Die Brüderliche Vereinigung - Jac de Groot

De Doperse spiritualiteit in:
Die Brüderliche Vereinigung
Student: Jac de Groot
Vak: Reformatie en Spiritualiteit
Code: GG-DK301709-4
Docent: dr. H. van den Belt
Datum: 26 juli 2010

Inhoudsopgave
1. Inleiding
2. Ontstaan van de Radicale Reformatie tot 1527
3. Visies binnen de Radicale Reformatie tot 1527
4. De Brüderliche Vereinigung kort samengevat
5. Welke spiritualiteit spreekt uit de Brüderliche Vereinigung?
6. Conclusie

Inleiding
Voorafgaand aan deze paper kan er een tweetal vragen gesteld worden over het waarom van deze
paper.
De eerste vraag luidt: “waarom de spiritualiteit van de Doperse (of Radicale) Reformatie
onderzoeken?”
De tweede vraag luidt: “waarom wordt voor dit onderzoek het boekje getiteld “Die Brüderliche
Vereinigung” (in het Engels genoemd: The Schleitheim Confession) gebruikt?
Het antwoord op de eerste vraag is, dat er al vanaf het begin van de Reformatie een radicale
stroming aanwezig is, die niet alleen als doel heeft de kerk te reformeren, maar ook de harten van de
mensen, waarbij de mensen zich als ware moeten losmaken van het instituut, dat de Kerk heet. Deze
radicale reformatie richt zich op het hart en het geweten van de gelovigen.
Het antwoord op de tweede vraag is, dat hoewel de radicale reformatie, hierna aangeduid als
Anabaptistische Reformatie wars is van confessionalisering en geloof vraagt vanuit het hart en niet
vanuit op papier gestelde belijdenissen. Het lijkt daarom tegenstrijdig om juist de kernpunten van de
Anabaptistische Reformatie op schrift te stellen.
In deze paper zal ik steevast de Duitstalige term “Brüderliche Vereinigung” gebruiken, hoewel de
Engelstalige term bekender zal zijn. De Engelse term luidt: The Schleitheim Confession. De redenen
hiervoor zijn:
1. Het document is in Zwitserland in het Duits opgesteld.
2. Het lijkt tegenstrijdig om te spreken over een Confessie, bij een groep christenen, die geen
belijdenisgeschriften hanteren.

Ontstaan van de Radicale Reformatie tot 1527
Lutherse radicalen
Vanaf april 1521 tot begin maart 1522 bevond Maarten Luther zich op de Wartburg bij Eisenach, om
aan vervolging te ontkomen. In deze tijd bleek dat een aantal volgelingen in Wittenberg de
reformatie verder(lees: extremer) en vlugger wilde doorvoeren. De bedoeling was dat de kloosters
gesloten, het celibaat afschaft en de biechtverplichting opgeheven werd. Ook zou de
avondmaalsliturgie versoberd moeten worden. Dit was niet in strijd met de gedachten van Luther en
Melanchton, maar deze twee wilden dit niet in een zeer snel tempo doorvoeren.
Vlak na het kerstfeest van het jaar 1521 kwamen enkele lekenpredikers uit het weversstadje Zwickau
bij Melanchton, die hem vertelden over de openbaringen die zij rechtstreeks hadden ontvangen,
over de noodzaak om de kinderdoop af te schaffen, over grote veranderingen in de samenleving die
op komst waren, en die over de leiding van de Geest. 1 Zij werden de zogenaamde Zwickauer profeten
genoemd. Andreas Karlstadt sloot zich bij deze groep aan. Door Luther werd hij teruggefloten en hij
schikte zich naar diens wil. Wel ging Karlstadt, om de eenswillendheid met God te beschrijven, zich
meer richten op de mystiek.
Een tegenpool van hem was Thomas Müntzer (1490-1525), die meer maatschappelijk gericht was.
Müntzer was er van overtuigd dat de samenleving zou veranderen als gelovigen zouden
samenkomen, zoals de eerste christenen hadden gedaan.
Müntzer had een aandeel in de Boerenopstand in de zomer van 1524, waarin boeren in verzet
kwamen tegen de eisen in geld en diensten, die van hen gevraagd werden.. Hij riep de Saksische
vorsten op tot een grootscheepse aanval op kerk en staat. Müntzer was er namelijk van overtuigd
dat dit een wisseling van aardse machten was, waar hij in Daniël 7 over had gelezen.
Zwingliaanse radicalen
In Zwitserland had iedere grote stad min of meer een eigen reformator. Eén van de belangrijkste is
Huldrych Zwingli (1484 – 1531) geweest. Hij was de reformator van de stad Zürich. Meer nog dan
Luther zocht hij eigen vormen voor de verkondiging van de ‘nieuwe leer’. Hij kwam hier op
Bijbellezing, gebed en prediking. Deze vormden de kern van de dienst. De sacramenten wezen twee
kanten op: een terugwijzing naar de daden van God en een plichtpleging aan de kant van de mens.
In Zürich bevond zich een groep (merendeels jonge) volgelingen, die Zwingli met veel enthousiasme
in zijn reformatie hadden gesteund en zij waren zich in de Bijbel gaan verdiepen. Met Zwingli waren
zij het eens dat de sacramenten ook als ‘Pflichtzeichen’ gezien moest worden. Echter, ze vonden wel
dat Zwingli teveel rekening hield met het stadsbestuur, waarover zij in de Bijbel niets konden vinden,
evenals over de kinderdoop. Dit verschil tekende zich begin 1524 af.
Zij hoopten bij Müntzer meer begrip te vinden. Deze groep zag de doop als een teken van bekering.
Op grond hiervan hadden zij ouders al ontraden hun kinderen te laten dopen. 2
Verdere geschiedenis
Na de brief aan Müntzer werd er gezocht naar meer contact, maar dat is er niet van gekomen. Dus er
restte niets anders dan zelf een weg te vinden. Deze werd gezocht door gezamenlijk uitsluitend de
Bijbel te lezen. Er was geen theologische leider en er werd ook geen steun gezocht bij oudere
schrijvers. 3 Mijns inziens worden er met deze oudere schrijvers de kerkvaders bedoeld, aangezien de
1 O. de Jong, Geschiedenis der Kerk, Callenbach Nijkerk 1992, p. 163
2 De Jong, p. 179
3 De Jong, p. 179

kerkvaders bij de andere reformatoren wel een zeker gezag hadden. De radicalen waren er zeker van
dat in de Bijbel voldoende aanwijzingen te vinden waren voor geloof en leven.
In tegenstelling tot Zwingli wilden zij niet wachten op een reactie van het stadsbestuur over de
reformatie, want zij lazen in Handelingen dat de christelijke gemeente uit bewuste belijders bestond,
die desnoods met de samenleving braken om gehoorzaam te blijven aan Christus’ opdracht. De doop
werd toebediend aan deze belijdenden. 4
Enkele namen in deze groep van de radicale reformatie zijn: Conrad Grebel (die de brief aan Müntzer
schreef), Felix Mantz (taalgeleerde, die nadacht over de taak van overheid) en Jörg Blaurock (een
priester).
Nadat op 17 januari 1525 door de stadsraad van Zürich besloten was dat Zwingli de rechte leer
verkondigde, moesten alle kinderen binnen een week na de geboorte gedoopt worden. Een verbod
op alle samenkomsten van de radicalen volgde op 21 januari van hetzelfde jaar. Velen werden
gevangengenomen en herriepen hun mening. Anderen bleven vrij en verkondigden hun leer elders in
het land.
Onder de nieuwe bekeerlingen was ook Balthasar Hubmaier (1485-1528), de pastoor van Waldshut.
Na zijn bekering begon hij als geschoold theoloog meteen aan een verdedigend geschrift, dat in de
zomer van 1523 verscheen in Straatsburg.
Hubmaier beschreef de doop als een daad van belijdenis, als erkenning van schuldbesef, als belofte
om voortaan Christus’ bevel te gehoorzamen en als openlijk toetreden tot de gelovende gemeente. 5
Ook erkende hij de bevoegdheid van de overheid aangaande wereldse zaken.
Zwingli antwoordde op dit geschrift en stelde op grond van het verbond dat de besnijdenis in het
Oude Testament gelijkstond met de doop in het Nieuwe Testament. Het kerkelijk antwoord luidde,
dat Gods genade voorafgaat aan het menselijk geloof., en dat bij de doop na de belijdenis, de
menselijke geloofsdaad teveel nadruk krijgt.
De grootste pijn zat niet in de theologie, want ook de Dopersen zullen benadrukken dat Gods genade
voorafgaat aan het menselijk geloof, want anders valt er geen belijdenis uit te spreken, maar de
grootste pijn zat voornamelijk in de praktijk van het herdopen.
Vanaf het antwoord van Zwingli op het geschrift van Hubmaier wordt pas gesproken over
Anabaptisten. Wij schrijven dan het jaar 1523.
Na zijn antwoord probeerde Zwingli niet meer de Anabaptisten te overtuigen. Volgens hem vormden
zij een groter gevaar voor de staat, dan voor de kerk, want de Anabaptisten ontkenden immers de
noodzaak van een overheid voor gelovigen. Bucer in Straatsburg bleef proberen de Anabaptisten te
overreden. In Straatsburg mochten de Anabaptisten ook verblijven, mits zij niet predikten.
De Zürcher overheid trad veel strenger op dan die in Straatsburg. In Zürich werden Mantz en
Blaurock gevangen genomen (Grebel was inmiddels gestorven aan de pest). Mantz werd door
verdrinking ter dood gebracht, omdat hij zijn belofte om niet meer te dopen niet was nagekomen.
Blaurock werd gegeseld en verbannen.
In Straatsburg werden gesprekken gevoerd met de reformatoren, maar toen tekenden zich al snel
onderlinge verschillen af bij de Anabaptisten, wat als een teken van zwakte werd uitgelegd.
Martin Bucer, de reformator van Straatsburg, wees de spiritualistische (ervaring door de Geest)
denkwijze van Hans Denck (1500 – 1527) af. Eén van de aanwezige andere Anabaptisten vond dat
Denck niet representatief was voor alle dopersen. Deze man was Michael Sattler, de latere auteur
van ‘Die brüderliche Vereinigung.’
4 De Jong, p. 179
5 De Jong, p. 181

Visies binnen de Radicale Reformatie tot 1527
In het vorige hoofdstuk lazen we al van verschillende radicale reformaties, die wel van elkaar
verschilden, maar ook gezamenlijke standpunten hadden. Over het gezag van de Bijbel (alleen deze
was gezaghebbend) en de Doop bestonden weinig tot geen verschilpunten.
Op het gebied van schriftuitleg bestonden meerdere visies.
Vanuit de Zwingliaanse radicale beweging lijkt een overdenking van de Schrift en het leven vanuit de
Schrift (zonder dit door de Geest ingegeven te noemen) een vooraanstaande positie te hebben.
Karlstadt stond een meer mystieke manier van leven vanuit de Schrift voor. Ook Hans Denck paste in
deze stroming. Hij stond een meer spiritualistisch schriftverstaan voor. Hierin wordt het persoonlijk
ervaren van de Geest bedoeld. 6
Ook op het gebied van het overheidsgezag lijken verschillen te zijn geweest. Hubmaier gaf aan het
gezag van de overheid op wereldse zaken te accepteren. Hier lijkt dus sprake te zijn van een
overheid, mits die geen bemoeienis heeft met de kerk (een soort scheiding van kerk en staat).
Anderen, zoals Müntzer geloofden in een volledige ommekeer van de wereldse macht: alles zal
anders worden. Hier speelde de eschatologie ook een grote rol: de verwachting van Christus’
spoedige wederkomst en het duizendjarig vrederijk.
Zo stonden de Anabaptisten ervoor in 1527. Op bepaalde gebieden eensgezind, op bepaalde
gebieden onderling verdeeld. “Geen goed getuigenis voor de ware christelijke kerk,” zal Michael
Sattler gedacht hebben. Want in 1527 liet hij een aantal Anabaptisten vanuit verschillende plaatsen
bijeen te brengen in Schlaten am Randen (het huidige Schleitheim in het kanton Schaffhausen in
Zwitserland). 7
6 De Jong, p. 181
7 De Jong, p. 182

Die brüderliche Vereinigung 8 kort samengevat
‘Die brüderliche Vereinigung’ start met een korte inleidende brief aan de gelovigen in Christus. In
deze brief wordt de gelovigen troost aangezegd en dat de broeders, die in Schleitheim
samengekomen zijn in eenheid bij elkaar zijn om standvastig te blijven in de Here als gehoorzame
kinderen van God, zonen en dochters, die van de wereld zijn afgescheiden. 9
Na de brief volgt het hoofddeel van het geschrift (dat in de vertaling inclusief noten) 29 pagina’s telt.
Het hoofddeel zijn de zogenaamde 7 artikelen. Deze artikelen gaan over zeven kenmerkende punten
van de Radicale Reformatie. De volgorde waarin deze artikelen behandeld worden zijn:
1) Doop
2) Ban
3) Avondmaal
4) Wereldmijding
5) Ambten
6) Het zwaard / de overheid
7) Zweren / afleggen van de eed
De doop is bestemd voor hen die verlossing geleerd is en die geloven dat hun zonden zijn
weggenomen door Christus en die verlangen in Zijn opstanding te lopen en begraven te worden in
Zijn dood.
De ban is bedoeld voor diegenen, die zich in leer en leven christen noemen, dus de gedoopten.
Indien iemand zich misgaat in leer of leven, zal hij door broeders en zusters tweemaal in stilte
worden gewaarschuwd en de derde keer zal het gebeuren ten aanzien van de hele gemeente,
voorafgaand aan de viering van het Avondmaal.
Voor een ieder die deel wil nemen aan het Avondmaal geldt dat hij/zij één moet zijn met het lichaam
van Christus, dat is de Gemeente. Dit eenworden met het lichaam geschiedt door de doop. Het
Avondmaal is een herinnering aan het gebroken lichaam van Christus.
Aangaande de wereldmijding wordt er gesteld dat er geen gemeenschap is met de wereld en dat wij
ons daarom van hen dienen af te scheiden. De wereld is kwaad. De afzondering maakt ons dat wij
kinderen van God zijn.
In de gemeente is een herder aanwezig. Hij wordt gekozen door de gemeente voor de bediening van
het Evangelie. Als hij de gemeente dreigt te laten verdwalen is het de taak van de gemeente hem
terecht te wijzen. De gehele taak van de herder bestaat uit het lezen uit en uitleggen van de Schrift.
Ook moet hij de gemeente waarschuwen, berispen en de ban toezeggen indien nodig. Tenslotte
8 Voor deze paper maak ik gebruik van ‘The Schleitheim Confession,’ vertaald door John Howard Yoder in 1973.
Gedrukt bij Herald Press, Scottdale (Pennsylvania) en Waterloo (Ontario)
9 J.H. Yoder, The Schleitheim Confession, Herald Press Scottdale / Waterloo, p. 8

dient hij voor te gaan in gebed en de breking van het brood. Als de herder wegvalt, dient er direct
een nieuwe herder gekozen teworden, zodat de kudde niet gaat dwalen.
Het zwaard is een ordening van God buiten de perfectheid van Christus. 10 Het straft en doodt de
slechte mensen. Binnen de perfectheid van Christus is er alleen ruimte voor de ban voor degene die
gezondigd heeft. Wij moeten doen zoals Christus deed: “Ga en zondig niet meer.”
Aangezien Christus geen oordeel velde inzake wereldse aangelegenheden (Luc. 12:13), zo hoeven wij
dat ook niet te doen.
Een christen kan geen politicus zijn, zelfs niet als hij daarvoor gekozen wordt, want Christus zelf
maakte ook geen gebruik van zijn Koninklijke rechten op aarde.
Ten slotte levert het geen gewin op om als christen een bestuurder te zijn, aangezien de overheid
een instelling van God is voor het vlees.
Het is verboden om een eed af te leggen, omdat in de Bergrede Christus zelf het zijn volgelingen
heeft verboden. De reden is, dat wij namelijk niet kunnen nakomen wat wij zweren zullen.
Na de 7 artikelen volgt nog een kleine brief ter afsluiting waarin opgeroepen wordt om Gods wil te
vervullen en daarin standvastig te blijven. Tevens bevat deze afsluiting een waarschuwing om op te
passen voor allen die niet eenvoudig wandelen op de weg van Gods waarheid, die door ‘ons’ in deze
brief op de vergadering is gesteld.
10 Yoder, p. 14

Welke spiritualiteit spreekt uit de Brüderliche Vereinigung?
Wat onmiddellijk opvalt bij het lezen van de Brüderliche Vereinigung is het woordgebruik, dat vooral
gericht is op de Dopersen zelf. Er wordt veel gebruikgemaakt van woorden als wij en ons. Het
geschrift is dus specifiek geschreven voor mensen binnen de eigen kring. Het is kort en de brieven bij
het geschrift zijn bemoedigend voor gelovigen in een benarde situatie.
Hoewel de Engelse vertaling spreekt van een ‘Confession’ een geloofsbelijdenis, is het eigenlijk geen
geloofsbelijdenis, zoals de Twaalf Artikelen 11 en het Nicaeum. 12 Het komt meer in de buurt van
belijdenisgeschrift: een uitleg van de leer.
In beide gevallen blijft het behelpen met het woordgebruik, omdat de Dopersen alleen de Schrift als
gezaghebbende bron accepteren. Een verklaring zoals de Brüderliche Vereinigung kan eenvoudigweg
geen bindende leer zijn.
Zoals ik al stelde, zijn de woorden zeer bemoedigend. Het boekje biedt dan ook handreikingen voor
het goede christelijke leven. Het laat zien hoe de gelovige zijn leven moet inrichten naar de wil van
God en het laat daarmee zien wat de ware christenen aan elkaar bindt.
Leven naar Gods wil
Leven naar Gods wil doe je allereerst door de woorden van het Evangelie te horen, te aanvaarden en
je te laten dopen als volwassene, die zelf deze keuze heeft kunnen maken. Geloof is een eigen keuze,
niet een gegeven dat van ouder op kind overgedragen wordt.
Met deze keuze aanvaard je ook de consequenties die er zijn, mocht je in leer of leven iets misgaan.
De uiterste consequentie is de ban, maar eerst is het de bedoeling je te laten vermanen door je
broeders en zusters in het geloof. Hieruit spreekt een weg tot bekering.
Aan de andere kant betekent het ook dat jij de verantwoordelijkheid hebt een broeder of zuster te
vermanen die zelf een misstap maakt. De gelovige waakt over de ziel van de andere gelovige. Je bent
je broeders hoeder. Niet alleen een oudste of diaken waakt over de zielen van de gelovigen, de
gelovigen zelf ook: het ambt voor alle gelovigen.
Als je als gelovige je bekeert van je zonden, dan kan je vrijuit met je broeders en zusters het
gedachtenismaal aan het lijden en sterven van Christus vieren. Mocht een ander iets op zijn hart
hebben over jou, of jij over een ander, dan kan er nog geen maaltijd gevierd worden. Daarom
geschiedt de onderlinge vermaning ook in de gemeenschap. Wellicht dat de samenkomsten om deze
reden ‘de vermaning’ worden genoemd.
Alleen bekeerden kunnen deelnamen aan de Tafel des Heren. Zij die deelhebben aan de werken van
de duisternis, dienen geweigerd te worden.
Zij die deelhebben aan de werken van de duisternis, zij horen bij de wereld. De christen hoort hier
niet bij. Er is een duidelijke vorm van wij/zij denken. De scheiding tussen gelovigen en ongelovigen is
zeer duidelijk: je hoort erbij, of je hoort er niet bij. Wel of niet. Licht of duister.
Wanneer wij wel meedoen in de wereld, zal Christus ons haten, omdat wij het vlees dienden en niet
Hem.
De gelovigen zijn een eigen gemeenschap, met een eigen Leider: Christus. Christus is in de hemel, de
Gemeente is op aarde. Daarom is er ook een aardse leiding in de gemeente nodig. Degene die de
11 De Apostolische geloofsbelijdenis
12 De geloofsbelijdenis van Nicaea.

gemeente leidt, wordt door de gemeente zelf gekozen. Ook de herder berispt de gemeente waar het
nodig is.
Er kan echter alleen gestraft worden met de ban: het uit de gemeenschap verstoten. Het doden is
niet toegestaan. Het zwaard is door God aan de wereldse overheid gegeven en met de wereld heeft
de gemeente geen band meer. De ban is het terugzetten van een ongehoorzame gelovige in de
wereld.
Ten slotte is er de eed. Dit is ook een wereldse zaak. Het ja van een gelovige is ja en zijn nee is een
nee. Een eed is om te bewijzen dat je de waarheid spreekt. Een gelovige hoeft het niet te bewijzen,
want de gelovige spreekt al de waarheid, want Christus is de Waarheid.

Conclusie
Voor een groep gelovigen, die zwaar vervolgd werden, bood dit geschrift een prachtig houvast naast
de Bijbel. Het laat snel zien hoe je als gelovige dient te leven en mocht je in een discussie raken met
een ander, dan kan je gauw aantonen waarom je bepaalde zaken wel doet (bijvoorbeeld het dopen
van gelovigen) of waarom je bepaalde zaken niet doet (het zweren van een eed). Het geschrift is
makkelijk mee te nemen en goed te verbergen als je gearresteerd zou worden.
Hoe biedt de Brüderliche Vereinigung houvast aan de gelovigen? Door hen te blijven vertellen dat
juist zij het ware volk van God zijn. Zij handelen immers niet zoals de magistraten en de andere
gelovigen, die de overheid erkennen als Gods instrument? Immers, als de overheid Gods instrument
was, zou het de Gemeente niet vervolgen.
Er wordt opgeroepen vast te houden aan het geloof, ondanks alles. Daardoor wordt de gelovige een
martelaar voor Gods troon. Hoewel de kerkvaders niet gelezen werden, kunnen de kerkvaders wel
bekend verondersteld worden bij de gelovigen vanuit hun Katholieke of Protestantse achtergrond.
Veel kerkvaders zijn gestorven voor het ware geloof als martelaar.
Ook lijkt de Brüderliche Vereinigung een onderwijzend karakter te hebben voor de beginnende
gelovigen. Een ‘Anabaptisme voor dummies’ om het oneerbiedig te noemen. In een notendop
worden alle belangrijke thema’s genoemd.
Toch kan ik het niet laten om de Brüderliche Vereinigung te bestempelen als eerste protestantse
belijdenisgeschrift. Immers, hoewel het geschrift bedoeld was voor de gelovigen binnen de eigen
kring, zal het geschrift ook bij de andere protestanten na verloop van tijd wel bekend geworden zijn,
waarmee de Brüderliche Vereinigung ook kon fungeren als geloofsverdediging.
Wellicht dat Calvijn het geschrift ook gekend of in bezit gehad heeft. Dit is niet geheel ondenkbaar,
aangezien hij een vrouw getrouwd heeft, die voorheen Dopers was. Ook op plaatsen waar hij de
thema’s van de Wederdopers behandelt in zijn Institutie zie je dat hij punten volgt, die in de
Brüderliche Vereinigung ook staan. Zoals de kerk, de (kinder)doop, de eed, de overheid. 13
Ten slotte een opvallend gegeven in de 7 artikelen in de Brüderliche Vereinigung: het eerste artikel
(over de Doop) is relatief kort en het laatste artikel (over de eed) is relatief lang. Het lijkt erop dat in
de Brüderliche Vereinigung de volgorde is aangehouden: het kleinste verschilpunt als eerste
behandelen en het grootste verschilpunt als laatste. Blijkbaar bestonden er grote verschillen tussen
de Dopersen in de visie op de overheid en de eed.
Hoewel ik ook verschilpunten in schriftuitleg heb genoemd op pagina 5, komen deze niet terug in de
Brüderliche Vereinigung.
13 Deze passages in de Institutie van J. Calvijn handelen over de genoemde onderwerpen: Boek IV.1.13, Boek
IV.16.1, Boek II.8.26, Boek IV.20.2