Skåder glasenom på bordenom i Krogenom ... - Muriel Norde

Skåder glasenom på bordenom i Krogenom: naamvallen als stijlmiddel
Muriel Norde
0. Voorwoord
Het onderstaande artikeltje is een samenvatting van (een gedeelte van) een lezing met de titel “Is
loss inevitable? On the reinforcement of nominal inflection in Continental Scandinavian” die ik in
April 2001 gehouden heb op de Germanic Linguistics Annual Conference te Banff, Canada. Deze
lezing was een zogenoemde projectpresentatie, waarbij een onderzoeker de beginselen van een
nieuw onderzoeks(deel)project presenteert. Doordat er van alles tussendoor kwam ⎯ nieuwe baan,
nieuwe baby ⎯ is het sindsdien op de plank blijven liggen. Ik hoop het ooit weer eens op te
kunnen pakken, maar het lijkt me ook een aardig onderwerp voor een scriptie of, waarom niet, voor
een proefschrift.
1. Inleiding
Eén van de meest ingrijpende veranderingen in de geschiedenis van het Zweeds is het verdwijnen
der naamvallen. Het Oudzweeds kende er nog vier, voor drie grammaticale geslachten (het
mannelijk en het vrouwelijk waren nog niet samengevallen tot een utrum-genus), waardoor er een
relatief groot aantal declinaties was. Zoals blijkt uit Tabel 1, leek de verbuiging van substantieven
(evenals die van de adjectieven) sterk op die in het Oudijslands (zie Noreen 1904, Wessén 1968).
Tabel 1: Enkele Oudzweedse paradigmata: substantieven
mannelijke mannelijke vrouwelijke onzijdige mannelijke vrouelijke
a-stammen u-stammen -stammen a-stammen an-stammen n-stammen
NOM fisker sun siang skip biti vika
GEN fisks sunar siangar skips bita viku
DAT fiski syni siangu skipi bita viku
ACC fisk sun siang skip bita viku
NOM fiskar synir siangar skip bitar vikur
GEN fiska suna sianga skipa bita vikna
DAT fiskum sunum siangum skipum bitum vikum
ACC fiska syni siangar skip bita vikur
fisker ‘vis’; sun ‘zoon’; siang’ bed’; skip ‘schip’; biti ‘stukje’; vika ‘week’
Dit proces van deflexie, dat vele eeuwen in beslag nam, werd veroorzaakt door een complex geheel
van factoren, dat ik hier verder niet kan bespreken (zie hiervoor Norde 2001a en 2001b). Al in de
oudste geschreven tekst, Äldre Västgötalagen (eerste volledige handschrift jaren 1280), zijn de
eerste tekenen van deflexie zichtbaar ⎯ vaak treft men hier vergelijkbare constructies aan waarbij
de naamvalsuitgang de ene keer wel, de andere keer niet ontbreekt:
(1) a. Huggar maþær hand af man […] VgL: Sm4
hakt-3SG man-MASC.SG.NOM hand-FEM.SG.ACC van man-ø
‘Wanneer een man de hand van een andere man afhakt […]’
b. Hugger næsær af. manni. […] VgL: Sm4
hakt-3SG neusvleugel-FEM.PL.ACC van man-MASC.SG.DAT
‘Wanneer [een man] de neus van een andere man afhakt […]’
Verdwenen echter alle uitgangen zonder meer? Neen. Eén uitgang, -s, evolueerde van
genitiefuitgang enkelvoud bij bepaalde mannelijke en onzijdige declinaties tot “s-genitief”, een
enclitische possessiefmarkeerder die in het Moderne Zweeds aan (zeer uitgebreide) woordgroepen

gehecht kan worden als in en artist som jag inte tycker oms platta (informeel, zie Norde 1997,
2006). De nominatiefuitgangen meervoud overleefden in de meeste gevallen als
meervoudsuitgangen, en er kwam zelfs een nieuwe uitgang bij: de –n voor onzijdige woorden die
eindigen op een klinker (äpple – äpplen, zie Wessén 1968:200ff.). In dit artikel wil ik echter nog
een andere mogelijkheid bespreken, namelijk het (tijdelijke) behoud van naamvalsuitgangen als
stijlmiddel.
2. Naamval als stijlmiddel
Dat verbogen en onverbogen vormen lange tijd naast elkaar bleven bestaan, bood een
Middeleeuwse dichter veel voordeel: om aan de regels van rijm en metrum te voldoen, kon deze
immers vaak uit twee vormen kiezen. Dit wordt geïllustreerd door de volgende versregels uit de
Eufemiavisa Ivan Lejonriddaren, een Oudzweedse bewerking uit ca. 1300 (oudste volledige
handschrift ca. 1400) van Chrétien de Troyes’ Yvain ou le chevalier au lion. In voorbeeld (2)a heeft
de dichter een woord nodig dat rijmt op är, en kiest daarom de vorm kär, ook al zou dit adjectief
eigenlijk de accusatiefuitgang –an moeten dragen. In voorbeeld (2)b zien we deze vorm wel, omdat
deze regels vrouwelijk rijm hebben en käran in ieder geval nog gedeeltelijk rijmt met ärä (over het
algemeen overstijgt het niveau van Ivan niet dat van het gemiddelde Sinterklaasgedicht). Het woord
ärä op zijn beurt is eigenlijk ook “fout”, omdat het de accusatiefvorm äro zou moeten hebben, zoals
in voorbeeld (2)c.
(2) a. aff alth thet folk ij landith är,
van al het volk in land-DEF is
the hafua honum alle saman kär Iv 113
zij hebben hem alle samen lief-Ø
‘[Ivan krijgt lof en waardering] van alle mensen in het land, zij hebben hem allen lief’
b. the halde honom werdogh oc haffue han käran, Iv172
zij houden hem waardig-Ø en hebben hem lief-ACC
thäs fanga the badhä priis och ärä,
dat-GEN krijgen zij zowel lof als eer-NOM
‘zij waarderen hem zeer en hebben hem lief, daarvan zullen zij nog profijt hebben’
(c. thäs hafuin ij badhe äro ok priis Iv 43
dat-GEN hebben-2PL jullie zowel eer-ACC als lof
‘daarvoor zullen jullie zowel lof als eer ontvangen’
Krijgt men bij deze auteur in ieder geval nog de indruk dat deze nog wel bekend is met de
verbuigingsregels van het klassieke Oudzweeds, enkele eeuwen later is dit zeer zeker niet langer het
geval. Schrijvers en dichters uit de zeventiende, achttiende en negentiende eeuw wilden ook nog
wel eens uitgangen gebruiken, maar uit de vele fouten die zij daarbij maken blijkt duidelijk dat de
naamvallen van hun eigen taalsysteem geen deel meer uitmaakten. Bij veel van onderstaande zinnen
zal een Middeleeuwse Zweed daarom ongetwijfeld in schaterlachen zijn uitgebarsten: in zin (3)a
wordt een mannelijke vorm van het adjectief gebruikt om naar een vrouwelijke persoon te
verwijzen; in (3)b wordt ook een mannelijke vorm van het adjectief gebruikt voor een vrouwelijk
persoon, en staat het adjectief ook nog eens in de verkeerde naamval (het zou een nominatiefvorm
moeten zijn); en de auteur van (3)c maakt het helemaal bont door een accusatiefvorm van het
adjectief naast een nominatiefvorm van het substantief te gebruiken.
(3) a. LÄTTJA […] är from, och spaker Herc 107

Lättja-FEM is vroom-Ø and schrander-MASC.SG.NOM
‘Lättja is vroom en schrander’
b. Rank hon är som ungan lind Agne 13
rank zij is als jong-MASC.SG.ACC linde-COMM(FEM)
‘Zij is rank als een jonge linde’
c. Om våra knep någon gång komme för ljusan dager? FörfOsk 16
als onze truukjes een keer kwamen-SUBJ voor licht-MASC.SG.ACC dag-MASC.SG.NOM
‘Stel dat ons bedrog op een dag aan het licht zou komen?’
Naamvalsuitgangen, ook als deze foutief gebruikt werden, maakten een enigszins plechtige indruk.
Waarom was dat? Waarschijnlijk hebben zij deze hoge status te danken aan de reformatorische
Bijbelvertalingen, met name die uit 1541 (Gustav Vasas Bibel) die, net als overig “onze”
Statenbijbel, gekenschetst wordt door archaïserend taalgebruik (Ståhle 1970:31ff.). In onderstaand
fragment is een dergelijk staaltje van verbuiging te zien, dat vooral door de opsomming een statige
en deftige indruk maakt:
(4) Wij wete wel at Laghen är godh, tå man henne retteligha brukar, wetandes, at them
retferdigha är ingen Lagh satt. Vthan oretferdighom och olydighom, ogudhachtighom och
syndarom, ohelighom och oandelighom, fadhermördarom och modhermördarom,
mandråperom, bolarom, drengiaskendarom, menniskiotiuffuom, liugharom, meenedharom,
[…] (1Tim 1:8-10)
‘Doch wij weten, dat de wet goed is, zo iemand die wettelijk gebruikt; En hij dit weet, dat
den rechtvaardigen de wet niet is gezet, maar den onrechtvaardigen en den halsstarrigen, den
goddelozen en den zondaren, den onheiligen en den ongoddelijken, den vadermoorders en
den moedermoorders, den doodslagers, Den hoereerders, dien, die bij mannen liggen, den
mensendieven, den leugenaars, den meinedigen […]’
Deze kenmerkende stijl werd geparodieerd door Carl Michael Bellman (Larsson & Hellquist
1967:18, 92), bijvoorbeeld in de proloog van Fredmans Epistel 1:
(5) drick käre Bröder; Skåder glasenom på bordenom i Krogenom; betraktom Stopenom på
hyllomen inom Skåpdörrenom
‘Drink, geliefde broeders! Aanschouw de glazen op de tafels in de kroeg; kijk naar de
kannen op de planken achter de deuren van het buffet […]’
Hier zien wij een opsomming van de datiefuitgangen –enom (oorspronkelijk
MASC/NEUT.SG.DAT.DEF) en –omen (oorspronkelijk PL.DAT.DEF). Bellman maakt er een potje van,
want glasenom en Stopenom zouden in de accusatief moeten staan omdat het directe objecten zijn,
en omdat Bellman meerdere glazen en kannen bedoelt zou de vorm bovendien een meervoudsvorm
moeten zijn. Bordenom en Skåpdörrenom staan wel in een positie (na een voorzetsel) waar de datief
vereist is, maar ook dit zijn meervouden, en hebben dus de verkeerde uitgang. Alleen Krogenom en
hyllomen zijn (toevallig?) historisch correct. Dat Bellman de Oudzweedse naamvallen niet meer
actief beheerste blijkt overigens ook uit zijn brieven: daar treft men dergelijke vormen nooit aan
(zie BellmSkr XVIII).
3. Samenvatting
In het hierbovenstaande heb ik laten zien dat naamvalsuitgangen op verschillende manieren als
stijlmiddel konden worden gebruikt. In Oudzweedse poëzie vormden verbogen vormen een handig
alternatief om aan de regels voor rijm en metrum te kunnen voldoen (voorbeelden in (2). Deze

functie hadden zij nog steeds in latere poëzie, zij het dat zij dan vaak in een “foute”context gebruikt
werden (voorbeelden in (3). In de reformatorische Bijbelvertalingen gaven zij het Woord een
plechtig cachet ((4)), een stijl die ruim twee eeuwen later door Bellman geparodieerd werd ((5)).
Afkortingen
MASC: masculien (mannelijk); FEM: feminien (vrouwelijk); NEUT: neutrum; SG: singularis; PL:
pluralis; NOM: nominatief; GEN: genitief; DAT: datief; ACC: accusatief; DEF: definiet (bepaald); SUBJ:
subjunctief (aanvoegende wijs); Ø: onverbogen.
Bronnen
Agne: Per Henrik Ling Agne, 1812. Geciteerd uit SAOB: http://g3.spraakdata.gu.se/saob/
BellmSkr XVIII: Carl Michael Bellmans skrifter XVIII: Hwad behagas? Brev och skrivelser,
uitgegeven door Bellmanssällskapet. Stockholm 1999.
Förf.Osk.: Martin Altén Den förföljda oskulden, 1799. Geciteerd uit SAOB:
http://g3.spraakdata.gu.se/saob/
Fr.Ep.: Carl Michael Bellman: Fredmans Epistlar, 1790. Geciteerd uit de electronische versie:
http://www.lysator.liu.se/runeberg/fredepis/index2.html. Nederlandse vertaling: Bertie van der
Meij. 2000. Sterven van liefde en leven van wijn. ’s-Hertogenbosch: Voltaire.
Fr.Sång.: Carl Michael Bergman Fredmans sånger, 1791. Geciteerd uit de electronische versie:
http://www.lysator.liu.se/runeberg/fredsang/index2.html
GVB: Gustav Vasas Bibel, 1541. In: Nya Testamentet i Gustav Vasas Bibel under jämförelse med
texten av år 1526 ed. by Natan Lindqvist. Stockholm: Svenska Kyrkans Diakonistyrelsens
Bokförlag. 1941.
Herc: Georg Stiernhielm Hercules, 1658. Geciteerd uit de electronische versie:
http://www.lysator.liu.se/runeberg/hercules/
Iv: Herr Ivan Lejonriddaren, ca. 1400. Geciteerd uit de electronische versie:
http://www.nordlund.lu.se/Fornsvenska/Fsv%20Folder/index.html.
VgL: Äldre Västgötalagen, ca. 1280. Geciteerd uit de uitgave door Elias Wessén. Stockholm:
Norstedts. 1965.
Literatuur
Larsson, Carl & Magdalena Hellquist. 1967. Ordbok till Fredmans Epistlar. Lund: Carl Bloms
Boktryckeri.
Noreen, Adolf. 1904. Altschwedische Grammatik. Halle: Max Niemeyer Verlag.
Norde, Muriel. 1997. The history of the genitive in Swedish. A case study in degrammaticalization.
Proefschrift, Universiteit van Amsterdam.
Norde, Muriel. 2001a. Deflexion as a counterdirectional factor in grammatical change. Language
Sciences 23:2-3, 231-264.
Norde, Muriel. 2001b. The loss of lexical case in Swedish. In Faarlund, Jan Terje (ed.)
Grammatical relations in change, 241-272. Amsterdam / Philadelphia: John Benjamins.
Norde, Muriel. 2006. Demarcating degrammaticalization: the Swedish s-genitive revisited. Nordic
Journal of Linguistics 29:2, 201-238.
Ståhle, Carl Ivar. 1970. Svenskt bibelspråk från 1500-tal till 1900-tal. (= Skrifter utgivna av
Nämnden för svensk språkvård 40) Stockholm.
Wessén, Elias. 1968. Svensk språkhistoria I: Ljudlära och ordböjningslära. Herdruk 1992.
Edsbruk: Akademitryck.