Monumentendag 2008 - Historische Kring Haaksbergen

ÉsMSIÈsfc'.-l
,
De oudste qêschléd^nis
,-',v i
.2
MU
8
-
tsrout-e>
>-"v*jgj£-:: • o.

Geologische tijdschaal:
Era: Periode: Tijdvak
Kenozoïcum
Kwartair
Tertiair
Mesozoïcum Jura
Trias
Perm
Carboon
Paleozoïcum Devoon
Precambrium
Siluur
Ordovicium
Cambrium
Holoceen
Pleistoceen
Plioceen
Mioceen
Oligoceen
Eoceen
Paleoceen
Miljoen
jaar:
O
0,01
2,3
5
23
38
54
65
135
190
225
280
345
395
430
500
Archeologische tijdschaal:
periode
Nieuwe tijd
Late middeleeuwen
Vroege middeleeuwen
Romeinse tijd
Ijzertijd
bronstijd
Neolithicum
(nieuwe steentijd)
Mesolithicum
(midden steentijd)
Paleolithicum
(oude steentijd)
atering
1500-heden
1050-1500
na Chr.
450-1050
na Chr.
12 voor-450
na Chr.
800-12
voor Chr.
2000 - 800
voor Chr.
5300 - 2000
voor Chr.
8800 - 5300
voor Chr.
300.000 - 8800
voor Chr.
COLOFON
Deze uitgave in de serie "Open Monumentendag Haaksbergen" kwam tot stand i.s.m.: De werkgroep
Monumenten en Archeologie van de Historische Kring Haaksbergen: René Breukers, Klaas
Faber, Jan Goorhuis, Henk Lammers, Fons Roerink, Ab Radstake, Nico Spit, Hennie Westendorp
en Clemens Wentink
Heemkundegroep Arfgood Buurse: Kees van Rijn
Gemeente Haaksbergen: Gerard Kok en VVV Haaksbergen
Foto's: Henk Krooshof, Kees Muller, Nico Spit en arch. Hist. Kr. Haaksbergen
Eindredactie: Gerard Hofste op Bruinink, Jan Goorhuis, Bram van Leeuwen en Clemens Wentink
Druk: Hassink Drukkers Haaksbergen

Sporen uit het verleden
Het thema van de Open Monumentendag 2008 leidt ons naar het erfgoed uit de
oudste geschiedenis.
Ondanks de invloeden van de natuur en de mens zijn er zelfs uit de beginperiode
van de menselijke bewoning sporen in bodem en landschap terug te vinden.
Met behulp van deze, vaak summiere, overblijfselen uit het verleden is het geschiedenisverhaal
te schrijven. Een verhaal vaak nog vol onzekerheden, want de sporen
uit het verleden zijn vaak op verschillende manieren te interpreteren.
Amateurarcheologen en -geologen trachten het verhaal van lang vervlogen tijden
te vertellen.
Deze fietstocht maakt van u een spoorzoeker. ...op zoek naar meer kennis over het
verleden.... naar het ontstaan van het landschap, naar de levenswijze van de eerste
bewoners.
De tocht leidt u door een prachtig gevarieerd landschap en voert u naar de hogere
zandgronden van Buurse, waar de oudste bewoningsresten te vinden zijn.
Archeologen en geologen van de Historische Kring hebben dit keer een route samengesteld,
die het hele spectrum van het erfgoed omvat: Archeologie, Cultuurlandschap
en Monumenten.
Wij wensen alle spoorzoekers een goede tocht toe...
Clemens Wentink,
Werkgroep Monumenten en Archeologie, Historische Kring Haaksbergen
SPOREN IN HET DORP
In de kern van Haaksbergen zijn ook veel sporen terug te vinden, die ons een verhaal
vertellen over het verleden. De oude structuur van het dorp vertelt ons de ontstaansgeschiedenis.
Alle straten leiden naar de oude Pahcratius waar rond de kerk
de eerste bewoning van het dorp ontstaan is. Oude grondsporen laten zien dat de
Buurserbeek ooit door het centrum stroomde. Het meest opvallend zijn waarschijnlijk
de vele zwerfstenen, die her en der pleinen en plantsoenen sieren.
Vooral Burgemeester Eenhuis was geïnteresseerd in deze relicten uit de ijstijd en
zorgde ervoor, dat een flink aantal grote stenen in het centrum een plaats kregen.
Hij verwierf door deze activiteiten de bijnaam Burgemeester "Steenhuis". Zwerfkeien
doen hun naam eer aan, want zij werden dankzij het landijs, dat meer dan 100.000
jaar geleden Noord-Oost Nederland bedekte, vanuit Scandinavië naar Twente vervoerd.
De grote kei in de tuin van het Gemeentehuis werd in Stepelo gevonden.
Haaksbergenaren waren echte "keiensleppers" want een groot aantal zwerfstenen
werden vanuit de omgeving naar het dorp "gesleept", waardoor Haaksbergen een
echt "keiendorp" werd.
Interessant is, dat aan de vorm van deze granieten stenen nog steeds te zien is

Veldkeien rondom Pancratiuskerk
terug te vinden. Het zijn de stenen,
die door de boeren tijdens
het ploegen op zij gelegd worden
en vaak gebruikt worden
als erfverharding.
Ook de Pancratius wordt nog
steeds omzoomd door deze
veldkeien, een herinnering aan
het verre verleden.
Bouwmaterialen vertellen over
de oudste bouwmethodes.
SPOREN IN DE AARDE
De geschiedenis van het
ontstaan van het landschap
(Geologie - aardkunde).
Haaksbergen ligt in het zuidoosten
van Twente en is de
zuidelijkste gemeente van
de provincie Overijssel. De
maaiveldhoogte in meters
boven N.A.P. bedraagt in het
oosten ongeveer40 meteren in
het westen ongeveer 16 meter.
De bodem loopt dus hellend af
in westelijke richting.
Het grootste deel van de ge-
hoe ze door het
ijs meegesleurd
werden en zijn
dus duidelijk een
herinnering aan
de ijstijd.
Het zijn niet alleen
de grote stenen
of keien, die
opvallen in het
dorpsbeeld, de
kleinere stenen,
de zogenaamde
veldkeien, zijn
ook nog steeds
Grote zwerfsteen in de tuin van het gemeentehuis

meente Haaksbergen ligt geologisch gezien op het Oost-Nederlands plateau. Dit
is het gebied ongeveer ten oosten van de lijn Groenlo - Eibergen - Delden. Op een
enkele uitzondering na worden hoofdzakelijk de geologische afzettingen, die aan of
nabij de oppervlakte voorkomen, besproken. De vermelde Krijtafzettingen komen
voor in het Duitse grensgebied. Het betreft dus afzettingen uit de perioden Trias,
Jura, Krijt, Tertiair en Kwartair.
ARCHEOLOGISCHE SPOREN VAN DE EERSTE MENSELIJKE BEWONING
De "Historische Kring Haaksbergen" onderzoekt de geschiedenis van Haaksbergen.
Dit gebeurt vooral door het onderzoeken van archieven, boeken, tekeningen, foto's
en kaarten. Gelukkig doet ze dit in de ruimste zin van het woord, dus ook in het zgn.
bodemarchief. De archeologen van de vereniging beginnen daar waar de geschreven
bronnen schaars worden of helemaal ontbreken.
Het verhaal van de archeologie moet na het vinden van sporen nog geschreven
worden. Gelukkig heeft Haaksbergen een aantal enthousiaste archeologen gehad,
die meerdere keren met succes vondsten en sporen naar boven hebben gehaald.
De archeologie begint met een tijdsindeling, zoals de steentijd, de bronstijd en de
ijzertijd, genoemd naar de materialen waarvan men de gereedschappen maakte.
Gelukkig heeft Haaksbergen uit al deze perioden vindplaatsen of vondsten gedaan.
Nu gaan we de plaatsen opzoeken, die de bodemgeheimen hebben prijsgegeven en
laten ze in de juiste tijd en de omgeving zien.
Dat we hierbij
meermalen de
Buurserbeek
passeren en
opzoeken, is
niet verwonderlijk.
Voor
de oude bewoners
was
het water van
levensbelang;
het water is
voor onderzoekers
een
Maalstenen uit het Haaksbergerveen gids.
SPOREN IN HET LANDSCHAP
Van het natuurlijk landschap is door de eeuwen heen niet zo veel meer over. Menselijk
ingrijpen heeft een cultuurlandschap ontwikkeld. Deze sporen van menselijk handelen
zijn op talrijke plaatsen zichtbaar. In de route ziet men naast de oude sporen van
menselijk handelen ook de nieuwe ontwikkelingen.

De oude essen herinneren nog aan de kleinschalige landbouw van weleer. Het
ontginningslandschap met haar lange rechte wegen toont hoe vanaf 1900 grote oppervlakten
heide en veen in landbouwgrond veranderden.
Ook nieuwe ontwikkelingen zijn zichtbaar, vaak bedoeld om oude natuurwaarden te
beschermen ofte ontwikkelen. Het Haaksberger- en Buurserveen zijn omringd met
aarden wallen, waardoor het hoogveen tot leven wordt gebracht. Heidevelden worden
geplagd, oude vennen opnieuw uitgegraven. De Vereniging van Natuurmonumenten
en Staatsbosbeheer streven een beleid na van bescherming door ontwikkeling.
Gelukkig worden historische elementen in het landschap steeds beter beschermd.
Hierbij kan men denken aan resten van landweren en natuurlijk aan de Harrevelder
Schans.
Ook oude beeklopen worden nu in veel gevallen hersteld.
De Rijksdienst Monumentenzorg heeft zich de laatste jaren ontwikkeld tot een brede
organisatie, die zich naast bescherming van karakteristieke bebouwing ook bezig
houdt met het cultuurlandschap. Deze geïntegreerde aanpak is terug te vinden in
de nieuwe naam:
R.A.C.M. Rijksdienst voor Archeologie , Cultuurlandschap en Monumenten.
Buurserbeek

VERKLARING TEKENS FIETSROUTE
L.a. = Linksaf en/of links aanhouden
R.a.
JL
ir
IL J| _ JL
Ir il ir —
= i JL T
_L T •l h •
Voorwerpen tentoonstelling
= Rechtsaf en/of rechts aanhouden
= Kruispunt van 4 of meer verharde wegen
= Kruispunt van 4 of meer verharde met zandwegen/fietspaden
= Kruispunt van zandwegen en fietspaden
= Driesprong/T-kruising verharde wegen
= Driesprong/T-kruising verharde met zandwegen/fietspaden
Driesprong/T-kruising van zandwegen/fietspaden
Vertrek vanaf parkeerplaats gemeentehuis
L.a. = Blankenburgerstraat
ATRIUM GEMEENTEHUIS
TENTOONSTELLING
"SPOREN UIT HET VERLEDEN VAN STAD,
LANDSCHAP, ARCHEOLOGIE, E.D."
Kasteel "De Blankenborg"
Ondanks verschillende opgravingen zijn er nog steeds veel raadsels rond het kasteel
"De Blankenborg". Van de bewoners zijn dankzij oude oorkonden, de namen
bekend.
De opgravingen in de 60er jaren leverden enkele interessante vondsten op: Een
leren damesschoentje uit het begin van de 15e eeuw, een voorraadpot notabene
uit de 13e eeuw, jakobakannetjes uit de 15e eeuw. Maar ook palen en paalresten,

vlechtwerk enz. Toch is de nauwkeurige ligging van het kasteel moeilijk vast te stellen.
Ook is het onduidelijk hoe het kasteel eruit heeft gezien. Waarschijnlijk was
het niet veel meer dan een huis, hoofdzakelijk van hout, omgeven door een aarden
wal en een gracht. Wel is bekend dat de oude kerksteeg, die vanaf de Pancratius
westwaarts liep, een verbinding was tussen kasteel en kerk.
np L.a. = Blankenburgerstraat
=fp L.a. = Spoorstraat (Sporen van een handelsweg) o Markt
Rechts om de kerk naar parkeerplaats naast "Wereldwinkel"
In de Spoorstraat zijn in de jaren twintig één meter onder het wegdek boomstammen
aangetroffen. Dit zijn de resten van een middeleeuws wegdek. De handel maakte
in Twente gebruik van wagens. Op de doorgaande tracé's had de weg hieronder te
lijden. Buiten de dorpen was er een diepe spoorvorming, maar binnen de dorpen
werd al vroeg een soort wegverharding toegepast.
Op verschillende plaatsen zijn deze zgn. knuppelwegen aangetroffen. In Haaksbergen
lag onder de huidige Spoorstraat een weg van stammetjes.
Middeleeuwse bestrating Spoorstraat
BENTHEIMERZANDSTEEN
De groeven van Bentheim leverden eeuwenlang het bouwmateriaal voor talrijke
bouwwerken in heel Nederland.
De Pancratius is dankzij deze stenen ook een geologisch monument. Aan de vorm
van de stenen is te zien uit welke periode zij afkomstig zijn. De stenen aan de rechter
zijkant van de toren werden in de 17e eeuw met de hand uitgehakt. Dat is te zien

aan de grillige vormgeving, maar ook aan de steenhouwerstekens, die op de stenen
aangebracht werden, ledere steenhouwer had zijn eigen teken, waardoor zijn dagloon
berekend kon worden.
De prachtige verkleuringen laten zien, dat we hier met echt natuurlijk materiaal te
maken hebben. De vergroting van de kerk in de 19e eeuw (links) vertoont een heel
ander beeld. Hier zijn de zandsteenblokken veel strakker en gelijkmatiger van vorm,
doordat ze uitgezaagd zijn.
Bentheimer zandsteen Pancratiuskerk Voerbak
De zandstenen voerbakken, eeuwenlang gebruikt op de boerderij, hebben een nieuwe
functie gekregen als straatmeubilair. Deze onverslijtbare bloembakken geven het
centrum een geheel eigen karakter. Hopelijk overleven ze alle vernieuwingen.
PANCRATIUSKERK
Deze ligt al eeuwenlang op een verhoogde zandrug in het centrum. Dankzij deze ligging
werd het gevaar van overstroming afgewend, want de Buurserbeek stroomde in
vroeger eeuwen door het centrum. Het niveauverschil is nog steeds zichtbaar.
OUDE BRANDPUT
Oude brandput
Bij de sacristie is nog een oude
brandput te zien, ooit bedoeld als
watervoorraad, nu gedegradeerd
tot bloembak. Misschien kan de put
weer echt put worden, zeker in deze
straat die 150 jaar geleden volledig
uitbrandde.
In de huidige Jhr. Von Heijdenstraat,
bij de kerk, vond men onder de weg
oude bestrating van takkenbossen
en richting Buurse zelfs een plan-

Hoefijzers gevonden in de Jhr. Von Heijdenstraat
Jl
il
L.a. = Ruisschenborgh "Notarishoes" links laten liggen
R.a. = Blankenburgerstraat
kenweg. In de takkenbossen
zijn hoefijzers
gevonden die overeen
kwamen met de hoefijzers
gevonden in het
Mommenriet bij Ane.
Omdat deze afkomstig
waren van de slag bij
Ane tussen de bisschop
van Utrecht en
opstandige Drenten,
kunnen deze gedateerd
worden op 1227
n. Chr, het jaar van
deze slag, die door
de bisschop werd verloren.
"DE KAPPEN": DE LOOP VAN DE BUURSERBEEK
Uit Historie van Haaksbergen deel l (1975):
"Maar bij de Klaashuisbrug stroomde de beek niet zoals nu naar Langelo, maar
volgde ongeveer de huidige Klaashuisweg naar het dorp. Waarschijnlijk heeft deze
weg zijn slingerend verloop te danken aan zijn ligging op de plaats van de oude
beek. Aan weerszijden van de oude beek liggen hier de Honesser erven Saalmerink,
Reimerink, Horstink en Weijenborg, terwijl ook de Bevert zijn land hier had liggen.
Het is niet precies bekend hoe de beek tot ca. 1400/1500 door het dorp stroomde.
Waarschijnlijk bleef hij ongeveer evenwijdig aan de huidige Von Heijdenstraat en
kruiste hij bij het pand nr. 7 de Molenstraat, waar in 1967 in een bouwput de bedding
van de oude beek duidelijk te zien was."
Uit de lezing van Dhr. Nijhuis voor bewoners van het Saalmerink (1993):
"Volgen we nu die oude loop van de Buurserbeek, dus vanaf het punt waar ze toen
bij de thans nog bestaande Klaashuisbrug naar rechts afboog in de richting van het
dorp, dan ligt de thans bestaande Klaashuisstraat voor het grootste stuk op de oude
beekloop "
Door huidige kennis en inzichten is de beekloop nu anno 2008 beter in kaart te brengen,
maar aanvullende boringen door onze werkgroep Monumenten en Archeologie
zullen nog verdere duidelijkheid moeten verschaffen.

Terug en R.a. Sterrebosstraat
JL
ir
L.a. = Brink en rechts aanhouden = Klaashuisstraat
P Rondweg oversteken en vervolg Klaashuisstraat
Na ca. 400 m -|| L. a. fietspad over de hoge es o Kalkovenweg
HET TIJDPERK TUSSEN DE ROMEINEN EN KAREL DE GROTE
WORDT DE MEROVINGISCHE TIJD (400 - 750 N.CHR.) GENOEMD.
Hierna begint de Karolingische tijd, de tijd van Karet de Grote. In de geschiedenisboeken
valt de Merovingische tijd samen met de tijd van de volksverhuizing, maar
door de beschrijvingen van de Romeinen over de stammen aan hun noordgrens
weten we, dat er steeds wisselende bevolkingsgroepen langs de Rijn hebben geleefd.
Na de Romeinse tijd stopte alle schriftelijke vastlegging in onze lage landen.
Sporadisch komen de geschreven stukken weer terug en het is daarom vaak onbekend
wat er precies in onze streek is gebeurd. Ook de archeologie kan door het
ontbreken van voldoende vindplaatsen hier niet altijd een goed antwoord op geven.
We weten dat de machtsverhoudingen veranderd waren en het is bekend dat dit de
tijd van de kerstening is geweest. De Merovingische vindplaats in Haaksbergen is
daarom van zeer groot belang en is één van de weinige archeologische monumenten
in Haaksbergen.
De feitelijke vondsten bestaan uit een waterput en scherven. Het belang zit in het
zgn. bodemarchief d.w.z.. de nog niet gevonden zaken die inzicht kunnen geven in
het leven uit die tijd. De aanwezigheid van een put geeft aan dat er op korte afstand
bewoning is geweest. Het aardewerk is primitiever dan de Karolingische kogelpotten
en de gevonden scherven geven de tijd aan waarin hier bewoning is geweest. De
bewoningsplaats boven op de hoge es, de latere Hones en vlak bij de oude beekloop,
geef t een klassieke nederzettingsplaats aan. Omdat in het centrum van Haaksbergen
Tekening Frankische nederzetting

10
geen sporen zijn gevonden
uit de vroege middeleeuwen
(voor het jaar 1000) is
het mogelijk, dat de bewoningsnederzetting
vanuit de
hoge gronden van de Hones
naar de plaats rond de kerk
is verplaatst. Over de kerstening
van Haaksbergen
is ook te weinig bekend.
Het is niet met zekerheid te
zeggen of dit vanaf Utrecht
of vanaf Munster heeft
plaatsgevonden. Het is te
verwachten dat dit tussen
het jaar 700 en 1000 heeft
plaatsgevonden.
?oS^§ °o%°0
kWr^ c-vV~/ (~s \JC-A w^o,
Plattegrond put uit de Merovingische tijd van de opgraving aan de
Klaashuisstraat
R.a. = Verharde Kalkovenweg, gaat over in fietspad
KRIJTPERIODE
In Haaksbergen komen geen afzettingen uit de Krijtperiode voor die aan of nabij de
oppervlakte liggen. Toch werd in Haaksbergen wel schelpenkalk uit de Krijtperiode
verwerkt. In 1847 begon H. J. Smits een kalkbranderij en een steenbakkerij op percelen
aan de Buurserbeek.
De Kalkovenweg en Kalkdijk ontlenen hun naam aan de kalkbranderij. De schelpenkalk
voerde men aan uit het aangrenzende Munsterland (Wessum); vervolgens
werd ze gebrand in de ovens, gestookt met turf uit het naburige veen. Tot het afzetgebied
van de
kalk behoorde
een groot deel
van Twente en
de Achterhoek.
De aanvoerroute
van de kalk
vanuit Wessum
liep over de huidige
Kalkdijk.
Vroeger, toen
de Buurserbeek
. .— nog bevaren
Kalkovenweg, hoek Schansweg
mp-
werd >
een haventje, de
"Poteerdenhook"

Afbeelding kalkbranderij
' Einde fietspad r.a. Schansweg
L.a. = Welmerweg
R.a. = Laakmorsweg
Afslag l.a. Kalkdijk overgaand in fietspad
: R.a. = Wennewickweg
Rechts aanhouden
in het Assinkbos.
Het is nu nog
zichtbaar als halvemaanvormigediepten
aan beide zijden
van de beek. Van
hieruit verscheepte
men de potaarde,
een zuivere grijswitte
klei uit Lünten,
in het naburige
grensgebied. Deze
klei, bestemd voor
de pottenbakkerijen
was ook een
afzetting uit de
Krijtperiode.
KWARTAIRE PERIODE
De geboorte van het tegenwoordige landschap vond voor het grootste
gedeelte plaats in de geologische periode, die wordt aangeduid als het Pleistoceen.
Deze periode, die twee tot drie miljoen jaar geleden begon, kenmerkte zich door
het optreden van koude (glacialen) en warme (interglacialen) perioden. Met name
de laatste twee ijstijden, het Saalien en het Weichselien waren van grote invloed
op de bodemvorming in Oost-Nederland. In de voorlaatste ijstijd (Saalien), circa
200.000 jaren geleden, werd zelfs de noordelijke helft van ons land tot een lijn van
Vogelenzang - Amsterdam - Arnhem - Nijmegen door landijs bedekt.
Gedurende het Saalien was Haaksbergen met enige onderbrekingen met landijs
bedekt, dat zich voornamelijk in de vorm van ijslobben door de lager gelegen beekdalen
een weg vormde.
De zich uitbreidende landijsmassa bracht veranderingen teweeg in het aanwezige
reliëf en de bodemsamenstelling. Het uit de noordelijke streken afkomstige en a/ge-
11

12
zette materiaal (grond-morene) bestaat uit zand, grind en zwerfstenen en is in het
algemeen als een zwak golvende, tot vlakke afzetting achtergebleven. Plaatselijk
zijn echter ook grondmorene-ruggen gevormd, ondermeer in de buurt van het dorp
Haaksbergen. Vrijwel de gehele gemeente Haaksbergen werd in het Pleistoceen
bedolven onder een laag keileem, dat bestaat uit een mengsel van door het ijsdek
vermalen materiaal en in het ijs meegevoerd grof materiaal als grind en keien. Deze
grondsoort, die in de gemeente op sterk wisselende diepte voorkomt, plaatselijk zelfs
40 cm beneden het maaiveld, is vanwege de geringe doorlatendheid nog steeds van
grote invloed op ondermeer de grondwaterhuishouding.
Gedurende de laatste ijstijd bedekte het vanuit het noorden oprukkende landijs
Nederland niet, maar was wel van grote betekenis voor de verdere voltooiing van het
landschap van Haaksbergen. Door de wind en de rivieren Rijn, Maas en voorlopers
van de Duitse rivieren Wezer en Elbe werd zand uit andere streken meegevoerd en
hier vooral in de (luwe) dalen afgezet. Deze zogenaamde dekzanden dekten als het
ware het grondmorenen- en keileemlandschap toe en komen in vrijwel de gehele
gemeente voor, veelal in een laag, die dikker is dan 125 cm.
De afzettingen manifesteren zich in de vorm van ruggen en koppen en komen voor
langs de Buurserbeek, die zich in de dekzandafzettingen in de loop van de tijd heeft
ingesneden. Een deel van de dekzanden in het zuidoostelijke deel van de gemeente
is afgezet op gronden, die aan een dusdanige erosie hebben blootgestaan, dat de
materialen daterend uit de periode voorafgaand aan het Pleistoceen aan de oppervlakte
kwamen te liggen. Deze gronden worden aangeduid als vereffeningsresten.
In dit gebied komen ook de zogenaamde uitblazingsbekkens voor. Deze zijn ontstaan
doordat ter plaatse relatief grote hoeveelheden zand zijn verwaaid.
Haaksbergerveen, omgeving Wennewickweg

"Dievelaarsschuur"
Turfsteker
Het Holoceen begon
ongeveer 10.000 jaren
geleden en is het
geologische tijdvak,
waarin we ons nog
steeds bevinden. Dit
betekende het einde
van het Pleistoceen
met zijn glacialen
en interglacialen.
De gemiddelde temperatuur
ging aanzienlijk
omhoog en
er ontstond een erg
vochtig klimaat.
De zeespiegel
steeg en door de
overvloedige neerslag
stagneerde het
water. Er ontstonden
uitgestrekte moerassen
langs onze oostgrens
op Nederlands
en Duits gebied. In
het voedselrijke (eutroof)
water van de
moerassen ontstond
een weelderige
plantengroei. Door
het vergaan van de
water- en moerasplanten
ontwikkelde
zich een pakket
laagveen, waarin
bomen verstikten en
afstierven. Het fossiele
hout (kienhout)
van deze bomen
vinden we nog terug
in het veen. Op een
gegeven moment
kon het grondwater
niet meer door
de dikke veenlaag
13

14
dringen. De planten
waren nu aangewezen
op voedselarm (oligotroof)
regenwater
en dit betekende, dat
de veenmossen de
overhand kregen. Het
wortelloze veenmos
(Sphagnum), de belangrijkstehoogveenvormer,
groeide aan
de bovenkant en stierf
aan de onderkant. Op
deze manier vormde
zich het hoogveen.
Dit hoogveen wordt
samengevat onder de
naam Formatie van
Griendtsveen.
Eeuwenlang werd er
turf gestoken in de
veengebieden van
Haaksbergen. De turf
was voor particulier
gebruik, maar ook de
vroegere steen- en
pannenfabrieken en de
kalkovens verstookten
miljoenen turven.
Voor de Tweede
"Knuppelweg" in het "Veen"
Wereldoorlog maakte
de Nederlandse regering al plannen voor een grootschalige ontginning van het
Haaksbergerveen.
In 1939 werd de z.g. "Vorderingswet" aangenomen en kon de Nederlandse Staat
veen onteigenen en wel voor f 0,10 m 2 . Ook werd er in 1940 een grote aarden dam
dwars door het Haaksbergerveen gelegd. Men sprak nu over het Haaksbergerveen
en het Buurserveen. Een gedeelte van het Haaksbergerveen werd ook wel
"Stobbenveen" genoemd. Hier werd veel kienhout gevonden, de z.g. "stobben".
De "Dievelaarsschuur" aan het Dievelaarslaantje, het clubhuis van Scouting
Haaksbergen, is nog een blijvende herinnering aan de vroegere turfwinning in het
veen. Deze turf schuur, in gebruik voor de opslag van de turf, werd verplaatst vanuit
het veen naar zijn huidige standplaats.
De hoogveengebieden langs de grens met Duitsland waren niet alleen een goede
bescherming tegen ongewenste indringers, maar tegelijkertijd ook een hindernis

voor handelscontacten. Daarom werden er op verschillende plaatsen veenbruggen
aangelegd, gemaakt uit berkenstammetjes. Dankzij deze primitieve wegen door het
veen was er toch handel mogelijk.
Omstreeks 1900 werd in het Haaksbergerveen ook een dergelijke verbindingsweg
aangetroffen, 400 meter lang en volgens de pollenanalyse stammend uit 1500-1000
voor Chr. De brug lag op 2 meter diepte in de richting Haaksbergen-Ammeloe.
Er is veel ontgonnen in het veen, maar gelukkig is er toch nog een prachtig natuurgebied
blijven bestaan.
In onze bodem komen we geregeld brokken ijzeroer, ijzerconcreties en klapperstenen
tegen. Het ijzeroer werd en wordt nog steeds afgezet. Het ontstaat door
inwerking van water, zuurstof en humuszuren op de ijzermineralen.
Ijzerslakken
De ijzerconcreties vinden we in het grind, dat in het Pleistoceen (zo'n twee miljoen
jaar geleden) door Rijn en Maas is afgezet. De klapperstenen bestaan uit een harde
ijzerkorst, gevormd om leem of klei. De steen wordt hol door indroging van de klei of
leem en bij beweging klappert de kern.
Eeuwenlang werd het ijzeroer gebruikt als grondstof voor de productie van smeedbaar
ijzer. Men bouwde smeltoventjes van leem met een bodem van veldkeien. De
oerbrokken werden fijn geklopt en gesmolten. Als brandstof voor de oventjes werd
houtskool gebruikt.
In 1978 ontdekte men op de Meijerink Es in St. Isidorushoeve de resten van ijzersmeltoventjes
uit de Vroege Middeleeuwen. Vroeger werden de brokken ijzeroer
ook als bouwmateriaal gebruikt o. a. voor kerken.
L.a. = Broekdijk
R. a. = na huisnr. 21 = fietspad
Fietspad door het bos blijven volgen O boerderij
15

16
GRENSPALEN
Fietsend langs de Duitse grens passeert men vijf grenspalen. De jaartallen in de
grenspalen werden gebeiteld naar aanleiding van de grensverdragen die in dat jaar
gesloten werden. De palen aan de zuidgrens van Haaksbergen dragen het jaartal
1773.
Oudere palen werden nog namen gegeven; er stonden op deze grens b.v.: de
Zigeuner pfael, de Trompeter Pfael en de Sendfelder pfael. In het jaar 1773 is er een
verdrag gesloten als afsluiting van de
onderhandelingen over het twistveld
tussen Gelderland en Overijssel.
Hierna is de grens tussen Overijssel
en Munster met Bentheimerstenen
palen in het landschap vastgelegd.
De palen stonden vanaf de grens
met Gelderland (jurisdictiepaal) tot
de grens met Bentheim (driland).
Deze palen zijn genummerd vanaf
Gelderland; de begin- en eindpalen
zijn van wapens voorzien. Toen
Munster Pruisisch werd, zijn er houten
palen geplaatst; deze zijn verdwenen.
Met de komst van het Koninkrijk
der Nederlanden is de grens tussen
Nederland en Duitsland vanaf Vaals
Grenspaal nr. 833 opnieuw genummerd.
L.a. bij ANWB paddenstoel 25319 en fietspad vervolgen (ca. 10,5 km)
"T" L.a. = Zendvelderweg
Zendvelderweg volgen
P R.a. en na nr. 17, overgaand in fietspad
T L.a. = Zuidgrensweg
JURA PERIODE
Op het punt waar de Zoddebeek te Buurse de grens overschrijdt, ligt op ongeveer 3
meter diepte een zwarte of donkergrijze klei. Deze afzetting behoort tot het tijdvak
Lias uit de Jura periode.
SPOREN UIT DE BRONSTIJD
De oudste bewoningssporen in Twente vinden we op de hoge dekzandgronden in
de nabijheid van beeklopen. Het oosten van de gemeente Haaksbergen-Buurse

voldoet aan deze
landschapskenmerken.
Nabij
de Buurserbeek
en bij de Duitse
grens vinden we
dan ook de oudste
landbouwsporen
in Haaksbergen.
Onder het es- Eergetouw, een soort houten ploeg
dek bij het erve
Harmolle zijn de ploegsporen van een eergetouw gevonden. Een eergetouw was
een primitief soort houten ploeg die de grond niet kon keren, maar wel groeven in
de landbouwgrond maakte.
Deze zijn zichtbaar gebleven en bij de opgraving weergevonden. In de nabijheid
hiervan is een groot aantal bronstijdscherven gevonden, wat duidt op een nederzetting
uit die tijd. Omdat er tevens een klopsteen gevonden is uit de steentijd, is het niet
zeker uit welke tijd deze ploegsporen zijn. Bronstijd nederzettingen zijn zeldzaam.
Ten tijde van de vondst was dit de zevende nederzetting van Overijssel. Volgens een
onderzoek van A. Verlinde, toen provinciaal archeoloog, woonden erin de bronstijd
2000 mensen op de oppervlakte van de huidige provincie Overijssel.
We moeten ons voorstellen dat een nederzetting uit de bronstijd bestond uit drie
boerderijen waar gemiddeld zes mensen per boerderij woonden. De vondsten bestonden
uit bronzen dagelijkse gebruiksvoorwerpen, sieraden en duurzame voorwerpen.
Ook zijn er meerdere grafvelden ontdekt uit deze tijd; twee hiervan liggen ook in
Buurse. In het Zendvelderveld bij de Zuidgrensweg zijn bij diverse ontginningen urnengevonden.
Voordat
er ontgonnen is in de
jaren twintig uit de vorige
eeuw, moeten de
graven nog als heuvels
te zien zijn geweest op
de heide. Toen er in
1975 opnieuw op deze
plek landbouwgrond
ontgonnen werd, kregen
de archeologen
de kans om de graven
in beeld te brengen.
Alleen door de uitspoe-
Zoddebeek en omgeving Hng van de greppels,
17

18
Urn u/t de bronstijd uit één van de graven aan de
Zuidgrensweg. De urn is eerder opgegraven dan de vaststelling
van de greppels van de graven.
L R.a. = Bosmatenweg
overgaand in fietspad
en weer in verharde
weg
Bosmatenweg volgen tot =jk
Jt R.a. = fietspad M u n sterdij k
^p Alsteedseweg oversteken
R.a. O grens
J L.a. o Haarmühle
Tekening Langbedgraf
die jaren daarvoor in de heide
hebben gelegen en hierdoor de
onderliggende zandgrond hadden
verkleurd, kon men de vorm van
de graven vaststellen. Er waren
zeven kringgreppels te zien en
één langbedgraf type Telgte en
twee aansluitende langbedgraven
type Eisen.
Het langbedgraf Telgte kwam alleen
in Westfalen voor en is het
enige in Twente, wel op heel korte
afstand van de huidige grens. De
urnen uit dit grafveld zijn in het
oudheidkundig museum in Leiden
terechtgekomen.
TRIAS PERIODE
De oudste geologische afzetting in Overijssel, die aan de oppervlakte voorkomt,
ligt in het oosten van de gemeente Haaksbergen in de buurschap Buurse. In de
bedding van de Buurserbeek, ongeveer 150 meter voor de grens, is deze afzetting
bij laag water zichtbaar. Beter is de ontsluiting nabij de Haarmühle, aan de Duitse
zijde van de grens. Aan de zuidoever van de beek, direct beneden de watermolen
en ook zo'n honderd meter stroomafwaarts, is de afzetting duidelijk waar te nemen.
Deze afzetting, de zogenaamde Muschelkalk (schaaldieren) formatie dateert uit de
Trias periode (245-208 milj. jaar voor heden) en is ontstaan in een tropische zee.
Vanwege de karakteristieke golfribbels, die in de kalksteen voorkomen, wordt het
ook wel "Wellenkalk" genoemd, een term die vooral in Duitsland gebruikt wordt.

Kalksteenlagen bij de watermolen
2 Bruggetjes watermolen
Haarmühle
over en verharde
weg vervolgen
JL
ir
L.a. fietspad
'Galgenveld' ^
grens met het
informatiebord
'Hessenweg'
a/d rechterkant
R.a. na de
grens/ANWB Watermolen Haarmühle
paddenstoel
24431/001 = wandelpad/terrein Natuurmonumenten
GRAFHEUVELS
Ook in Buurse, achter de boerderij Markslag en doorlopend over de grens ligt nog
een veld met grafheuvels. In deze grafheuvels zijn resten van urnen gevonden. Dit
veld is aan de Nederlandse
zijde geheel met bos beplant,
zodat er van de overgebleven
grafheuvels weinig herkenbaars
te zien is.
Aan de Duitse zijde zijn de
grafheuvels herkenbaar weer
te vinden. Onbekend is hoe de
relatie was tussen de nederzetting
en deze grafvelden.
Wel is bekend, dat dergelijke
Grafheuvel aan de Duitse grens velden lang in gebruik zijn
19

20
geweest. Een enkele keer zijn ze nog in verband te brengen met volksverhalen of
veldnamen; met name de "witte wieffen" spelen in deze verhalen een rol. Het verhaal
van Cato Elderink over de " witte wieffen" op het Langenbelt heeft te maken met
de grafheuvels die bij de Koekoeksbrug te vinden waren.
Het pad blijven
volgen, (hek
open doen)
en heideveld
met grafveld
oversteken
T L.a. en na ca.
100 m (hek
open doen)
en R.a. =
Markslagweg
Tekening kaart grensgebied Buurse
v" a- k ïtc^s. //

Bij erve "'t Marckslagh" kan men aan de buitenzijde aan de sluitsteen boven de
niendeur zien, dat de boerderij in 1825 versteend is, d.w.z. dat het vakwerk met
leemvulling door een halfsteens bakstenen muur is vervangen. In de woonkamer is
achter de schouw nog authentiek oud tegelwerk te zien,
SPOREN BIJ DE BOERDERIJBOUW
In de 16e eeuw verrees het eerste houten skelet, waaraan de rest van het gebouw
werd verankerd. Het houtskelet vormde meestal een soort bouwpakket. De verschillende
onderdelen werden door de timmerman op maat gemaakt.
Daarna werden de onderdelen naar de bouwplaats vervoerd, waar ze met behulp
van toognagels (houten
pennen) in elkaar gezet
werden. Om de juiste onderdelen
bij elkaar te houden,
werden ze gemerkt
met telmerken (zie foto).
Aan het houtskelet zijn
verschillende dingen af te
lezen, sporen van gebruik,
maar ook door aangebrachte
veranderingen
kunnen er sporen van de
geschiedenis van het ge-
Gerestaureerde schuur bouw zelf te zien zijn.
Markslagweg vervolgen
JL
ir L.a. =
einde Markslagweg O
Braambrug
Alsteedseweg
L.a.
fietspad Alsteedseweg
O Natuurvriendenh.
"Den Broam".
(ca. 18,5 km)
LUNCH BIJ "DEN BROAM"
Detail gebintwerk
NATUURVRIENDENHUIS "DEN BROAM" BUURSE
Nivon. (Nederlands Instituut voor Volksontwikkeling en Natuurvriendenwerk) heeft
als doelstelling het welzijn te bevorderen door de mens ten dienste te laten staan
21

22
van het streven om natuur, techniek
en cultuur tot evenwichtig geheel in
ieders leven en in de maatschappij te
verwerken. In 1925 ontstond de afdeling
Enschede, die behalve de activiteiten
wandelen, fietsen, dans, toneel
en zingen ook een eigen vakantieoord
wilde. In 1934 werd die wens vervuld.
Leden, maar ook niet-leden ledengroepen
en scholen kunnen het huis
gebruiken. Het beheer gebeurt volledig
door vrijwilligers.
Vuursteenbewerker
Onderkomen "Den Braam"
DEMONSTRATIE
VUURSTENEN EN
FILM OPGRAVINGEN
DE STEENTIJD
Men verdeelt de Steentijd in drie tijdvakken: Paleolithicum, Mesolithicum en
Neolithicum. De Steentijd, de periode uit de prehistorie waarin de mensen gebruiksvoorwerpen
uitsluitend van steen maakten en nog niet van metaal (aan het eind van
de Steentijd werden van sommige metalen wel sieraden gemaakt). Waarschijnlijk
maakten ze ook wel houten gebruiksvoorwerpen, maar die zijn vrijwel nooit bewaard
gebleven. Een
uitzondering zijn de
in 1994 bij het Duitse
Schöningen gevonden
houten speren van
ongeveer 350.000
jaar oud. Die vondst
maakt aannemelijk, dat
de voorlopers van de
mens al zeer lange tijd
Vuurstenen actieve jagers waren.

PALEOLITHICUM (OUDE STEENTIJD)
De periode van 300.000 jaar tot 35.000 jaar geleden was het tijdvak van de
Neanderthaler. In Europa wordt deze cultuurperiode vaak Mousterien genoemd
naar de Franse vindplaats. Een belangrijke vernieuwing was de Levalloistechniek,
waarbij van een voorbewerkte kernsteen schilfers werden afgeslagen, die als werktuig
dienden, terwijl daarvoor juist de kern als werktuig werd gebruikt na het afslaan
van schilfers.
In de periode van 35.000 jaar tot 8800 jaar geleden ging men over tot het invoering
van klingtechnieken. Verder kwam de ontwikkeling van de cultuur in een stroomversnelling.
Bekende voorbeelden zijn de grotschilderingen in Altamira en Lascaux.
MESOLITHICUM (MIDDEN STEENTIJD)
Deze cultuurperiode in Europa begon na de laatste ijstijd en eindigde toen de samenleving
overschakelde op landbouw en veeteelt en tal van nieuwe technologieën
ontwikkelde of overnam.
Jagen, vissen en verzamelen waren de middelen van bestaan van de mensen in
Mesolithische culturen, die doorgaans als nomaden leefden; nederzettingen waren
zeldzaam en meestal tijdelijk. Vondsten uit het Mesolithicum tonen aan dat steenbewerkingstechnieken
verfijnder werden. Jachtkampen zijn vooral te verwachten op
kleine zandige opduikingen in beekdalen.
In 2002 werd in de nieuwe woonwijk Hassinkbrink te Haaksbergen een jachtkamp
uit het Vroeg Mesolithicum opgegraven.
NEOLITHICUM (NIEUWE STEENTIJD)
Het Neolithicum was de periode in de geschiedenis van de mensheid, waarin de
overgang plaatsvond van jagen en verzamelen naar de akkerbouw en het weiden
van kudden en eindigde met de ontdekking van de metaalbewerking (koper, later
brons), waarna de Bronstijd begon. We kunnen de sporen van deze mensen terugvinden
op de dekzandruggen onder de huidige esdekken.
De hunnebedbouwers waren bewoners van Nederland in het begin van het
Neolithicum. Ze begroeven hun doden in hunnebedden, die vooral in Drente en in
Noord-Duitsland voorkomen. Later kwamen de steenkisten en de grafheuvels. De
grafheuvels hebben vaak een of meer kransen van palen door de voet van de heuvel.
De doden werden begraven in een kuil, waaroverheen de heuvel werd opgeworpen.
Men vermoedt, dat de grafheuvels behalve om de doden een laatste rustplaats te
geven, ook gebouwd en gebruikt werden voor de verering. Op verschillende plaatsen
in Nederland zijn vuurstenen bijltjes uit het Neolithicum gevonden.
In Twente werd bij Nijverdal ook een veenweg uit het Neolithicum opgegraven.
Van "Den Broam" O fietspad Alsteedseweg
R.a. = Alsteedseweg •=> Buurse
23

24
TRIAS PERIODE (VERVOLG)
Op 22 mei 1887 verscheen in de plaatselijke
krant te Delden een bericht,
waarin vermeld werd: "Sinds ongeveer
eenjaar wordt op last van de eigenaar
van Twickel, baron van Heeckeren
van Wasseneer, onafgebroken dag
en nacht een put geboord, om goed
en voldoende drinkwater te verkrijgen.
Men is daarbij tot 1705 voet gevorderd,
dat is 14 maal de hoogte van de kerktoren
van Delden die 125 voet hoog is.
Thans is men naar het schijnt bezig
een dikke en harde zoutsteenlaag te
doorboren; het in de boring ingebrachte
water komt na enige ogenblikken als
pekel weer boven." Rond 1900 werden
verschillende diepteboringen in de
Achterhoek en Twente uitgevoerd en
deze bevestigden, dat zich op niet al te
grote diepte belangrijke steenzoutformaties
in de bodem bevonden. Voorbeeld boortoren zoutindustrie
Door de gunstige ligging op niet al te grote diepte van de steenzoutformaties werden
in Buurse ook diverse boringen verricht. De proefboring bij de Braambrug te Buurse in
1908 stemde overeen met de verwachtingen en de helling was zeer gering. In maart
1910 werd een proefboorinstallatie opgebouwd nabij de school aan de Alsteedseweg
te Buurse. Deze boring trof een zeer gunstige ligging van de Triaslagen aan, waarin
op 270 meter diepte het steenzout van de bovenste Bontzandsteen bereikt werd. De
installatie werd vervolgens ruim 1 km noordwestelijk bij de Oortjesbrug opgesteld
(proefboring Buurse-sluis) en men trof een eveneens vlakke, dus gunstige ligging van
het gesteente aan. Deze tweede proefboring bereikte een diepte van 370 meter.
\n 1911 werd de d iepboring Buurse uitgevoerd in de onmiddellijke nabijheid van
de eerste proefboring van 1910 (proefboring Buurse-school). De boring vorderde
slechts langzaam, daar het taaie Triasgesteente zeer moeilijk boort. Op 270 meter
vond men Rötzout (ca. 210 miljoen jaar oud) en op 875 meter Zechsteinzout (ca.
240 miljoen jaar oud). Het Zechsteinzout vormde zich in het Perm, een periode die
nog weer ouder is dan de Triasperiode. De boring werd gestaakt op een diepte van
917 meter.
In het jaar1918 werd door de regering "De Wet op de ontginning van steenzout bij
Buurse" aangenomen. Het recht van een zoutwinning van zoutlagen in de concessie
Buurse, groot 3030 ha, werd bij de Wet van 1918 toegekend aan de Staat.
De plaats Boekelo werd gekozen i.v.m. de gunstige ligging aan de spoorlijn van
Enschede naar Haaksbergen. Op 23 april 1937 was de officiële opening van het

nieuwe zoutbedrijf te Hengelo Overijssel. In juli 1952 was de stopzetting van het
zoutbedrijf te Boekelo; sedert de inbedrijfstelling was aldaar 1.400.000 ton zout geproduceerd.
OUDE KERKHOF ALSTEEDSEWEG "HERSTELWERKZAAMHEDEN KERKHOF"
N.H. Pastorie en kerk
N.H. kerkhof (oal'n Karkhof)
Nadat in 1857 de kerk en pastorie
gebouwd waren, had men natuurlijk
ook een kerkhof nodig. Op 25 juli 1858
gaven burgemeester en wethouders
van Haaksbergen vergunning tot het
inrichten van een begraafplaats. Dit
gebeurde op een perceel grond door
de Hervormde gemeente van Buurse
gekocht voor f 30 van Jacobus Bos Jan
Harmenzn, va'n Doorns, op voorwaarde
echter dat hij recht had op een stuk
grond, te gebruiken als begraafplaats
voor hem en zijn familie. Er werden tot
1928 mensen begraven op het oude
kerkhof. De nu nog te traceren oudst
begravene is Egbert Roerink, geboren
in 1793 en de laatst begravene is
Janaöke van Heek in 1971.
In Twente, waar men de hierboven
genoemde keileem en klei direct aan
de oppervlakte vindt, was het bij het
bouwen van grote
gebouwen, kerken,
kloosters en boerderijen
vaak goedkoper
de stenen ter plaatse te
vormen en te bakken.
Men noemt deze speciale
techniek de z.g.
veldbrand.
Daar de keileem ook in
Buurse dicht aan het
oppervlak ligt, werden
de stenen van de eerste
R. K. kerk en van
de N.H. kerk te Buurse
door de ingezetenen
25

26
zelf gebakken d. m. v. de genoemde veldbrand. De R. K. kerk werd op 22 november
1854 in gebruik genomen en de N.H. kerk op 1 november 1857.
Betreffende de eerste R. K. kerk te Buurse, tekende Johannes Hermannus van Mast
het volgende op in zijn "Jouwernaal ofeene gedagtenisse voor het nageslagte": "de
steennen aan de kerk zijn gemaakt door ons ingezetenen, bij het woonders huis van
Haemüle en toen de groene steenne een winter in het schaapsschot van Harmeule
gezeten en 't zomer op volgede gestookt op het veld
evenagter de Bramerbrugge dus die het leest kan ook begrijpe, dat dit een stuk werk
was maar nog waren we blijde dat wij een kerk kreegen want voor dien tijt moesten
wij allen naar Haaksbergen daar hoorden wij destijds onder de Kerk. De kinderen
moesten er naar de Kindeleer en alles moeste daar natuurlijk geschieden om dat dit
in pruissische niet mogte geschieden."
In de afrekening van de bouwkosten voor de N.H. kerk te Buurse werd vermeld, dat
de aannemer 1550,00 gulden betaalde voor de stenen, die door de gemeenteleden
van Buurse zelf gebakken en aangevoerd waren.
SPOREN UIT DE IJZERTIJD / ROMEINSE TIJD
Door opgravingen krijgen we een beeld van de Romeinse invloeden in die tijd. In
het zuiden van Nederland Romeinse bebouwing, bruggen en tempelresten. In het
noorden vinden we handelssporen terug, zoals munten en voorwerpen, samen met
inheemse bewoningssporen uit de ijzertijd.
De mooiste opgraving in Haaksbergen is misschien wel het archeologisch onderzoek
op de Buurser-Es, tussen de beide dorpskernen. Er is hier een duidelijk bewijs
gevonden van uitgebreide bewoning uit de ijzertijd. Er zijn resten van een nederzetting
opgegraven met meerdere boerderijplattegronden. Op de opgravingstekeningen
zien we dat er nog een deel van de nederzetting onder de Alsteedse weg
ligt. Bij de opgegraven plattegronden vinden we drieschepige boerderijen maar ook
eenvoudige plattegronden en opslagplaatsen (spiekers). Hiertussen zijn ook drie
plattegronden gevonden in lagen over elkaar. Dit betekent dat er na de afbraak
van het oude bouwwerk op dezelfde plaats opnieuw is gebouwd. De leeftijd van de
boerderijen uit de vroege geschiedenis was beperkt, omdat de staanders van de
constructie in de grond gegraven werden. Het gebruikte hout was in veertig jaar
doorgerot. Deze drie plattegronden geven dan een tijd van minstens 120 jaar bewoning
aan. Rond het jaar duizend past men de ankerbalkconstructie toe waarbij het
houtskelet op een fundering werd gezet, uit de grond. Vergelijken we de bewoning
met andere opgravingen uit die tijd, dan waren dit geen kleine hutjes zoals die bv.
in Losser zijn opgegraven. De plattegronden zijn minder strak en recht zoals bij
opgravingen in noord-Twente, maar wel te vergelijken met de plattegronden op de
Enschedese essen. Opvallend is dat er op een kleine oppervlakte verschillende
soorten huisplattegronden zijn gebouwd. De nederzettingsplaats bevindt zich nu
onder een hoge es, toen een dekzand verhoging, vlakbij de loop van de oude beek,
een bewoningsplaats bij uitstek.
De datering is gedaan aan de hand van scherven en daarom weten we dat deze
nederzetting uit de ijzertijd stamt. Heel bijzonder is de vondst van een scherf ro-

meins aardewerk
zgn. "terra sigillata".
Dit aardewerk
is het luxe
aardewerk uit de
Romeinse tijd
en werd in zuid-
Gallië gemaakt.
Onderzoek wees
uit dat deze
scherf in de
tweede eeuw na
chr. gemaakt is.
Hier vinden we
dus een duidelij-
Buurser es met kerktoren op de achtergrond
ke aanwijzing van
handel met het Romeinse Rijk. In Twente is bijzonder weinig van dit "terra sigillata"
gevonden. Op andere plaatsen in Twente zijn wel munten gevonden, ook een bewijs
van handel. De archeoloog Verlinde, die de opgraving begeleidde, veronderstelt
zelfs dat er een handelsweg vlakbij deze nederzetting moet hebben gelegen. De
nederzetting moet na deze tweede eeuw na chr. zijn verlaten; dit gebeurde normaal
als de grond was uitgeput. De landbouwmethode met plaggenbemesting moet vanaf
p- -r

28
de tiende eeuw toegepast zijn. In de periode daarvoor is het niet duidelijk of er alleen
verrijking van de grond door de brandmethode werd toegepast of dat er al mest werd
gebruikt. Het feit dat er zo'n lange tijd bewoning is geweest geeft aan, dat er iets
gedaan is om de uitputting van de grond te voorkomen. Het is ook mogelijk dat in
die tijd steeds nieuwe akkertjes langs de beek zijn ontgonnen, tot het moment dat de
afstanden te groot werden en men gemakkelijker de huizen verderop kon bouwen.
Dit betekent wel dat we langs de oude beekloop meer bewoningsplaatsen kunnen
verwachten. Het is ook duidelijk dat de oudste landbouw in Haaksbergen in Buurse
te vinden is en ook dat we hier landbouw uit verschillende periodes tegenkomen.
Bij ANWB bord op H= overgaand in Haaksbergerweg en rechtdoor
Na ANWB bord 1e =j| L.a. = Zendvelderweg
T.h.v. Erve Nijenhuis Zendvelderweg hoog model "schoapsschot" die voorkomt in
oost-Twente en aan de Duitse kant van de grens.
De bekende schrijfster Cato Elderink vertoefde regelmatig op het Erve. Op 100 m
•=> grens lokatie oude watermolen
Oude schaapskooi erve Nijenhuis
p R.a. bij ANWB paddenstoel 24430 (na ca. 900 m) = Broekdijk
(ca. 22,5 km)
db R.a. = Munsterdijk O op ca. 75 m van de voorrangsweg

=j L.a. Höfterveldweg overgaand in fietspad en rechtdoor op verharde weg
en weer overgaand in fietspad o verharde weg = Kalkdijk
T R-a- = Kalkdijk
TT R.a. = Laakmorsweg
d L.a. = Welmerweg
ïf R.a. = Schansweg O "De Schans" (ca. 28,0 km)
LANDWEREN EN HANDELSWEGEN
In het natuurgebied bij de schans werden bij het afplaggen van de heide karrensporen
gevonden. Hier lag vroeger de Hellweg, de handelsweg naar Duitsland. Op deze
plaats is een sluitgewicht gevonden uit 1300, een bewijs dat over deze weg belangrijke
handelaren zijn getrokken. Een dergelijk sluitgewicht was een kostbaar handelswerktuig,
gebruikt voor het afwegen van goederen met een hoge prijs per gewicht
zoals b.v. edelmetalen. Onder de heide liggen nog de sporen van de zwaar beladen
wagens (hessenwagens), waarmee men de handelswaar vervoerde. Langs de weg
vinden we nu nog de wallen van de landweer welke langs deze weg gelegen heeft.
Een landweer is een verdedigingswerk waarvan de oorsprong in de verre oudheid
ligt. Toen de mensen gingen wonen in nederzettingen gebeurde dit ook om have
en goed te beschermen.
De oudste verdediging
bestond uit wallen en
grachten. Deze zijn door
de eeuwen heen gebouwd
en werden in het
open veld landweren genoemd.
Deze landweer
in Haaksbergen is vergelijkbaar
met de landweerdie
vanuit Deventer
werd aangelegd aan het
eind van de veertiende
eeuw. Het graven van
deze landweer wordt
in de cameraarsrekeningen
van Deventer
genoemd, gelijk met het
graven van de bovenloop
van de Schipbeek.
De landweer op deze
Pijl of sluitgewicht plaats was gebouwd om
29

30
Landweer met weg
Landweer
Begroeiing
Bij een landweer worden bestaande landschapselementen,
zoals waterlopen, begroeiing en heuvelruggen zoveel
mogelijk in het verdedigingswerk opgenomen.
Doorsnede /andweer
de grens van Salland
te verdedigen en liep
gelijk op met de weg
van Deventer naar
Twente. De Hellweg
in Haaksbergen was
een verlengde van
deze weg en we kunnen
aannemen, dat
de landweer die deze
weg geleidde, ook
in de middeleeuwen
gebouwd is. Het is
nu nog te zien dat de
landweer hier is opgebouwd
uit een dubbele
wal. Oorspronkelijk
liep deze vanaf het
galgenslat tot aan de
Laakmors. Nu begint de landweerbij de Buurserstraat en is in het natuurgebied nog
te traceren. De meeste landweren sloten een stadsgebied af en hielden op bij moerassen.
Ze stonden haaks op de wegen en bij de doorgangen was vaak een afsluitboom
of een hek geplaatst. Op deze plaatsen werd dan tol geheven. Eenvoudige

landweren werden in de marken gebruikt als veescheiding. Die bestonden uit enkele
wallen, vaak op de markegrenzen.
In Haaksbergen is gelukkig nog een oude lange landweer te vinden waarbij de sporen
van de handelsweg nog terug te vinden zijn.
Sporen van de middeleeuwse handelsweg Deventer-Münsterland door Haaksbergen,
in de 17e eeuw als "Hellwegh" beschreven. Pijl of sluitgewicht, gevonden op het
oude tracé van de weg bij de schans, datering 1300 na Chr.
"DE SCHANS"
De Harrevelder Schans is een vierhoekige veldschans die tijdens de 80-jarige oorlog
als verdedigingspunt werd gebruikt.
Op 3 juni 2000 is de Compagnie Grolle opgericht, als onderdeel van de Stichting
Vrienden van de Grolse Kanonnen. In eerste instantie werden de leden van de
Compagnie Grolle uit de Kanonniers gerekruteerd; later worden er zelfs huurlingen
van buiten de stad in dienst genomen.
De soldaat in het Staatse leger droeg zijn dagelijkse kloffie in de meest bonte kleurencombinaties,
aangevuld met bewapening die bij zijn functie hoorde. Dus zie je de
kenmerkende wollen pofbroek tot net onder de knie en als bovenkleding een nauwsluitende
jas of wambuis, afgezet met tientallen kleine knopen. Bodemvondsten van
dergelijke knopen, gedaan in en rond Groenlo, dienen als voorbeeld. Een vilten hoed
voorzien van struisvogelveren of helm maakt het beeld af. De kapitein is natuurlijk
direct aan zijn duurdere uitrusting en kleding te herkennen. De vrouwen
(marketentsters) en kinderen, die met de soldaten meetrokken op veldtocht tijdens de
Tachtigjarige Oorlog, ontbreken ook bij de Compagnie Grolle niet. Een schrijver, een
vaandeldrager
en een aantal
piekeniers maken
het plaatje
compleet.
Enkele leden
hebben zich
bekwaamd in
het koken van
die tijd. De
aardappel staat
nog niet op
het menu. De
dagelijkse kost
bestaat voor het
grootste deel uit
stoofpotten. Het
eet- en drinkge-
"De Harrevelder Schans" rei dat gebruikt
31

32
Afbeelding roerschutter
wordt, is door een pottenbakker gemaakt naar bodemvondsten uit de omgeving van
Groenlo, daterend uit het begin van de 17de eeuw.
Er worden negen lontslotmusketten aangeschaft. Het zijn replica's van de wapens
uit de Tachtigjarige Oorlog. De musketiers bekwamen zich in het op een veilige
manier, historisch verantwoord afschieten van een musket. Hiertoe wordt 'de
Wapenhandelinghe' gebruikt, een instructieboek uit 1607. Met behulp van 42 etsen
van de hand van Jacob de Geijn worden hierin de handelingen om een musket af te
schieten gevisualiseerd. De kapitein kent alle commando's die de handelingen vergezellen
en zo ontstaat een strak georganiseerde dr/'//. Je kunt met recht stellen dat de
musketiers van de Compagnie Grolle hun wapen afvuren zoals 400 jaar geleden voor

het Staatse leger
van prins Maurits
is vastgesteld.
Compagnie Grolle:
veel meer dan
soldaatje spelen
alleen.
^ Terug Schansweg en L.a.
Tekening veldtocht 80-jarige oorlog
=H R.a. = Huttenweg, na huisnr. 11 aardappelkelder rechts in weiland
TERTIAIRE PERIODE
De oudste Tertiaire afzettingen, die in onze gemeente dagzomen, liggen ten oosten
van Buurse. Ze behoren tot het tijdvak Eoceen. Deze afzettingen bestaan uit een
groengrijze zandige klei. Op de grens van Overijssel en Gelderland en de gemeenten
Berkelland en Haaksbergen worden op geringe diepte lagen vette klei uit het tijdvak
Oligoceen (Tertiair) aangetroffen. Deze lagen zijn vaak bedekt met keileem uit de
voorlaatste ijstijd (Saalien). De vette klei is zeergeschikt voor de vervaardiging van
dakpannen en de meer zandige klei voor het bakken van stenen. In het midden van
de 19e eeuw bevonden zich in dit grensgebied verschillende steen- en pannenbakkerijen
o.a. Jordaan en Wantia op Gelders gebied en Dievelaar op Overijssels gebied.
De steen- en pannenbakkerij "D'n Aov'n" van A. J. Dievelaar bevond zich aan
de Appelhofweg. In het bos achter de boerderij "De Appelhof" vinden we nog sporen
33

34
Aardappelkelder
van de vroegere
kleigaten.
"De Appelhof"
werd in 1872
gebouwd in opdracht
van J.A.
Dievelaar als
woning-kantoor
van het bedrijf.
In 1905 overleed
J.A. Dievelaar
en aangezien
zijn zonen het
bedrijf niet wilden
voortzetten,
werd het bedrijf
stilgelegd.
dp Klaashuisstraat/Onlandsweg oversteken en Huttenweg vervolgen
TT R.a. = Morsinkhofweg
dt L.a. = Hasseltweg
dt L.a. = Korenmolenweg > Oostendorper watermolen
SPOREN VAN WATER
Bij de watermolen wordt de Buurserbeek opgestuwd. De kracht van het opgestuwde
water werd gebruikt om de molen aan te drijven. In de molen ziet u hoe al eeuwenlang
de waterkracht wordt gebruikt voor het produceren van olie en meel. Stroomafwaarts
van de watermolen wordt het water op een heel andere wijze gebruikt. De sporen
hiervan zijn weer zichtbaar gemaakt in het waterpark van het Lankheet.
Al sinds de middeleeuwen werd het water gereguleerd om het te gebruiken voor de
landbouw.
De aanwezige vloeiweiden zijn hersteld en oude waterlopen zijn weer zichtbaar gemaakt.
In de oude omvloed van de watermolen zijn de stuwen herbouwd, die ooit
voor de scheepvaart zijn aangelegd. Zo zijn de sporen van de 17e en 18e eeuwse
handel op het water van de Schipbeek-Buurserbeek weer zichtbaar gemaakt.
De "Historische Kring" geeft uitleg over dit gebied, op vaste tijden of op aanvraag.
Tijdens rondleidingen wordt er uitleg gegeven over het rijke verleden van dit gebied,
de wetenschappelijke kant van de waterzuivering en de kunstwerken.

De rondleiding vindt plaats op elke eerste zaterdag van de maand. De start is om
10.00 uur vanaf het veldwerkcentrum aan de Lankheterweg nr. 6 en de wandeling
duurt ca. 2,5 uur.
Ook de watermolen is te bezoeken.
Oostendorper watermolen
Oostendorper watermolen = einde tocht = finish (ca. 32,0 km)
35

36
Archeologie, ons erfgoed onder de grond, is nog vaak onbekend en onzichtbaar
voor het grote publiek.
De werkgroep Monumenten en Archeologie probeert de oudste geschiedenis
van Haaksbergen meer zichtbaar te maken door:
• Alle vondsten ooit in Haaksbergen gedaan te inventariseren en op een kaart aan
te geven (vondstenkaart).
• De locatie van het kasteel Blankenborg nauwkeuriger te bepalen.
• De oude loop van de Buurserbeek door het centrum nader te lokaliseren.
• Nog meer verloren markepalen terug te vinden.
• Onderzoek te verrichten naar vluchtburchten in de omgeving.
• Het lokaliseren en restaureren van grafheuvels in het grensgebied.
• In het landschap aangeven waar belangrijke archeologische vondsten gedaan
zijn.
• Onderzoek verrichten naar verdwenen landweren en watermolens.
• In het algemeen historische kenmerken zoals bijvoorbeeld oude veldwegen en
kerkepaden in het landschap behouden of herstellen.
Opgraving Hassinkbrink
Heeft u iets te melden of wilt u meewerken:
Informatie Historisch Centrum Markt Haaksbergen
Donderdag 6 november 2008 om 20.00 uur in de Richtershof lezing:
Moderne archeologie in Twente en Haaksbergen.