zout water ...........................................................................................................17
6. Gloeiend heet en ijskoud ......................................................................................................20
Eindtermen ..................................................................................................................................24
Technopolis ® , waar experimenteren fun is! ..................................................................................25
4

VAST GAS 1.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: Co 2 EN iNdiCatoREN
De edutainer voegt CO₂-ijs toe aan enkele vazen gevuld met gekleurd water. Er ontstaat witte
waterdamp en de vloeistoffen veranderen van kleur.
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
Het water in de vazen kreeg een kleurtje door toevoeging van een zuur-base-indicator. Zuurbase-indicatoren
verkleuren wanneer ze in aanraking komen met een zuur of een base. Wanneer
je CO₂ , ook wel koolstofdioxide of koolzuurgas genoemd, aan water toevoegt, ontstaat er
een zuur (koolzuur of H₂CO₃), volgens de reactievergelijking CO₂ + H₂ O H₂ CO₃. Dat is ook wat
er gebeurt in koolzuurhoudende waters of frisdranken, vol CO₂ –bubbels. Dat zwakke koolzuur
splitst in water: H₂ CO₃ 2H + CO₃ . Het zijn net die H -ionen die voor de verzuring van water
zorgt (hoe meer H -ionen in water, hoe zuurder een oplossing). Wanneer je dus de vaste vorm
van CO₂ (CO₂-ijs of droogijs) aan de vazen met gekleurd water toevoegt, wordt het water zuur
en veranderen de indicatoren van kleur.
Niet alleen in de bubbels van frisdranken zit CO₂. Ook de lucht die wij uitademen bestaat voor
zo’n 4% uit CO₂. Bovendien zit CO₂ ook in de uitlaatgassen van auto’s, in de rook die uit de
schouwpijpen van huizen en fabrieken komt, … Door deze (extra) CO₂-uitstoot warmt de aarde
steeds meer op. CO₂ is immers een broeikasgas. De zonnestralen die op de aarde invallen
worden gedeeltelijk weerkaatst. Maar de vele CO₂-deeltjes in de lucht laten de stralen niet meer
ontsnappen waardoor de aarde steeds meer opwarmt. Vandaar de naam broeikasgas. De CO₂deeltjes
maken van de aarde een soort serre (een broeikas) waar het steeds warmer wordt.
Het vele CO₂ dat tegenwoordig uitgestoten wordt, heeft nog meer kwalijke effecten. Doordat
de CO₂-deeltjes zich vermengen met het zeewater, verzuurt de zee. En niet zo’n klein beetje:
ongeveer de helft van alle CO₂ dat de mensheid de lucht in stuurt door verbranding van fossiele
brandstoffen, komt in de oceanen terecht. Dat is heel schadelijk voor de levende organismen
in de zee. Net zoals de gootsteen of de koffiezet ontkalkt wordt met zure azijn, zal het zure effect
van opgelost CO₂ het zeewater op termijn ontkalken. En dat heeft uiteraard zijn gevolgen
voor koraalriffen en andere levende organismen in onze zeeën en oceanen. De pH van onze
oceanen is met ongeveer 0,1 gedaald sinds het begin van de industriële revolutie. Dat klinkt
weinig, maar pH is een logaritmische schaal. Een daling van de zuurgraad met 0,1 komt overeen
met 29% (!) meer H -ionen in het water!
5

VAST GAS
1.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
WERELd-BoL
CO₂ is een broeikasgas. Dat betekent dat de aarde stilaan opwarmt door de
extra uitstoot van CO₂ door bijvoorbeeld de verbranding van fossiele brand-
stoffen (steenkool, aardolie, aardgas). De zonnestralen vallen op de aarde en
weerkaatsen. Maar de vele CO₂-deeltjes in de lucht laten de stralen niet meer
ontsnappen waardoor de aarde steeds meer opwarmt. Vandaar de naam broeikasgas.
De CO₂-deeltjes maken van de aarde een soort serre (een broeikas)
waar het steeds warmer wordt. Bij deze opstelling kan o.a. je zien welke landen
het meeste CO₂ uitstoten.
Op onze wereld-bol kun je wereldomspannende dingen zien gebeuren.
Als gewone sterveling merk je ze niet, maar ze bepalen wel je leefomstandigheden.
Kies op het aanraakscherm welk fenomeen je wilt bekijken.
In deze opstelling – een reusachtige bol die als beeldscherm dient –
kun je onder andere het wereldklimaat bekijken. Je kiest in het menu
uit een aantal fenomenen, en je ziet dan hoe ze zich op wereldschaal
gedragen, van stof van vulkaanuitbarstingen tot temperaturen, CO₂gehalten,
orkanen en ijsdiktes. De wereld-bol toont je hoe die feno-
menen evolueren, in tijd en ruimte.
1.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS:
RodEKooLSaP
• Rodekoolsap (dat kan je makkelijk zelf ma-
ken door fijngesneden rodekool voor de
helft onder water te zetten en 10 minuten
aan de kook te brengen. Na afkoelen giet je
het sap door een zeef.)
• 3 glazen met wat water
• Azijn
• Cola
• Afwasmiddel
Neem de glazen met water en voeg wat rodekoolsap toe zodat het
water kleurt. Voeg in het 1ste glas wat azijn toe, in het 2de cola en in
het 3de wat afwasmiddel. Wat gebeurt er met de kleur van het rode-
koolsap?
Ook rodekoolsap is een zuur-base-indicator. Door toevoeging van een
zuur (azijn, cola) kleurt het rodekoolsap nog roder. Toevoeging van
een base (afwasmiddel) geeft aan rodekoolsap een groene kleur.
Een rodekool die je in de winkel koopt is eerder paars. Tijdens de
bereiding wordt er wat azijn of zure appeltjes aan de rode kool toegevoegd.
Zo verandert de paarse kool in rodekool!
6

VAST GAS 1.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
In de natuur vind je wel vaker zuur-base-indicatoren. De kleurstof die een roos haar rode kleur
geeft bijvoorbeeld, verandert ook van kleur wanneer ze in een zure of basische omgeving
terecht komt. Zure stoffen smaken meestal zuur, zoals citroensap, pompelmoessap, azijn.
Basische stoffen smaken eerder zeepachtig. Bekende basische stoffen zijn toiletzeep, afwasmiddel,
maagzout en ammoniak.
De mogelijkheid om van kleur te veranderen, zorgt soms voor grappige taferelen. Mensen
die een blauwe hortensiastruik aangekocht hebben, schrikken zich het volgende seizoen een
hoedje wanneer de nieuw uitgekomen hortensia’s roze zijn. Dat heeft alles te maken met de
zuurgraad. In kalkrijke bodems krijgt de hortensia roze bloemen, in eerder zure bodems kleuren
de bloemen mooi blauw.
Kleurstoffen die van kleur veranderen met de zuurgraad, kunnen erg handig zijn voor wetenschappers.
Als je wil weten of een stof zuur of basisch is, kan je immers niet altijd gewoon
proeven. Sommige stoffen zijn giftig, andere smaken zoet vanwege de grote hoeveelheid suiker
die erin opgelost is (denk maar aan cola, die zoet smaakt maar eigenlijk heel zuur is). Een
bekende zuur-base indicator die in laboratoria gebruikt wordt, is lakmoes, dat rood kleurt in een
zure omgeving en blauw in een basische omgeving. Lakmoes wordt gewonnen uit korstmossen
(een combinatie van algen en schimmels).
1.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘Vast gas’ passen volgende eindtermen:
Natuurwetenschappen - chemie
• C1: De leerlingen kunnen met eenvoudig materiaal de pH van een oplossing bepalen.
• C26 – pH-bepaling: De leerlingen kunnen methoden aangeven om de pH van een oplos-
sing vast te stellen en op basis van deze pH-waarde de oplossing karakteriseren als zuur,
neutraal of basisch.
7

IJSKOUD
BLIK
2.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: BLiK MEt VLoEiBaRE StiKStoF
De edutainer doet wat vloeibare stiksof in een verfblik en sluit het meteen af met een
deksel. Na een tijdje vliegt het deksel met een knal van het blik.
vloeibaar
stikstof
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
Water kookt bij 100°C. Bij dat kookpunt verdampt de vloeistof tot waterdamp. Waterdamp
neemt meer plaats in dan water. Vandaar dat tijdens het koken van aardappelen,
het deksel begint te dansen op de kookpot.
Het kookpunt van vloeibare stikstof ligt op – 196°C. Dat wil zeggen dat vloeibare stikstof
op – 196°C overgaat van vloeibare naar gasvormige toestand. De omgevingslucht
is dus meer dan warm genoeg om vloeibare stikstof aan de kook te brengen. Eén liter
vloeibare stikstof kan verdampen tot 700 liter gas. Dat is dus een enorme volumetoename!
Geen wonder dat een afgesloten blik open knalt.
2.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
LaNCEER EEN WaRME LUChtBaLLoN
In Technopolis® kunnen de leerlingen zelf ontdekken dat warme lucht stijgt. Ze
verwarmen de lucht in een grote luchtballon en laten hem stijgen tot aan het
plafond, tien meter hoog.
Druk op de rode knop om de lucht in de ballon op te warmen, tot
de groene knop oplicht. Druk vervolgens op de groene knop om de
luchtballon te lanceren.
De heteluchtballon stijgt tot aan het dak van Technopolis®.
Als deze ballon gevuld is met lucht op kamertemperatuur, dan zweeft
hij niet. De lucht in de ballon weegt niet meer of minder dan hetzelfde
volume lucht erbuiten. Het materiaal van de ballon, dat een eigen
massa heeft, valt daarom door de zwaartekracht naar beneden.
Ballonvaarders kunnen tóch omhoog, omdat ze de lucht in de ballon
verhitten. Hete lucht zet uit, waardoor dezelfde luchtballon een
kleinere hoeveelheid lucht kan bevatten. De heteluchtballon weegt nu
minder dan de buitenlucht die hij verplaatst. Hij stijgt.
8
BANG

IJSKOUD
BLIK
AAN DE
2.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS: KoUdE LUCht
• Bunsenbrander
• Leeg drankblikje met een weinig water
• Grijptang
• Kom met ijswater
Hou het blikje met de grijptang boven de bunsenbrander. Breng het water in
het blikje aan de kook.
Wanneer het water kookt, zet je het blikje vliegensvlug met de opening naar
beneden in het ijswater
Het blikje implodeert, het deukt in elkaar.
Door het blikje op te warmen, zet de lucht in het blik uit. Wanneer je nadien
het blikje omgekeerd in het ijswater zet, koelt de lucht in het blik plots af. De
lucht ‘krimpt’ als het ware. Omdat het blikje omgekeerd in het water werd
gezet, kan er geen lucht bij in het blik. In het blik ontstaat een onderdruk en
de omgevingslucht drukt het blik samen. Het blikje implodeert.
9

IJSKOUD
BLIK
2.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
2.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘IJskoud blik’ passen volgende eindtermen:
Warme lucht stijgt, dat is een vaststaand feit.
Denk maar aan een heteluchtballon. En toch voel
je het kouder en kouder worden, naarmate je hoger
de bergen in trekt. Waarom geraakt de warme
lucht niet op die hoge bergtoppen?
Wees gerust: aan de wetten van de fysica wordt
wel degelijk voldaan. Die warme lucht geraakt
er wél. Maar een wetenschapper houdt reke-
ning met alle omstandigheden. Bijvoorbeeld
met de luchtdruk. Terwijl de warme lucht stijgt
en stijgt, komt hij in luchtlagen met een steeds
lagere luchtdruk terecht. Dat komt door de
zwaartekracht: hoe hoger, hoe minder lucht op de
onderliggende luchtlagen drukt. De lucht wordt
ijler. De warme, opstijgende lucht past zich aan
aan zijn omgeving door uit te zetten. En wanneer
lucht uitzet, koelt ze af.
Dat fenomeen heb je ongetwijfeld al aan de
levende lijve ondervonden. Wanneer je een spuitbus gebruikt, voelt het gas dat eruit
komt koud aan. Adiabatische expansie, heet dat. In de spuitbus wordt het gas onder
hoge druk bewaard. Bij het spuiten, komt het gas plots in een omgeving van veel
lagere druk terecht: het gas zet uit en koelt tegelijkertijd af.
Omgekeerd lukt het ook. Je hebt vast al eens gevoeld hoe een fietsband opwarmt
wanneer je hem oppompt. En ook de pomp wordt warmer. Dat laatste ligt dus niet
aan de wrijving van de zuiger tegen de wand, zoals vaak gedacht wordt, maar aan de
opwarming van de samengedrukte lucht.
Het heeft allemaal te maken met energie. Lucht kan niet zomaar uitzetten, daarvoor
moet arbeid verricht worden. De enige vorm van energie die de luchtdeeltjes daarvoor
kunnen gebruiken, is hun eigen thermische energie, of de mate waarin de luchtmo-
leculen ten opzichte van elkaar bewegen. Hoe hoger de temperatuur van de lucht,
hoe sneller luchtdeeltjes bewegen ten opzichte van elkaar en hoe vaker ze met elkaar
botsen. Hoe ijler de lucht, hoe verder de deeltjes van elkaar komen te zitten en hoe
minder snel ze met elkaar botsen.
In het geval van ideale, droge lucht, daalt de temperatuur met 10°C per kilometer
hoogte. Maar de gassen in onze atmosfeer zijn verre van ideaal, er zit immers ook
heel wat water en vocht in onze lucht. Als de lucht afkoelt, kan waterdamp condense-
ren en komt er latente warmte vrij. In werkelijkheid zal de temperatuur dus slechts zo’n
6°C dalen per kilometer hoogte.
Natuurwetenschappen – fysica
• F2: De leerlingen kunnen de ideale gaswet (pV/T = constante) in formulevorm toe-
passen.
• F25: De leerlingen kunnen het deeltjesmodel van de materie beschrijven en met
behulp van dit model aggregatietoestanden en fasenovergangen en druk van een
gas verklaren.
10

H 2 O 2
WORDT
H 2 O
3.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: Co 2 EN iNdiCatoREN
De edutainer voegt kaliumjodide (KI) toe aan een mengsel van waterstofperoxide (H₂O₂) en
zeepsop. Daardoor start een chemische reactie. Er ontstaat een gigantische schuimberg.
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
KI is in deze reactie de katalysator die het proces waarbij H₂O₂ wordt omgezet in water (H₂O),
versnelt. Op zeer korte tijd komt er veel zuurstofgas vrij. Dat zuurstof vormt belletjes in het
zeepsop met overvloedige schuimvorming tot gevolg.
De reactievergelijking ziet er als volgt uit (KI is een zout dat in oplossing voorkomt als de ionen
K en I ):
H₂O₂ + I H₂O + OI
H₂O₂ + OI H₂O + O₂ + I
Omdat het I -ion netto niet weg reageert, noemt men KI een katalysator.
Dit is een exotherme reactie. Dat betekent dat er bij deze chemische reactie warmte vrijkomt. Er
bestaan ook reacties waar net het omgekeerde gebeurt, dan wordt heel veel koude afgegeven
(m.a.w. warmte opgenomen). Sommige chemische reacties produceren rook, gaan gepaard met
een knal of geven zelfs licht!
11
Kl

H 2 O 2
WORDT
H 2 O
3.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
WatERStoFRaKEt
Maak zelf waterstof en zuurstof, meng ze tot knalgas en doe daar een elektrische
vonk bij. Knalt je raket tot tegen het plafond? Niet meteen iets dat je
veilig thuis kunt doen, maar bij ons kan het wel.
Draai aan de hendel om brandstof te maken. Volg het brandstofpeil
op de meter. Als de knop VUUR oplicht, druk je hem in.
Je maakt elektriciteit, waarmee je het water omzet in waterstofgas
en zuurstofgas. Wanneer je vuurt, worden de gassen gemengd en
aangestoken.
Waterstof wordt in verschillende types raketten als brandstof gebruikt.
Omdat zulke raketten ook in het luchtledige moeten kunnen
vliegen, worden ze aan het begin van hun ruimtereis voorzien van
voldoende zuurstof. De grote, roestbruine brandstoftank waarop
de Space Shuttle is bevestigd, is gevuld met vloeibaar zuurstof en
vloeibaar waterstof. Bij het lanceren worden die vloeistoffen naar
de hoofdmotoren gepompt, waar ze verdampen en met elkaar reageren.
Zo’n 9 minuten na de lancering wordt de lege brandstoftank
afgeworpen.
3.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS:
SUiKER iN BRaNd
• Twee suikerklontjes
• Twee vuurvaste schaaltjes
• As (bijvoorbeeld van de barbecue of uit de haard)
• Lucifers
Leg de suikerklontjes elk op een schaaltje. Neem een lucifer en probeer het
eerste klontje in brand te steken. Dat lukt niet.
Strooi nu wat as over het tweede klontje en neem opnieuw een lucifer om het
klontje in brand te steken. Er verschijnt een blauwe vlam en het klontje brandt
op.
Het is niet de as die brandt, maar wel degelijk het klontje suiker. De as blijft onveranderd
en doet dus dienst als katalysator.
12

H 2 O 2
WORDT
H 2 O
3.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
Een katalysator is een stof die een chemische reactie versnelt, zonder zelf op te raken. Dat wil
niet zeggen dat de katalysator zelf geen chemische reactie ondergaat. De katalysator reageert
wel degelijk tijdens het chemisch proces. Daarbij wordt een tussenproduct gevormd. Dat tussenproduct
reageert op zijn beurt, waarop terug de oorspronkelijke katalysator gevormd wordt.
Om die reacties te laten plaatsvinden, is veel minder energie nodig dan om de reactie zonder
katalysator te laten doorgaan. Daardoor gaat het proces veel sneller.
Katalysatoren zijn onmisbaar voor ons leven. Want in ons lichaam worden ook suikers (koolwaterstoffen)
verbrand. En dat bij een temperatuur van slechts 37°C. Hoger verdragen wij immers
niet. De katalysatoren die in ons lichaam voor de verbranding van voedingsstoffen zorgen, en
dus voor het winnen van energie, noemt men ‘enzymen’.
3.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘H₂O₂ wordt H₂O’ past volgende eindterm:
Natuurwetenschappen - chemie
• C1: De leerlingen kunnen met eenvoudig materiaal eenvoudige chemische reacties veilig
uitvoeren.
13

LEKKENDE
VATEN
4.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: WELK Vat iS hEt SNELSt LEEG?
De edutainer toont twee identieke vaten met onderaan een identiek gat. In één van de
twee vaten zit een darmpje door het gat. De vaten worden gevuld met water. Welk vat
loopt het snelst leeg?
Het vat met het darmpje loopt sneller leeg dan het andere.
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
Het vat met het darmpje loopt het eerst leeg, omdat de hoogte van de waterkolom van
belang is. Bij het vat zonder darmpje is de hoogte ongeveer 15 cm, maar bij het vat
met darmpje is die twee keer zo hoog. Daardoor is de druk onderaan ook twee keer
zo groot en wordt het water sneller geloosd.
Water in een waterkolom oefent een druk uit op de ondergrond. Dat komt door het
gewicht van het water. Net zoals ons eigen gewicht druk uitoefent op de aarde (kijk
maar eens naar je voetafdrukken in een zanderige ondergrond), oefent het gewicht
van water druk uit op de ondergrond. Die druk stijgt met de diepte.
De zwemmers in de klas hebben de druk van water vast al aan den lijve ondervonden.
Wanneer je duikt naar de bodem van het zwembad, voel je de druk op je oren stijgen.
Die druk heeft dus niets te maken met de hoeveelheid water boven je, maar alleen
met de hoogte van de waterkolom boven je. Hoe dieper je duikt, hoe groter de druk
van het water boven je.
4.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
WatERdRUK
Hoe hoog is de waterzuil die jij nog kunt tegenhouden? Lager dan je dacht!
Stop je hand in de doos en sluit met je hand de waterpijp af. Probeer de waterkolom
in de pijp zo hoog mogelijk te laten worden. In welke pijp krijg je het
water het hoogst, denk je?
In tegenstelling tot wat je verwacht, krijg je het water in de smalle buis niet hoger
dan in de brede buis!
In deze opstelling moet je weerstand bieden tegen de ‘hydrostatische’ druk. Dat
is de druk die je voelt onder water, door het gewicht van de waterzuil boven je.
Die druk stijgt uiteraard met de diepte. Hij hangt enkel af van de hoogte van de
waterzuil boven je, niet van zijn breedte. Een druk is een kracht per oppervlakte.
Om de druk in de buizen te kunnen vergelijken, hebben ze onderaan allemaal
dezelfde oppervlakte
14

LEKKENDE
VATEN
AAN DE
4.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS: WatERVaL
• Plastic fles van 1,5 of 2 liter
• Dikke, scherpe naald
• Plakband
• Water
• Meetlat
• Opvangbak voor water
Prik voorzichtig drie gaatjes in de fles op verschillende hoogte (boven, midden,
onder). Kleef de gaatjes dicht met kleefband. Vul de fles meet water.
Verwijder de kleefband en observeer de waterstralen.
Als je de kleefband verwijdert, stroomt uit ieder gaatje water, maar allemaal
met verschillende sterkte. Het verst spuit het water uit het onderste gat, het
minst ver uit het bovenste. In de onderste waterlagen is de waterdruk (er is
meer water dat drukt) groter dan in de hogere. Het water spuit daardoor met
een grotere snelheid ver naar buiten.
15

LEKKENDE
VATEN
4.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
Gewicht en druk zijn twee begrippen die vaak verward worden. In elke vloeistof
ontstaat – behalve in het geval van gewichtloosheid – vanzelf een ‘hydrostatische
druk’ . Die druk stijgt met de diepte. De oorzaak is eenvoudig: het gewicht van de
waterlaag boven het punt waar je meet. Hydrostatische druk wordt, zoals elke druk,
uitgedrukt in pascal (1 Pa = 1 N/m²). De hydrostatische druk is gelijk aan de dichtheid
van de vloeistof, maal de zwaartekrachtversnelling, maal de hoogte van de waterkolom.
Voor een gegeven vloeistof hangt die dus enkel af van de diepte waarop je meet
(de hoogte van de waterkolom boven je meetpunt).
Druk wordt uitgedrukt per oppervlakte-eenheid. Dat je met een vloeistof een kracht
kunt uitoefenen die evenredig is met de oppervlakte waartegen die vloeistof duwt,
wordt volop uitgebuit in de hydraulica.
Verbind twee zuigers, een met een grote diameter en een met een kleine diameter,
via een slang vol vloeistof. In die vloeistof heerst overal dezelfde druk. Die druk oefent
via de grote zuiger een grote kracht uit (gelijk aan de druk maal de oppervlakte van
de zuiger) en via de kleine zuiger een kleine kracht (eveneens gelijk aan de druk maal
de oppervlakte van de zuiger). Met andere woorden: je kunt met een kleine kracht
de kleine zuiger indrukken, waardoor aan het andere eind de grote zuiger met grote
kracht naar buiten beweegt.
Hydraulische systemen zijn dus krachtvergroters – en ook krachtverplaatsers: beide
zuigers kunnen zich een eind van elkaar bevinden, zolang ze maar via een vloeistof
verbonden zijn. En ze kunnen zich in bizarre onderlinge posities bevinden, die via een
systeem van stangen lastig met elkaar te verbinden zouden zijn.
Omdat niets in het leven gratis is, moet je ook iets inleveren in ruil voor het vergroten
van je kracht: afstand. Als je kracht vijfmaal vergroot werd (oppervlakte van de grote
zuiger vijf maal zo groot als die van de kleine), dan moet je in ruil de kleine zuiger vijfmaal
dieper indrukken dan de grote naar buiten zal bewegen. Dit doet denken aan de
klassieke hefbomen, waar je eveneens afstand moet inleveren in ruil voor kracht. Als
je met een koevoet een zware kist wilt optillen, zal jouw eind van de koevoet een heel
eind moeten bewegen om de kist slechts enkele millimeters op te tillen.
Hydraulische systemen zie je vaak in bulldozers, waar een klein pompje genoeg is om
de schep van de bulldozer een enorme kracht te laten uitoefenen. Hydraulische systemen
zijn met het blote oog te herkennen als lange cilinders waaruit glimmende staven
naar buiten komen, en die via slangetjes met elkaar verbonden zijn. In de cilinders
en slangetjes zit een ‘hydraulische vloeistof’, meestal olie. Ook de kipbak van vrachtwagens
wordt meestal via een hydraulische cilinder, of een reeks in elkaar passende
hydraulische cilinders, omhooggeduwd.
De meeste auto’s remmen hydraulisch: jij oefent met je voet een kleine kracht uit op
het rempedaal, terwijl de wielen met een grote kracht afgeremd worden. (In remsystemen
worden ook nog eens hefbomen toegepast om de kracht nog verder te vergroten,
maar dat doet niets af aan het principe.)
4.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘Lekkende vaten’ passen volgende eindtermen:
Natuurwetenschappen – fysica
• F2: De leerlingen kunnen de wet van de hydrostatische druk (p = ρgh) in formule-
vorm toepassen.
• F27: De leerlingen kunnen de druk in een vloeistofverklaren en de grootte ervan
berekenen.
16

BALLON
MET ZOUT
WATER
5.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: ziNKENdE EN StiJGENdE BaLLoN
De edutainer legt een ballon, gevuld met zout water, in een vaas met leidingwater. De ballon
zinkt naar de bodem.
Vervolgens voegt de edutainer wat zout toe aan de vaas. Nu stijgt de ballon naar het wateroppervlak.
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
Of iets drijft of zinkt, hangt af van de dichtheid van een voorwerp. Als de dichtheid van een
voorwerp kleiner is dan die van de vloeistof waarin je het loslaat, zal het drijven. Is de dichtheid
groter, dan zinkt het voorwerp.
Door zout aan het water in de ballon toe te voegen, kreeg het water in de ballon een grotere
dichtheid dan het omgevingswater. De ballon werd ook zwaarder (kreeg een grotere massa/vo-
lumeverhouding). Daardoor zinkt de ballon naar de bodem.
Door vervolgens zout toe te voegen aan het water in de vaas, werd de dichtheid van dat water
eveneens verhoogd. Op het moment dat de zoutconcentratie (en dus de dichtheid) van het
water in de vaas groter wordt dan de zoutconcentratie van het water in de ballon, stijgt de ballon
naar het oppervlak.
In de Dode Zee zit heel veel zout: bijna zes keer meer dan in de Noordzee. Het water in de
Dode Zee is dan ook erg zwaar, heeft een grote dichtheid. Daarom blijven voorwerpen (zelfs
mensen) die elders zinken, in de Dode Zee gewoon drijven.
5.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
ziNKEN EN zWEVEN
Niets in de mouwen, niets in de zakken, alleen een leeg cilindertje in helder water.
En toch kan je het laten stijgen en zinken met een simpele druk op een knop.
Duw op de knop en kijk naar het cilindertje dat in het water zweeft.
Er is geen enkele verbinding zichtbaar tussen je knop en het cilindertje. Toch
daalt het.
Als je de knop loslaat, stijgt het weer. Zo’n cilindertje wordt ook wel een
cartesiaans duiveltje genoemd. Binnenin het cilindertje zit een luchtbel. Als je
op de knop duwt, zet je het water onder druk. Daardoor krimpt de luchtbel. Er
komt meer water in het cilindertje, waardoor het zwaarder wordt en zinkt. Een
duikboot regelt zijn diepte op precies dezelfde manier, door water in en uit te
pompen.
17

BALLON
MET ZOUT
WATER
5.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS:
MYStERiEUzE CoCKtaiL
• Water
• Olie
• IJsblokje
• Optioneel: voedingskleurstoffen (rood of blauw)
• Hoog glas
Giet eerst water in het glas. Kleur – indien gewenst – het water met
enkele druppels voedingskleurstof. Doe nu voorzichtig wat olie in het
glas. De olie blijft op het water drijven. Je ziet duidelijk twee lagen in
het glas: een waterlaag (onderaan) en een olielaag (bovenaan). Gooi
nu een ijsblokje in de ‘cocktail’.
Het ijsblokje zinkt door de olie maar blijft drijven op het water. De dicht-
heid van het ijsblokje is lager dan die van water (omdat water uitzet
wanneer het bevriest), waardoor het blijft drijven op water. Maar de
dichtheid van olie is nog lager dan die van het ijsblokje. Het ijsblokje
zinkt dus door de olie.
Vloeistoffen met een kleinere dichtheid drijven op vloeistoffen met een
grotere dichtheid. Wil je dat de vloeistoffen zo weinig mogelijk mengen
bij het samenstellen van je cocktail, dien je dus de vloeistoffen met de
grootste dichtheid eerst in het glas te gieten.
Tip voor een geslaagde zomercocktail
• Giet eerst de meest suikerrijke drank (met de grootste dichtheid) in je cocktailglas
• Sluit af met de meest alcoholrijke drank (met de kleinste dichtheid)
• Een alcoholvrije laagjescocktail die je in de klas kan maken:
honing – muntsiroop – appelsap – slagroom. Proost!
18

BALLON
MET ZOUT
WATER
5.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
Is het jou ook al opgevallen dat je in het zwembad
lichter lijkt? Dat komt omdat het water jou omhoogduwt
en een deel van je gewicht draagt. Je lichaam wordt
dan net zoveel lichter als het gewicht van het water dat
je verplaatst. Dat werd ontdekt door Archimedes, in de
derde eeuw vóór Christus. Het verklaart waarom zware
schepen toch blijven drijven: als hun ‘waterverplaatsing’
maar groot genoeg is, ondervinden ze een opwaartse
kracht die gelijk is aan hun gewicht, en blijven ze
drijven. Maak je ze zwaarder, dan zinken ze wat dieper,
tot ze weer evenveel water verplaatsen als hun eigen
massa. Een duikboot blijft zweven als de opwaartse
kracht net even groot is als zijn gewicht. Daarom pompt
hij water naar binnen of buiten, tot hij net evenveel
weegt als het water dat hij in totaal verplaatst.
Anders gezegd: of een voorwerp al of niet blijft drijven
hangt af van zijn dichtheid. De dichtheid (massa per
volume) kun je uitdrukken in kilogram per liter. De dichtheid van water is ongeveer 1 kg/l.
Voorwerpen met een kleinere dichtheid drijven op water. Ze verplaatsen immers meer kg water
dan ze zelf bevatten. In de praktijk stijgen ze voor een deel boven het water uit, tot ze nog net
evenveel water verplaatsen als hun eigen massa.
Voorwerpen met een grotere dichtheid dan 1 kg/l wegen meer dan het water dat ze verplaatsen.
De opwaartse kracht die ze ondervinden is kleiner dan hun eigen gewicht, en ze zinken.
Voorwerpen met een dichtheid van precies 1 kg/l blijven in het water zweven. Toch in zoet-
water, want een liter zeewater weegt iets meer, zodat een duikboot onder zee een tikje zwaar-
der moet zijn dan in zoetwater, wil hij evenveel kg water verplaatsen als zijn eigen massa en
blijven zweven.
5.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘Ballon met zout water’ passen volgende eindtermen:
Natuurwetenschappen – fysica
• F1: De leerlingen kunnen de grootheid ‘dichtheid’ definiëren in woorden en met behulp van
de formule de eenheid aangeven.
• F26: De leerlingen kunnen de dichtheid van een stof berekenen en beschrijven hoe de
dichtheid experimenteel kan worden bepaald.
19

GLOEIEND
HEET EN
IJSKOUD
6.1 Wat LEERdE JE iN dE ShoW?
EXPERiMENt: dE StiKStoFWoLK
De edutainer giet vloeibare stikstof (-196°C) in één snelle haal bij kokend water
(100°C). Het mengsel spat hoog op en er vormt zich een gigantische wolk gecondenseerde
waterdamp.
Wat iS dE WEtENSChaPPELiJKE VERKLaRiNG?
De vloeibare stikstof koelt het kokend water plots gigantisch af. Tegelijkertijd warmt
het stikstofgas op waardoor het massaal verdampt. Boven het warm-koude mengsel
bevindt zich nu in eerste instantie een hoop waterdamp (gasvormig en onzichtbaar)
en gasvormig stikstof. De waterdamp zal echter meteen condenseren (overgaan naar
vloeibare toestand) op het koude stikstofgas. Dat kan je vergelijken met het waterdamp
dat in de badkamer op de koude spiegel condenseert. De gecondenseerde
waterdamp is de witte mist die je ziet verschijnen. Omdat het temperatuursverschil zo
groot is (bijna 300°C), gebeurt het hele proces vrij hevig en spat alles hoog op. Net
zoals wanneer je een hete frituurketel blust met water (dat doe je beter niet).
6.2 doE-oPStELLiNG iN tEChNoPoLiS ® :
KoUdER daN KoUd
Hoe goed ben je bestand tegen diepvriestemperaturen? En als het er ook nog
eens bij waait? Ervaar aan den lijve welk verschil een beetje wind kan maken.
Open het deurtje en steek je hand voor minstens vijf seconden in de
opening. Vergeet niet nadien het deurtje weer dicht te doen!
Na een tijdje begint het te ‘waaien’ en voelt je hand nóg kouder aan
dan voorheen. Je kunt de ‘werkelijke temperatuur’ en de ‘gevoelstemperatuur’
aflezen.
Aan je huid kleeft normaal een dun luchtlaagje, dat door je lichaam
wordt opgewarmd. Het is een ietsje warmer dan de lucht eromheen.
De wind blaast dit dun laagje lucht echter voortdurend weg en
vervangt het door nieuwe lucht. Je lichaam heeft dan niet de tijd om
die nieuwe lucht op te warmen. Daardoor bezorgt de wind je een kil
gevoel. De ‘gevoelstemperatuur’ is met andere woorden veel lager
dan de ‘echte’ temperatuur.
20

GLOEIEND
HEET EN
IJSKOUD
AAN DE
6.3 doE hEt zELF… MaaR daN aNdERS:
WoLK iN EEN FLES
• Een stevige plastic fles van 2 liter (bijvoorbeeld een colafles)
• Drie lucifers
• Lauw water
Doe een bodempje lauw water in de fles. Steek de drie lucifers tegelijkertijd
aan en laat ze eventjes branden. Blaas ze gelijktijdig uit en doe ze – terwijl
ze nog roken – in de fles. Draai nu zo snel mogelijk de stop op de fles.
Knijp de fles flink samen en laat ze dan los. Er verschijnt een wolk in de fles.
Wanneer je de fles weer samenknijpt, verdwijnt de wolk. Je kan deze handelingen
enkele keren na elkaar herhalen. De wolk verschijnt en verdwijnt
telkens opnieuw.
21

Door op de fles te knijpen, verhoogt de druk in de fles. De luchtdeeltjes in de
fles worden dichter bij elkaar gedrukt, waardoor de temperatuur stijgt. Warme
lucht kan meer vocht bevatten, heel wat van het aanwezige water verdampt
dus. Wanneer je plots stopt met knijpen, verlaagt meteen de druk in de fles.
En dus ook de temperatuur. Koude lucht kan minder vocht bevatten, waardoor
de waterdamp in de fles condenseert.
Maar water condenseert het liefst op een oppervlak, zoals op de spiegel in de
badkamer na een warm bad. Daarom hebben we eerst wat oppervlakken –
condensatiekernen – aan de fles toegevoegd, onder de vorm van minuscule
rookpartikeltjes. Die zijn in de fles terechtgekomen samen met de lucifers.
Het water condenseert op die condensatiekernen en er ontstaat een wolk van
waterdruppeltjes.
In feite gebeurt er in de lucht om ons heen precies hetzelfde. Dicht bij de
grond is de luchttemperatuur hoger dan wanneer je je hogerop bevindt. Dat
merk je wanneer je op stap gaat in de bergen (de temperatuur daalt één
graad per 100 à 150 meter klimmen) of wanneer de piloot in het vliegtuig de
buitentemperatuur meedeelt (die tot -50 °C kan dalen).
In het echte leven hebben rook en rookgassen ook een grote invloed op
wolkenvorming. Dat ontdekten wetenschappers toen ze onderzoek deden
naar de condensatiesporen die ontstaan in het rookspoor dat een stoomschip
achterlaat boven de oceaan. Het wereldwijde, toenemende gebruik van kolen,
olie en aardgas heeft dus niet alleen een effect op de temperatuur op aarde,
maar ook op de hoeveelheid wolken en neerslag.
22

GLOEIEND
HEET EN
IJSKOUD
6.4 aChtERGRoNdiNFoRMatiE
Je zou het niet zeggen als je ze als plukjes dons langs de hemel ziet zweven, maar wolken zijn
puur water. Enorme hoeveelheden water bovendien. Één klein, pluizig wolkje kan al tussen de
honderd en de duizend ton water bevatten. Genoeg voor een kudde olifanten. En toch blijft dat
water boven!
Dat komt omdat een wolk uit héél kleine druppeltjes water bestaat, die elk apart in staat zijn om
te blijven zweven. Een wolk is eigenlijk een mistbank. (En mist is een wolk op grondniveau.) Als
je door mist loopt, krijg je na een tijdje allemaal kleine waterdruppeltjes op je kleren en je brilglazen.
Dat bewijst alvast dat mist uit water bestaat. De druppeltjes die je op je kleren ziet hangen,
ontstonden uit een hele reeks mistdruppeltjes die bovenop elkaar geland zijn, en samen-
gevloeid. Net zoals motregen op een ruit samenvloeit tot grotere druppels. De individuele mistdruppeltjes
zijn zó klein dat je ze niet apart kunt zien.
Nu moeten we dus alleen nog te weten komen hoe je ginder hoog in de lucht mist moet maken.
Daarvoor moet je weten dat het daarboven koud is. Hoe hoger je stijgt, hoe kouder het wordt.
Als je al eens met een vliegtuig hebt gereisd, heb je de piloot misschien horen aankondigen dat
het buiten min vijftig was, of nog kouder. Nu hangen de meeste wolken wel wat lager dan een
verkeersvliegtuig, maar toch nog op een hoogte waar het ijskoud is.
Terug naar de grond nu, of beter, naar een wateroppervlak. Als de zon schijnt, wordt dat water
warm. Een gedeelte ervan zal verdampen. Hou bij warm weer het niveau van de tuinvijver maar
in de gaten: dat kan gemakkelijk een centimeter per dag zakken.
Die warme waterdamp stijgt op, hoger en hoger. Waarbij het kouder en kouder wordt. Vroeg
of laat zo koud, dat de waterdamp weer begint te condenseren, en druppeltjes vormt. Of zelfs
ijskorreltjes. Daar is je wolk!
Hetzelfde gebeurt in de badkamer: als je een warm bad neemt, verdampt een deel van dat
warme water. Die waterdamp kun je niet zien, maar een eindje verder zie je druppels ontstaan
op de spiegel. De waterdamp die in aanraking kwam met het koude glas van de spiegel, condenseert
opnieuw.In het groot spelen zeeën, meren en rivieren de rol van bad, en de koude
luchtlagen spelen spiegel.
Per jaar verdampt er op aarde 380 000 kubieke kilometer water. Dat vormt allemaal wolken.
Omdat er ook nog zoiets bestaat als wind, hoeven die wolken niet te ontstaan boven de plaats
waar het water verdampte. En eens ze ontstaan zijn, reizen ze onder invloed van de wind verder.
Vaak zie je de wolken boven je hoofd voorbijtrekken. In de wolk botsen druppeltjes tegen
elkaar tot grote druppels. Sommige van die druppels worden weer verstoven door de wind, andere
groeien door. Als ze een millimeter of drie groot kunnen worden, zijn ze te zwaar en vallen
ze naar beneden. Het regent.
Al die 380 000 kubieke kilometer water komen uiteindelijk allemaal weer naar beneden, om
boven of onder de grond terug te vloeien naar de zee, klaar voor het volgende rondje dampwolk-regen.
6.5 EiNdtERMEN
Bij het hoofdstuk ‘Gloeiend heet en ijskoud’ past volgende eindterm:
Natuurwetenschappen – fysica
• F25: De leerlingen kunnen het deeltjesmodel van de materie beschrijven en met behulp van
dit model aggregatietoestanden en fasenovergangen en druk van een gas verklaren
23

EiNdtERMEN
In elk hoofdstuk werd reeds aangeduid welke specifieke eindtermen behaald worden
bij het behandelen van de betreffende wetenschappelijke thema’s. Hieronder staan
nog enkele meer algemene eindtermen die de scholenshow en het educatief pakket
kunnen helpen realiseren.
NatUURWEtENSChaPPEN
WEtENSChaPPELiJKE VaaRdiGhEdEN:
Met betrekking tot een concreet wetenschappelijk of toegepast wetenschappelijk pro-
bleem, vraagstelling of fenomeen kunnen de leerlingen
1: relevante parameters of gegevens aangeven, hierover informatie opzoeken
en deze oordeelkundig aanwenden.
2: een eigen hypothese (bewering, verwachting) formuleren en aangeven hoe
deze kan worden onderzocht.
5: omstandigheden die een waargenomen effect kunnen beïnvloeden, inschat
ten.
7: resultaten van experimenten en waarnemingen afwegen tegenover de ver
wachte, rekening houdende met de omstandigheden die de resultaten kunnen
beïnvloeden.
8: resultaten van experimenten en waarnemingen verantwoord en bij wijze van
hypothese, veralgemenen.
16: De leerlingen kunnen met betrekking tot vakinhouden van de vakspecifieke
eindtermen een voorbeeld geven van positieve en nadelige (neven)effecten
van natuurwetenschappelijke toepassingen.
18: De leerlingen kunnen met een voorbeeld illustreren dat economische en
ecologische belangen de ontwikkeling van de natuurwetenschappen kunnen
richten, bevorderen of vertragen.
De leerlingen (attitudes)
22*: zijn gemotiveerd om een eigen mening te verwoorden.
25*: zijn bereid om samen te werken.
28*: trekken conclusies die ze kunnen verantwoorden.
24

tEChNoPoLiS®,
WaaR EXPERiMENtEREN FUN iS!
Fietsen op een kabel op 5 meter hoogte? Zelf een vliegtuig
aan de grond zetten? In een superzeepbel staan? Een
dutje doen op een spijkerbed? Een wandeling maken op de
Maan? ... Je kunt het zo gek niet bedenken of je beleeft het
in Technopolis®, het Vlaamse doe-centrum voor wetenschap
en technologie.
Technopolis® is geen gewoon museum, maar een doecentrum,
waar je je uitleeft in meer dan 300 experimenten.
Kinderen tussen 4 en 8 jaar kunnen zich uitleven in het
Kinder-doe-centrum, waar 90 bijkomende interactieve
opstellingen werden aangebracht op kindermaat en aangepast
aan hun leefwereld. En in de Doe-tuin kun je zelfs in
openlucht experimenteren.
Je mag hier overal je neus insteken: je voelt, probeert en
experimenteert zelf. Zo begrijp je de dingen beter en sneller
en leer je op een toffe en spannende manier iets bij over
wetenschap en technologie. Je zult merken dat wetenschap
allesbehalve saai is!
Spannende shows en toffe demo’s maken je bezoek aan
Technopolis® extra leuk. Edutainers, Technopolis® medewer-
k- ers, laten je tijdens zo’n show of demo op een leuke
manier kennismaken met wetenschap. Zo kun je bijvoorbeeld
je haren rechtop laten zetten aan de Van de Graaffgenerator.
Niet met gel of haarlak maar ... met elektriciteit!
Regelmatig staan er nieuwe shows en demo’s op het
programma.
Technopolis® trekt er ook regelmatig op uit! Kinderhappenings,
beurzen, evenementen voor het grote publiek ...
Afhankelijk van het soort evenement, zijn we aanwezig met
een stand, een wetenschappelijke doe-hoek, opstellingen
met experimenten, de TechnoVelo® of de wetenschapstruck
MysteriX® .
Voor scholen heeft Technopolis® een uitgebreid educatief
aanbod. Educatieve pakketten en werkboekjes, educatieve
parcours, wetenschapstheater, een wetenschapstruck,
sessies gegeven door edutainers in de school zelf,... Leerkrachten
uit zowel het basis- als het secundair onderwijs
gebruiken het educatief materiaal van Technopolis® om de
wetenschappelijke of technologische lessen aantrekkelijker
te maken.
Op www.technopolis.be vind je gratis downloadbaar
educatief materiaal en meer informatie over het educatieve
aanbod van Technopolis®.
Wil je nog meer experimenteren? Neem dan een kijkje op
www.experimenteer.be. Je vindt er heel wat leuke proefjes
die je thuis of in de klas zelf kunt doen.
Meer info? Surf: www.technopolis.be of bel: 015 / 34 20 00.
Technopolis®, Technologielaan, 2800 Mechelen
25

“hoE zit dat?!”
2de graad Secundair onderwijs