CLAIRUEU - Canons Regular Blog

J-
CLAIRUEU
riRiFr gewijd aan oe
HIEDENIS VAN DE KRUISHEREN
»ns Ceyssetis
OAT., De Regel va 1 Sint Angustuuis
van de Reg ulie re Kanun
van de Onk-
SCHEERDEP
PASCH,
IN
IT D
MEGENENDERTiGSTE
■1 9 8 1
A R G /.
IRLIEU
■
p.

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN
NEGENENDERTIGSTE
19 8 1
JAARGANG
CLAIRLIEU — ACHEL

CLAIRLIEU
TIJDSCHRIFT GEWIJD AAN DE
GESCHIEDENIS VAN DE KRUISHEREN
NEGENENDERTIGSTE
19 8 1
JAARGANG
CLAIRLIEU — ACHEL

Eerwaarde Heer AJphons CEYSSENS in 1970

IN MEMORIAM
DR. ALPHONS CEYSSENS
Geboren te Wijchmaal (L.) 12-12-1900. Humaniora bisschoppelijk
college te Peer 1914-1918, kruisherencollege te Maaseik 1918-
1920. Noviciaat te Diest 1920-1921. Professie Diest 14-9-1921.
Filosofie aldaar 1921-1923. Theologie te Rome, Angelicum 1923-
1928. Priesterwijding te St-Agatha 14-9-1926. Doctoraat in theolo
gie Rome 1928. Leraar te Hannut 1928-1931. Professor van
theologia dogmatica 1931-1962. Socius van de novicenmeester
A. Verhofstadt 1932-1934. Novicenmeester en magister van de
fraters 1937-1941. Subprior 1940-1942. Rector van de Broeders van
Liefde en godsdientsleraar technisch onderwijs te Tessenderlo
1963-1968. Hasselt 1968-1981. Overleden in het Virga-Jesse-ziekenhuis
te Hasselt 8-2-1981.
De naam Ceyssens is in meerdere kringen bekend. Historici
zullen hem kennen als men spreekt van pater Lucianus Ceyssens,
de geschiedschrijver van het Jansenisme, generaties hoogstudenten
te Leuven als men spreekt van ,,tante Marie" die jarenlang de
schepter zwaaide in Universitas op de Jan Stasstraat, respectievelijk
broer en zuster van onze kruisheer Professor Doctor Alphons
Ceyssens. Hemzelf leerden wij kennen bij onze intrede in het
noviciaat te Diest augustus 1932. Hij was een wat stugge en teruggetrokken
man, stipt in alles en zo een voorbeeld voor iedereen,
maar 'n beetje ongenaakbaar. Aan tafel - er was toen nog voortdurend
,,silentium" - zagen we hem, zodra hij met eten klaar was,
de krant zitten lezen, zijn bonnet acherover geschoven.
We leerden hem wat beter kennen op ons tweede jaar filosofie.
Hij meende dat hij met vier uur theologia fundamentalis per week
niet kon volstaan. Daarom werd er dat jaar een uur per week les

4 IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS
toegevoegd over het wonder, onderdeel van de apologetica. In
die les, voor een enkele klas van zes fraters, kon hij zich beter
geven zoals hij was. Zijn lessen waren een en al degelijkheid,
goed voorbereid, goed gegeven maar soms wat droog. ,,Begena-
digde professoren" zijn er trouwens niet veel. Maar hij kon lachen,
was ontvankelijk voor humor en hield van een interessante uitweiding
als zich hiertoe, altijd binnen de grenzen van zijn onder-
werp, een aanleiding voordeed.
Nog beter leerden we hem kennen toen we op theologie dagelijks
met hem te maken hadden. Zijn lessen waren altijd degelijk,
meer of minder boeiend naargelang het onderwerp. Met de
examens kon hij vervelend zijn, als hij bleef ,,peuteren" op een
punt waar hij je vastgevraagd had. Maar we waardeerden hem
omdat we wisten dat hij veel studeerde, veel las en zijn lessen
steeds goed voorbereidde. Zijn belangstelling was breed en strekte
zich, behalve tot de theologie ook tot de geschiedenis uit Hij was
een liefhebber van biografieen, memoires en historische werken,
maar hield ook al de tijdschriften bij die op de bibliotheek kwa-
men. Hij las vaak tot diep in de nacht, al moesten we om kwart na
vier weer op. Toen ik later op de ,,herengang" tegenover hem
woonde, was het licht op zijn kamer wel altijd het laatste dat
gedoofd werd ; een raampje boven de deur verraadde dat. En hij
onthield wat hij las. Als je ,,iets over iets" nodig had hoefde je
't hem maar te vragen. ,Ja, daar heb ik wat over gelezen. Waar
was dat ook weer ? ,,Hij liep naar de bibliotheek en ging er ge-
woonlijk recht op af. Zijn geheugen was fenomenaal. ,,Dat moet
in dat tijdschrift staan, ongeveer die jaargang". En 't klopte. Toen
'n jezuiet eens de retraite preekte - in die tijd waren het altijd
jezuieten - zei meneer Ceyssens de eerste avond : ,,Dat heb ik
ergens gelezen !". Hij liep naar de bibliotheek en had 't binnen
de tien minuten, 'n Frans boek waaruit onze predikant zijn preken
vertaald had. Geregeld ging hij in 't weekend op assistentie in
de omliggende parochies. Hij deed dat graag, een welkome af-
wisseling en *n noodzakelijk contact met de mensen buiten het
klooster. Bij veel zusters ging hij regelmatig biecht horen en
recollecties preken. Jarenlang deed hij dat per fiets, hij was de
eerste die een motor ervoor in de plaats nam maar ook de eerste
die er een ongeluk mee kreeg. Het was op ons eerste jaar theologie

IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS 5
en de genezing van de breuk van zijn linkerheup - hij heeft er
heel zijn leven wat mank door gelopen - maakte hem ongedurig
omdat hij zijn lessen niet kon geven. Voor onze klas kon het wel,
met ons zessen, aan elke kant van zijn bed drie, terwijl hij, rechtop.
in bed, zijn boeken op een houten lessenaartje over zijn ziek been
heen, doceerde. Hij heeft ons veel geleerd in die jaren, ook dat
theologie geen wetenschap alleen was maar practijk kon zijn door
het gebed. Door zijn vele studie was hij een geleerde geworden,
waartegen wij en velen buiten het klooster vanwege zijn uitgebreide
kennis en belezenheid konden opzien. Het voor ons moeilijke
in zijn lessen was, dat hij bij de vele theologische disputen
nooit een eigen mening naar voren bracht. Hij zette de argumenten
van de verschillende opinies uiteen maar zou nooit zeggen welke
hijzelf de meest zekere of waarschijnlijke vond. Voor de wereldgeestelijken
met him geregelde ,,conferenties" waarvoor ze de vragen
beurtelings schriftelijk moesten oplossen (de kapelaans losten
de vragen op, de pastoors gaven het diner) was hij de vraagbaak
die hen vaak aan literatuur en nog vaker aan een afgewerkte tekst
hielp.
Nog wat nader kwam hij ons, toen hij in 1937 tot magister van
de fraters benoemd werd en tevens tot novicenmeester. 'k Heb me
vaak afgevraagd of hij er de geschikte man voor was. Hij was
bezorgd voor ieder van ons, en 'k heb dat meermalen zelf ervaren.
Toen ik in 1938 naar Leuven werd gestuurd drukte hij bij een
laatste onderhoud die zorg uit voor mijn nogal zwakke gezondheid
met de woorden : ,,Denk er altijd aan, beter een levende ezel dan
een dood paard". Hij had belangstelling en aandacht voor iedere
novice of frater. Maar zijn geaardheid stond hem in de weg. Zijn
schuchterheid weerhield hem ervan op tijd te vermanen, totdat hij
wel ,,moest" spreken en 't dan nogal heftig deed. Hij was van
nature wel hartelijk en joviaal maar kon 't zo moeilijk uiten. Hij
kon volop praten als het over een of ander wetenschappelijk gegeven
ging, maar n gezellig onderhoud over ,,van alles en nog
wat" g^g hem niet af. Al spoedig ontstond er bij de fraters een
kaartgroepje dat 's avonds in de recreatie met hem kaartte. Hij
was dan in zijn element, speelde goed en onthield alles wat er
uitgespeeld was. Op de wandeling twee maal per week waren
er twee fraters, op beurtrol, die hem flankeerden en een moeilijk

6 IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS
gesprek op gang moesten houden. Toch hield hij van gezelligheid
en luisterde met belangstelling naar anderen, zonder zelf veel te
praten. We hadden veel waardering voor hem om zijn voorbeeld
als religieus, om zijn wijsheid en goedheid als men hem om raad
vroeg, om zijn degelijke lessen, zijn interessante wekelijkse conferenties,
om meerdere voordrachten die hij voor de academie
,,Sint Albertus de Grote" hield, bv. over Augustinus als theoloog,
over de oecumene, over de dogmaverklaring van O. L. Vrouw
Hemelvaart. Maar de soepele man die met jongelui kan omgaan
zonder zijn gezag te verliezen, is hij nooit geworden.
Het beste leert men iemand kennen als men samen met hem als
collega leeft, wat van 1943 tot 1957 het geval was. Hij was, ik
denk tot zijn grote opluchting, geen novicenmeester of magister
meer. We hadden als professoren de leerstof over de sacramenten
onder elkaar verdeeld, dogma, moraal en kerkelijk recht (het
huwelijk), naargelang ieders specialiteit. Voor exegetische en dogmatische
problemen kon ik steeds bij hem terecht. Dan kon men
ook soms over andere problemen vertrouwelijk met hem praten.
Kort na mijn thuiskomst uit Leuven had ik voor de fraters een
voordracht gegeven over mijn thesis, waar nogal wat historische
kritiek bij ter sprake kwam. Enkele dagen later begon hij erover
dat hij 't zo jammer vond dat ze te Rome niet voldoende zelfstan-
dig en kritisch hadden leren werken om zo tot de uitgave van iets
te komen. Toch was bij hem dat niet de voornaamste reden. Ook
en vooral zijn schuchterheid en zijn perfectionisme beletten hem
iets uit te geven. Veel van zijn conferenties voor de fraters en
voor. zusters zouden bij Sacerdos, een tijdschrift voor predikatie,
een hartelijk onthaal hebben gevonden. Maar *t was hem nooit
goed genoeg.
Eerder toevallig is hij toch tot uitgeven gekomen. Voor de
Dictionnaire de Droit canonique moest een bijdrage geleverd worden
over de kruisheren. Door oorlogsomstandigheden in Nederland
weerhouden kon ik de afspraak niet nakomen. Kruisheer
M. Colson richtte zich tot meneer Ceyssens die het voorstel aanvaardde,
hetgeen tot een degelijke studie leidde. Pas in 1948
verscheen het artikel Croisiers in genoemd werk, fasc. XXII, Parijs,
col. 799-814.

IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS 7
Een kort historisch overzicht van de orde, de eerste Constitutes en hun verdere
ontwikkeling, de positie van de orde tegenover het kerkelijk gezag en andere
orden, de autonomie van de huizen en het karakter van de kruisheren (col. 801-
805) vormde de inleiding. Dan volgde col. 805-814 het toenmalige recht en het
eigene van de orde. De criticus in Clairlieu kon terecht schrijven over dit artikel
dat het uitmuntte door klaarheid, scherpe omlijning en overzichtelijkheid, terwijl
het binnen een eng bestek de grootst mogelijke volledigheid betrachtte1.
De kogel was door de kerk, al werd het geen vloed van publicaties.
Einde 1953 vroegen we hem om lid te worden van de
historische kring ,,Clairlieu" en mee te werken aan het tijdschrift.
Hij wilde dit wel doen, maar niet voor zuiver historische onderwerpen
en op conditie dat hij de vergaderingen niet zou behoeven
bij te wonen 2. In 1954 was het jubileumjaar van de Onbevlekte
Ontvangenis van Maria en het zou interessant zijn om dan in het
tijdschrift van de kring over een Mariapublikatie te kunnen beschikken.
De kruisheer Theodorus Leblanc of Candidus, prior te
Maaseik en te St-Agatha had in 1685 een boek geschreven ter ere
van de Onbevlekte Ontvangenis van Maria, het begin in proza,
de rest in verzen. A. Ceyssens zou ons hierover een artikel bezorgen
dat inderdaad in 1954 verscheen3.
Het werd, na een inleiding over de auteur en zijn werk, een gedeeltelijke tekstuitgave
met vertaling en commentaar: 'n historisch-theologisch artikel, de vrucht
van grondige studie zoals men dat van hem kon verwachten : Prior Theodorus
Candidus, Zanger van de Onbevlekte. Het is een genoegen het nu, na meer dan
25 jaar te herlezen. De auteur toont met teksten van Candidus zelf het doel aan
van het boek, kort samengevat in de woorden ,,non pugnabo sed cantabo". Dit
,,cantare" doet Candidus dan volgens bepaalde theologische princiepen en met
theologische argumenten uit 4e H. Schrift, de rede, het gezag en uit private
revelaties en mirakelen. Tot goed begrip van de dichter hebben we in A. Ceyssens
een veilige gids, die ons voor de zwakke punten in Candidus' theologie waarschuwt,
ons de mooiste passages laat genieten en ons wegwijs maakt in de moeilijkheden
die de argumentatie van dit tegenwoordige dogma meebrengt. Hij toont ons aan
de hand van de Mariologische princiepen hoe men bij Candidus reeds de werkwijze
en de redeneringen terugvindt die de latere theologen en pausen bij de dogmaverklaring
van de Onbevlekte Ontvangenis en van Maria's Hemelvaart zouden
gebruiken, en dit door het aanhalen van de gedichten zelf.
In De Zegepraal des Kruises verscheen dat jaar nog een artikeltje,
Onze jaarlijkse bedevaart naar Kevelaar, ondertekend A.C., dat
wellicht van zijn hand is4.
1 A. R. in Clairlieu, VII, 1949, p. 62.
2 Verslag vergadering 1954 in Clairlieu, XII, 1954, p. 88.
3 Clairlieu, XII, 1954, p. 49-97.
4 De Zegepraal, XXXIII, 1953-1954, p. 181-182.

8 IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS
De volgende publicatie van A. Ceyssens dateert van 1957. Reeds
in 1954 waren er te Maaseik met veel succes studiedagen gehouden
voor ordeleden over de spiritualiteit van de orde, waarvan de
voordrachten met debat werden gepubliceerd 5. Op verlangen van
velen zouden dergelijke studiedagen herhaald worden in 1956.
Op het generaal kapittel van 1955 was een nieuwe redactie van
de Constitutes goedgekeurd met het oog op de spoedige oprichting
van provincies. De studiedagen van 1956 zouden daarom handelen
over Regel en Constituties van de orde. A. Ceyssens had reeds in
1954, bij het zestiende eeuwfeest van de geboorte van Augustinus
in 354, zowel te Diest als te St-Agatha een voordracht gehouden
over Sint Augustinus als theoloog. Hij leek dan ook de aangewezen
man om op deze studiedagen over de Regel van Sint Augustinus
te spreken. Op 29 augustus 1956 hield hij te Maaseik zijn spreek-
beurt: De Geest van de Regel van Sint Augustinus, die samen met
andere voordrachten werd uitgegeven in een verslagboek6. Hij
had er maanden op gestudeerd om deze tekst klaar te maken,
omdat er door het jubeljaar van 1954 'n massa literatuur ver-
schenen was, waarvan hij zeker al het bereikbare gelezen had. De
uitgebreide literatuuropgave getuigt hiervan.
Hij leidde zijn voordracht in met de kwestie over de authenticiteit van de regel,
waarbij hij aan de mannenregel de voorkeur gaf. Typisch voor hem is de zin:
,,Omdat zich voor ons onderwerp een keuze opdringt, durven we besluiten : de
sententie die de voorrang toekent aan de mannenregel schijnt op degelijker argumenten
te berusten, nl. de handschriften...". Na de vraag naar de ,,objectieve" betekenis
van ,,Geest van de Regel", waaronder hij de hoofdidee van de Regel, dus
de caritas verstond, al moest die met bijzondere karaktertrekken worden aangevuld,
behandelde hij de twee objecten van die liefde, God en de evenmens. Met
prachtige teksten uit de werken van Augustinus en eigen commentaren duidde hij
de eisen en beletsels voor deze liefde aan.
Liefde tot God staat tegenover de cupiditas, de begeerte naar allerlei tijdelijke
zaken, en de superbia die een andere vorm van de cupiditas is. Liefde eist zelfverloochening,
een afstand doen, waarbij Augustinus, met zijn uiterlijk zachte
regel, tot het uiterste gaat: behartiging van het gemeenschappelijke belang waarmee
geen eigenliefde of ijdelheid mag gepaard gaan. Liefde zonder de dood van de
eigenliefde is niet mogelijk. Daar hoort per se de afhankelijkheid van de overste bij,
die, niet in 't algemeen, maar voor ieder bij zonder oordeelt. Armoede maakt vrij
voor de liefde. Vrij aanvaarde en blij beleefde maagdelijkheid helpt om ze in
haar ideale vorm te beoefenen. Augustinus zelf gaat hier diep op in, vermaant
5 Rond Inhoud en Beleving van de Spiritualiteit der Orde van het H. Kruis,
Diest, 1955, 188 biz.
6 Inhoud en waarde van Regel en Constituties der Kruisheren, Diest, 1957,
270 biz. ; de rede van A. Ceyssens p. 31-72.

IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS 9
en waarschuwt, omdat hij de mens en het leven kent: geen behaagzucht, voorzichtigheid
ook in het kleine, elkaar stichten en helpen en daardoor de maagdelijkheid
aantrekkelijk maken voor anderen. Dat is liefde tot God, maar tegelijk een
beroep doen op Gods liefde die ons bewaart voor elkaar.
Liefde tot de naaste is niet alleen consequentie van, maar ook middel tot de
ltefde tot God. Ze zijn trouwens een, als de liefde tot elkaar tenminste echt is :
God beminnen in de evenmens, de naaste beminnen in God, ,,cor unum et anima
una in Deo. A. Ceyssens legt dan uit hoe en wanneer Augustinus dat ,,in Deum"
en ,,in Deo" gebruikt in meerdere werken. Augustius verlangt een eenheid : een
eenheid die ook nu reeds verwezenlijkt wordt in God (in Deo) ; een eenheid die
er komen moet door het liefdestreven van alien tot God (in Deum). Het ,,in Deum"
is voorwaarde, oorzaak en fundament van de eenheid ,,in Deo" ; als alien bezield
zijn met eenzelfde verlangen naar God, zullen ze elkaar vinden in God (p. 58-67).
De auteur gaat hier diep op in, omdat in de latere werken het ,,in Deo" en ,,in
Ghristo" zijn duidt op de ledematen van het mystieke lichaam, waarvan het
kloosterleven de mooiste en rijkste vormgeving is.
De laatste eis van de liefde is het apostolaat, impliciet in de Regel vervat. Zoals
Augustinus het in een preek uitdrukte: ,,Ik wil zalig worden, maar met u", zo
kan men het in zijn Regel voortdurend terugvinden als hij over de liefde tot de
naaste spreekt: het apostolaat van het gebed, van het goede voorbeeld, van de
aanwezigheid bij de mensen. Het voorbeeld van Augustinus zelf en zijn geschriften
tot de monniken in zijn ,,monasterium clericorum" zijn hier een bevestiging van.
De laatste publicatie die we van A. Ceyssens kennen is van
1959. Kruisheer L. Heere was sinds enkele jaren bezig met een
studie over het Venlose kruisherenklooster, waarvan het eerste
gedeelte reeds in de Publications verschenen was7. Het tweede deel
zou verschijnen in 1959. In het rijksarchief van Limburg te
Maastricht bevindt zich de 5,Cathaloog der boeken en handschriften
waarin de Bibliotheek van het Cruys Heren Clooster te Venloo
bestaat". De inhoud was, zoals bij kloosterbibliotheken vroeger
normaal was, meestal van theologische en meditatieve aard. Daarom
zocht L. Heere hulp voor de uitgave van deze catalogus en
vond die bij A. Ceyssens die ,,het zou proberen". Bij het tweede
gedeelte van de studie verscheen als eerste bijlage : Prof. Dr.
A. Ceyssens, De Biblioteek van het Kruisherenklooster te Venlo,
een studie van 20 bladzijden 8.
Het is de bibliotheek zoals ze vlak voor de opheffing van het klooster in 1795
was. De auteur gaat terecht ervan uit: ,,Zeg me wat je leest en ik zal je zeggen
wie je bent" al drukt hij het anders uit. Aan een boekenverzameling kent men de
7 \ ,HfERE' Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publications de la Soc. historique
et archeologtque dans le Umbourg a Maestricht, jg. 92-93, 1956-1957, p. 255-368.
8 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, in Publ., is. 94-95 1958-1959
p. 209-300 ; bijlage I, p. 268-288. '

10 IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS
eigenaar, aan zijn eerbied voor de boeken van zijn voorgangers kent men zijn
instelling tegenover de schatten of overblijfsels van het verleden en de achting
voor hen die, soms eeuwenlang, een bibliotheek opbouwden. Het was ook prior
van Lit van Venlo die schreef: ,,Zonder boeken is een klooster als een keuken
zonder pannen". Een korte inleiding met in acht te nemen criteria gaat de catalogus
vooraf, die eerst beschreven wordt en waarvan A. Ceyssens door zijn opmerkingen
duidelijk de waarde en de gebreken laat zien, evenals de (on)betrouwbaarheid.
Het ging immers over een bibliotheek die ,,verscheurt en van de muysen verbeeten
was". Hij is hier niet enkel afgegaan op de catalogus zelf, maar vergelijkt met
bibliotheken van andere kloosters in gelijke omstandigheden en heeft daar een
echte speurtocht van gemaakt.
Daarna volgt de inhoud, zoveel mogelijk letterlijk maar toch wat overzichtelijker
opgesteld als het origineel : 1. de Vaders, 2. de H. Schrift en commentatoren,
3. dogmatische theologie (door A. C. nog eens ingedeeld in: voor Trente, St
Thomas enz., na Trente, apologetica, protestantse en jansenistische werken), 4.
moraaltheologie, 5. wijsbegeerte, 6. liturgie, 7. kerkelijk recht, 8. geestelijk leven,
9. predikatie, 10. geschiedenis, 11. letteren, 12. geneeskunde, 13. varia en onbe-
kenden. Na de catalogus volgen vier bladzijden kleine druk met kostbare na-
beschouwingen over de waarde van de bibliotheek in het algemeen en over de
groepen van werken in het bijzonder. Het geheel getuigt van kennis en speurzin.
A. Ceyssens bleef zich interesseren voor de geschiedenis van de
orde. Hij heeft er echter niet meer over geschreven. Wat hij naliet
is degelijk en waardevol werk en we blijven er hem dankbaar
voor. Voor wat anderen presteerden had hij waardering zonder
overdreven critisch te zijn. Waarom was hij het dan wel voor
zichzelf ? en ook op ander terrein ? Hij heeft zich zijn leven niet
gemakkelijk gemaakt.
Van 1931 tot 1962 is Alphons Ceyssens professor van dogmati
sche theologie geweest. Hij was toen 61 jaar. Waarom hield hij
ermee op ? Zo rijk zaten de kruisheren toch niet in hun theolo-
gisch universitair geschoolde krachten ! Hij was gezond, studeerde
en las zoals hij het altijd gedaan had. Toch mankeerde er iets. De
verandering van de theologie kwam niet plotseling met het con-
cilie uit de lucht gevallen maar leefde reeds overal jaren van te
voren. Professor Ceyssens wist alles wat er in boek en tijdschrift
verscheen. Hij las alles wat in het klooster te Diest op theologisch
terrein binnenkwam. Hij hoorde ook wat anderen lazen. Wat door
professoren, heren en fraters binnenkwam was per se nieuw. Dat
nieuwe bracht verwarring, bracht een confrontatie van meningen
die vaak polarisatie werd, zodat goede vrienden soms regelrecht
tegenover elkaar kwamen te staan. Jan Moors, novicenmeester en

IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS 11
magister, voerde nieuwe gebruiken in zoals de volkszang in lof
en getijden voor dat dit door Rome was goedgekeurd. Hij had
gelijk. Het was zelfs hoog tijd. Maar niet iedereen kan dat 20
maar verdragen. Lang gehouden theorieen werden zonder meer
opzij gezet. Wat altijd voor iedereen heilig was geweest, was dat
nu plotseling niet meer. Vanuit Nederland, ook van de kruisheren
daar, kwamen de meest ongewone theorieen en praktijken overgewaaid
die vaak ontaardden in doordrammerij. We hebben allemaal
die situaties meegemaakt, waarna spoedig uittredingen en
ambtsneerleggingen volgden, niet bescheiden en in stilte maar met
bazuingeschal en slaande trom. Me dunkt dat hier de reden ligt
dat A. Ceyssens ermee ophield. De twijfel heerste. Zoals hij vroeger
tussen theologische opinies twijfelde, zo deed hij het nu in
kwesties die belangrijk en substantieel schenen te zijn. Dat nu
ineens iedereen ,,theologiseerde" ontstelde hem. Daarom nam hij
die plaats aan van rector bij de broeders van Liefde te Tessenderlo
en godsdienstleraar. In het klooster werd het hem te moeilijk ; hij
werd er lastig voor zichzelf en anderen.
'k Denk nog altijd dat hij het daar te Tessenderlo erg moeilijk
gehad heeft, hij die zo lang in een eigen kloostergemeenschap had
geleefd. Hij leek er eenzaam te zijn, al heeft hij dat nooit 26
gezegd. Toen hij gepensioneerd werd, vroeg hij om naar het
kloostertje te Hasselt te gaan. Daar zou hij nog iets kunnen doen
in de parochie, bezoek van zieken, bejaarden, huisgezinnen. Hij
was daar de man voor. De mensen hebben geen behoefte aan
priesters die veel praten maar aan priesters die kunnen luisteren,
die goed zijn en wijs en voorzichtig zodat ze raad kunnen geven
en 'n woord van steun en troost hebben. Hij, als man van gebed,
diep gelovig, hij kon dat. Hij heeft het nog jaren mogen doen.
Bij zijn gouden professiefeest schreef hij : ,,Ik wil dankbaar blijven
voor mijn roeping; ik wil met een blij hart mijn kloostergeloften
vernieuwen". Treffend gaf pastoor Lijnen bij de uitvaarthomilie
in enkele zinnen een schets van zijn laatste teruggetrokken
jaren te Hasselt:
,,Twaalf jaar verbleef hij in onze kloostergemeenschap te Hasselt,
,,als bejaarde tussen tamelijk jonge confraters.
,,Hij was er graag en we hadden hem graag.
,,Hij was blij met het kaartspel op zondagavond,

12 IN MEMORIAM DR. ALPHONS CEYSSENS
,,hij riep ons alle dagen samen voor het gebed met het kleine kloosterbelletje ;
,,zijn rozenhoedje biddend in de kloostergangen
,,leefde hij mee met onze vreugden en zorgen
,,en steunde ons pastoraal werk met zijn diep geloof en zijn gebed" 9.
Een mooie beeindiging van een rijkgevuld leven.
Dr. A. Ramaekers
9 J. Lijnen, In Memoriam Kfr Alfons Ceyssens, in Cellesiana, XVIII, 1981,
p. 25, gevolgd door de Homelie bij het afsterven van pater Ceyssens, p. 25-27.

DE REGEL VAN SINT-AUGUSTINUS
IN DE GESCHIEDENIS VAN DE
REGULIERE KANUNNIKEN
VAN DE ORDE VAN HET H. KRUIS
5. DE AMBTSPERIODE VAN PINCHARIUS (1363-13782) a
Gedurende zijn ambtsperiode van prior-generaal der Orde heeft
Petrus Pincharius zich bijzonder ingezet voor het herstel der
oorspronkelijke observantie ,,door een al te grote vrijheid te beteugelen
en de obedientie te herstellen" 26. Jammer genoeg zijn de
besluiten der generale kapittels uit zijn bestuursperiode verloren
gegaan. We bezitten echter nog twee tractaatjes, die hoogstwaarschijnlijk
uit deze periode stammen en ons iets van die herstelbeweging
openbaren. Beide teksten zijn tot ons gekomen in vroegvijftiende-eeuwse
copieen, die beiden duidelijk naar een ouder
voorbeeld zijn afgeschreven. De sterke nadruk, die Pincharius
legde in zijn Vestis nuptialis op de beleving der armoede en het
duidelijk teruggrijpen op de Regel en de spiritualiteit van Augustinus,
verhogen de waarschijnlijkheid, dat zowel het Devotus libellus
als het tractaat De mysteriis onder invloed van zijn herstelbeweging
zijn ontstaan.
a Voor het eerste gedeelte, zie Clahlieu, 38, 1980, 39-70. Bij de behandelde
auteurs der Orde wordt, zoals in het eerste gedeelte, in de tekst zelf naar de vindplaatsen
in hun werken verwezen.
26 Hermans, Ann. OSC, I, 1, 74-76.

14 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHrEDENIS
A. Devotus libellus de perfectione fratrum sanctae crucis27
Dit werkje publiceerde Dr. A. van de Pasch in 1953 in dit
tijdschrift. Hij vond het in een handschrift, afkomstig van de
Kruisbroeders te Keulen (Ms GB 4° 192, fol. 22r-34v). Het hand
schrift dateert van voor 1439 en het tractaatje is zeker gecopieerd
van een ouder voorbeeld. Hoewel het niet strikt te bewijzen is, is
het toch m.i. zeer waarschijnlijk, dat de hervormingsactiviteit van
Pincharius het heeft beinvloed. Van de Pasch vermoedt, dat het
ontstaan is uit onderricht of geestelijke leiding. Het legt sterke
nadruk op denudatio d.i. armoede naar lichaam en geest. Het
adagium nudus nudum Christum sequi wordt uitvoerig uitgewerkt.
Ook dit wijst op een vroege datering. Deze sterke nadruk op de
beleving der armoede legde ook Pincharius bij zijn pogingen tot
herstel der oorspronkelijke observantie28.
Buiten citaten - al dan niet letterlijke - uit het Oude Testament
(Profeten, Psalmen) treft men er slechts enkele verwijzingen in
aan naar de augustijnse spiritualiteit. De grondsteen van het religieuze
leven is de armoede. De auteur noemt de Kruisheer dan
ook 'broeder van de arme Gekruisigde' en wijst vooral op de
soberheid van leven. Dat is zeker conform de opvattingen van
Augustinus, maar diens naam wordt hierbij niet genoemd. Ook de
eenvoud en soberheid der eel, zoals hij die beschrijft, verwijst
naar het oude ideaal der reguliere kanunniken, die daarin o.m. hun
persoonlijke armoede beleefden. Tenslotte moet men volharden
,,in het zoeken, vinden, kennen en in het naar behoren verachten
van uw zwakheid, uw tekorten, uw gebreken, van dit ene in u,
wat alleen - zoals Augustinus zegt - 'op God gericht kan wor-
den' ". Hoewel zwak, klinkt hier misschien door het 'in Deum\
het 'zoeken naar God' van de Regel van Augustinus.
27 A. van DE Pasch, Devotus Libellus, in Clairlieu, 1953, 56-84 en De mysteriis,
ibidem, 1952, 63-75. Volgens Dr. J. Vennebusch is de bibliothecaris van het Keulse
Kruisbroedersklooster, Conradus de Grunenberg, de schrijver van het 'Devotus
Libellus'. Er is nog een ouder handschrift van de Keulse Kruisbroeders bewaard
met uittreksels van het Dev. Libellus, dat ook verwijst naar de 'Vita Jesu Christi'
van Ludolphus van Saxen. Diens werk en dat van Van Grunenberg, zijn beide
verwant aan een gezamenlijke bron, te vinden in Vat. lat. 1158, 45v-48\ een
Handschrift uit de 13e E. Zie : Clairlieu, 36, 1978, 166; Haass, a.w., 79.
28 Hermans, I.e. ; Vgl. C. van Dal, Rond Vestis Nuptialis, in Clairlieu, 1953,
3-27.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 15
B. De Mysteriis allegorice crucis habitus nostri29
Duidelijker is Augustinus' invloed nawijsbaar op een ander
werkje, afkomstig uit het Kruisbroedersklooster te Hoei. Ook dit
bezitten we in een afschrift uit de vroeg-vijftiende-eeuw, al moet
het origineel teruggaan tot de tweede helft der I4e eeuw. De
auteur is anoniem. Het werkje is vertaald als Allegorische beschouwingen
over het kruis op het Ordekleed. Het bevat een uitgebreide
beschouwing over het roodwitte kruis der Orde, gedragen
op het scapulier en de koormantel. De auteur geeft als het ware
een compendium van het religieuze leven en benut daarbij een
middeleeuwse getallensymboliek, die ons niet meer aanspreekt.
Inhoudelijk echter bevat het diepgaande beschouwingen over voor
het religieuze leven belangrijke zaken, gedragen door een augustijnse
spiritualiteit.
Het dragen van het Kenteken van de Orde heeft pas waarde als
het ook gedragen wordt in het hart. Christus heeft ons liefgehad
en uit liefde verlost in Zijn Bloed ,,opdat ook wij elkander zouden
liefhebben". Deze liefde is zo nodig, dat er buiten haar noch heil
noch deugd mogelijk is. ,,Want liefde is alleen vorm van alle
deugden, en het is toch de vorm, die elk ding zijn reden van
bestaan geeft". Vandaar zegt Augustinus : ,,Waar liefde is, wat
kan daar nog ontbreken ? En waar liefde ontbreekt, wat kan daar
nog van nut zijn ? Deze liefde tot God en de naaste moet men in
zijn hart dragen en naar buiten tonen".
Daarbij citeert hij de Proloog van de Regel: ,,V66r alles, zeer
geliefde broeders, moet men God liefhebben, eveneens de naaste,
omdat deze geboden toch voornamelijk aan ons gegeven zijn. Deze
bevelen wij te onderhouden aan die in het klooster leven". Kortom:
met de Regel gaat de auteur uit van de prioriteit der liefde.
Vanuit deze stelling beschouwt hij alle andere deugden : de soberheid,
gehoorzaamheid, nederigheid, enz. Bij de bespreking der
zuiverheid citeert hij zelfs tweemaal de Regel : ,,een onkuis oog
is de bode van een onkuis hart" - en ,,al zou je al eens een vrouw
zien, je moet je ogen niet op haar gevestigd houden".
De anonieme Kruisbroeder citeert herhaaldelijk en hoofdzakelijk
uit het Nieuwe Testament (Evangelie en Openbaring van St Jan,
ClliMeu ll l1>52VA Alle^orische Beschouwingen, in

16 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
ook uit diens Brieven en meerdere Brieven van Paulus). Een enkele
keer haalt hij een gezegde aan van Bernardus en Hieronymus, maar
zijn spiritualiteit is duidelijk augustijns. De liefde is bron, vorm
en norm van het religieuze leven.
6. DE ZEVENTIENDE EEUW30
Geen twijfel hoeft er te bestaan aan de intrinsieke waarde van
Augustinus' Regel, die door de Kerk werd goedgekeurd en aanbevolen
als een authentieke en veilige manier om het Evangelie
te beleven. Het blijkt dan ook telkens, wanneer de Orde zich wil
,,hervormen" en ,,wil terugkeren naar de oorspronkelijke observan-
tie", dat de waardering voor deze Regel als bron, vorm en norm
van religieus leven steeds groot is en levendig.
De diverse hervormingspogingen sluiten aan bij vernieuwingsbewegingen
in de Kerk en leiden telkens tot perioden van bloeiend
evangelisch leven volgens de Regel van Augustinus. Bij haar ontstaan
sloot de Orde aan bij de Gregoriaanse Hervorming der
Kerk, die o.m. de Reguliere Kanunniken deed ontstaan, die het
leven ,,herbronnen op het Evangelie'. Ze ontmoeten daarin de
,,Mens Jesus Christus" en zij willen ,,pauperes Christi" zijn, die
,,naakt de naakte Christus willen volgen", ,,nudus nudum Christum
sequi". Zij kiezen bewust voor de ,,vita apostolica", d.i. de ,,vita
primitivae Ecclesiae", dat ze verwoord vinden in de Regel van
Augustinus.
In de I4e-15* eeuw - Pincharius' tijd - ondermijnt het Westers
Schisma de Kerk, welke in twee, later drie obedienties is verdeeld.
Het is de tijd van het opkomend Individualisme, dat zal uitmonden
in de Renaissance. Daartegen kant zich de ,,Moderne Devotie", die
tegenover het opkomend Individualisme een hernieuwing voorstaat
van het gemeenschapsleven. In de Orde brengt dit een hernieuwde
aandacht voor de ,,communio" volgens de Regel, en voor de persoonlijke
armoedebeleving. In de Orde werkt de Reformatie van
1410 in deze geest en ging - in tijd gemeten - zelfs aan de beweging
van Geert Groote vooraf.
30 Ter orientatie benut: De Jong, Hbk der Kerkgescb., Ill, 106-107; G.
Schnurer, Kerk en besckaving tijdens de Barok, 1951, 40-52 ; Dr. R. Haass,
Kreuzh. /. d. Rheinl., Bonn, 1932, 22-23 ; vgl. C. van Dal, De Kruisheren in de
geschiedenis, 1956, 40-46.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 17
De I6e-17* eeuw is de tijd der Contra-Reformatie. Onafhankelijk
van het Protestantisme is deze begonnen, openbaarde zich in stichting
van nieuwe kloostergroeperingen en renovatie der oudere Orden.
Het Concilie van Trente, op 4 december 1563 gesloten, heeft
niet alleen de kerkelijke leer gedefinieerd, maar ook een hervormingsplan
voor de gehele Kerk opgesteld. Het werkte al spoedig
door in een herleving der Mystiek en der kerkelijke wetenschap. Ongetwijfeld
lag de levenskracht der Kerk aan deze hervorming ten
grondslag, maar de tijdgeest werkte toch ook zeker mee om deze
te doen gedijen. Want het Humanisme heeft een sterk verlangen
gewekt terug te gaan naar de bronnen van Schrift en Vaders, naar
de bronnen der oorspronkelijke spiritualiteit van de kloosterorden.
Ook bij de Kruisbroeders bracht deze Contra-Reformatie een
nieuwe opleving, die werd bevorderd door het energieke bestuur
van drie voortreffelijke prioren-generaal: Georgius Constantini
(1587-1602), Hermannus Hasius Stralensis (1602-1618) en Augustinus
Neaerius (1619-1648).
Opvallend is hierbij de invloed geweest van het Kruisbroedersklooster
te Venlo, dat zowel bij de hervorming van 1410 als bij
die der Contra-Reformatie een belangrijke bijdrage heeft geleverd.
Voor het generaal kapittel van 1410 nam Jan de Merode van Venlo
een verstrekkend initiatief, gesteund door zijn broer te Luik en
vele medebroeders. Zij wisten prior-generaal Jean d'Avins tot aftreden
te bewegen, zodat de baan vrijkwam voor de ,,hervorming
in hoofd en leden". Libertus Janssen van Bommel, oud-prior van
Venlo en prior van St Agatha-Cuyk, werd tot prior-generaal gekozen.
De invloed van het St Nicolaasklooster te Venlo31 bij de reno
vatie der Orde in de geest van het Concilie van Trente, valt af te
leiden uit de geschriften van twee zijner leden. Uit hun geschriften
is de wil tot ,,herbronning" duidelijk af te leiden. We bedoelen
Rutger van Nijmegen en Godefridus van Lit, beiden idealisten
met een grote realiteitszin, die de Regel van Augustinus zien als
bron, vorm en norm van het Kruisbroedersleven.
Rutger van Nijmegen was voor 1566 subprior te Venlo, maar
werd door godsdienstige en politieke troebelen gedwongen ,,in
31 L. Heere, Het Kruisherenklooster te Venlo, PSHAL, 1956-*57, 259-368.

18 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
ballingschap" te gaan naar het veiliger huis te Hoei. Daar schreef
hij rond 1575 zijn Monita, door Maurice Helin in 1951 besproken.
Bij diens bespreking in dit tijdschrift, geeft hij naast een inzicht
in de inhoud, ook meerdere interessante citaten uit dit hand-
schrift32.
Uit Rutger's werk spreekt een zeer bijzondere hoogachting voor
de Regel van Augustinus en de traditionele opvattingen van de
Orde over het kanonikale leven, bijzonder over het Koorgebed.
Rutger is een idealist, maar niettemin erg praktisch ingesteld.
Zijn werkje bevat gedeelten, die ontstaan zijn bij het geven van
persoonlijke geestelijke leiding, andere bij leiding aan groepen
jonge medebroeders, en meerdere, die voor de gehele communiteit
zijn voorgedragen. Hij heeft een duidelijke voorliefde voor kernachtige
gezegden, soms ontleend aan diverse schrijvers, maar dikwijls
ook eigen vondsten. Bij alle gestrengheid van de door hem
gestelde eisen, is zijn toon opvallend vriendelijk. Er spreekt achting
uit voor de persoon van de ander. De dikwijls terugkerende uitdrukkingen
'filioli', en 'fili mi' doen denken aan de teksten van
de Apostel Johannes.
Uit de citaten door Helin gepubliceerd, ziet men dat Rutger
uitgaat van de Regel van Augustinus. Deze Regel werd in de refter
,,semel in septimana" voorgelezen en daarnaast andere geestelijke
werken. Men moet dan ook ,,begerig luisteren naar de lezing, meer
zijn geest vullen dan zijn maag \ Je hoort de Regel : ,,nec solae
vobis fauces sumant cibum, sed et aures esuriant Dei verbum". De
eerbied, welke Augustinus eist tijdens het Koorgebed (,,psalmis et
hymnis cum oratis Deum, hoc versetur in corde, quod profertur
in voce") wordt door Rutger toegespitst op de alledaagse praktijk.
Hij eist eerbied in houding en gedrag conform de taak, die men in
het Koor verricht. Hij is daarbij zeer concreet en plastisch in zijn
taalgebruik.
Met de Regel beklemtoont Rutger de eenvoud en de soberheid,
m.a.w. de beleving der persoonlijke armoede. Dat vereist de liefde
en de zorg voor het gemeenschappelijk leven, de communio. Wat
men ontvangt, moet van harte worden ingebracht in de gemeen-
schap, volgens de Regel. Gaat men soms uit, dan moet men met
z'n tweeen gaan, volgens de Regel. Men moet zich niet laten
s2 M. Helin, he Journal de Roger de Nimegue, in Clairlieu, 1951, 49-66.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 19
verontrusten door de troebele tijden - dit herinnert aan de godsdienstige
en politieke troebelen - noch door de kwaadwilligheid
der mensen, maar standvastig zijn in God.
Het gehele werkje is duidelijk gericht op het herstel, c.q. behoud
van het religieuze leven : het ademt de geest der Contra-Reformatie.
Hij wil dit bereiken door hernieuwing van de beste tradities
der Orde, bijzonder herleving van de Regel van Augustinus, met
nadruk op de persoonlijke armoede, de communio en het vita
apostolica, beoefend ook in het Koorgebed, en door standvastigheid
in de beproevingen. Hierin heeft Rutger van Nijmegen de
lijnen aangegeven, welke we bij Van Lit en later bij Hertzworms
zullen terugvinden als het grondplan voor de post-tridentijnse
Ordeshervorming, welke - in moeilijke en onzekere tijden - een
periode van nieuwe bloei inluidde voor de Kruisbroeders.
Godefridus van Lit 33. In de zeer onrustige eeuw tussen 1540
en 1642, waarin Venlo beurtelings Staats en Spaans was, was
Godefridus van Lit in 1614 Paulus Reiniers opgevolgd als prior
en vervulde deze functie tot zijn dood in 1642. Hij was geboren
te Venlo, werd daar Kruisbroeder in het St Nicolaasklooster. In
1581 en rond 1600 wordt hij er als procurator vermeld. Op latere
leeftijd ging hij nog in Leuven studeren, na 1606, was een gevierd
predikant, en van 1614 tot 1642 prior van zijn 'domus nativa,
waar hij rond 1619 een Latijnse School oprichtte. In 1627 werd hij
tot definitor gekozen en heeft vooral in de Maasprovincie der Orde
een belangrijke rol gespeeld, eerst als 'discretus' (l630-'32) en
later (1634) als vicaris-generaal.
Als prior van Venlo schreef Van Lit zijn Lucerna splendens,
een commentaar op de Constitutes der Kruisbroeders. Het werd
gedrukt en uitgegeven in 1632. Men vindt er ook enkele juridische
kwesties in aangestipt, maar het geheel wil toch vooral een beschrijving
geven van het Ordeleven, en het religieuze leven der
Ordebroeders bevorderen. Zo schrijft hij in de Proloog op zijn
°'e" 3.^340- ?5 valledige titel luidt: Lucerna splendens super
Znnt'n J-^ CtU^ i 6St St SoMa ac dilucida exPl«»o constitutionum sacri ac
"n" Ordmts FF Sanctae Cruets,.. Ap Apparata et concinnata oPere et studio
r\- G 4' a Lit CfU"ferorum *d D. Nicolaum Venlonae Cenobiarchae
AnnTir^^111^ .ApUd ^^ B0et2eri, Haeredes' sub si^no «*>* l'>
PJ$2lt t"' "DE ^ ^ ^ UVenSWiiZe ^ Ap05teUn in °nS

20 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
werk : dat hij deze commentaar samenstelde ,,om de levenshouding
der religieuzen te vormen" (LS, 1).
Van Lit citeert verschillende pauselijke documenten, oak die van
het Concilie van Trente, maar ontleent zijn argumentatie toch
hcx>£dzakelijk aan de Schrift, zowel O.T. (Psalmen, Boeken der
Wijsheid) als N.T. (Evangelie, Brieven van Johannes en Paulus,
Handelingen). Ook haalt hij verschillende - vooral Latijnse -
vaders en geestelijke schrijvers aan. Het is de bedoeling hier na te
gaan welke de invloed van de Regel en spiritualiteit van Augusti
nus op zijn werk is geweest.
Het uitgangspunt van Van Lit is geheel augustijns : zijn hoofd-
motief is de liefde tot God en de evenmens. Hij stelt duidelijk
eisen aan de religieus, maar gaat meer opbouwend dan moralise-
rend te werk. Hij is idealistisch en tegelijk praktisch, nuchter en
ervaren genoeg om te weten, dat het ideaal zelden helemaal be-
reikt wordt.
De Constituties der Orde zijn volgens Van Lit niets anders dan
een nadere verklaring en aanwijzing : hoe de Kruisbroeders Augus
tinus' Regel moeten beleven (LS, 1). Met rechtmatige trots be-
schrijft hij : hoe goed deze Regel wel is, die hij in zijn commentaar
herhaaldelijk citeert als de norm voor het Kruisbroederleven. Hij
schrijft (LS 125-126) : ,,Wij doen professie op de Regel van
St Augustinus, die onder alle Regels, waaronder religieuzen God
dienen in de westerse Kerk, uitblinkt om verschillende redenen:
Ten eerste om reden van het toonbeeld waaraan hij ontleend is,
d.i. het leven der Apostelen. Vandaar dat de Kerk over Augustinus
zingt: ,,Hij begon te leven volgens de Regel door de heilige
apostelen ingesteld". En in een van zijn preken zegt Augustinus
zelf: ,,Wij wilden een apostolisch leven leiden". Wie twijfelt
eraan, dat men het apostolisch leven moet prefereren boven dat
van alle levenden ? Hoezeer moet dus de Regel worden hooggeacht,
die naar zo'n toonbeeld is vervaardigd !
Ten tweede om reden van zijn samensteller. Want O. H. V.
Augustinus was een bisschop van gezag, zeer heilig van leven en
uitermate geleerd. Andere samenstellers van kloosterregels mogen
al heilig zijn geweest, ze waren geen geleerden, en zo ze al geleerd
waren geen bisschop.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 21
Ten derde om reden van zijn oudheid, want onder de oudere
regels wordt die van St Benedictus genoemd, maar de Regel van
St Augustinus is ouder. Want hij stierf in 430, terwijl St Benedic
tus in 509 overleden is.
Ten vierde om reden van zijn discretie. Andere regels hadden
uitleg nodig of interpolaties, ja zelfs matiging, omdat ze te duister
waren of voor meerdere uitleg vatbaar, al te rigoreus of gevaarlijk.
Onze Regel bewaart een gezonde gematigdheid, die noch door
veelheid van bepalingen, noch door te weinig, noch door duisterheid
of overdreven gestrengheid der verordeningen tot uitersten
neigt, noch nadere uitleg der pausen, noch matiging nodig had.
Ten vijfde om reden van zijn inhoud, die het geestelijk leven
omschrijft zoals de liefde tot God en de naaste, eenheid der
harten, gelijkvormigheid der zeden, zuiverheid naar het lichaam,
gemeenschap van goederen, studie der H. Schrift, verbetering der
fouten en gehoorzaamheid aan de oversten - zoals men die in de
Regel terugvindt.
Ten zesde om reden van zijn verspreiding, want onder deze
Regel dienen meer dan dertig kloosterorden de Heer, etc."
Magister-generaal H. van den Wijmelenberg heeft letterlijk dezelfde
argumenten voor de eminentie van de Regel in zijn Commentaar
op de uitgave van Regel en Constituties der Orde van 1868,
zonder Van Lit's Commentaar te vermelden. Hij is verder heel
precies in het vermelden van zijn bronnen, zodat het gesignaleerde
manco minstens vreemd aandoet. Ook Van Lit geeft nauwkeurig
zijn bronnen aan, maar vermeldt bij dit lange betoog geen bron.
Hiermee is m.i. de vraag naar een gemeenschappelijke bron beantwoord
: het citaat is van Van Lit34.
Nu zullen alle opgesomde argumenten de hedendaagse Kruisbroeder
niet zo aanspreken als Van Lit's lezers in de 17e eeuw.
Maar er blijkt toch zonneklaar uit, dat de Regel van Augustinus
zeer hoog geschat werd als norm van leven voor de Orde. Ten
overvloede blijkt dat ook uit de vele aanhalingen uit de Regel, die
Van Lit in zijn commentaar gebruikt. Daarin krijgen liefde en
gemeenschapszin in de beleving van een gezonde 'soberheid' (armoede)
een zeer belangrijke plaats, die hij verduidelijkt met
24 citaten uit Augustinus' Regel.
34 Collathnes et Diluctdationes, 1872, 4-5.

22 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
De Constituties verwijzen naar het hoofdmotief van de Regel:
,,een hart en een ziel zijn in de Heer". ,,Onze wetgevers willen
de eendracht en eenheid van leven ten zeerste inprenten in ons
gemoed... daar zij er van overtuigd zijn, dat in religieuze samen-
levingen niets zo nuttig is en niets meer tot vreugde strekt dan
eenheid der zielen". Omdat de Regel daarheen leiden wil, moet
hij eens in de week worden voorgelezen (LS. 7). Nalatigheden in
de onderhouding moeten worden verbeterd (LS. 8). Dit geldt het
gebruik om buiten de maaltijd niet te eten (LS. 56), maar even-
zeer het verzorgen der zieken, die zeker niet onnodig verwend
moeten worden (LS. 60, 62). Vanuit de Regel benadrukt Van Lit
de eenvoud en soberheid in kleding en voeding (LS. 72). Er mag
geen persoonlijk eigendom zijn, maar alles zij gemeenschapsbezit
(LS. 137), waarvan ieder ontvangt 'naar behoefte' en iedereen
inbrengt wat hij ontvangt (LS. 140). Daarmee moet men tevreden
zijn (LS. 138).
De Regel regelt het religieuze leven : hoe dit zuiver gehouden
moet worden, en hoe we ons waardig moeten gedragen (LS. 14,
146). Zonder noodzaak moet men niet uitgaan en niet heimelijk
brieven ontvangen van buitenstaanders (LS. 172, 178). Is het
nodig om uit te gaan, dan ga met een medebroeder : samen uit -
samen thuis (LS. 233). Het is mogelijk, dat een broeder fouten
maakt, maar deze mogen niet onopgemerkt voorbijgaan. Ze moeten
met hem besproken worden en desnoods aangebracht (LS. 183).
Daarover kan twist ontstaan, ja men kan er soms door in toorn
ontbranden, ,,maar deze toorn mag nooit overslaan in haat" (LS.
161). De leider van de communiteit speelt bij dit alles een belang-
rijke rol: hij moet een toonbeeld zijn voor zijn medebroeders en
zo aller eerbied waardig (LS. 205).
Naast de vele citaten uit de Regel haalt Van Lit ook andere
werken van St Augustinus aan, zijn Brieven (19, 45, 86, 137, 143,
174), preken (10, 18, 30) en Commentaar op de Psalmen (39, 71,
100). Zijn Confessiones worden viermaal, De Civitate Dei twee-
maal aangehaald, naast het Enchiridion, het Liber de amicitia en
De op ere monachorum. Maar de aanhalingen uit de Regel bepalen
Van Lit's gedachtengang en die uit andere werken van Augustinus
hebben slechts een aanvullende rol.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 23
De invloed van Lucerna Splendens op de Orde peilen, is een
uiterst moeilijke opgave. Dat Van Lit door leidende figuren van
de Orde hoog werd geacht, blijkt uit meerdere geschreven getuigenissen,
o.m. van Arnoldus Hertzworms. Het overnemen van
zijn commentaar door de latere leiding der Orde (zie boven) is
een feit. Ongetwijfeld hebben vele Kruisbroeders Van Lit's poging
tot renovatie der Ordesobservantie ernstig genomen, in de geest
van het Concilie van Trente. L. Heere zegt35, dat het klooster te
Venlo, waar hij prior was, onder moeilijke omstandigheden een
gezond religieus leven kende. En dat is toch zeker een belangrijk
gegeven over de invloed van deze auteur der Contra-Reformatie.
Arnoldus Hertzworms36. Het moet wel rond 1625 geweest
zijn, dat Arnoldus Hertzworms te Weisweiler (Rijnland) werd
geboren. Hij zal voor 1650 bij de Kruisbroeders te Schwarzenbroich
zijn ingetreden, daar hij in 1655 wordt vermeld als lector der
theologie. Na een korte periode als vicaris te Wegberg, wordt hij
prior gekomen van zijn 'domus nativa' en hij verschijnt in 1669 als
prior-definitor op het generaal-kapittel van de Orde. In 1671 is hij
prior gekozen door de Kruisbroeders van Maaseik en hij blijft in
deze functie tot 1691. In dat jaar wordt hij prior te Venlo, tot
zijn dood in 1693. Hij was definitor in 1669, 1677, 1682, en
visitator in 1673.
Uit deze simpele gegevens blijkt, dat hij een 'gezien' man was
in de Orde. Want hoewel Maaseik niet zo'n grote communiteit
was - tussen 1644 en 1700 schat Heere het gemiddeld aantal op
dertien leden - toch heerste er een gezond geestelijk leven. Vooral
de Koortraditie der Orde werd er trouw in ere gehouden, en
meerdere Ordebroeders maakten er zich verdienstelijk door het
gymnasiaal onderwijs. Ook Hertzworms schreef gemakkelijk in het
Latijn, maar liet toch ook enkele werkjes drukken in zijn moedertaal.
Dit deed hij reeds als prior te Schwarzenbroich. Er was dus
een positieve invloed van het Humanisme in dienst der Contra-
Reformatie 37.
Sedert 1620 drongen de generale kapittels der Orde aan op het
houden van de dagelijkse meditatie en van de jaarlijkse retraite.
35 L. Heere, o.c.f 309-315.
36 L. Heere, Kruish. Maaseik, 33 en Haass, o.c, 101-102.
37 Hermans, o.c, III, 350.

24 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
In opdracht van het provinciaal kapittel stelt Hertzworms een
boekje samen als leidraad voor deze retraite, getiteld Vacantia
sacra (1684) 38. Het was tevens bedoeld voor de saeculiere clerus
van het bisdom Roermond, die toen al verplicht was jaarlijks
retraite te houden. Zijn schrijversactiviteit beweegt zich dus op
religieus-godsdienstig terrein, is m.a.w. pastoraal-gericht. Dezelfde
pastorale gerichtheid drijft hem ook, als hij tot tweemaal toe een
'stichtende' geschiedenis uitgeeft van zijn Orde, getiteld Religio
Ss Crucis (1661 en 1686). Deze tendens blijkt niet alleen uit de
manier waarop hij deze historie verhaalt, maar niet minder uit het
opnemen van ,,Korte Getijden van het H. Kruis" en van een
manier om te Roermond de zeven ,,statie-kerken" te bezoeken,
beide door zijn medebroeder Albertus Tonsorius samengesteld.
Deze pastorale bewogenheid moge de man sieren, maar in histo-
risch opzicht is het Chronicon van zijn tijdgenoot Henricus Russe-
lius evenwichtiger, zakelijker, en - volgens Haass - meer be-
trouwbaar.
Reeds te Schwarzenbroich was Hertzworms een ijveraar voor de
Broederschap van de Allerheiligste Drievuldigheid en ,,Maria van
Remedie", gesticht om door gebed en goede werken de vrijkoop
te bevorderen van de christenen, die als slaven zuchtten onder
Turkse tyrannie. In 1663 schreef Hertzworms een Oeffeninghe en
voegde er de geschiedenis aan toe van deze Broederschap. Ook zijn
Alter Joseph accrescens (1670) had de pastorale tendenz een
devotie te bevorderen39.
In het kader van Augustinus' invloed worden nu zijn Vacantia
sacra en de beide uitgaven van zijn Religio Ss Cruets nader bezien.
Hertzworms noemt zijn Vacantia sacra een ,,methodus bene orandi
et vivendi". Hoewel hij over het religieuze leven behartenswaardige
dingen zegt, ligt toch een duidelijk accent op het bidden.
Het fundament voor beiden is een levend geloof in Gods Tegen-
woordigheid. Maar: ,,hij weet goed te leven, die goed weet te
38 Religio Sanctissimae Crucis sen Brevis ac solida informatio, de ortu ac progressu,
necnon memorabilibus quibusdam gestis virisque Ord. S. Crucis vel Cruciferorum...
Ruremundae, Apud Leonardum ab Ophoven MDCLXI.
Vacantia vel vacatio sacra, she hebdomadas sacrarum jeriarum ad usum bene
viventium et orantium, recens exarata per R. P. Arnoldum Hertsworms, sanctae
Crucis priorem Mosaci. Leodii, ex officina typographica Petri Dentrez ad Insigne
S. Augustini prope S. Dionysii, 1684. Superiorum permissu.
89 Hermans, I.e.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 25
bidden, zoals O. H. V. Augustinus zegt" (VS. 5). Mediterend over
het einddoel van de mens citeert hij uit het eerste boek der Belijdenissen
: ,,Gij hebt ons voor U geschapen, Heer, en ons hart is
onrustig tot het rust vindt in U" (VS. 21). Bij het woord uit de
Schrift, dat we zonder ophouden moeten bidden en alles ter ere
Gods volbrengen (I Thes. 5, 17), schrijft hij : ,,Bij deze woorden
tekent O. H. V. Augustinus aan : de apostel beveelt, dat alles in
liefde moet geschieden. En elders zegt Augustinus : tot het einde
moet ge bidden" als ge zo doet om zelf verheerlijkt te worden,
verbied ik het; als ge zo handelt, opdat God verheerlijkt wordt,
beveel ik het". En weer op een andere plaats noemt Augustinus
,,de gehoorzaamheid onwijs en het geduld onzinnig, als het doel
ervan niet God is" (VS. 23).
Bij de meditatie over de uitersten wijst Hertzworms op Jesus'
waarschuwing: ,,Weest waakzaam, want ge kent dag noch uur"
(Matt. 25, 13). Daarbij moet men nadenken over het heilzaam
woord van O. H. V. Augustinus : ,,Omdat de dood op elk moment,
elke plaats en elke wijze op jou wacht, doe je er verstandig aan
de dood ook zo te verwachten" (VS. 44). ,,Ik sterf om niet te
sterven, zei St Augustinus" ( VS. 47). Wat Hertzworms over de
standvastigheid zegt, is goeddeels ontleend aan Augustinus (Tract.
27 in Jo) : ,,Dat ge in God blijft en God in u. Daarbij vraagt
Augustinus hoe de heilige Laurentius in God bleef, en hij antwoordt:
hij bleef in God tot in de beproeving, tot in de tyrannieke
ondervraging, tot in de wreedste bedreiging, hij bleef in God tot
in het bittere einde" (VS. 97). Het liefhebben van het Kruis is
de verheerlijking van God, want: het is niets groots in Christus
,,Wijsheid te roemen ; het is groot in Diens Kruis te roemen, zegt
O. H. V. Augustinus" (VS. 100).
Het aantal citaten uit Augustinus' werken is eerder gering te
noemen, terwijl Hertzworms de Regel nergens expliciet vermeldt.
Alleen de enkele malen terugkerende term ,,Onze Heilige Voder
Augustinus" wijst indirect op het volgen van zijn Regel. Misschien
vindt dit enige verklaring in het feit, dat hij zijn VS ook samenstelde
- en waarschijnlijk hield - voor de saeculiere clerus van
Roermond. Het is mogelijk, dat hij het minder passend vond daar
bij de Regel uitdmkkelijk te vermelden. Dat hij er wel een bron
van inspiratie in vond, moge blijken uit het feit, dat hij verderop

26 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
(VS. 112, 113) gedachten van Augustinus overneemt zonder dit
te vermelden. Een aandachtige medebroeder schreef er met potlood
in de margo bij ,,docet S Aug.". En juist deze gedachten stoelen
op het hoofdmotief van de Regel: de onderlinge liefde en de
communio. Hij schrijft: ,,Er zijn twee regels voor de liefde, d.i.
wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet; en
behandel de ander zoals je zelf behandeld wilt worden'' (VS. 112).
,,Gelijk uit vele graankorrels het ene korenbrood, en uit vele drui-
ven de ene wijn wordt bereid, zo vloeit ook de eenheid der liefde
samen tussen Christus en de christenen, en tussen de christenen
onderling, die elkaar moeten liefhebben als broeders. Zo hielden
ze van elkaar in de primitieve kerk en worden de religieuzen
broeders genoemd ; broeders - zeg ik - in Christus, ledematen van
het ene Lichaam, waarvan Christus het Hoofd is" (VS. 113).
Daarom is het ook geheel in de lijn der Ordestraditie, dat
Hertzworms sterke nadruk legt op de hospitaliteit en ,,het m~de-
lijden met armen en verdrukten". Hij sluit met Augustinus' woord :
,,Bemin en doe wat je wilt" (VS. 118) 40.
Uiteraard geeft Hertzworms grotere aandacht aan de Regel in
beide uitgaven van zijn Religio Ss Crucis (1661, 1686). Hoewel
de ondertitel ,,brevzs ac solida informatio" luidt, moet men dit niet
in modern-wetenschappelijke zin verstaan. Ook dit werkje schreef
hij uit pastorale motieven en niet primair als historieschrijver der
Orde. Dit werkje tekent de 'staurophilus' (Kruisminnaar) en dat
is zijn spiritualiteit. Er spreekt duidelijk een grote genegenheid uit
voor zijn Orde.
De zuiverheid van deze intentie blijkt uit de Opdracht in de
editie van 1661. Hij wijdt zijn werk ,,aan Jesus Christus, Petrus,
Philippus, Andreas en aan de overige gekruisigde apostelen en
martelaren ; aan de bij de Kruisbroeders hoogvereerde heiligen
Cletus, Quiriacus, en Helena, instellers van de Orde van het
H. Kruis ; aan de Zalige Augustinus, Wetgever der Orde ; aan
Odilia, maagd en martelares uit het gezelschap van St Ursula en
door God geschonken Beschermster der Orde, en aan Theodorus
Cellesius, hersteller der Orde en alle 'Staurophili' (Kruisminnaars)
40 Vgl. T. J. van Bavel, Christus totus. Het corporatieve denken van Augusti
nus ; en Dilige et quod vis fac, in Pro nostris, 1972, p. 30-39 en 40-52. Ook :
De tweevoudige liefde, in Benedictijns Tijdschrift, 1979, p. 58-75 ; Liefde orienteert
de mens, in Relief, 1980, 7-8. Dr. A. Ceyssens schreef hierover reeds in 1957 in
De geest van de Regel van St Augustinus, 51-72.

van de REG. KANUNNIKEN van de ORDE van het H. KRUIS 27
(R. 1, 4-6). De opdracht in de tweede editie heeft een minder
'stichtende' vorm en schijnt meer in te spelen op de invloed van
belangrijke personen. Vooreerst Johann Philip Eugen, graaf van
Merode en Olen, Maarschalk van Westerloo, vice-graaf van
Odekirchen, baron van Petersem, Steen enz. Vervolgens Walther
Byll, oudste definitor en prior te Hohenbusch, verwant met de
Puteani, een geslacht te Venlo, waarmee de Kruisbroeders goede
relaties onderhielden.
Hertzworms meent, dat de Orde haar oorsprong vond bij Christus
en de Apostelen (R. 1, 7-10 ; 2, 17), maar als religieus instituut
teruggaat op paus Cletus (79-90 of 92), de tweede opvolger van
Petrus, en zo in Italie grote verbreiding vond. Deze Kruisbroeders
wijdden zich aan hospitaliteit (R. 1, 10). Dit instituut werd later
door St Quiriacus overgenomen en komt tijdens paus Innocentius
III tot nieuwe wasdom (R. 2, 23). Deze italiaanse Kruis
broeders volgen de Regel van Augustinus en beoefenen naar
Cletus' instelling overal de hospitaliteit (R. 1, 11-12). Dat geldt
voor alle Kruisbroeders en als toonbeeld hiervan voor zijn Orde
vermeldt Hertzworms broeder Lubertus van Bentlage. Bij zijn
laatste ziekte werd deze ,,wegens zijn hospitaliteit door engelen
bezocht". Uit oude documenten blijkt ,,een grote observantie van
deze deugd" (R. 1, 12).
Uit een handschrift De origine Ordinis S. Cruets van de Kruisbroeder
Joannes Heijnsberg haalt Hertzworms meerdere gegevens
voor zijn oorsprongsgeschiedenis. Zo vermeldt deze, dat St Helena
rond 326 de relieken van het H. Kruis heeft teruggevonden, en dat
ze toen een wacht van 12 mannen instelde, die hij ziet als de
eerste Kruisbroedersgemeenschap (R. 1, 13-15). De verschillende
groepen van Kruisbroeders gaan alle terug op deze stichting te
Jerusalem en ,,leven alle volgens de Regel van O. H. V. Augusti
nus". Hij noemt die van Coi'mbria, van Italie, de Kruisbroedersmet-de-ster,
en die van Polen (R. 2, 27-33). Zij erkennen alle
St Augustinus als Vader, zoals Franciscanen, Conventuelen en
Capucijnen St Franciscus (R. 1, 30) 41.
41 Vgl. Dr. P. van den Bosch OSC, Sanaa Helena, nobilissima femina, in
Clatrlieu, 1980, vnl. pp. 83-88, waar hij de voorhanden gegevens overzichtelijk
heeft geordend en de betrouwbaarheid van de traditie met vele argumenten verantwoordt.
>- Is de genoemde auteur van het aangehaalde manuscript misschien
dezelfde als Johannes Heinsberg, die in 1500 tekende als 'presbyter et senior
conventus Venlensis' ? zie Hermans, Ann. II, 456.

28 DE REGEL VAN ST.-AUGUSTINUS in de GESCHIEDENIS
Ook Theodorus Cellesius zou de H. Graforde van Jerusalem
hebben leren kennen tijdens de kruistocht van 1187. Later deed hij
afstand van zijn prebende, om als regulier kanunnik bij de kapel
van St Theobald te Hoei te gaan leven. Daar kreeg hij spoedig
vier gezellen en samen vormden zij de eerste Kruisbroedersgemeen-
schap (R. 1, 17-20). Zij leefden volgens de Regel van Augustinus,
verpleegden zieken 'in xenodochiis', beoefenden m.a.w. de hospi-
taliteit (R. 1, 21-22). Bisschop Hugo van Luik zond ze met de
terugkerende Apostolisch Delegaat naar de Curie te Rome, om
van paus Innocentius III goedkeuring voor hun stichting te vragen
(1215). Ook hiervoor verwijst Hertzworms nadrukkelijk naar het
handschrift van J. Heijnsberg (R. 1, 23). Pierre de Walcourt, in
1236 tot prior gekozen, stelt in 1245 de eerste Constituties samen,
die in 1248 pauselijke goedkeuring kregen.
Uit deze bespreking moge blijken, dat Hertzworms het bestaan
der Orde wil bevestigen uit het Evangelie en de traditie der Kerk.
Boven alle twijfel is het belang, dat gehecht wordt aan het volgen
van Augustinus' Regel als bron, vorm en norm van het Ordeleven,
maar ook als bindend element tussen alle verspreide takken der
Kruisbroeders. Als we zijn Religio Ss Cruets door zijn pastorale
bril bezien en goed lezen wat hij schrijft, zullen we evenals de
lezers uit zijn tijd, zijn diepe genegenheid voor zijn Orde respec-
teren en bewonderen.
C. P. H. van Dal OSC

MARTINUS MANDERS (1819-1899),
EENENVIJFTIGSTE GENERAAL
DER ORDE VAN HET H. KRUIS
Martinus Manders was de derde van de magister-generaals,
nadat in 1853 deze bestuursvorm in de Orde was hersteld. Dat
maakt een schets van zijn leven wenselijk en zelfs nodig. Immers,
de biografie van een ordesgeneraal is, nog afgezien van zijn persoonlijke
kwaliteiten, niet een levensbeschrijving van eender wie ;
het is tevens de geschiedenis van de Orde in de periode van diens
bestuur. Dat geldt bijzonder voor die tijd, toen er nog geen ordesprovincies
bestonden. De generaal bepaalde veel meer persoonlijk,
zij het na overleg met de definitoren, de algemene koers van het
beleid, had rechtstreekser invloed op aard en beleving van de
spiritualiteit der kruisheren, besliste uiteindelijk over het al of niet
nemen van nieuwe initiatieven, deed persoonlijk al de benoemingen.
In die zin kan men zeggen dat zijn optreden een eigen stempel
drukte op het geheel. Vanuit dit gegeven zijn de ontwikkelingsgang
van een orde en de richting die daarbij gekozen wordt, in belangrijke
mate afhankelijk van een persoon. Hoeveel van zo iemand
kon uitgaan en welk een stimulerende rol hij daarbij kon spelen
blijkt uit het verloop van generalaten als die van H. Van den
Wijmelenberg (1853-1881), H. Hollmann (1899-1927) en W.
VanDinter (1927-1940).
Wie zich achteraf een voorstelling tracht te vormen over de
aard van zo'n beleid, is daarbij aangewezen op de concrete vormen
waarin het herkenbaar wordt. Dus in inspirerende ideeen en impulsen,
duidelijke richtlijnen, een vooruitziende blik, een vaste, op
de toekomst gerichte koers, de geestkracht om op het gunstige
ogenblik verantwoorde risico's te nemen. Leven, ook van een

30 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
religieuze gemeenschap, is nu eenmaal beweging, dus verandering,
zij het dan met behoud van het wezenlijke.
Omdat de voorwaarden hiertoe niet, of althans niet voldoende,
aanwezig lijken, is het schrijven van een levensschets van Hoog-
waardig Heer Manders niet zulk een verrassende en aantrekkelijke
bezigheid. Er zijn bepaalde beperkingen die dat verhinderen. Voor-
eerst is er het feit dat Manders al ruim zeventig jaar was, toen hij
op 27 december 1889 tot generaal werd gekozen. Zeker voor die
tijd was hij dus geestelijk en lichamelijk werkelijk een oude man.
Zijn beverige handtekening op het officiele keuzerelict is op zich
al een blijk daarvan \ Bovendien was hij door leefklimaat en ook
wel van nature een handhaver van een overigens eerbiedwaardige
status quo ante, van wie geen nieuwe impulsen of plannen vielen
te verwachten. Maar de voornaamste moeilijkheid om zich een
bevredigend en objectief oordeel te vormen over zijn persoonlijk-
heid en invloed ligt toch wel in de schaarsheid van de bronnen die
ter beschikking staan. Juist voor de biografie van iemand die
leefde in een zo heel andere periode dan de onze, die niemand
meer persoonlijk heeft gekend, wiens naaste medewerkers reeds
lang zijn overleden, is juist de overgebleven correspondentie uiter-
mate belangrijk. In feite zijn er in de verschillende archieven
weinig brieven van hem bewaard gebleven ; het is zelfs waar-
schijnlijk dat het voeren van correspondentie niet tot zijn drukste
bezigheden behoorde. De moeite die het hanteren van de pen
hem blijkbaar kostte zal daar ook wel debet aan zijn. Zelfs deze
weinige brieven munten uit door kortheid en ze dragen een vrij
onpersoonlijk karakter. Het is erg moeilijk daaruit de mens zelf
te leren kennen ; Newman heeft terecht opgemerkt, dat iemands
echte leven zich weerspiegelt in zijn brieven. Zij zijn trouwens in
de meeste gevallen door anderen geschreven, slechts door hem
ondertekend. Ook dat laatste ging maar moeizaam en werd op de
duur zelfs onmogelijk. Daar komt nog bij, dat ook van de aan hem
gerichte brieven zo goed als niets is overgebleven. Waarschijnlijk
1 A.G.K. : map ,,Documentatie". Geraadpleegde archieven en daarvoor gebruikte
afkortingen : A.G.K. : Amersfoort archief generalaat kruisheren ; B.B. : Den Bosch,
bisschoppelijk archief; D.K. : Diest, archief kruisherenklooster; M.K. : Maaseik,
archief kruisherenklooster; R.P.F.: Rome, archief van de Propaganda Fide;
R.V.G.A. : Rome: Vaticaans geheimarchief.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 31
zijn ze door hem persoonlijk of na zijn dood vernietigd. Dit beantwoordt
ook aan zijn opvattingen.
Het meeste licht verschaft een brief, gedateerd op 1 oktober
1933, door de toen vijfenzeventigjarige subprior van Diest L.
Honhon gericht aan J. Berkhout o.s.cr.2. Daarin geeft Honhon in
het kort zijn eigen herinneringen over Manders weer, waardoor
diens persoonlijkheid wat beter uit de verf komt. Het wordt wel
duidelijk, dat hij er met respect en sympathie tegenover staat. Nu
bezat Honhon tot op zijn oude dag een grote interesse en een
sterk geheugen voor al wat de geschiedenis van de Orde betreft,
en vooral voor datgene wat hij daarvan zelf had meegemaakt. Het
gaat daarbij om een periode waarin hij persoonlijk een belangrijke
rol heeft gespeeld. Hoewel bijna veertig jaar jonger dan Manders
en heel van hem verschillend door aanleg, talenten en veelzijdige
ontwikkeling, werd hij tijdens diens generalaat reeds in 1890 op
tweeendertigjarige leeftijd tot definitor gekozen en vervolgens in
1896. Op bestuurlijk vlak heeft hij dus nauw met Manders samengewerkt
en is zo beter in de gelegenheid geweest hem op zijn
waarde te schatten. Honhon heeft zowel H. Van den Wijmelenberg,
als W. Smits, M. Manders en H. Hollmann als generaal
meegemaakt, en telkens door zijn positie van vrij nabij. Zijn
oordeel over hen was eerlijk en objectief, maar tegelijk breed en
mild, met veel mensenkennis en ook met begrip voor de omstandigheden
waaronder zij hun verantwoordelijke taak hebben moeten
vervullen. Hij kon Manders hoogschatten, maar toch ook zijn
beperkingen zien. Daarom lijkt deze brief als getuigenis waardevol
en zullen we er verschillende malen in deze biografie uit citeren.
Voor zover kon worden achterhaald is het, jammer genoeg, het
enige in zijn soort.
JEUGD EN STUDIEJAREN
Wie een levensbeschrijving van Martinus Manders wil beproe-
ven, zal moeten beginnen met zich althans zo goed mogelijk te
verplaatsen in de sfeer, beinvloeding van tijd en omgeving waarin
hij verkeerde, en meer in het bijzonder die van de Orde, waartoe
2 Fonds Clairlieu, Achel.

32 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
hij meer dan vijftig jaar heeft behoord om er door geaardheid en
positie een heel eigen en typerende rol in te kunnen vervullen.
Men ontkomt niet aan de indruk, dat het een weinig oorspronkelijke
en vooruitstrevende was. Er zijn tenslotte niet zoveel mensen,
die het inzicht, de ondernemingsgeest en tegelijk het geestelijk
evenwicht bezitten die nodig zijn om als gezonde vernieuwers en
baanbrekers te kunnen optreden. En ook dan moeten de omstandigheden
hen gunstig zijn. Rekening dient gehouden te worden met
het feit dat Manders, met uitzondering van de twee en een half
jaar van zijn verblijf in het groot-seminarie te Haaren, zijn lange
leven uitsluitend in Uden heeft doorgebracht, waar hij ook in zijn
tachtigste jaar is overleden. Bovendien zal hij blijk geven van
nature tamelijk introvert, rechtlijnig en nogal geneigd te zijn om
religieuze beginselen op de spits te drijven.
De ouderen die er thans nog wonen, hebben sedert zo ongeveer
de tweede wereldoorlog de snelle en bijna stormachtige ontwikkeling
meegemaakt van Uden als boerendorp tot een modern stadje.
Zij weten uit ervaring, dat het plaatselijk beeld er bijna volkomen
is veranderd. Wat de bevolking betreft, is in enkele tientallen jaren
het aantal, dat tot dan toe vrijwel stabiel was gebleven, verzesdubbeld.
Ook de samenstelling ervan is nu sterk gevarieerd, zowel
wat maatschappelijke stand, levensstijl, politieke richting als le-
vensbeschouwing aangaat.
Terwijl het thans een kerngemeente vormt met een belangrijke
uitstraling en aantrekkingskracht op de wijde omgeving, leidde
men er, zeker nog in de vorige eeuw, een vrij geisoleerd en samen-
horig bestaan, dat weinig afwisseling bood. Hoewel Uden reeds in
de 13e eeuw in de geschiedenis wordt vernoemd en er later in tijden
van verdrukking vrijheid van godsdienst en een opgewekt kerkelijk
leven heersten, had het in de loop der eeuwen geen noemenswaar-
dige ontwikkeling en groeikracht getoond. Tot in 1922 zal het
aantal inwoners nog slechts 5500 bedragen. Vergelijkt men het
bevolkingscijfer te Uden in 1822 met dat van 1902, dus tachtig
jaar later, dan blijkt het aantal slechts met 1462 te zijn toegenomen,
terwijl toch de bevolking van Nederland dan bijna verdub-
beld is. En dat, terwijl de gezinnen gemiddeld veel groter waren
dan thans, zelfs rekening gehouden met de talrijker kindersterfte.
De kom van Uden zou in 1890 nog geen duizend, in 1902 ongeveer

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 33
duizend, in 1922 elfhonderd inwoners tellen. Er zat dus weinig
groei in. Verreweg het grootste gedeelte van de gemeentenaren
behoorde tot de kleine boerenstand. De grond was er vrij slecht en
bestond uit zand, vermengd met twintig tot hoogstens veertig
procent klei. Hoewel in oppervlakte een van de grootste gemeenten
in Nederland, lag Uden in de vorige eeuw erg afgezonderd
en stelde het in economisch opzicht weinig voor. Bijna viervijfden
van de dorpelingen woonden, in kleine groeperingen verspreid,
bijeen op de afgelegen uithoeken en buurtschappen. Wei
kweekte dit een geest van saamhorigheid; in hun dagelijks leven
en ook bij bijzondere omstandigheden voelden zij zich sterk op
elkaar aangewezen. Overigens hadden zij weinig behoeften en daar
kon plaatselijk wel in voorzien worden. Communicatiemiddelen
voor langere afstanden bestonden nog niet, en met de kar over de
zandwegen kom je niet zo ver. Pas in 1873 zou de spoorlijn Boxtel-
Wezel en in 1883 de stoomtram Den Bosch-Helmond worden
aangelegd. Vooral de laatste verschafte niet wat wij onder snel,
veilig en geriefelijk verkeer zouden verstaan. Van de laatste maakten
de burgerij, zakenmensen en handelaars een geregeld gebruik ;
verder diende hij voor vee- en goederenvervoer. Er zullen weinig
boeren zijn geweest die ooit van hun leven in de trein hadden
gezeten en er ook maar enige behoefte aan hadden. Het is van
belang op te merken dat Martinus Manders in zulk een gesloten
dorpsgemeenschap is geboren en opgegroeid en vooral, dat hij
praktisch heel zijn leven daar heeft doorgebracht. Daar voelde hij
zich het beste op zijn gemak en in die sfeer verrichtte hij ook zijn
werkzaamheden. Reizen deed hij niet meer dan strikt nodig, en
als generaal dan nog liefst zo onopvallend mogelijk. Hij begaf
zich niet graag buiten de vertrouwde kring en een zekere eenkennigheid
is kenmerkend voor zijn optreden3.
Zowel van vaders- als van moederszijde was Martinus sinds verschillende
generaties van boerenafkomst4. Zijn grootvader van
vaderszijde ,Jan de Wilm", die in de ,,Etat de population" van
december 1810 vermeld staat als Jean Guillaume Manders, met
3 Voor een wat uitgebreidere beschrijving van Uden in die dagen, zie: J
Scheerder, Prior A. G. Van Mil, Diest, 1967, 11-19. Idem, Henricus Van den
Wtjmelenberg, Tilburg, 1976, 7.
* De heer J. Sluyters, archivaris van het Land van Ravenstein, verschafte waardevolle
lnlichtingen over familie en tijdgenoten van Manders te Uden.

34 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
als beroep ,,laboureur" (hier in de betekenis van landbouwer),
kwam oorspronkelijk uit Gemert. In 1787 huwde deze de Udense
boerendochter Elisabeth Van den Hoogen (1761-1833) en vestigde
zich te Uden aan de Velmolen, tussen de weg naar Volkel en
de Boekelse dijk, in huis 115. In dit geval was dit een kleine
boerderij, met in de voorgevel de buitendeur en slechts een venster.
Er werd hard gewerkt en sober en godsdienstig geleefd. Daar
werd 23 mei 1789 hun zoon Henricus (1789-1865) geboren. Hij
zette het bedrijf van zijn vader voort. Op 15 februari 1816 trouwt
hij met de Udense Wilhelmina Van der Weyst (1784-1854). Hun
enig kind zou onze Martinus zijn, die op 10 September 1819 werd
geboren. In de volksmond werd hij Tienus van Driek-Jan de Wilm
genoemd. Dit is een zogenaamd patronymicum of vadernaam ;
achternamen waren toen, zeker in boerenfamilies, nog weinig in
gebruik. Zijn ouders waren betrekkelijk laat getrouwd : Henricus
was immers ruim zesentwintig jaar en Wilhelmina ruim eenen-
dertig jaar oud bij hun huwelijk. Dat zal wel een algemeen verschijnsel
zijn geweest; gezien de weinig vruchtbare bodemgesteld-
heid duurde het lang eer een kleine boer het zich kon veroorloven
zijn bedrijf zelfstandig uit te oefenen en een gezin te stichten. Om
dezelfde reden konden de meisjes moeilijk thuis gemist worden ;
na de lagere school moesten zij zo spoedig mogelijk meewerken in
het bedrijf. Het zou nog tot het begin van de twintigste eeuw
duren eer de toepassing van kunstmest een gunstige verbetering
bracht. Gegevens van de volkstelling 1840 vermelden dat Henricus
bouwman (dus landbouwer) te Uden was en vast goed had aan de
Velmolen. Als bewoners van dit boerderijtje staan vader, moeder,
zoon, een meid en een knecht opgenoemd. Bij Martinus vinden we
dat hij toen eenentwintig jaar oud was en ,,student". Dat wil hier
zeggen : leerling aan de plaatselijke Latijnse school5.
5 De Latijnse school te Uden telde toen ongeveer 80 leerlingen. Drie seculieren
waren de leerkrachten : P. Van den Brand, A. Van Grinsven en A. Van den Berg.
Over de Latijnse scholen in Noord-Brabant merkt L. Van Miert s.j. op, dat ze
sinds lang een teringachtig bestaan leidden. Ook die van Uden zou steeds meer
in haar bestaan bedreigd worden, ofschoon in 1839 het aantal leerlingen dit nog
niet zou doen vermoeden. Voor de achteruitgang van die scholen geeft Van Miert
twee redenen aan. Als voornaamste, dat de emancipatie van de katholieken, die
het grootste deel der bevolking van deze provincie uitmaakten, al te lang op zich
had laten wachten en nog te weinig had doorgewerkt om een voldoende aantal
toekomstige universiteitsstudenten naar een daartoe voorbereidende school te lokken.
De tweede reden, en die gold in bijzondere mate voor Uden, was dat sinds de

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 35
In de lijst van studenten aan het groot-seminarie te Haaren
vinden we wat meer bijzonderheden omtrent Martinus. Er blijkt
uit, dat hij na de lagere school een jaar lang les in het Frans heeft
gehaald bij de ,,Franse mesjeu" en vervolgens naar de Latijnse
school is gegaan6. Na afloop heeft hij een half jaar filosofie
gemaakt in zijn geboortedorp, waarschijnlijk in dat gedeelte van
het Birgitinessenklooster waar de zogenaamde ,,theologische hoogeschool",
na haar verplaatsing vanuit Huisseling in 1823, nog tot
1842 zou blijven voortbestaan. Op 26 april 1842 kwam hij op het
groot-seminarie, tot hij in September 1844 als novice zijn intrede
deed bij de Udense kruisheren7.
In de kloosterbibliotheek te Uden bevindt zich nog een Nieuw
Testament in het Grieks, door Martinus Manders, leerling van de
poesis, als prijs ontvangen8. Het draagt een Latijnse inscriptie
ondertekend door de toenmalige rector van de Latijnse school, de
seculiere priester P. Van den Brand. In de inscriptie lezen we, dat
onder de 18 klasgenoten Martinus, die toen de poesis had afgemaakt,
de derde prijs ontving. Deze werd toegekend om zijn
opvallende vorderingen in Grieks, geschiedenis, aardrijkskunde
heropening van de seminaries voor de opleiding van de geestelijken in voldoende
mate was gezorgd.
In haar bloeitijd had de Latijnse school te Uden vier a vijf leraren geteld, en
waren er 70 tot 100 leerlingen. Van die leraren waren tot 1820 de meesten
kruisheren geweest. Na 1833 tot 1879 toen de school werd opgeheven, waren er
drie en op de duur slechts twee leraren: een rector en een conrector, beiden
seculieren. Bij uitzondering fungeerden nog kruisheren als conrector: Godefridus
Van der Weyst van 1841 tot 1845, toen hij de eerste prior van Diest werd, en
Martinus Manders van 1846 tot 1879.
In September 1840, toen Manders de poesis had afgemaakt, waren de drie
genoemde seculieren er leraar. P. Van den Brand zou in 1841 als rector worden
opgevolgd door A. Van den Berg, zonder dat er een derde leraar voor in de
plaats kwam; in 1842 zal A. Van Grinsven zijn leraarschap beeindigen. Met
Van der Weyst als conrector heeft Van den Berg het onderwijs toen voortgezet,
duidelijke tekenen van het teruglopen van de school. In 1851 zullen er op de
zes klassen te samen slechts 22 leerlingen zijn.
6 B.B. : Lijst van studenten van het groot seminarie te Haaren, onder nr. 286 van
het archief van dit groot seminarie, thans bewaard in het bisschoppelijk archief.
7 Naar Honhon zich heeft laten vertellen, zou Manders zich eerst hebben willen
aangeven bij de jezuieten. Met enkele anderen daartoe op weg naar Nijmegen,
hadden zij hun tijd verdaan met beugelen en kwamen zodoende te laat aan!
Manders had zich moeten melden bij pater M. Wolff, de provinciaal van de
jezuieten, die hij nog in de verte zag ; daarmee zal hij zijn kans als verkeken
hebben beschouwd. Dit zou zich dan hebben moeten afspelen, ofwel in 1841 toen
Manders op de rhetorica zat, ofwel in September 1844, na zijn verblijf op het
groot seminarie.
8 Hermannus Goldhagen s.j., HE KAINE DIATHEKE, she Novum D.NJ.C
Testamentum Graecum, Luik, 1839.

36 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
en rekenkunde. Zelf wordt hij gekenschetst als een waarlijk vrome,
ongekunstelde, buitengewoon ijverige en veelbelovende jongeman
(,,vere pius, ingenuus, summae diligentiae maximaeque spei juve-
nis"). Van den Brand plaatste daaronder zijn handtekening op
9 September 1840, dus daags voor de eenentwintigste verjaardag
van Martinus. Toen hij het jaar daarop de hoogste klas, de rheto-
rica, had afgemaakt, moet hij dus tweeentwintig jaar zijn geweest.
Daaruit volgt, dat hij al zestien jaar was toen hij de eerste klas
begon. Waarschijnlijk lijkt, dat hij na de lagere school nog enkele
jaren op de boerderij heeft meegeholpen. In 1839 werd aan de
boerderij nog een kamer aangebouwd. Het lijkt aannemelijk dat
die bestemd was voor de ,,student". Hij zat nu op de hogere klas-
sen en de studie vergde dus meer inspanning en concentratie. De
,,herd", waar nogal eens gebuurt werd was daar niet de geschikte
ruimte voor. De knecht en de meid zullen, zoals gebruikelijk wel
ieder hun eigen kamertje op zolder hebben gehad.
De genoemde factoren van herkomst, milieu en opleiding te
Uden hadden ongetwijfeld hun invloed uitgeoefend op de vorming
van karakter en mentaliteit bij Martinus Manders, toen hij op
9 oktober 1844 als volwassen man van vijfentwintig jaar zijn
noviciaat in het klooster van de Udense kruisheren begon, waar
H. Van den Wijmelenberg als commissaris-generaal ook prior was.
Zijn novicenmeester was W. de Jonge. Op 9 oktober 1845 werd
Martinus geprofest en 28 September 1846 priester gewijd. Daarna
heeft hij nog les gekregen in bepaalde tractaten van de moraal-
theologie. In hetzelfde jaar werd hij aangesteld als leraar en con-
rector van de Latijnse school, waar hij zelf zijn lagere opleiding
had genoten. Op het generaal kapittel van 1856 werd hij voor het
eerst tot definitor gekozen, hetgeen zich in 1865, 1874, 1881 en
1887 zou herhalen. Hij had al vijftien jaar tot het hoofdbestuur
van de Orde behoord toen hij in 1889 tot generaal werd verkozen.
Na de verkiezing van W. Smits tot prior van Uden op 28 mei 1868
heeft deze Manders tot subprior aangesteld, wat hij tot eind juli
1876 zou blijven. Smits zal aanvankelijk gedacht hebben daarmee
een voor de hand liggende en goede beslissing te hebben genomen.
Manders genoot immers een zeker prestige in de Orde en had ook
zijn aanhang in eigen huis. De subprior is de aangewezen plaats-
vervanger van de prior bij diens afwezigheid. In dit geval was dit

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 37
2eker geen sinecure ,omdat Smits wegens zijn functie als vertegenwoordiger
van de belangen van St.-Agatha tijdens de langdurige
en ingewikkelde onderhandelingen met de Staat over de goederen
van dat klooster, vrij veel op reis moest. Maar bovendien rust op
een subprior de taak om de prior in het bijzonder terzijde te staan
in het behartigen van de geestelijke waarden in het klooster, zoals
de speciale zorg van een procurator op gebied van de tijdelijke
belangen ligt. Juist over deze taak had Manders nogal uitgesproken
en rigoristische opvattingen. Uit de aard van de zaak vergde een
vruchtbare samenwerking met de prior op dit delicate terrein wel
de nodige overeenstemming van inzichten en soepelheid van optreden9.
Uit de correspondentie die Smits met prior H. Van Giersbergen
te Diest heeft gevoerd in de jaren nadat Hoogwaardig Heer
Van den Wijmelenberg eind juli 1876 in zijn hoedanigheid van
visitator Manders als subprior heeft ontslagen, blijkt dat Smits en
Manders ook daarna nog geen gelijkgestemde zielen waren wanneer
het ging over de wijze, waarop dit geestelijk beleid diende
gevoerd te worden. Zij geeft althans de indruk, dat Manders wel
een ernstig en plichtsgetrouw religieus was, maar op gebied van
onderhouding der observantie nogal veeleisend, star en ontactisch
bleef optreden tegenover de prior en andere huisgenoten. Achteraf
is het moeilijk zich over deze kwestie een onpartijdig oordeel te
vormen, omdat van de kant van Manders of diens geestverwanten
alle correspondentie over dit meningsverschil ontbreekt. Duidelijk
is wel, dat zowel Smits als Manders overtuigde en gewetensvolle
religieuzen waren, maar onderling heel verschillende naturen. Aan
de een zal misschien ontbroken hebben wat de ander te veel had ;
volmaakt evenwichtige mensen zijn er niet zoveel. Jammer, dat
deze twee elkaar niet wisten te waarderen en aan te vullen in dit
opzicht. Smits was van aard een meegaand en mild man, die de
zaken niet graag op de spits dreef, maar geen krachtige leidersfiguur.
In zijn optreden als overste zal hij meer heil hebben gezien
in de volkse wijsheid, dat men met een druppel honing meer
vliegen vangt dan met een vat azijn. Volgens Manders zal hij
daarin te ver zijn gegaan en beginselen hebben opgeofferd om
mensen te winnen. Misschien was inderdaad het gevaar daarvoor
aanwezig, maar dan evenzeer van de andere kant dat van door-
9 J. Scheerder, W. F. A. Smits, in Clairl'teu, 37, 1979, 16-23.

38 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
draverij. Wij missen voldoende gegevens om dit te kunnen uitmaken.
In ieder geval zal dit misverstand tussen twee religieuzen,
elk in een verantwoordelijke positie, een verwarrende uitwerking
hebben gehad op het levensklimaat van een kleine Orde, die een
nieuwe impuls nodig had.
In 1846 was Manders conrector geworden aan de Latijnse school
te Uden ; hij zou dit blijven tot 1878. Rector was de seculiere
priester Antonius Van den Berg, die in 1829 leraar aan de school
geworden was10. Het aantal leerlingen was bescheiden; volgens
L. Van Miert waren het er twintig in 1861, en dit werd geleidelijk
minder. In 1879 hield deze instelling op te bestaan ; dat zal wel
bij het einde van het schooljaar in September zijn geweest. Een
passage in een brief van prior Smits aan prior H. Van Giersbergen
te Diest, gedateerd op 24 oktober 1878, wekt de indruk dat
Manders hierin een onsympathieke rol heeft gespeeld. Smits
schrijft: ,,Omtrent het ophouden van de Latijnsche school heeft hij
(Manders) eene even beroerde handelwijze gevoerd, maar ai te
lang om ze U te beschrijven" ". Na de opheffing bleef rector
Van den Berg in zijn woning privaatles geven. Manders deed
hetzelfde in de ziekenkamer van het klooster. In een andere brief
van Smits aan prior Van Giersbergen, van 5 augustus 1883, meldt
hij, dat Van den Berg in dat jaar opgehouden heeft met lesgeven.
Daarin wordt namelijk Gerardus Van Mil als candidaat voor het
noviciaat te St.-Agatha voorgesteld: ,,Hij heeft zijn lessen gehad
bij Rector van den Berg, deze houdt nu op met lesgeven". Van Mil
is zeventien jaar en moet zijn rhetorica nog maken, maar die kan
L. Honhon hem te St.-Agatha wel geven12. Van Mil, schrijft Smits,
is een vlug student en buitengewoon ijverig.
Buiten de kom van het dorp in het gehucht Molenheide zijn de
zusters ursulinen van Thildonck te Uden een stichting begonnen in
1845. Aanvankelijk waren zij met zevenen en gaven onderwijs
aan de dagschool voor meisjes, waarvan de meesten uit Volkel
afkomstig waren. Op de duur breidde het aantal van deze zusters
10 Antonius Van den Berg: geb. te Schayk, 6 Jan. 1810 : overl. te Boekel (huize
Padua) 9 ian. 1889 : priester geworden te Keulen, 29 Jan. 1833 ; leraar Latijnse
school te Uden 1829. Zie Schutjes, Geschiedenis van het btsdom ls Hertogenbosch,
St.-Michiels-Gestel, V, 1876, 765. Geschilderd portret in kruisherenklooster te
Uden.
11 J. SCHEERDER, O.C., 19-
12 Ibidem, 65.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 39
en de omvang van de gebouwen zich uit en kwam er in hun
klooster tevens een pensionaat voor ongeveer 50 meisjes13. Zij
kwamen uit de gegoede stand van boven de grote rivieren, maar
er waren er ook uit het buitenland, bijvoorbeeld uit Engeland. De
voertaal was er Frans. In een brief, die Hoogwaardig Heer Van
den Wijmelenberg 10 januari 1854 aan bisschop J. Zwijsen schreef,
beklaagt hij zich over de onprettige omstandigheden waarin de
kruisheren met hun verrichtingen bij deze zusters verkeren en zou
niets liever zien, dan dat zij een andere priester aan huis hadden.
Dit betreft Manders, die er jarenlang heeft Mis gelezen en zielzorg
uitgeoefend onder de pensionaires 14. De zaak schijnt in der minne
geschikt te zijn, want Manders bleef. Het enige wat er omtrent
Manders in de kronieken van de Udense ursulinen valt te ontdekken
is, dat hij het verslag bij de verkiezing van een nieuwe
overste in 1884, 1887 en 1890 mede ondertekend heeft15. Vermoedelijk
is hij door de bisschop van Den Bosch als voorzitter van
deze keuzen gedelegeerd. Er blijkt in ieder geval uit, dat Manders
nog zijn bemoeienissen met de zusters had. Ook is er een brief van
generaal Manders aan mgr. W. Van de Ven, bisschop van Den
Bosch, gedateerd 9 oktober 1894, over het gebruik om in de
oktobermaand tweemaal processie te houden in de kapel van de
ursulinen. Manders is daar geen voorstander van. Die plechtigheid
trekt zeer veel volk uit de parochie.
,,Mgr., zoude het niet voegzaam zijn, geene processie te hou
den : de zusters passen dunkt mij niet zeer goed zoo onder het
volk, terwijl het volk wenschelijker de processie terzelfden tijd
in de parochiekerk ging bijwonen. Mgr., mag ik beleefdelijk hierop
uwe beslissing afwachten ?" 1G
Op de bibliotheek van het kruisherenklooster te Uden, waar
Manders toch meer dan vijftig jaar van zijn leven heeft doorgebracht
en les gegeven heeft aan de Latijnse school, privatim of
later aan het college, zijn er maar weinig boeken te vinden, waarin
zijn naam geschreven staat. Opmerkelijk voor die tijd is, dat onder
de boeken waarin zijn naam staat, er drie in het Engels zijn : een
13 J. Sluyters, Uden in oude ansichten, Zaltbommel, 19784, onderschriften bij
nrs. 54-56.
14 J. Scheerder, Henricus Van den Wijmelenberg, 116.
15 Inlichtingen van Zr. Gertrude Goemans osu. te Boxtel, ohroniste, op 28 nov.
1979; Schutjes, o.c, V, 769.
16 B.B.: Ingekomen Brieven 1888-1899 : 9 October 1894.

40 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
vertaling van het Nieuwe Testament en twee boeken van de
Engelse oratoriaan Frederick William Faber. Volgens Honhon zou
Manders het Engels goed machtig zijn geweest, het vlot gesproken
hebben en in die taal katechismusuitleg hebben gegeven aan de
pensionairen.
In de genoemde brief van 1 oktober 1933 aan J. Berfchout o.s.cr.
geeft Honhon een korte typering van Manders als kloosterling:
,,Bij zijn professie schonk hij al wat hij bezat aan het klooster. Hij
kende al zijn verplichtingen, heeft ze als gelovig mens volbracht.
Bijna heel zijn leven was hij steeds de eerste in het koorgebed,
gehoorzaam in alles, onderhield streng het stilzwijgen, was een
voorbeeld van ingetogenheid en tevreden met alles. Hij was een
man van gebed. Zijn lessen waren goed voorbereid en werden
trouw gegeven. Van karakter was hij bedaard, evenwichtig en
stipt, een voorstander van de observantie, stichtend aan het altaar
en hij ontbrak nooit in de conventuele Mis. Bij de geestelijkheid
was hij zeer geacht. Aldus het waarschijnlijk in sommige opzichten
wel wat ge'idealiseerde beeld dat Honhon van hem geeft.
Enkelen van zijn oud-leerlingen op het college hebben him her-
inneringen aan hem op papier gezet. In oktober 1886 werd het
college van het H. Kruis te Uden geopend. Van de drie eerste
leerkrachten was Manders de senior, zowel in leeftijd (67 j.) als
in onderwijservaring van 33 jaar. De twee anderen waren de
kruisheren J. Van de Burgt (32 j.), die tevoren reeds vier jaren
les had gegeven aan het college der kruisheren te Diest, en als
nieuweling Chr. Van Hout (26 j.). Zij begonnen met 20 leerlin-
gen, waarvan er enkelen nog tot de privaatleerlingen van Manders
hadden behoord en op de hogere klassen him studie konden voort-
zetten ; dit hield dus in, dat de cursus van het begin af volledig
kon zijn. Onder die eerste leerlingen van het college bevond zich
ook Henri IJzermans uit Vlaardingen, die later in katholiek Neder-
land bekend is geworden als kruisheer-missionaris in Minnesota
door zijn vervolgartikelen onder de titel Uit het land der Yankees.
Zij verschenen in het dagblad Het Centrum en ook in de Gazette
van Diest. Hij was zestien jaar en kwam op de vierde klas. Na
de kostschool bij de Broeders te Roermond werd hij klein-semina-
rist te Hageveld. Omdat hij regulier priester wilde worden, voelde
hij zich daar niet op zijn plaats en ging na de derde klas naar

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 41
Uden. Die keuze zal wel bei'nvloed zijn geworden door het feit,
dat zijn tien jaar oudere broer Jan niet alleen zijn lagere opleiding
had genoten bij rector A. Van den Berg te Uden, maar in Septem
ber 1880 was ingetreden te St.-Agatha en twee jaar later priester
was gewijd. In zijn uitvoerige ]eugdherinneringen over eigen studiejaren
te Uden (1886-1889) vernoemt Henri IJzermans natuurlijk
ook Manders17. Hij schrijft: ,,Het was een goede man, eigenlijk
wel een beetje te goed voor ons jongens. Zijn princiep was : beter
weinig werk maar goed, dan veel werk maar slecht" ... ,,Er waren
in die school (het pensionaat van de ursulinen te Uden) enkele
Engelschen, en wanneer die meisjes bezoek kregen, was het Mijnheer
Manders, die met die Engelsche verwanten ging praten. Hij
was vol enthousiasme waar het Engeland betrof." ,,Engeland",
zoo zei hij, ,,had Nederland bekeerd door middel van den H.
Willibrordus, een Engelschen monnik, derhalve moesten wij op
onze beurt, ons best doen om Engeland weer het Geloof terug te
schenken."
In Udensche Klanken, orgaan van de oud-studentenbond van het
college van het H. Kruis, vertelt Jan van Eert enkele van zijn
herinneringen aan Manders. Hij was leerling aan het college van
1890-1894 ; de twee eerste klassen had hij al gemaakt aan het
klein-seminarie te St.-Michiels-Gestel. Hij was een oomzegger van
kruisheer Henricus de Groot te Uden, de organist van de kruis-
herenkapel en een goed predikant met een krachtige en welluidende
stem. Van Eert schrijft, dat het college in 1890 even veel leerlingen
telde als er weken in het jaar zijn. Dat betekende een behoorlijke
vooruitgang sinds 1886. De oude parochiekerk van Uden was
's middags op half-vastenzondag, 4 april 1886, door brand ver-
woest. In april 1890 werd de nieuwe parochiekerk, nu in de kom
van het dorp op korte afstand van de kruisherenkapel, opgeleverd
en door de bisschop van Den Bosch, mgr. A. Godschalk, geconsa-
creerd. Op verzoek van de toenmalige pastoor A. Spierings heeft
de sedert enkele maanden gekozen magister generaal M. Manders,
met assistentie van de Udense kruisheren H. de Groot als cantor
en G. Van Mil de nieuwe kerkklokken gewijd18.
17 H. IJzermans, Jeugdherinneringen aan Uden, reeks artikels in Kruistriomf,
14, 1934-1935, 156-159.
18 Jan Van Eert, Herinneringen van voor 50 jaar, in Udense Klanken, nr. 15,
15 febr. 1942 en nr. 16, 15 juni 1942, 123.

42 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
DE GENERAALSKEUZE VAN MANDERS
Juist veertien dagen na het overlijden van Hoogwaardig Heer
W. Smits werd Martinus Manders op 27 december 1889 te St.-
Agatha gekozen tot magister generaal. Dat gebeurde volgens het
officieel relict reeds bij de eerste keuze, en wel met algemene
stemmen 19. Ook in het bericht, dat diezelfde dag vanuit St.-Agatha
naar de Nederlandsche Katholieke Stemmen werd verzonden lezen
we, dat Manders met algemene stemmen en tot aller blijdschap
tot hoofd van de Orde werd gekozen20. De vijf kiesgerechtigden
uit Uden vormden daarop dus geen uitzondering, Zoals L. Honhon,
die zelf bij de keuze tegenwoordig was, in zijn vermelde brief aan
J. Berkhout meedeelt, wilde Manders de keuze niet aanvaarden,
maar is tenslotte voor de aandrang van de kiezers bezweken.
Om verschillende redenen maakt juist de eenstemmigheid bij
die keuze een wel wat verrassende indruk. Vooreerst, de nieuwe
generaal was toen ruim zeventig jaar. Uit de biografie van Hoog
waardig Heer W. Smits zal zijn gebleken, dat de Orde toen haar
eerste elan had verloren en zich in een algemene impasse bevond21.
Van de andere kant was het echter toch zo, dat in de
voorafgaande jaren het aantal jongere leden geleidelijk groter was
geworden. Het aantal priesters, dus van degenen die afgevaardigden
voor dit keuzekapittel konden kiezen, bedroeg 43. Zonderen
we J. Van den Dries en Alph. Van den Heuvel, die zich in Engeland
bevonden en niet meer tot een bepaald huis behoorden, uit,
dan wordt dit 41. Daarvan zijn er 18 onder de veertig jaar, waar-
van 11 onder de dertig ; dat is dus bijna de helft. En de toekomst
zou uitwijzen dat er onder hen verschillenden niet alleen goede en
stipte religieuzen, maar ook talentvolle, ondernemende en vooruit-
strevende figuren waren. Wel dient men er rekening mee te
houden, dat tien van de kapittelvaders volgens de toen geldende
Ordesconstituties van 1868 reeds krachtens hun ambt, soms zelfs
op meerdere titels, daarvan deel uitmaakten, zodat alleen de overige
acht door keuze konden afgevaardigd worden. Tot die eerste tien
behoorden echter ook jongeren : H. Hollmann (bijna 37 j.), als
definitor, visitator, prior, novicenmeester en lector in moraal-
19 A.G.K. : map ,,Documentatie".
20 Nederlandsche Katholieke Stemmen, 12, 1890, nr. 1 (5 Jan. 1890), biz. 4.
21 J. Scheerder, W. F. A. Smits, in Clairlieu, 37, 1979, p. 3-87.

Mgr. Martinus MANDERS, magister generaal 1889-1899

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 43
theologie en kerkelijk recht; L. Honhon (31 j.) als lector in de
H. Schrift; J. Van de Geer als lector in de filosofie (27 j.) 22.
Van de gekozen afgevaardigden waren er drie onder de 50 j. Van
mannen als bijvoorbeeld Hollmann en Honhon kan moeilijk ontkend
worden dat zij hoogstaande, energieke en vooruitstrevende
religieuzen waren. Zowel door him persoonlijke hoedanigheden
als door him positie in de Orde oefenden zij toen reeds een grote
invloed uit, die ook door ouderen werd erkend en gewaardeerd.
Zij waren ook beslist niet bang om, zo nodig, openlijk op te treden
en eerlijk voor hun mening uit te komen. Er was een vaste koers
in hun leven en die was gericht op een reveil van de Orde.
Vanwaar dan de eenstemmige keuze van Manders, die toch te
oud was om op beslissende wijze het roer om te gooien ? Wellicht
is hij beschouwd als een waardige overgansfiguur en waren er
weinig andere mogelijkheden. F. Dietvors (59 j.) bijvoorbeeld
was wel een hoogstaand, ijverig, bekwaam en een heilig levend
confrater, maar zeer zwak van gezondheid ; juist om die reden had
hij in 1881 ontslag moeten nemen als novicenmeester en lector in
de H. Schrift. Andere ongetwijfeld capabele personen, als Holl
mann en Honhon, hadden de vereiste leeftijd voor het generalaat
nog niet bereikt; zij zouden de twee voornaamste candidaten wor
den bij de volgende generaalskeuze in 1899.
Behalve de hoge leeftijd, was er nog een tweede bezwaar tegen
de generaalskeuze van 1889, nl. het beeld van Manders zoals het
zich in de correspondentie van zijn prior en magister generaal
W. Smits aan ons voordoet. Toch zijn er een paar factoren waar-
mee wij daarbij rekening dienen te houden. Wanneer Smits in
juli 1854 als seculier priester zijn noviciaat te Uden begint, is
Manders al tien jaar daar. Met een onderbreking van vijf jaar
(1859-1864), wanneer Smits als lector in de theologie en daarna
in de filosofie te St.-Agatha verblijft, zijn zij tot einde 1889, dus
dertig jaar, te Uden huisgenoten geweest, de meeste tijd in de
22 Toen hoogw. heer W. Smits op het generaal kapittel in augustus 1881 aan
F. Dietvors op diens verzoek ontslag had verleend als novicenmeester, werd prior
H. Hollmann te St-Agatha voorlopig als zodanig aangesteld. Geen andere geschikte
kracht blijkt aanwezig te zijn geweest of daartoe vrijgemaakt te kunnen worden.
Maar, wanneer iemand in een functie voldoet, hebben voorlopige benoemingen
vaak een lange adem. Eerst 16 febr. 1899 zou W. Van Dinter tot novicenmeester
worden benoemd ; Hollmann was namelijk op die datum tot generaal gekozen en
deze twee ambten gingen vanzelfsprekend niet samen.

44 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
verhouding van overste en onderdaan. Smits werd immers 29 mei
1868 prior en in 1881 bovendien magister generaal. Wei waren zij
allebei gewetensvolle religieuzen, maar tevens mensen die sterk
versdiilden in karakter en in opvattingen. Manders was van nature
streng voor zichzelf, maar ook voor zijn confraters. Hij leefde
strikt volgens het boekje en stelde hoge eisen. Hij is niet voor
niets heel zijn leven ,,schoolmeester" geweest, die het als zijn
opdracht beschouwde een voorbeeld van stiptheid te geven en
anderen te beleren. Hij was er niet op uit om mensen voor zich
te winnen, maar om hen te overtuigen, te beinvloeden en te vor-
men volgens een vast religieus model. Hij was een man uit een
stuk, die niet twijfelde of aarzelde de weg te gaan die hij als de
enige en ware zag. Dat hij zijn kritiek had op het soepeler en
wellicht wat te zachtzinnige optreden van de in professie veel
jongere en anders geaarde en gevormde Smits, ligt geheel in de
lijn. Toch liet hij zich nergens op voorstaan, leefde eenvoudig en
was bijna schuw voor publiciteit. Er ging blijkbaar iets van hem
uit, dat zijn confraters, ook jongere, imponeerde.
Het valt op, dat het oordeel van Honhon over Manders veel
ruimer en milder is dan dat van Smits. En dat, terwijl hij toch bijna
veertig jaar jonger was dan Manders, impulsiever en vooruitstre-
vender, met een breder wetenschappelijker ontwikkeling en belang-
stelling en een grote begaafdheid om met mensen van heel ver-
schillende leeftijd en aanleg om te gaan en zich ongedwongen naar
buiten te bewegen. Zeker, Honhon heeft nooit met Manders in
hetzelfde huis geleefd. Maar op bestuurlijk vlak is hij al vroeg
met hem in nauw contact gekomen, en heeft hem zo van meer
nabij kunnen observeren en met hem samen moeten werken. Im
mers, reeds tijdens het generalaat van Manders werd hij in 1890
en 1896 definitor gekozen en tot tweede visitator benoemd in
1893 en 1896. In zijn brief aan J. Berkhout schrijft hij op zijn
oude dag over Manders : ,,Zij moeten dien mensch niet zoo klein
aanzien. Dezulken zijn het die de Orde doen voortleven. Hij heeft
er toe bijgedragen, dit is mijn overtuiging. Daarom heb ik zoo
geduveld toen er een in het Kapittel Generaal die oude heeren
heeft durven kleineeren. Sommige noemden hem de schoolmees-
ter: ja, dat was hij, maar een man naar Gods hart". Een lang
leven en een veelvuldige omgang met mensen in allerlei posities

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 45
heeft Honhon veel geleerd. Hij was er de man naar om zijn ogen
en oren de kost te geven en zich over anderen een ruim en gerijpt
oordeel te vormen, dat eerlijk was en tegelijk vol begrip en eerbied
voor hun persoonlijkheid en verdiensten.
LOCALE VERHOUDINGEN
1. Uden
Het convent van Uden telde 27 december 1889 elf priesters,
met een gemiddelde leeftijd van bijna 50 jaar. De leeftijden lopen
er sterk uiteen. Van de zes oudsten 2ijn er drie respectievelijk 72,
71 en 70 jaar, twee 55 j. en een 47 j. Die van de vijf jongsten
varieren van 30 tot 23 jaar. Deze laatsten zijn alien verbonden aan
het college. In de drie eerste jaren had dit dus reeds een aanzienlijke
uitbreiding en verjonging van de kloosterbevolking als gevolg.
Verder waren er 4 geprofeste broeders van gemiddeld 40 jaar
en een novice-broeder van 31 jaar.
Het college van het H. Kruis zou een grote rol spelen in de
opbloei van het Udense convent. Zelf zou het klooster noch de
Orde financieel in staat zijn geweest om tot de oprichting ervan
over te gaan. Hoogwaardig Heer Smits werd tot de bouw ervan
in staat gesteld, dank zij de vrijgevigheid van J. J. Pulsers, de
achtenzestigjarige, te Uden woonachtige emeritus professor van
het Amerikaanse College te Leuven23. J. Francino beschrijft dit
nieuwe college als volgt: ,,Het gebouw was zeer klein en sober.
In totaal waren er vier lokalen die alle gebruikt werden als klassen.
De studenten waren dan ook alleen op het college om de
lessen te volgen en hun werk te maken. Ze waren bij inwoners van
Uden in de kost". Later werden een studiezaal, een recreatiezaal
met toneel en een leslokaal aangebouwd. Daarna werd nog een
lesruimte ingeridit, bestemd voor de poesis, op de bovenverdieping
van een bijgebouwtje: het werd toepasselijk versierd met de bijnaam
,,Olymp'\ Al de vakken werden toen gegeven door een
23 Over /. /. Pulsers, zie J. Scheerder, H. v. d. Wijmelenberg, 86 ; 96 ; 170 ;
183 ; 184-188 ; 217; 237 ; 272.; J. Francino, Een gouden jubile, in Kruistriomf,
15, 1935-1936, 363-374; Idem, De Latijnse School, in In Cruce Vita, Rotterdam,
1936, 97 ; H. IJzermans, Jeugdherinneringen aan Uden, in Kruistriomf, 15, 1935-
1936, 375-376; W. Bos, Uden en zijn College, Rotterdam, 1936, 7-10.

46 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
leraar, de zogenaamde klasprofessor: Latijn, Grieks, geschiedenis,
aardrijkskunde, moderne talen, wiskunde. Hoogwaardig Heer Smits
was als prior van Uden de directeur. Zoals gezegd, begon het
college in 1886 met ongeveer twintig leerlingen. In het tweede
jaar kwamen er 15 nieuwe bij, in het derde 21. In de eerste
vijfentwintig jaren zou het college weldra tussen de 40 en 60
leerlingen tellen24. Dat maakte een uitbreiding van het aantal
leraren noodzakelijk. Naast Manders waren het aanvankelijk J.
Van de Burgt en Chr. Van Hout. Van de Burgt zou tot december
1888 als zodanig werkzaam blijven. Van Hout zou tot 1931 aan
het Udense college doceren en zich ontwikkelen tot een knap
latinist. Wanneer we ons beperken tot de levensjaren van Manders,
dan vertoont de aanwas aan nieuwe leraren het volgende beeld :
M. Van Dijk (26 j.), mei 1888 tot aug. 1895 ; G. Van Mil (22 j.)
kwam in december 1888 als diaken naar Uden, hij zou 15 juni
1889 priester gewijd worden en bleef te Uden leraar tot augustus
1895 ; /. Verduyn (30 j.), Jan. 1890 - sept. 1902 ; H. Branten
(25 j.), aug. 1890 - aug. 1895 en aug. 1897 - aug. 1928 ; /. Cornelissen
(25 j.), aug. 1891 - dec. 1894; R. Sistermans (28 j.),
okt. 1892 - aug. 1895) ; P. Laarakkers (24 j.), dec. 1894 - aug.
1895 ; H. Van den Elzen (28 j.), febr. 1892 - sept. 1901 ; /. Verhagen
(25 j.), aug. 1895 - sept. 1902 ; H. IJzermans (25 j.), aug.
1895 - sept. 1899 ; B. de Wolf (25 j.), aug. 1895 - sept. 190125.
Het valt op, dat deze nieuwe krachten telkens jonge mensen
zijn. Dat kwam aan het college ten goede, maar ook aan de leef-
kracht van het convent. Als prior van Uden volgde de nieuwe
generaal zijn voorganger Hoogwaardig Heer Smits tevens op als
directeur van het college. Hij zou dit blijven tot januari 1898.
Bij zijn overlijden op 29 januari 1899 zouden de drie oudste
priesters te Uden respectievelijk 65, 64, en 57 jaar zijn. Met uit-
zondering van E. Beekman die toen 45 jaar was, waren er zeven
kruisheren onder de 40 jaar, dus nog in hun voile kracht, en van
de vier jongste priesters waren er drie 28 jaar en een 27 jaar.
S. Drost uitgezonderd waren die zeven priesters alien leraar aan
24 w. Bos, o.c, 9.
25 Gegeven uit Lijst der studenten van het college der Eerwaarde Kruisheeren
te Uden vanaf 1886. Deze foliant bevindt zich op de kruisherenbibliotheek te
Uden. Zij vangt aan met de opgave der namen der docenten en de periode van
hun leraarschap.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 47
het college. Het droeg het karakter van een vrij priestercollege,
waar het aantal leerlingen steeds toenam. Daarin lag ook de voornaamste
en inspirerende taak van de Udense kruisheren. En er kan
zonder overdrijving gezegd worden, dat het college ook toen reeds
van de grootste betekenis was voor de aanwas van de Orde als
geheel, al zou het, ook in dit opzicht, zijn hoogste vlucht nemen
vanaf het begin der twintiger jaren van deze eeuw. Prior Van Mil
(1902-1922) zou door zijn persoonlijk voorbeeld en zijn bezielende
leiding de bindende factor en de grote stuwkracht ervan worden.
2. Diest
Bij het begin van dit generalaat telde het klooster te Diest
11 priesters, met als gemiddelde leeftijd 48 jaar. Daarvan waren
er drie boven de 60 jaar, vier boven de 50 j. en de vier overigen
van 33 tot 27 j. De gemiddelde leeftijd van de 5 broeders was
bijna 61 jaar, twee waren er boven de 70 jaar. Alles bijeen genomen
dus een sterk vergrijzend convent.
In 1885 was het H. Kruiscollege te Diest opgeheven en werd de
tweejarige opleiding in de wijsbegeerte daarheen overgebracht.
Eind 1889 bevonden zich daar 8 filosofen. Drie ervan waren
tweedejaars, de overige 5 eerstejaars. Hun leeftijd varieerde van
36 tot 19 jaar, en was gemiddeld 24 jaar. Uiteraard behoorden zij
tot de vlottende bewoners ; na verloop van die twee jaren immers
begonnen zij hun theologische opleiding te St.-Agatha. J. Van de
Geer (27 j.) doceerde hen filosofie, Chr. Janssen (31 j.) gewijde
welsprekendheid en F. de Bie (46 j.) fysica.
Van de vier bestaande ordeshuizen was Diest er in materieel
opzicht het beste aan toe ; deze gunstige situatie zou tot de eerste
wereldoorlog voortduren. Dit hangt voornamelijk samen met de
belangrijke rol die Diest heeft gespeeld in de verbreiding van de
Kruisherenaflaat, vooral nadat deze in 1884 door Rome authentiek
en opportuun was verklaard en er zo een einde kwam aan betwijfeling
daarvan, vooral vanuit Frankrijk 2G. Vanaf 1866 verschijnen
er verschillende brochuurtjes over deze aflaat; tot 1900 niet minder
dan acht. Ze werden vanuit Diest in het Nederlands, Frans, Engels
en Duits verspreid. De eerste uitgaven zijn zuiver devotieboekjes
26 A. Ramaekers, De Kruisherenaflaat, in Clairlieu, 6, 1948, 3-52.

48 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
met het doel de aflaat bekend te maken. Gaandeweg krijgen ze
een meer commercieel karakter en bevatten ze, naast historische
gegevens over het rozenkransgebed, een apart hoofdstukje ,,Nut-
tige wenken voor de verzending van paketten". Naast plaatjes en
boekjes lieten de kruisheren ook nog medailles slaan van allerlei
grootte, vorm en materiaal, tot zuiver gouden toe, bestemd om
aan de gewijde rozenkransen bevestigd te worden. Door deze pro
paganda voor de Kruisherenaflaat nam de wijdingsactiviteit van
de kruisheren te Diest toe. Steeds meer rozenkransen werden op-
gestuurd, voornamelijk naar Diest. Diest werd een waar versprei-
dingscentrum van de aflaat. Dagelijks kwamen er talrijke pakketten
rozenkransen aan met het verzoek er de aflaat aan te hechten.
Talrijker nog waren de aanvragen om rozenkransen met de aflaat,
zodat de kruisheren zelf in het groot de rozenkransen kochten en
aan de aanvragers verzonden. De bestellingen kwamen uit alle
landen, niet alleen van Europa, maar ook uit China, Noord- en
Zuid-Amerika, Canada, Engels-Indie e.a. Tweemaal per jaar, in
mei en oktober, ging een der kruisheren van Diest naar Parijs en
Rijsel om daar kisten vol rozenkransen te wijden. Elke middag
moesten de filosofen rozenkranspakketten maken om de bestellin
gen uit te voeren. Later, in de jaren 1902-1903, deden de toen acht
eerstejaarsfilosofen dit driemaal in de week27. De verkoop van
rozenkransen in detail bracht zoveel op, dat het klooster te Diest
daarvan alleen kon leven, en nog behoorlijk wat overhouden.
Veel geld werd tijdens het prioraat van P. M. Janssens (1889-
1893) en vooral onder dat van L. Honhon (1893-1923) besteed
aan de bibliotheek. Onder Honhon werd de bibliotheekruimte aan-
zienlijk uitgebreid en kwamen er veel algemeen wetenschappelijke
werken op, vooral op het gebied van theologie, patristiek, exegese,
kerkgeschiedenis en gewijde welsprekendheid28. Ook zijn er mooie
monstransen en kelken en rijke liturgische gewaden aangeschaft,
die nu nog een waardevolle verzameling vormen. Ook het herstel
van de fraaie barokke voorgevel van de St.-Barbarakerk in 1896
was erg kostbaar. Er werd veel belegd in buitenlandse effecten,
vooral Russische en Hongaarse, die als gevolg van de wereldoorlog
1914-1918 waardeloos zouden worden, hetgeen de oorzaak
Ibidem, 42-46.
J. Scheerder, L. J. G. Honhon, in Clairlieu, 35, 1977, 28-29.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), Slste GENERAAL 49
werd van de slechte finanriele toestand waarin Diest daarna kwam
te verkeren.
Wat de geestelijke toestand en de onderlinge verhoudingen in
het klooster te Diest betreft, er bestaan enkele relicten van visitaties
die daarop enig licht werpen. Duidelijke taal spreekt het relict
van de visitatie die Manders als generaal van 8-10 oktober 1893
te Diest hield29. Het is door prior Hollmann als zijn secretaris
geschreven en door Manders ondertekend :
1°) Omdat sommige confraters nalatiger zijn in gebed en studie,
moet de Prior er acht op geven dat zij alien zoveel mogelijk
aanwezig zijn bij het gemeenschappelijk gebed, en op hun
eel blijven die aangenamer wordt voor wie er bij voortduring
verblijft, maar hem die er weinig vertoeft, afkeer inboezemt.
2°) De confraters moeten niet vaak de huizen van mensen in de
wereld bezoeken, waar de tong zeer moeilijk bewaakt wordt en
overgaat tot onbenullig en kritisch gepraat, cm nog maar te
zwijgen over het verlies van kostbare tijd.
3") Noch binnen- noch buitenshuis moet men in zijn binnenste
oordelen over iemand, vooral niet over een confrater.
4°) De toegang tot de afdeling van de fraters blijve ontzegd, en
niemand, hetzij confraters of anderen, is vrij er binnen te gaan.
5°) Mogen alien bedenken, dat het beste remedie om de goede
naam te bewaren de heiligheid van leven is en het respect
voor zichzelf en zijn confraters die, volgens het getuigenis van
de apostel, met eerbewijzen moeten voorkomen worden.
6°) Bij het koorgebed moet niemand overhaast zijn, maar alle
getijden moeten gedragen en devoot verricht worden, zo dat
alle lettergrepen goed worden uitgesproken en er voldoende
tijd gegeven wordt om te bidden wat volgens voorschrift in
stilte gebeden moet worden.
Het geeft wel een idee van de moeilijke taak om het klooster
te hervormen, die op de schouders was gelegd van L. Honhon,
toen hij 17 maart 1893, dus een half jaar tevoren, de keuze tot
prior had aanvaard. Als hoogstaand en voorbeeldig religieus, man
van gebed, observantie, studie en verantwoordelijkheidsbesef heeft
^1P^: 6'6'2(>'' Relict van de visitatie van 8-10 October 1893 te Diest.
Opvallend is de sterke invloed van de Navolgmg van Christus van Thomas a Kempis
hr wordt met geciteerd, maar als algemeen bekend verondersteld.

50 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
hij de vermaningen van zijn generaal beaamd en is er als prior ook
dankbaar voor geweest. Zijn vele talenten heeft hij onvermoeid
gebruikt om Diest als kloostergemeenschap en studiehuis op hoger
peil te brengen.
3. Maaseik
Op 27 december 1889 bestond het convent van Maaseik uit 10
priesters, met als gemiddelde leeftijd 45 jaar. Hun werkzaamheden
hielden voor het grootste gedeelte verband met het college. Prior
A. A. Van den Heuvel (59 j.) was tevens directeur van het
college. Hij had er van 1855-1856 voor het eerst zijn taak als
leraar vervuld, en vervolgens van 1857-1867. Thans bedroeg het
aantal kruisheren-leraars 7, respectievelijk 71, 67, 57, 35, 29, 28
en 26 jaar oud. Tot het convent behoorden verder twee priesters,
die niet aan het college werkzaam waren : F. Dietron (59 j.) en
P. Husson (65 j.). Broeders waren er 5. Hun gemiddelde leeftijd
was 50 jaar ; de twee oudsten 70 en 68 jaar, de twee jongsten 33
en 28 jaar.
Bij het overlijden van generaal Manders (29 januari 1899)
zullen er van de bovenvermelde leraars twee overleden en drie
verplaatst zijn, van de broeders een. Behalve de twee nog overige
leraars van december 1889, zijn er dan intussen nog 9 leraars
bijgekomen, in leeftijd varierend tussen 37 en 28 jaar. Bij de drie
nog in leven zijnde broeders van 1889 zullen er dan drie zijn bij
gekomen, tussen de 30 en 23 jaar oud. Ook hier dus, evenals te
Uden, een opvallende verjonging zowel van het convent in zijn
geheel als van de kruisheren-leraars. H. Van Hasselt (37 j.), sinds
1893 leraar, was in 1896 tevens directeur van het college geworden,
nadat prior Van den Heuvel wegens hoge leeftijd, als zodanig
zijn ontslag had gevraagd en verkregen 30.
30 Hier volgt een lijst van de leraren die tijdens het generalaat van Manders
werkzaam waren aan het college te Maaseik. Achter de namen staat de leeftijd
opgegeven die zij op 27 december 1889 hadden en de jaren van hun werkzaamheid
aan het college. Bij de later gekomenen is de leeftijd die van het jaar dat ze werden
benoemd.
In dec. 1889 waren aan het college verbonden Th. Bouman (57 j.), 1861-1919 ;
/. Hoogeveen (28 j.), 1883-1893 ; P. Van den Eynden (35 j.), 1886-1895 ; /.
Bergervoert (29 j.), 1886-1926 ; F. Severijns (26 j.), 1889-1890.
Daarbij kwamen tijdens dit generalaat: H. Sistermans (25 j.), 1890-1895 ; M. J.
Konings (22 j.), 1892-1898 ; G. Schuurmans (29 j.), 1893-1894 ; H. Van Hasselt

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 51
Om de bijzondere moeilijkheden duidelijk te maken waarin de
kruisheren van Maaseik met hun college verkeerden, moge eerst
een korte voorgeschiedenis voorafgaan31. In 1855 werden de
kruisheren, na een gedwongen afwezigheid van bijna zestig jaar als
gevolg van de Franse revolutie, in de geiegenheid gesteld om terug
te keren. Behalve de nog bestaande St Jacobskerk aan de Bosstraat,
moesten zij alles van de grond af opbouwen. De toenmalige
bisschop van Luik, mgr. Th. de Montpellier, had zijn toestemming
voor hun hernieuwde vestiging gegeven, maar de oprichting van
een college als uitdrukkelijke voorwaarde gesteld. Financieel zat
C. de Bruyn, de eerste prior (1855-1865) er bijzonder moeilijk
voor en kon de Orde hem daarbij weinig en alleen bij tussenpozen
helpen. Na een primitieve noodoplossing ontstond evenwel reeds
in 1856 de eerste aanzet tot een collegebouw. In dat jaar verkreeg
prior de Bruyn, die zich niet meer opgewassen voelde tegen de
voortdurende, dagelijkse geldzorgen, op zijn verzoek ontslag uit
zijn ambt. A. A. Van den Heuvel volgde hem op, tevens als
directeur van het college. In 1857 liet hij boven op de pas voltooide
klaslokalen een verdieping bouwen en een toren als trappenhuis.
Was de bouw van 1856 nog door de Orde met moeite en bij
tussenpozen gefinancierd kunnen worden, in 1857 moest Van den
Heuvel zelf aan het benodigde kapitaal zien te komen. Dank zij
de hulp van goede vrienden wist hij dit bijeen te brengen. In 1873
is de nieuwe kloosterbouw gereed gekomen, waarin ook een huiskapel
voor de leerlingen, een studiezaal en vier klaslokalen waren
opgenomen. Van den Heuvel zou vierendertig jaar (1865-1899)
prior zijn en zich bijzonder verdienstelijk maken voor communiteit
en college. Als directeur heeft hij het zeer moeilijk gehad. En dat
niet alleen wegens voortdurend geldgebrek. Er waren bovendien
verschillende redenen waarom de prior-directeur er in de jaren
(30 j.), 1893-1905 ; H. Branten (30 j.), 1895-1897 ; P. Laarakkers (25 j.), 1895-
1898 ; A. Beukers (27 j.), 1895-1902 ; G. Elferink (26 j.), 1895-1927 ; /. Van
Hooff (25 j.), 1897-1950 ; G. Van Mil (31 j.), 1897-1902 ; R. Sistermans (34 j.),
1898-1924 ; A. hammers (27 j.), 1898-1955 ; C. Friedemann (30 j.), 1898-1902 •
A. Verhofstadt (23 j.), 1899-1901. Verschillende malen vindt er uitwisseling van
leerkrachten plaats tussen Maaseik en Uden. In dezelfde periode worden nog drie
andere priesters naar Maaseik verplaatst, die hun werkzaamheden niet aan het
college zullen vernchten : L. Van Hout (27 j.), 1891-1904; /. Verhagen (24 j.),
1894-1895, om gezondheidsredenen ; /. Cornelissen (38 j.), 1894-1933. Gegevens
ontleend aan De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, biz. 289-299.
31 De Kruisheren te Maaseik, Diest, 1955, 251-258.

52 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
1865-1896 niet in kon slagen het aantal leerlingen behoorlijk op
te voeren. Slechts driemaal kwam dit juist boven de zeventig ; in
de jaren 1882 en 1883 daalde het zelfs tot respectievelijk 37 en 42.
De voornaamste oorzaak was wel de geringe welstand van de
bevolking. Slechts weinigen konden er aan denken hun kinderen
verder dan de lagere school te laten doorleren. Een andere remmende
factor was, dat volgens bepaling van het bisdom alleen de
vier laagste klassen van de humaniora aan het college mochten
worden gemaakt; voor de twee hoogste moesten de leerlingen
naar een bisschoppelijk college of klein-seminarie. Die zorgen
vielen hem op den duur zo zwaar, dat hij op 14 mei 1873 een
dringend verzoek richtte tot Hoogwaardig Heer Van den Wijmelenberg
om van het prioraat ontslagen te worden. Gelukkig voor
Maaseik werd dit verzoek niet ingewilligd. Toch was Van den
Heuvel er dat jaar in geslaagd de bouw van een eigen klooster te
voltooien. Daarmee was de atmosfeer geschapen waarin het religieuze
leven van het convent beter tot zijn recht kon komen. In
1897, een jaar nadat hij het directeurschap had kunnen overdragen
aan Van Hasselt, voelden de kruisheren van Maaseik hun college
zelfs met een wisse ondergang bedreigd. Of dit helemaal terecht
was, zullen wij nog zien. Ter gelegenheid van een feestmaal voor
de oud-studenten bracht de deken van Maaseik, A. Drijkoningen,
een toost uit, waarin hij de kruisheren wel prees, maar tegelijk
mededeelde dat zij zijn sympathie niet hadden. In een ander gezelschap
zou hij reeds hebben verklaard: ,,je couperai leurs vivres".
Op een slinkse manier zou hij van de bisschop van Luik, mgr.
V. J. Doutreloux, verlof hebben weten te krijgen om een heel
nieuw college op te richten en in het geheim daartoe al voorbereidingen
hebben getroffen. Van Hasselt en M. J. Konings,
kruisheer en leraar aan het college ontdekten dit plan toevallig
bij een bezoek aan hun confrater P. Husson, pastoor te Lanklaar.
Aldus de lezing van kruisheer L. Van Hout, die bij dit feestmaal
aanwezig was; zij zal wel weergeven hoe bij de kruisheren van
Maaseik de opinie was32.
Het ontbreken van een gunstig perspectief had uiteraard ook
een deprimerende invloed op de kloostergemeenschap, die juist in
deze vorm van apostolaat de voornaamste reden van haar aan-
82 L. Van Hout, Levensschets der Diestersche Kruiskeren, hs. te Diest, 81-82.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 53
wezigheid te Maaseik had gezocht. Er moesten bepaalde belemmeringen
van buiten af voor de groei van hun college overwonnen
worden, maar er stonden sinds jaren strijdige belangen op het
spel. Directeur Van Hasselt was een uitermate bekwame leerkracht,
aan wie verhoging van het onderwijspeil sterk ter harte
ging. Het hoofdbestuur van de Orde was met zijn benoeming
accoord gegaan, op voorwaarde dat hij zijn beleid in samenwerking
met en verantwoordelijkheid aan de prior zou voeren. Zijn eerste
zorg was, om van het bisdom de toestemming tot een volledige
cursus humaniora te verwerven.
De onderhandelingen met het bisdom Luik ter verkrijging van
de toestemming tot het oprichten van een internaat en tot een
volledige humaniora werden door prior Van den Heuvel persoonlijk
gevoerd, in samenwerking met Van Hasselt. Dit leidde tot
een uitvoerige correspondentie met mgr. Doutreloux en de vicarisgeneraal
M. Rutten, evenals zijn broer Hubert oud-student van
het college en een trouwe vriend van de prior en de Maaseikse
kruisheren. Zij berust voor wat het bisdom betreft in het kloosterarchief
van Maaseik33. Het eerste document omvat twee brieven.
De eerste is door de vicaris-generaal op 11 januari 1897 gericht
aan prior Van den Heuvel. Daarin deelt M. Rutten mee, dat hij
de bisschop in kennis heeft gesteld van de plannen van de prior.
De bisschop is er over tevreden, maar hij voelt niet voor het
oprichten van een internaat te Maaseik. Rutten raadt de prior
daarom aan, eerst en vooral de goedkeuring voor dit punt van zijn
programma te verkrijgen. Hij moet goed uitleggen, waarin dat
internaat zal bestaan en of het afbreuk zou kunnen doen aan de
bisschoppelijke internaten. De tweede brief is de copie of het
ontwerp, in het handschrift van Van Hasselt, als antwoord van de
prior op de volgende dag. Reeds jaren hebben ouders van pensionnairen
bij de ursulinen, ouders en kennissen van confraters in
Nederland gevraagd, of de kruisheren geen internen namen. Dat
zou deze jongens in de gelegenheid stellen om Frans te leren, als
zij er zin in zouden krijgen, ook Latijn. Vanuit Belgie is dezelfde
vraag gesteld door ouders, die verlangen hun kinderen Vlaams te
laten leren. Dit heeft bij de kruisheren, nu zij meer personen in de
Orde hebben gekregen en met en om hun externaat steeds in een
33 M.K. : XA : Betrekkingen tot het bisdom Luik : 1, nrs. 3-13.

54 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
bekrompen financiele toestand hebben verkeerd, het plan doen
ontstaan om een internaat op te richten. Zodoende zouden de
onkosten van het eerste door de voordelen van het tweede bestre-
den kunnen worden. Het internaat zal niet ten nadele van de
bisschoppelijke seminaries zijn, maar wel ten voordele van het
bisdom ter vermeerdering van het aantal priesters. Hoevele stu-
denten uit Nederland zijn er niet van het college te Maaseik naar
het bisdom Luik overgegaan. Alvorens met bouwen verder te
gaan, zou de prior graag vernemen of de bisschop zijn goedkeuring
en zegen aan deze onderneming wil geven.
Op 15 januari 1897 bericht Rutten aan de prior het volgende.
Gezien de noodzakelijkheid om voor Maaseik en omstreken een
goede middelbare school te hebben, heeft de bisschop er sinds lang
aan gedacht een middelbare school op te richten bij de Fraters van
Tilburg en met de hulp van twee of drie van zijn Priesters. De
deken van Maaseik is bij de bisschop geweest en heeft de plannen
voor die middelbare school voorgelegd. Mgr. Doutreloux heeft
besloten dit ontwerp uit te voeren. Hij laat het aan de prior over
om te oordelen of deze gaat bouwen of niet, aangezien de lokalen
voor de Latijnse klassen voldoende zijn. Wat het oprichten van
een internaat aan het college betreft, de bisschop zal er niet in
toestemmen dat er ook internen uit het bisdom Luik worden
aangenomen.
Aan zijn vriend de prior schrijft Rutten 6 februari 1897, dat de
bisschop er niets op tegen heeft, wanneer er op het college een
poesis komt. Dat is dus al een kleine stap vooruit. Het valt hem
pijnlijk en hard, zo schrijft Rutten 9 februari 1897, te antwoorden
op brieven waarin de prior zulke zware beschuldigingen uit tegen
de deken van Maaseik. Hij heeft noch uit de woorden, noch uit
de handelingen van de deken kunnen opmaken, dat hij de prior
slecht gezind zou zijn of hem zou willen benadelen. Als de deken
op het idee is gekomen een middelbare school te stichten, dan
alleen met de bedoeling op een degelijke manier te kunnen concur-
reren met de staatsschool, hetgeen tot nu toe door het college niet
op een voldoende manier is bereikt. De bisschop heeft het ontwerp
van de deken goedgekeurd, het nodig geoordeeld en hij toont zich
bereid om het ten koste van de grootste opofferingen ten uitvoer te
brengen. Het antwoord van de prior daags daarop, in het hand-

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 55
schrift van Van Hasselt, is dat de prior en zijn confraters graag
de goede gevoelens van de vicaris-generaal ten opzichte van de
deken zouden delen, maar dit helaas niet kunnen. Hij hoopt dat
zij zich daarin vergissen en dat de toekomst Rutten in het gelijk
zal stellen. Hij raadt de vicaris-generaal aan om de lange brief,
die de prior hem enkele dagen tevoren heeft gestuurd, goed te
bewaren. Rutten zal daarin duidelijk de oorzaak beschreven vinden,
waarom de kruisheren opgehouden hebben studenten aan te trek-
ken, waarmee zij op verzoek van de deken onmiddelijk begonnen
waren. De klassen gaan goed. De studenten zijn uiterst tevreden
nu zij in de gelegenheid worden gesteld om voortaan de poesis
op het college af te maken.
In het kloosterarchief berust ook de tekst van een overeenkomst,
gedateerd op 23 maart 1897, tussen de bisschop van Luik en de
kruisheren tot oprichting van een middelbare school te Maaseik.
Daarin verplichten zich de kruisheren, vertegenwoordigd door
prior Van den Heuvel, om op hun college een goede en degelijke
middelbare school op te richten. Deze zal drie studiejaren omvat-
ten. De kruisheren nemen op zich om die cursus te doen geven
door leraren die uitstekend voorbereid zijn zowel voor het Frans
als voor het Vlaams en zich omtrent het aantal klasseleraren te
houden aan de beslissing van de bisschop. Zo lang zij zelf niet over
een voldoende aantal leerkrachten beschikken, zullen zij een of
twee gediplomeerde lekeleraren aanstellen. De deken en de
geestelijkheid van het kanton beloven : 1° al hun invloed aan te
wenden om leerlingen naar de kruisheren te sturen ; 2° om jaarlijks
een som van minstens 300 frcs. op te brengen, die gebruikt zal
worden om achterstallig schoolgeld aan te vullen of bij gebrek
aan middelen om de schoolbehoeften te betalen. Het eventuele
overschot van die som zal ter beschikking komen van de prior. Zelf
zal de bisschop een jaarlijkse subsidie van 1200 frcs. bijdragen als
salaris voor de eerste lekeleraar. Mocht het nodig geoordeeld
worden een tweede aan te stellen, dan wordt deze subsidie ver-
hoogd tot 2000 frcs. Wanneer de kruisheren zelf voldoende bekwa-
me onderwijskrachten ter beschikking zullen hebben en lekehulp
dus overbodig wordt, zal de jaarlijkse subsidie van de bisschop
tot 1000 frcs. worden teruggebracht. Deze overeenkomst werd te
Luik ondertekend door de bisschop en de prior. Daarmee werd de

56 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
pijnlijke kwestie van de middelbare school op een billijke wijze
en tot voldoening van de kruisheren opgelost.
De vicaris-generaal laat 27 maart aan de prior weten, dat de
deken zeer tevreden is over de gesloten overeenkomst. Deze hernieuwt
de belofte om jaarlijks met de geestelijkheid van het kanton
een som van 300 frcs. bijeen te brengen, die besteed zal worden
ten bate van de behoeftige studenten en van het college. De
bijdragen van de pastoors zoals die tot nu toe geschiedden, zullen
echter achterwege blijven, omdat de genoemde som reeds meer
dan het dubbele daarvan bedraagt. De Bisschop heeft de vicaris-
generaal opgedragen de prior hiervan in kermis te stellen, om
misverstand te voorkomen. Bij het bezoek van Rutten aan Maaseik
onder de paasvacantie zullen de laatste schikkingen getroffen
kunnen worden en de geestelijkheid op de hoogte worden gesteld
van wat besloten is.
Een nieuwe mijlpaal voor de uitgroei van het college betekende
een brief van de bisschop op 14 juli 1897 ; daarin staat hij de
prior toe de humaniora uit te breiden tot en met de rhetorica. Dit
lijkt een voor de hand liggend gevolg van het door hem eerder
verleende verlof om Nederlandse internen aan te nemen. Voor de
Belgische echter handhaaft hij nog zijn afwijzing. De prior zegt
immers wel dat hij de andere inrichtingen niet wil beconcurreren,
maar het gevaar daarvoor zal, of hij dit wil of niet, naar het
oordeel van de bisschop zeer reeel zijn. Van den Heuvel antwoordt
19 juli. Hij bedankt de bisschop voor het verlof tot zowel de
rhetorica als de poesis op het college. Echter betreurt hij, dat
hetzelfde niet geldt voor het aannemen van internen uit het bisdom
Luik. De lasten zullen verbazend hoog zijn en hij brengt er slape-
loze nachten over door.
Het verbod van de bisschop om internen uit het bisdom aan te
nemen, blijkt verschillende kruisheren te Maaseik nogal hoog te
hebben gezeten. Er bestaat een brief, gedateerd op 23 September
1897 en in het handschrift van prior H. Hollmann te St.-Agatha,
waarin generaal Manders namens het definitorium schrijft te
hebben vernomen, dat er verdeeldheid heerst onder de Maaseikse
confraters omtrent de te volgen gedragslijn bij het aannemen van
internen uit het bisdom Luik. Het definitorium heeft, ira grondige
overweging en onderzoek, gemeend te moeten beslissen dat het,

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 57
onder de gegeven omstandigheden, onmogelijk is zich tegen de
uitspraak van de bisschop rechtstreeks te verzetten. Dit zou immers
ten gevolge hebben : 1° dat verzet tegen de bisschop noodzakelijk
mee zou brengen dat de geestelijkheid van Luik haar steun zou
onttrekken zowel aan het college als aan de middelbare school;
2° dat het klooster, op zichzelf reeds arm en gelet op de schuldenlast
dubbel arm, die strijd niet kan aanvaarden ; 3° dat het bisdom
ook op andere punten, zoals in jurisdictieverlening en het weigeren
van assistenties, middelen zou kunnen vinden om het bestaan van
het huis te Maaseik moeilijk te maken ; 4° dat studenten, die na
voltooide humaniora te Maaseik, zich voor het bisdom of elders
zouden willen aanbieden zeer veel moeilijkheden zouden kunnen
ondervinden, waardoor ook het college zijdelings benadeeld zou
worden ; T dat men langs de weg van vrede buitens- en van eens-
gezindheid binnenshuis veel verder komt dan langs de weg van
strijd, terwijl het welzijn van het huis en van de Orde door het
eerste veeleer bereikt zal worden dan door het tweede. Om deze
redenen vermaant het definitorium de kruisheren van Maaseik om
eensgezind samen te werken onder de leiding van de prior.
Uit een brief van de vicaris-generaal aan de prior, gedateerd op
8 oktober 1897, blijkt, dat Van den Heuvel opnieuw zijn ontslag
heeft aangeboden en dat dit wederom door het hoofdbestuur is
geweigerd. Dit laatste verwondert Rutten niet. Maar wel verwondert
het hem pijnlijk, dat zijn vriend zich de laatste voorvallen zo
sterk aantrekt. Toch kan hij de gegrondheid daarvan niet begrijpen.
Rutten meent dat alles tot ieders voldoening was geregeld, met
uitzondering dan van een punt (het aannemen van leerlingen uit
het bisdom voor de middelbare school), maar dat zal later wel
terechtkomen. Hij schrijft verder : ,,Het eenige verlangen is, dat
gij veel en goede studenten moogt opleiden tot welzijn van de
gansche streek. Indien er ooit geklaagd is, dan was het omdat men
meer verlangde van uw college, meer uitbreiding en meer werking
ten einde de jeugd uit andere gestichten te houden". Hij betwijfelt,
of er wel een kloostercollege in Belgie of Nederland bestaat, dat
zo eensgezind en zo krachtig door de seculiere geestelijkheid en
de bisschop is gesteund en dit nog steeds wordt.
Op 26 november 1898 is er, in opdracht van Hoogwaardig Heer
Manders, aan Maaseik de copie gestuurd van een brief, op 4 no-

58 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
vember door mgr. Doutreloux gericht aan de magister generaal.
De bisschop deelt daarin mee, dat hij 24 oktober het nieuwe gebouw
en de nieuwe kapel van het college te Maaseik heeft ingewijd.
Het heeft hem te veel voldoening en troost geschonken dan
dat hij 2ou kunnen nalaten om aan de generaal de lof te verkondi-
gen van de uitstekende prior, de verdienstelijke directeur, de
toegewijde leraren en de brave leerlingen van dit instituut. Hij
voelt 2ich des te meer daartoe verplicht, omdat hij het aanzienlijk
aandeel kent, dat Manders door zijn offers en personeel heeft aan
dit voor de stad Maaseik en omstreken zo heilzame werk. De ijver
van Manders voor de eer van God en het heil der zielen kan zich
daarover verheugen en er zich geluk mee wensen. Het college is
zeer mooi en zijn kapel bekoorlijk ; de leraren en de leerlingen
zijn er terecht trots op. Het zal strekken tot een grote verdienste
en een grote eer van de Orde en het verheugt de bisschop te
bedenken, dat zij die verworven zal hebben onder het zo wijze en
terecht door alien gewaardeerde bestuur van Manders.
Na lezing van bovenstaande documenten blijkt wel, dat de
voorstelling van zaken zoals die door L. Van Hout is vertolkt,
ongetwijfeld bei'nvloed door de toenmalige zienswijze en stemming
van de Maaseikse kruisheren, enige correctie behoeft. De eerlijk-
heid gebiedt te erkennen, dat de aangehaalde correspondentie een
ander licht werpt op de feitelijke situatie. De zorg van de bisschop
gold terecht de kwaliteit van het middelbaar onderwijs voor de
katholieken. Hun middelbare school moest zo spoedig mogelijk
minstens op hetzelfde peil staan om te kunnen concurreren met dat
van de rijksscholen, die op allerlei manieren door de Staat werden
voorgetrokken. Dit peil bleek nog niet bereikt te kunnen worden
door de kruisheren, die zelf daartoe niet voldoende en gevormde
leerkrachten beschikbaar hadden. Dat het bisdom een andere op-
lossing overwoog, was geen bewijs van antipathie tegen de kruis
heren of een poging om hun het verblijf in Maaseik onmogelijk
te maken. De onvriendelijke en wat achterbakse handelwijze van
deken Drijkoningen valt te veroordelen, maar doet aan dit feit
niets af. Zodra de kruisheren aan de vereiste voorwaarden konden
voldoen, bleek het bisdom bereid hun middelbare school te hand-
haven en hun dit financieel mogelijk te maken. Wel blijft het
waar, dat zij voor het gunstig verloop van de onderhandelingen

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 59
bijzonder veel te danken hebben gehad aan de goede raad en
bemiddeling van hun oud-leerling en trouwe vriend vicaris-generaal
M. Rutten. Ook nadat hij in 1901 tot bisschop van Luik werd
banoemd als opvolger van mgr. Doutreloux, bleef die vriendschap
voortduren en heeft hij het college van Maaseik begunstigd. Geen
wonder, dat zijn geschilderd portret op een ereplaats in het klooster
prijkt.
4. St.-Agatha
St-Agatha was sinds 1853 het moederhuis van de Orde. Als
zodanig kon het onder het prioraat van H. Hollman als model
dienen van wat Henricus Van den Wijmelenberg bij het herstel der
Orde als ideaal voor ogen had gestaan. Hollmann (36 j.), die kort
na de dood van Van den Wijmelenberg tot prior van St.-Agatha
werd gekozen op 11 mei 1881 en dit tot 1918 zou blijven, heeft
deze traditie willen bewaren en voortzetten. Zijn persoonlijke in-
zet, maar ook zijn positie te St.-Agatha stelden hem daartoe bijzon
der in staat. Na het vertrek van F. Dietvors naar Maaseik in
oktober 1881, werd hij tot tijdelijk novicenmeester en magister van
de fraters aangesteld, wat hij tot aan zijn generaalskeuze op
16 februari 1899 zou blijven. Bovendien was hij ook, wellicht
sedert de laatste levensjaren van Van den Wijmelenberg, lector in
de moraal-theologie en het kerkelijk recht. L. Honhon (31 j) was,
naast socius en bibliothecaris, sinds 1885 lector in de exegese en
dogmatiek, tot hij in maart 1893 prior van Diest werd gekozen.
Tot zijn opvolger als lector zal dan J. Hoogeveen (31 j.) worden
benoemd tot 1897. In 1898 zullen L. Badoux (28 j.) lector in de
exegese en M. J. Konings (28 j.) lector in de dogmatiek worden.
De docenten waren dus betrekkelijk jong en vatten hun taak nauw-
gezet op. J. de Vlam (67 j.) was oeconoom generaal van de Orde
en tevens procurator van het klooster. Op 27 december 1889 waren
er in St.-Agatha 8 priesters. Behalve Hollmann, Honhon en de
Vlam zijn dit: A. Van der Voort (67 j.), J. Van Glabbeek (55 j.),
J. Verbeck (55 j.), H. Branten (34 j.) en Th. Hanegraaf (23 ).)•
Verder 6 theologanten : H. Van den Elzen (26 j.), L. Van Hout
(25 j.), M. Leesens (24 j.), H. Sistermans (24 j.) J. Cornelissen
(33 j.), J. Schuurmans (26 j.). Ten slotte 2 fraters-novicen : A.
Beukers (21 j.) en H. IJzermans (19 j.). Tijdens het generalaat

60 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
van Manders zijn er te St.-Agatha 23 fraters ingetreden ; met
uitzondering van H. Meens die voor zijn priesterwijding is overleden,
zijn alien priester geworden. Broeders zijn er daar in dit
tijdsverloop negen ingetreden : in 1890, 1891, 1894, 1895 telkens
een ; in 1898 twee ; in 1899 drie. De drie laatsten waren bij zijn
overlijden nog novicen. Van de fraters was ongeveer de helft
afkomstig uit de noordelijke provincies ; een opvallend verschijnsel
in de Orde, die tevoren een overwegend Oost-Brabants karakter
had gehad.
BEWAARD GEBLEVEN CORRESPONDENTS
VAN HOOGWAARDIG HEER MANDERS
De veronderstelling ligt voor de hand, dat er nogal wat brieven
door ordeleden aan Manders gericht moeten zijn. Dat bracht zijn
functie nu eenmaal mee. Wat daar ook van zij, er is bijzonder
weinig van terug te vinden. Waarschijnlijk valt dit te verklaren
uit de vroeger heersende praktijk ze na lezing en beantwoording te
vernietigen, vooral wanneer ze een meer persoonlijk dan een strikt
zakelijk, een geheim of voor de briefschrijver bezwarend karakter
droegen. De zaak werd hiermee blijkbaar als afgehandeld beschouwd;
noch de brief zelf, noch een copie van de schriftelijke
reactie daarop werden, desnoods in een geheim archief, bewaard.
Zo valt het bijvoorbeeld op dat, terwijl er vrij veel brieven, door
magister generaal W. Smits gericht aan de prioren H. Van Giersbergen
en H. Kuipers, in het kloosterarchief van Diest berusten,
er van de andere kant van hun brieven aan Smits nagenoeg geen
in het generaal archief worden aangetroffen. Er kunnen verschil-
lende redenen daartoe aanwezig geacht worden. Vooreerst, de
Orde telde toen betrekkelijk weinig leden en was weinig verbreid ;
alien kenden elkaar. Dat kon gevaar opleveren voor de goede naam
van de schrijver zelf of van de in zijn brief vermelde confraters.
Op dat punt was men blijkbaar zeer gewetensvol. En een generaal
moest daarmee dubbel voorzichtig zijn. Bovendien maakte juist het
kleine aantal het voor hem des te gemakkelijker om het geheel te
overzien en met de uit de correspondentie ontvangen gegevens
rekening te houden in zijn beleid.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 61
In vergelijking met Smits is het echter opvallend, dat er bijzonder
weinig in de diverse kloosterarchieven te vinden is wat betreft
brieven, door Manders persoonlijk aan confraters gericht. Alleen
Diest maakt hierop een bescheiden uitzondering, die ons bovendien
in voorkomende gevallen nog niet 20 heel veel wijzer maakt. Men
krijgt de indruk, dat Manders van nature geen vlotte briefschrijver
was. Daar komt dan bij, dat hem dit gaandeweg ook steeds bezwaarlijker
moet zijn gevallen wegens zijn onregelmatig en schokkerig
handschrift. In feite ging hij er toe over zijn brieven door
anderen te laten schrijven, meestal door prior Hollmann, die als
zijn secretaris fungeerde en die op de duur zelfs de handtekening
van Manders moest zetten.
Enkele nog eigenhandige brieven van Manders bevinden zich
uitsluitend te Diest; in de andere kloosterarchieven vindt men er
praktisch geen. Op 25 april 1890 schrijft Manders aan prior P. M.
Janssens (1889-1893) over de faculteit tot het verlenen van de
kruisherenaflaat het volgende: ,,Een antwoord geven dat door
alien voor beslissend zal gehouden worden, kan ik niet, maar ik
meen U toch te mogen zeggen dat wij ons over de zaak niet behooren
te verontrusten, wijl ik zeker meen uit den mond van
Hw8t H. z.g. Wijmelenberg gehoord te hebben, dat hij aan al
onze priesters de faculteit en het verlof gaf om rozenkransen te
wijden : alleen wilde hij, dat men den oudste het eerst zou aanbieden,
zoo zulks gevoegelijk kon geschieden. En nu komt dit zeer
wel overeen met hetgeen ik lees in de Annalen onzer Orde, torn.
Ill p. 653 N. 465 en pag. 665 en 666 N. 474, vooral op 666 waar
te lezen staat: ... ,,quorum usum et executionem libenti animo
vobis omnibus impertimur. Dit zal hoop ik (salvo tamen meliori
judicio) ons verschoonen van Rome lastig te vallen. De groeten
van ons alien aan U alien. Totus Vester M. Manders Mag. Gen.
O.S.C"34.
Op 16 juli 1892 verzoekt hij prior P. M. Janssens (1889-1893)
om broeder G. Van de Laar te Diest voor te stellen voor de grote
professie aan de capitulares van zijn huis. Tevens meldt hij, dat
zijn eigen huisgenoten, de broeders Lambertus Van der Velden en
Adrianus Smits, ,,beiden met een rechte (sic) religieuzen geest
bezield hunne plichten nauwgezet vervullen". In een briefje van
a4 D.K. : 05.1 : 60.

62 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
15 januari 1894 schrijft Manders aan een ,,WelEerw. Confrater",
dat hij gaarne genoegen neemt met het aan hem meegedeelde plan
en hem alle heil en zegen wenst in zijn nieuwe werkkring. Ver-
moedelijk is de geadresseerde de Diesterse kruisheer L. Vincken,
die in januari 1894 als kapelaan te Harcourt gaat fungeren.
Eveneens in het kloosterarchief te Diest bevinden zich verder
nog drie briefjes van Manders aan prior L. Honhon (1893-1923)
betreffende broeder Frans Van Kempen te St.-Agatha. Op 9
januari en op 10 april 1895 bevatten zij een driemaandelijks verslag
over Fransbroer. Een derde briefje, gedagtekend 13 juli 1895,
meldt, dat Fransbroer zich zo gedraagt dat geen beduidende op-
merking te maken is. Alle drie deze briefjes zijn met inbegrip van
de handtekening, geschreven door de kruisheer G. Van Mil te
Uden 35.
Dan is er een aanvrage van prior L. Honhon om verlof tot het
lezen en bewaren van verboden boeken, ingediend op 21 april
1893, met als onderschrift het door de Congregatie van de Index
verleende verlof. Gezien en goedgekeurd te Uden op 4 juni 1893 ;
het handschrift is dat van Hollmann, alleen de handtekening is
van Manders 36.
Tenslotte bericht prior Hollman, in opdracht van Manders, aan
prior L. Honhon op 23 mei 1894, dit in verband met voorgestelde
sanitaire voorzieningen. Manders oordeelt het beter de uitslag der
bespreking door het huiskapittel op te tekenen in het liber actuum
capitularium te Diest en de aanvrage uit te stellen tot de aan-
staande visitatie37.
Behalve de correspondentie tussen Manders en de leden der
Orde, dient natuurlijk ook die besproken te worden welke gevoerd
werd met hogere kerkelijke instanties, zoals de Congregatio de
. 38
Propaganda Fide en de internuntiatuur in Den Haag5
35 D.K. : 07.2 : 67, 78 en 81. In de herfst van 1895 zou hij van Uden naar
Maaseik gaan als leraar aan het college; op 18 december 1902 werd hij te Uden
prior gekozen.
36 D.K. : 013. : 1.
37 D.K. : 06.25.6 : 3.
38 Ook in het laatste geval moeten romeinse archieven geraadpleegd worden,
want sedert 1940 is het archief van de Haagse internuntiatuur, voorzover het de
daaraan voorafgaande jaren betreft, ondergebracht in het geheim archief van het
Vaticaan. Daarom werd in april 1980 te Rome een onderzoek verricht. In het
archief van de Propaganda Fide leverde dit nog het meeste resultaat op, hoewel
ook hier de oogst niet indrukwekkend is te noemen.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 63
Vooreerst bevatten de Scritture een brief van prior Hollmann,
waarin hij aan kardinaal J. Simeoni, prefect van de Propaganda
Fide, de keuze van M. Manders tot magister generaal meedeelt en
tevens het officiele verslag van deze keuze toestuurt. Op 20 februari
1890 bevestigt kardinaal Simeoni in een brief aan Manders
de ontvangst van de officiele acte van de keuze. Hij wenst hem
geluk en verzekert hem van een vurig gebed, opdat door zijn
inspanning en ijver de Orde dagelijks meer en meer moge bloeien
en toenemen 39.
Bij de Lettere bevindt zich ook de copie van de inhoud van een
brief, op 10 augustus 1889 door kardinal J. Simeoni geschreven
aan mgr. Arthur Riddell, bisschop van Northampton. Hij handelt
over de kwestie New Market40. De kardinaal schrijft, dat het zijn
wens was dat er een vreedzaam vergelijk tot stand zou komen
tussen de bisschop en de kruisheren over de kwestie van de missie
te New Market. Hij verwondert zich er echter over dat deze zaak
nog steeds niet geregeld is. En daar de algemene overste van de
reguliere kanunniken van het H. Kruis er bij de Congregatie op
aandringt, dat de kwestie eindelijk ofwel door een scheidsrechtelijke
uitspraak ofwel door een vonnis van de Congregatie wordt
beslist, verzoekt de kardinaal aan Riddell een keuze te maken.
Raadzamer zou hij het vinden dat dit door arbitrage zou geschieden.
Hij herinnert zich, dat de bisschop zelf bij een andere gelegenheid
daarop heeft gezinspeeld. Wanneer Riddell dit zou
willen, is het noodzakelijk twee scheidsrechters voor te stellen,
die voor beide partijen aanvaardbaar zijn. De kruisheren hebben
de cistercienser Andrew Campbell uit het klooster Mount Bernard
te Coalville bij Leicester voorgesteld, en als derde rev. F. Murphy.
Wanneer de bisschop accoord gaat met die derde, zou hij dit aan
de Congregatie te kennen kunnen geven. Geeft hij er echter de
voorkeur aan de zaak te onderwerpen aan de uitspraak van de
Congregatie, moge hij dit dan zo spoedig mogelijk aan de kardi
naal laten weten en de documenten overleggen, die hij tot zijn
39 R.P.F. : Scritture, vol. 35 (1889-1892), f. 33OR.-332R. ; A.G.K. : ,,Van den
Wijmelenberg", nr. 686; R.P.F. : Lettere, vol. 386 (1890), f. 101 r.v. ; A.G.K. :
v.d.W. nr. 686 (concept van Hollmann). \
40 R.P.F. : Lettere, vol. 385 (1889), f. 583 r. ; A.G.K. : v.d.W., nr. 686.

64 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
verdediging bezit41. Over diezelfde aangelegenheid schrijft de
kardinaal 10 augustus 1889 aan prior Hollmann. J. Van den Dries
heeft hem nu andere brieven verschaft over de kwestie New
Market. De kardinaal heeft naar de bisschop van Northampton
geschreven en er bij deze op aangedrongen zo spoedig mogelijk
te antwoorden, maar hij zou wensen dat Hollmann intussen aan
Riddell de gemakkelijker weg van een transactie zou voorstellen 42.
Magister generaal Manders blijkt een suppliek te hebben in-
gediend om de onroerende goederen van de Orde te mogen con-
verteren in Nederlandse en Belgische staatsobligaties. Dit wordt
hem althans toegestaan bij gelegenheid van de audientie der
kardinalen van de Propaganda Fide bij paus Leo XIII op 2 juli
1895 43.
Mgr. A. Godschalk, bisschop van den Bosch, deelt kardinaal
Simeoni mee, dat Manders door de prosynodalen van zijn bisdom
gekozen is tot judex synodalis. Kardinaal Simeoni bedankt de
bisschop voor deze mededeling44.
In het kloosterarchief van Maaseik bevindt zich de copie van
een document van de Congregatie der Riten, gedateerd op 9 januari
1893. Er blijkt uit, dat de magister generaal van de reguliere
kanunniken van het H. Kruis in een suppliek aan paus Leo XIII
de faculteit heeft gevraagd om in de kerken van zijn Orde driemaal
per week een gezongen requiemmis te houden. Dit indult
wordt dan, onder bepaalde voorwaarden, voor de tijd van vijf jaar
verleend. Dit stuk is een copie van het origineel en draagt onder-
aan het stempel van generaal Manders45.
Het onderzoek van de archieven der Haagse internuntii tijdens
het generalaat van Manders leverde wat betreft hem en ook hoogwaardig
heer Smits, bijzonder weinig op. Dit is niet zo verwonder-
lijk. Het was gebruik geworden zich niet meer via de internuntius
tot de Congregaties te richten in zaken die de Orde aanbelangden.
In plaats daarvan werd gebruik gemaakt van de diensten van een
41 Zie J. Scheerder, H. van den Wijmelenberg, 2l4r211 ; nadere uiteenzetting
van de moeilijkheden tussen de Orde en het bisdom. Idem, W. F. A. Smits, in
Clairlieu, 37, 1979, 66-72.
*2 R.P.F.: Lettere, vol. 385 (1889), f. 581 r.
43 R. P.F.: Udienze, vol. 252 (1894-1895), f. 126 r.v.
44 R.P.F.: Scritture, vol. 35 (1889-1894), Olanda, f. 598 r.; R.P.F. : Lettere,
vol. 386 (1890), f. 777 r.
45 M.K.: VB, 8 b.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 65
te Rome gevestigde religieus van een andere orde, aangezien de
kruisheren toen nog niet zelf te Rome vertegenwoordigd waren.
Dit functioneerde bovendien sneller en doeltreffender. Zo iemand
trad, op verzoek van de magister generaal, op als zaakgelastigde
der kruisherenorde en was daarop geaccrediteerd bij de H. Stoel.
In 1881 werd dit bijvoorbeeld pater Fonzo, de secretaris-generaal
van de paters conventuelen te Rome.
De archiefdozen van de internuntii A. Rinaldini (1887-1893)
en L. Benedetto (1893-1896) bevatten dan ook niets over de
kruisheren46. In een van de archiefdozen van internuntius F.
Tarnassi (1896-1899) bevindt zich het moeilijk ontcijferbare
kladje voor een condoleanceschrijven bij het overlijden van Man
ders, waarvan hij, als vertegenwoordiger van de paus in Nederland,
natuurlijk beleefd in kennis was gesteld47. Waarschijnlijk heeft
hij Manders nooit persoonlijk ontmoet.
LAATSTE ZIEKTE EN OVERLIJDEN
VAN MAGISTER GENERAAL M. MANDERS
De berichtgeving daaromtrent is in de vorm van aan prior
L. Honhon gerichte telegrammen en briefkaarten vanuit Uden, te
Diest goed bewaard gebleven. Er zijn vooreerst vier briefkaarten
van de Udense subprior J. A. Verhagen. De eerste is 22 januari
1899 's morgens om vier uur geschreven en meldt dat Manders
ernstig ziek is. Op 24 januari luidt het: ,,Als de overvloed van
gal is verwijderd, zal de zieke, denkt men, geheel hersteld zijn".
Op 28 januari: ,,Toestand van Hoogw. Heer uitwendig dezelfde.
De werking van het hart wordt trager, zoo zeide gisteravond de
Doctor. Van nacht weinig gerust, voortdurend bezig. O.p. e." (ora
pro eo). Zondagmorgen 29 januari bericht Verhagen, dat Manders
's avonds om 7.40 de pauselijke zegen heeft ontvangen. Overdag
was zijn toestand zeer bevredigend geweest. 's Avonds meer en
46 In deze betreffende archiefdozen zijn de documenten, in tegenstelling tot die
voor 1879, nog slechts op provisorische wijze geordend; zij zijn nog niet gecatalogiseerd
of van afzonderlijke nummering voorzien.
47 R.V.G.A. : archiefdoos Tarnassi, 1896-1899 b. Wei bevat deze archiefdoos :
kennisgeving door de oudste definitor H. de Groot van de generaalskeuze van
H. Hollmann, het officiele relict van deze keuze en een schrijven van magister
generaal Hollmann om de internuntius te bedanken voor zijn gelukwensen bij de
keuze.

66 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
harder ijlen. De dokter zegt: Tols regelmatiger, hoest kraohtiger'.
Gedurende de nadit onophoudelijk en luid geijld, niets gebruikt,
niet antwoorden als hij wordt aangesproken. Het zou niet te
verwonderen zijn als heden het pleit beslist wordt. De ademhaling
is korter en stootender".
Telegram van Verhagen op 25 januari: ,,Hoogw. Heer bediend".
En op 26 januari: ,,Nog te spreken" 48.
Op 29 januari 1899 is hoogwaardig heer Manders, in zijn
tachtigste levensjaar overleden. De uitvaart werd 31 januari te
Uden gehouden. De Udense kruisheer G. Jager, die definitor was
en hem 28 februari 1899 als prior zou opvolgen, hield een mooie
lijkrede. De tekst is helaas niet bewaard gebleven. Bij het uitge-
leide te Uden stak Honhon, prior van Diest en definitor, tot ieders
verrassing, een gloedvolle improvisatie af.
NABESCHOUWING
In de grote ontvangkamer van het Udense kruisherenklooster
bevindt zich een reeks van oorspronkelijke, in olieverf geschilderde
portretten. Zij stellen de vier eerste magisters-generaal voor nadat
in 1853 die waardigheid in de Orde was hersteld. Uiteraard heeft
ieder van hen een eigen stempel gedrukt op de uitoefening van
deze verantwoordelijke bestuursfunctie, die wezenlijk bepalend
was als richtsnoer voor leven en activiteit van de Orde als geheel
in die periode. Zijn we voldoende op de hoogte van haar geschie-
denis, dan bekijken we zo'n portret als het ware met nieuwe ogen
en ontstaat vanzelf de neiging om er een diepergaande dan alleen
maar uiterlijke weerspiegeling van de afgebeelde persoon in te
ontdekken. Wij benaderen hem dan anders dan een buitenstaander
dat zou doen ; we proberen zijn innerlijk er uit af te lezen.
In de tijdsvolgorde is het portret van Manders het derde. Het
loont de moeite wel het aandachtig te bekijken. De wijze van
uitbeelden en de aangewende attxibuten zullen de keuze van de
kunstenaar zijn en tevens kenmerkend voor de smaak van die tijd ;
ze zullen niet symbolisch zijn bedoeld. Toch lijkt dit portret,
achteraf beschouwd, wel een weergave die typerend is voor de
voorgestelde figuur. De indruk die we ons van Manders als ordes-
« D.K. : 06.25 : 9a, 10, 11, 12, 13, 14.

Mgr. Henricus HOLLMAN, magister generaal 1899-1927

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 61
generaal hebben gevormd, wordt er door bevestigd. Het gezicht is
wat naar rechts afgewend. Onder de zware wenkbrauwen kijken
de donkere ogen peinzend opzij. De gelaatsuitdrukking, met de
forse neus, de vast geJoten lippen en de stevige kin is ernstig,
koel en wat terughoudend. De gestalte zelfs is in buste weerge-
geven en wordt in een ovaal gevat door een zware omlij sting van
natuursteen, die slechts gedeeltelijk zichtbaar is ; zij geeft er een
zekere beslotenheid aan. Boven en aan de rechterkant hangt er
een donkere, maar wit gevoerde draperie, hetgeen goed aansluit
bij de kleur van het stenen ovaal. Midden in de omhooggaande
plooi bevindt zich een koord met een lus. Met een enkele handbeweging
zou Menders geheel uit het oog verdwijnen. Het geheel
maakt de indruk van soberheid, ernst, in zichzelfgekeerdheid en
reserve. De kop is wel markant, maar minder uitnodigend tot
vertrouwelijk contact. Hij doet eerder denken aan iemand met
geheide overtuigingen en onopvallende levensstijl ; vroom, eenvoudig,
voorzichtig en bedachtzaam; geen baanbreker die be-
geestering losslaat en nieuwe initiatieven aandurft49. Wel hebben
onder zijn bestuur en dank zij zijn liefde voor het onderwijs de
colleges van Uden en Maaseik zich gunstig ontwikkeld. Vele jonge
kruisheren heeft hij er tot leraars benoemd.
Het portret van zijn opvolger, hoogwaardig heer H. Hollmann,
maakt een tegengestelde indruk. Het heeft niets van dat statische,
ingekaderde, dat schijnbaar niet te storen evenwicht. Het is geen
uitbeelding van een bezadigde grijsaard, het toont de gerijpte
kracht van een man met grote vitaliteit en ondernemingslust. De
houding is niet afgewend, maar toegekeerd, beheerst en toch
ongedwongen. Dit gezicht nodigt uit tot contact en kijkt u rustig
in de ogen. Het is de blik van iemand die sinds jaren gewend is
leiding te geven, initiatieven te nemen, beslissingen te treffen en
uit te voeren, spijkers met koppen te slaan, die niet terugschrikt
voor zijn verantwoordelijkheid en risico's aandurft. De pen rust
hier niet, zoals bij Manders, bij wijze van ambtssymbool in de
inktkoker, maar is paraat in de hand van deze onvermoeide en
vaardige briefschrijver, die zich even vlot en gemakkelijk in het
Latijn uitdrukte als in zijn moedertaal. Op de achtergrond zien
49 Zie J. Scheerder, Henricus Martinus Franciscus Hollmann 1833-1927, Diest-
Nijmegen, 1966, 246 biz. Ook als jg. XXIH-XIV van Clairlieu.

68 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
we een kaart van Noord Amerika. Ook dat heeft zijn tekenwaarde
voor ons. Want Hollmann zou de gezapigheid en de impasse
weten te doorbreken waarin de Orde tijdens de twee voorafgaande
generalaten had verkeerd. Aan zijn durf en voortvarendheid is
het te danken, dat zij niet op haar bescheiden lauweren bleef
rusten, maar de vleugels wijder leerde uitslaan en ook in overzeese
gebieden uitbreiding zocht. De eerste stoot daartoe in 1910 zou
de vestiging zijn van de kruisheren in Minnesota, een onderneming
die hem na aan het hart lag. Hij zag dit als een nieuwe levenskans
die niet verwaarloosd mocht worden. De toekomst heeft hem in
het gelijk gesteld.
Deze twee portretten lijken typerend voor het contrast tussen
Manders en Hollmann als figuren die de koers van de Orde
grotendeels bepaalden en daarom haar uitbreiding ofwel konden
afremmen, ofwel geleidelijk op voile toeren brengen. Met nage-
noeg dezelfde medewerkers tot hun beschikking, wist de tweede
al spoedig veel meer te bereiken. Dat was niet alleen een kwestie
van bestuursinzicht of geboden kansen, maar vooral van moed en
geestkracht.
De schaarsheid aan gegevens maakt het niet gemakkelijk zich
een oordeel te vormen over de persoonlijke inbreng van Manders
als generaal in het bepalen van de koers der Orde. Over zijn
voorganger, hoogwaardig heer W. F. A. Smits (1881-1889) kan
naar aanleiding van de bestaande correspondentie het volgende
worden opgemerkt. Ondanks zijn goede bedoelingen en herhaalde
vermaningen is hij er niet in geslaagd het roer om te gooien,
hoezeer hij ook van de noodzaak daartoe overtuigd was. Zonder
doortastend optreden was dit ook niet mogelijk, want het werd
hem niet gemakkelijk gemaakt. Dat vergde, behalve goedheid en
verdraagzaamheid, op bepaalde momenten ook vastberadenheid,
de moed om de leiding te nemen en desnoods tegen de stroom
op te roeien. Geestelijk en lichamelijk lijkt Smits daar niet tegen
opgewassen ; misschien had hij wat te veel medelijden met zichzelf
en klaagde hij te veel in plaats van door te tasten.
Wat Smits te weinig bezat, had Manders in zeker opzicht te
veel. Hij zag er niet tegen op om tegenover zijn confraters uit te
komen voor zijn persoonlijke opvattingen als religieus. Hij kende
geen aarzeling op dit gebied, zag er niet tegen op hen van man tot

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 69
man de waarheid te zeggen en vergoelijkte hun gebreken niet.
Zelf stipt en observant van nature, tot op het rigoristische af,
durfde hij van anderen hetzelfde vragen. Dat blijkt wel uit zijn
relicten als visitator, waarvan er enkele te Diest zijn bewaard
gebleven. Zijn ascese is bij uitstek die van de Moderne Devotie en
de Navolging van Christus was zijn geliefkoosde lectuur. Dat is
wel duidelijk uit de aard van zijn aansporingen en vermaningen.
Het ,,houdt ervan onbekend te blijven en voor niets geacht te
worden" van Thomas a Kempis was hem op het lijf geschreven.
Dat zag hij als geestelijk ideaal voor zichzelf, maar ook voor zijn
Orde. Vandaar zijn kenmerkend gezegde: ,,kleinere orden als de
onze hebben hun plaats in de Kerk. We zijn klein, zijn altijd
klein geweest en zullen altijd klein blijven" 50. Men kan zeggen
dat deze mentaliteit van vrome berusting en wereldmijding, door
Manders voorgestaan, tijdens zijn generalaat en ook nog wel
daarna, haar invloed heeft uitgeoefend op ascese, gebedssfeer en
taakopvatting van de Orde als geheel. Kenmerkend hiervoor is
de afwijzende houding van toch begaafde, ijverige en ondernemende
kruisheren als prior Honhon tegenover universitaire opleiding,
die als schadelijk werd gezien voor de geest van ingetogenheid
en nederigheid. Eenvoud in de omgang met elkaar en
anderen, guile gastvrijheid ook waren opvallende en sympathieke
eigenschappen, maar die eenvoud leidde ook nogal eens tot te
grote gemoedelijkheid, tot zelfonderschatting en tot een zekere
huiver om nieuwe verantwoordelijkheden op zich te nemen.
Ook al valt er niet te twijfelen aan de oprechtheid waarmee
Manders het ,,ama nesciri" nastreefde en verkondigde, feitelijk
beantwoordde het ook aan eigen eenkennigheid. Dit was een uitvloeisel
van zijn persoonlijke geaardheid, zijn vorming, het beperkte
Udense milieu waarin hij heel zijn leven verkeerde en de
50 C Van Dal, Volg Mij, Diest, 1956, 80. Typerend in dit verband is het
volgende. De Udense priester Th. Van Zon (1857-1930) was werkzaam in het
bisdom Leeds, maar bracht zijn zomervacantie steeds in Uden door. Hij was een
goede vriend van de kruisheren. Bij een van die gelegenheden bracht hij aan
hoogwaardig heer Manders het aanbod over van een klooster en kerk in de stad
York. Manders heeft het blijkbaar niet aangedurfd. En dat, terwijl de kruisheer
Alphons Van den Heuvel reeds sinds 1877 in Engeland verbleef met de bedoeling
de kruisheren daar te vestigen, er zeer gezien was en vruchtbaar werkte. Hij zou
een voortreffelijke introduce te York zijn geweest en had er andere confraters
kunnen inwerken. Bovendien, Van Zon, sinds 1883 priester van het diocees Leeds
en rector van het Bar Convent te York, zou geholpen hebben waar hij kon.

70 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
eenvormigheid van zijn ontwikkeling en bezigheden. Manders trad
liefst zo weinig mogelijk buiten eigen kring en hield eraan om als
generaal de uitwendige tekenen van zijn waardigheid te verbergen
voor buitenstaanders. Toch bracht dit ambt het in stand houden
van bepaalde relaties en verplichtingen naar buiten met zich mee.
Zij betekenden voor hem geen voldoening of aangename afwisse-
ling, meer een inbreuk op het vaste ritme van zijn leven. Een van
de beleefdheidsbezoeken waaraan hij zich niet kon onttrekken was
de nieuwjaarsvisite bij de bisschop van Den Bosch : mgr. A.
Godschalk (1877-1892) en later mgr. W. Van de Ven (1892-
1919). In het bisschoppelijk archief te Den Bosch bevinden zich
de volgende drie brieven van Manders51. Manders biedt 15 januari
1891 zijn nieuwjaarswensen aan mgr. Godschalk aan. Wegens
gladde wegen heeft hij de reis per spoor naar Den Bosch niet
aangedurfd. Hij schrijft niet over een later bezoek bij gunstiger
weersomstandigheden. Op 6 januari 1892 is een brief gedateerd
aan de proost van het Bossche kapittel. Daarin condoleert Manders
bij het overlijden van mgr. Godschalk. Verkoudheid verhindert
hem bij uitvaart en begrafenis aanwezig te zijn. In een niet nader
gedateerd schrijven van 1896 deelt Manders aan mgr. Van de Ven
mee, dat hij wegens ongestadig weer en de lastige wegen ongaarne
op reis gaat. Hij biedt daarom per brief zijn nieuwjaarswensen en
die van het gehele convent van Uden aan. Tenslotte bevindt zich
nog in dezelfde bundel een telegram, gericht aan Manders. Het
is 2 april 1895 verstuurd door de geboren Udenaar F. P. Van de
Burgt, proost van het metropolitaan kapittel van Utrecht. Het
deelt mee, dat mgr. P. M. Snickers, aartsbisschop van Utrecht, die
dag is overleden en nodigt Manders uit tot het bijwonen van
uitvaart en begrafenis. Vermoedelijk heeft Van de Burgt getwijfeld
over de juiste adressering en het daarom aan het bisdom
toegestuurd. Uit een onderzoek in het archief van het aartsbisdom
Utrecht blijkt, dat tussen alle condoleances en lijsten van personen
die de uitvaart en begrafenis bijgewoond hebben de naam van
Manders niet wordt vernoemd52.
Martinus Manders leidde een onopvallend en teruggetrokken
leven, als stipt en voorbeeldig religieus. Hij was een man van
51 B.B. : Ingekomen Brieven 1888-1899.
52 Schrijven van pater B. A. de Rooy, archivaris van het aartsbisdom Utrecht:
Utrecht, 14 augustus 1980.

MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL 71
gebed en van studie. Op de kloosterbibliotheek te Uden bevinden
zich verschillende van zijn boeken. Dit blijkt uit het feit dat hij
voorin zijn naam heeft gezet of waarin vermeld staat dat ze hem
ten geschenke zijn gegeven. Zij geven een indruk waarnaar zijn
belangstelling in het bijzonder uitging. Naast enkele werken, meest
van oudere datum, die hem als classicus moeten hebben geinteresseerd,
zijn het voornamelijk de Bijbel en ascetische of devotionele
geschriften53. In de incunabelenkast te Uden staan o.a. ook de
Communicanda Diocesis Buscoducensis. We treffen er uitgebreide
verslagen aan, vervaardigd door Manders als secretaris van de
conferenties voor de geestelijken van het bisdom in de jaren 1873,
1874 en 1888. Deze conferenties werden in het kruisherenklooster
gehouden ; er werden theologische kwesties besproken, vooral van
moraal-theologische aard. Aanwezig waren daarbij de seculiere
geestelijkheid van Uden en naaste omgeving en ook verschillende
kruisheren.
Als afsluiting van deze biografie moge hier het in memoriam
volgen van Manders in de Nederlandsche Katholieke Stemmen,
overgenomen uit de Noordbrabander 54 :
53 Lijst van boeken, waarin de naam van Manders voorkomt, in kloosterbiblio
theek te Uden : Hermannus Goldhagen, HE KAINE DIATHEKE, she Novum
D.N.J.C. Testamentum Graecum, Luik, 1839. The Holy Bible translated from the
Latin Vulgate, Dublin, 1852. Dit is de z.g. Douay Bible. Inschrift: To the Rev.d
M. Manders with C. Cockson's compliments." Blessed are the poor in spirit, for
theirs is the kingdom of Heaven". 19th June 1853. Hermannus Torrentinus,
Parvum Dictionarium Poeticum ..., Antwerpen, 1637. Laurentius Reinke, Rudimenta
Linguae Hebraicae, Miinster, 1861. Volgens de inscriptie blijkt het een
geschenk te zijn van een zekere Thielens aan Manders. Thomas Malleus a Kempis,
Opera omnia, Douai, 16254. Volgens de inscriptie blijkt het een geschenk te zijn
aan Manders, ter nagedachtenis aan de priester Th. Schuurmans, in 1849 averleden.
Nicolaus de Montmorency, Manuale Principis in septem hebdomadae dies dispertitu?n,
Douai, 1596. Inscriptie: Martinus Manders inter suos me annumerat, Udae
hac 23 Mji 1836. Frederick William Faber, The Progress of the Spiritual Life,
Londen, 1874. Frederick William Faber, All for Jesus, Baltimore-Pittsburg, 1859.
Robertus Bellarminus S.J., De septem verbis a Christo in cruce prolatis en
Joannes a Jesu Maria O.Carm., Thronus Justitiae, Keulen, 1624. In een band.
Inscriptie: Pater Manders. Memento in precibus tuis discipulus*. obis Johis
Verhagen, stud. Lit. Uden, 17 febr. '88. J. Van Vondel, Altaargeheimenissen,
's Hertogenbosch, 1825. C. Julius Caesar, Quae extant cum Notis et Anima
versionibus Dionysii Vossii, ut et qui vocatur Julius Caesar, F. et J. Blaeu, 1697.
M. Fridericus Hildebrandus, Antiquitates Romanae, Franeker, 1700. Caietanus
Sanseverino, Philosophia Christiana, Napels, 1876. - In de kloosterbibliotheek te
Hannut staat nog Nicolaus Lancicius, Meditationes, Luik, 1838. Deze gegevens
danken we aan Th. v. d. Elsen o.s.cr. te St.-Agatha.
54 Nederlandsche Katholieke Stemmen, 21 (1899), nr. 6, (5 febr.), biz. 2.

72 MARTINUS MANDERS (1819-1899), 51ste GENERAAL
,,In de Noordbr. worden de volgende waardeerende woorden
,,gewijd aan de nagedachtenis van mgr. Manders :
,,Zondagmiddag omstreeks halfeen stierf een braaf man, een
,,godvruchtig priester, een bemind overste, een geleerde, mgr.
,,M. Manders, Generaal der Orde van het Heilig Kruis. Gedurende
,,meer dan 52 jaren was hij als priester werkzaam, en gedurende
,,ruim 9 jaar stond hij aan het hoofd zijner Orde. Het spreek-
,,woord : geen profeet wordt geeerd in zijn eigen land, vindt op
,,hem geen toepassing. Udenaar als hij was van geboorte, werd hij
,,niet allleen gehoogacht, maar ook bemind ; elkeen die het geluk
,,had hem te ontmoeten in het private leven, prees zijn eenvoud ;
,,die onder hem stonden, zijn goedheid en nooit falende minzaam-
,,heid ; zijn leerlingen zijn uitgebreide kennis, de armen zijn mild-
,,heid, alien zijn deugdzaamheid en bereidwilligheid om te heipen
,,in alle omstandigheden, te alien tijde, elkeen.
,,Ruim 50 jaren arbeidde hij aan de vorming van aanstaande
,,geestelijken en talloos zijn de door hem gevormde priesters in
,,alle deelen der aarde. Bepaalden zijn lessen zich gedurende enkele
,,jaren alleen tot privaatlessen, het college bestuurd door hem en
,,den sinds lang gestorven rector Van den Berg was bekend voor
,,jaren ; het college te Uden aan welks hoofd hij nu stond ongeveer
,,9 jaar, is het thans.
,,Onvermoeid heeft hij gearbeid in den wijngaard des Heren,
,,onvermoeid met toewijding en overtuiging, en onberekenbaar is
,,het nut door hem in zijn lange priesterlijke loopbaan gesticht !
,,Menigeen zal den afgestorvene met leedwezen hebben zien
,,heengaan; menigeen zal met dankbaarheid aan hem blijven den-
,,ken, en talloos voorzeker zullen de gebeden zijn, die voor zijn
,,zielerust worden gestort, opdat God zijn ijverigen dienstknecht
,,spoedig opneme in zijn eeuwig rijk.
,,Hij ruste in vrede !"
J. SCHEERDER

GODSVRUCHT
IN DE HANDSCHRIFTEN
DER KRUISHEREN
5. GEBEDEN VOOR VERSCHILLENDE INTENTIES1
Handschrift a 102 te Uden heeft fol. 17r. een ,,oratio S. Augus-
tini, quam quoties quis contritus devote dixerit octoginta millia
annorum indulgentias sequitur et qui 40 diebus earn dixerit plena-
riam peccatorum remissionem obtinebit, quam Bonifacius VIII
concessit, et Benedictus XI confirmavit2.
Deus, qui pro redemptione mundi
voluisti nasci, circumcidi, a Judaeis re-
probari, a Juda proditore osculo tradi,
vinculis alligari, sicut agnus innocens
ad victimam duci, atque conspectibus
Annae, Caiphae, Pilati et Herodis indecenter
offerri, a falsis testibus accusari,
flagellis et opprobriis vexari, sputis
conspui, spinis coronari, colaphis caedi,
arundine percuti, facie velari, vestibus
exui, cruci clavis affigi, in cruce levari,
inter latrones deputari, felle et aceto
potari, et lancea vulnerari. Tu Domine,
per has sanctissimas poenas tuas, quas
ego indignus recolo, et per sanctam
crucem et mortem tuam libera a poenis
inferni et perducere digneris, quo perduxisti
latronem tecum crucifixum. Qui
cum Patre.
God, die voor de verlossing van de
wereld geboren, besneden, door de
joden verworpen, door Judas de ver-
rader door een kus overgeleverd, met
boeien gebonden, als een onschuldig
lam ten offer gevoerd en onwaardiglijk
aan de blikken van Annas, Ca'iphas,
Pilatus en Herodes vertoond hebt willen
worden ; die door valse getuigen
beschuldigd, door geselslagen en ver-
guizingen gekweld, met speeksel be-
spuwd, met doornen gekroond, door
kaakslagen getroffen, met een rietstok
geslagen, geblinddoekt, van uw klede-
ren ontdaan, aan het kruis genageld,
aan het kruis verheven, onder boos-
wichten gerekend, met gal en azijn ge-
laafd en met een lans verwond hebt
willen worden ; verlos mij, Heer, om
deze Uw allerheiligste smarten, die ik
1 Vorige delen van deze studie, vgl. Clairlieu, XXXVI, 1978, p. 137-148 ;
XXXVII, 1979, p. 89-100 ; XXXVIII, 1980, p. 3-11.
2 M. Meertens, De Godsvrucht in de Nederlanden, I, 128, n. 22. lxxx dusent
jaer aflaats van dootsonden. Soms aan Innocentius III toegeschreven. P.L. 217 : 915.

74 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
onwaardige overdenk, en om uw heilig
kruis en uw dood, van de pijnen der
hel en gewaardig u mij daarheen te
voeren waar Gij de met u gekruisigde
moordenaar geleid hebt, Gij, die met
de Vader en de heilige Geest leeft en
heerst, God, door alle eeuwen der
eeuwen. Amen. 3
Hetzelfde handschrift a 102 te Uden (Groot) heeft fol. 53r. drie
gebeden om terwille van het lijden Christi bewaard te blijven vcx)r
een plotselinge dood. Deze drie, ,,O misericordissime Domine
Jesu ... O benignissime ... O mi amantissime ..." staan in een
gebed samengevat onder nr. 594 in de in 1937 goedgekeurde
aflatencodex:
,,O allerbarmhartigste Heer Jezus, door uw doodstrijd, uw bloedig sweet en uw
dood, behoed ons, smeken wij u, van den haastige en onvoorziene dood. O goedertierenste
Heer Jezus, door de allerwreedste en smadelijke geseling en kroning met
doornen, door uw kruis en allerbitterst lijden en door uw goedheid, smeken wij
u nederig, laat niet toe, dat wij onverwachts en zonder de HH. Sacramenten
sterven. O teerbeminde Heer Jezus, door al uw vermoeienissen en smarten, door
uw kostbaar bloed en door uw hoogheilige wonden, door uw laatste op het kruis
gesproken woorden: Mijn God, mijn God, waarom hebt gij mij verlaten ? en
door die andere : Vader, in uw handen beveel ik mijn geest, smeken wij u met
alle vurigheid, ons van de plotselinge dood te bevrijden. Geef ons, bidden wij u,
tijd tot boetvaardigheid ; verleen ons een zalig sterven in uw genade, opdat wij
u van ganser harte voor eeuwig mogen beminnen, loven en zegenen. Amen. Onze
Vader, Wees gegroet. Eer aan den Vader." 4
De bibliotheek te St Agatha heeft een Praxis vitae spiritualis
in 1587 te Keulen uitgegeven5 waarin op het eerste schutblad het
volgende gebed staat.
Gerardus Brunius, canonicus Daventriensis, die de tekst uit het
Nederlands in het Latijn vertaalde, gaf een exemplaar ten ge-
schenke aan fr Mathias Berninck, een kruisheer. De naam Berninck
en Deventer doen vermoeden, dat het een kruisheer van Bentlage
is. De Duitse vertaling van dit gebed, op de andere kant van het
eerste schutblad, is dan wel van hem.
3 In de Aflatencodex, Roermond, 1949, p. 113, nr. 175, in 1937 goedgekeurd
staat dit gebed met 3 jaar aflaat.
4 Ibidem, p. 456.
5 M. Nijhoff, Bibliotheca catholica neerlandica impressa 1300-1727: 3920,
vgl. 10414.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 75
O benignissime Jesu, sit dulcissimum
nomen tuum Jesu ultimum oris mei
verbum, quod pronuntiet.
O benignissime Jesu, sit sacratum
corpus tuum cibum ultimum, quo in
via digne, et in patria aeternum fruar.
O benignissime Jesu, sit ultima ex-
piratio tua ultimus dolor meus, quo
unquam affligar.
O benignissime Jesu, sit animae de-
cedentis meae intuitus primus divina
facies tua.
O benignissime Jesu, tu comes vitae
hujus, mihi sis ad vitam, qua tecum
perpetuo fruar. Amen. Quinquies amen.
O lieber Herr Jesu Christe, ich beger
dafi dein H. Nham sey mein letztes
Wort, das mein Mundt immer sprechen
soil.
O lieber Herr Jesu Christe, ich be
ger, dass dein H. Fronleichnam sey
mein letzte Speise, die ich niessen undt
dem ich ewiglich geloben soil.
O lieber Herr Jesu Christe, ich beger,
dass dein allerletztes seuffzen sey mein
allerletztes Erstehen, das ich immer
leiden soil.
O lieber Herr jesu Christe, ich beger
dass dein H. Angesicht sey der aller
erster Anblick, den mein Seel sehen
soil, so sie von meinem Leib scheidet.
O lieber Herr Jesu Christe, ich be
ger, dass du selbst seiest mein Geleit-
ter aus diesem Ellende in das ewige
Leben, welches ich ewiglich mit Dir
niessen soil. Amen. Quinquies amen.
Handschrift 130 te St Agatha heeft een gebed : voor de gelovige
zielen op fol. 132v.-136v. :
,,Seven bloetstortinge voer die sielen". Het in ,,hoechster mynnen" gegeven
,,jonge bloet" bij de besnijdenis wasse ,,alle smetten der sunden".
Het water en bloed in zijn doodsangst moge ,,druppen in die pinen des
vegeviers".
Het bloed ,,aen den stenen sulen doe alle dyn h. licham met geeselen geslagen
wart" moge de Heer ,,storten in die pynen des vegeviers".
Het bloed der doornenkroning zij een ,,fonteine in die pyn des vegeviers".
,,Doe die h. bloedige cleederen ut den bloedige wonden" getrokken werden,
ontstonden fonteinen ,,die nederstortten in die pyn des vegeviers".
,,dat h. bloet ... op dat holt des h. cruces" kome ,,op die arme siele ... tot
verlatenis van alle hare sunden".
,,die h. syde wart met enen speer opgedaen, soe dat daer water ende bloet ut
liep", waardoor de zielen rein gewassen worden van zonden.
Handschrift a 102 (Groot) te Uden fol. 8v. heeft een gebed tot
dezelfde intentie :
,,Pie dicas recolens praecipua sacri sanguinis Christi in passione fusi mysteria
in solamen animarum. Loco ,,Pater noster" dicatur: Respice, o piissime Jesu,
super animas omnium fidelium defunctorum pro quibus sanguinem pretiosum
fundere et mori dignatus es, crucisque subire tormentum. Amen. Loco Ave Maria
ad singula grana dicatur pro aliqua anima, quam mente designabis. 1. O piissime
Jesu per sanguineum sudorem tuum, miserere animae huius N." En verder (we
vertalen) : 2. O goedertierenste Jezus, terwille van de slag in uw gezicht, ontferm
u over deze ziel. 3. ... terwille van uw zeer harde geseling. 4. ... terwille van de

76 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
rode doornen van uw gewond hoofd. 5. ... om uw bloedige voetstappen. 6. ... om
uw bebloed aanschijn, Veronica gegeven. 7. ... om het zeer ruw uittrekken van
uw met bloed doortrokken kleed. 8. ... om de zeer wrede spanning op het kruis
en uw verscheurde ledematen. 9. ... om de spijkers door uw handen en voeten.
10. ... om de lans gekleurd met uw heilig bloed, ontferm u over deze ziel.
Als de broeders op reis waren moesten ze de gewoonte van het
bidden bijhouden. Ieder jaar moesten de prioren en afgevaardigden
naar Hoei reizen, waar op zondag ,,cantate", de derde zondag na
het octaaf van Pasen, het generaal kapittel begon. Men reisde om
te gaan preken of bij verplaatsing naar een ander convent. Men
kreeg litterae testimoniales mee, een legitimatie voor de reis en
aanbeveling voor gastvrijheid. Het was een ernstige overtreding
(gravis cutpa), als iemand zonder verlof en dringende noodzaak
had paardgereden6. Het waren dus meest voetreizen. Als de
broeders op termijn gingen of hoe ook op reis waren, en aan een
kerk voorbijkwamen, zouden ze binnengaan, daar knielen en bid
den, zoals de Heer hen inspireerde of de omstandigheden het
meebrachten. Een handschrift van het klooster te Keulen 7 geeft
hiervoor aanwijzingen :
Fratres itinerantes consueverint cotidie in via aliquam orationem facere. Et
possunt, qui volunt, hoc modo orare. Incepta antiphona ,,In viam pads" dicant
canticum ,,Benedictus". Item solent orare pro benefactoribus suis in via, tam vivis
quam mortuis, de quorum eleemosinis sustentantur, dicendo psalmum ,,ad te
levavi" et ,,de profundis" cum versu et orationibus, quae solent dici in capitulo
post recitationem beneficiorum. Item pium est, quod transeuntes per cimiterium
orent pro mortuis, dicendo psalmum ,,de profundis", pr nr, Ne nos, A porta
inferi, dns vobis vel dne exaudi. Oremus : Deus cuius miseratione animae fidelium
requiescunt, famulis.
Item intrantes ecclesiam quamcumque flexis genibus debent orare secreto secun-
dum quod Dominus cuilibet inspirabit et varii affectus et necesistates requirunt.
Post autem dicto pr nr et ave Maria et v. ,,Orate pro nobis omnes sancti dei" et
,,dne exaudi" ad sanctum vel sanctos, qui in ilia ecclesia veneratione habentur,
sic dici potest oratio ,,Infirmitatem nostram, quaesumus Dne, propicius respice
et mala omnia, quae juste meremur istius vel istorum et omnium sanctorum
intercessione averte. PChrDN.
Item intrantes domum quamcumque, possint dicere doctrinam salvatoris ,,Pax
huic domui et omnibus habitantibus in ea". Ad hoc possunt alias orationes dicere
ad libitum in via constituti. In via vero vel alias quando fratres missam habere
non possunt, dicere possunt officium missae bte virginis.
6 Constitutiones, Dist. II, cap. 6: 20 ; II, 9 : 1, en : Si quis sine licentia et
magna necessitate equitaverit. Dist. I, cap. 17 : 10.
7 Hist. Archiv der Stadt Kdln, GB4 158, 15r.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 77
Tegen het einde van 6 L 10 8 is bijgeschreven :
Modus utiliter confitendi. Incipiunt praeparamenta sacerdotum secundum usum
fratrum S. Crucis. Adjutorium. Qui fecit. S. Spiritus assit nobis gratia corda nostra
sibi faciat habitaculum, expulsis inde cunctis vitiis spiritualibus. Deus in adjuto
rium. Dne ad adjuvandum. Gloria. Deinde dicat hymnum Veni Creator, 5 psalmi.
Antiphona.
Een handschrift van Marienfrede, Landes- und Stadt-bibliothek
Diisseldorf, C 80 fol. 126r. geeft een meditatie de Sacramento
altarts :
Ave vi'vens hostia, veritas et vita
in qua sacrificia cuncta sunt finita,
Per te Patri gloria datur infinita,
Per te stat ecclesia jugiter munita.
Pr nr.
Ibidem fol. 130r. : Exercitium in adventu Domini.
In adventu domini praeparemus dulcissimo Jesu praesepe. Inprimis omni diligentia
conservemus cor nostrum ab omnibus iniquis et pravis cogitationibus, a perversitate
et impatientia. Deinde paremus fascias parvulo Jesu, et hoc facimus, si
omni die meditamus qua ingenti caritate nos Deus dilexit pro nobis carnem
assumendo et tanta ac talia incommoda propetiendo. Et super hoc exercitium istam
orationem recites : ,,Imperialis gloria sit tibi, o altissime, gloriosissime, dulcissime,
piissime, nobilissime Jesu, regalis proles, deifici et magnifici germinis, splendor
paternae gloriae et figura substantiae eius. Te laudo, te glorifico et gratias tibi
immensas dico.
Een ghebet van sunte Agathen 9.
Weset gegruet lieve heilighe ionfer ende martelersche sente Agathe, sonderlinghe
mynlic, schoon, edel ende heilich, verwervet ons op deser eerden uwer heilicheit
mede deilaftich te weerden. Ende na desen vergancliken leven die vroude des
ewygen levens met u te bezitten.
Versus : Bid voer ons, heilighe ionfer ende martelersche, sunte Agathe. Dat wi
mitti Christo moeten behaeghen.
Collecta : Almechtighe ewighe got vader, die dine moghentheit in der ionfrouwen
sunte Agathen getoent hevest in dien, dat si den duvel ende synen knecht
Quincianus heeft verwonnen, giff ons overmids hoere ghebede de duvel ende al
onse vyande te verwynnen, overmids Jhesum Christum onsen heer, die mitti levet
ende regniert ewelic sonder eynde. Amen.
f 6 L 10 (Gr. Sem. Luik). Speculum pro sacerdotibus. lv. fr Hermano Stralen
priori cruciferorum in Duisseldorp servio ex dono fr Theodori Stralen, patris
monialium venradiensium mutuae benevolentiae symbolum. 1590. Andere hand:
sum frs Johannis Antonii Alcmariani conventus, qui Coloniae.
9 Hs 65 van St.-Agatha; 1444. Ecclesiastica hystoria Eusebii Cesariensis: fol.
2l6rb.

78 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
Uitdrukkingen in het Keulse handschrift GB8 57, fol. 68r. als
,,O animae meae praecordialissime amator", ,,dulcedo mea unica",
,,O suavissime et ardentissime amator Jhesu Christe", ,,ik geef u
mijn hart, als een gouden drinkschaal, opdat Gij daaruit uw eigen
heerlijkheid zoudt drinken", doen denken aan S. Gertrudis10, al
staat dit niet letterlijk in Legatus divinae pietatis al. Na vijfma.a.1
,,Offero tibi cor meum" volgt:
O Domine Deus, saluto cor tuum sanctissimum in bonitate, qua ipsum est fons
et origo omnis boni.
O Domine Deus, saluto cor tuum mellifluum in effluentia, omni genere, quo
effluerit, effluit et effluet in omnes sanctos et animas salvandorum.
O Domine Deus, saluto venam illam dulcissimam cordis tui, qua tociens erumpens
infundit et inebriavit animam meam a torrente divinae voluptatis tuae.
Nog een ander handschrift uit hetzelfde kruisherenklooster te
Keulen12 heeft groeten aan Christus, d.i. geloofsbelijdenis, aan-
bidding, lof en dank, vol vertrouwen.
Dyt is eyn sequencie op sper ende croendach13.
Gegrut sistu here Jhesu Christe, die om des menschen salicheit woldes geboren
werden vander maget Maria. Gegrut sistu here Jhesu Christe, die om die verlosijnge
der we...(?) den schendeliken doet an den cruce woldet sterven. Gegrut sistu
here Jhesu Christe, der van den ioden weder provesst ende van Judas mitten
cussen verraden woldes werden. Gegrut sijstu here Jhesu Christe, die mit benden
gebonden woldes werden. Gegrut systu here Jhesu Christe, die inder tegenwordicheit
pilatus gepresentiert ende mit valschen getuge gevraget woldes werden. Gegrut
systu, here Jhesu Christe, die mit geisselen geslagen, mit laster gepijniget, bespegen
ende mit dornen gecroont woldes werden. Gegrut systu here Jhesu Christe, die an
den cruce opgehaven ende tuschen tuen (twen ?) mordeneren verdompt ende mit
scerpen negelen dorchboort woldes syn. Gegrut sijstu here Jhesu Christe, die mit
gallen ende mit essick gedrencket ende mitten speer voor ons gewondet woldes
werden. Heiromme bidden wir dich here Jhesu Christe, scepper der menscheliken
geslachtes ende soen der Joncfrouwe Maria, gijff ons armen snoden gebreckliken
menschen dich volcomelick lief to haven ende in eijnen gueden eynde van heyno (?)
to scheijden. Gyff ons dich, die eyn licht bist in den lichte ewelich to beschouwen
ende eyn ewich loon to besitten. Gyff ons mit dijr mede to regniren ende dich
in dijnen rijcke mit alien heilgen to loven, to gebenedyen, to glorificierren in der
ewicheit. Amen.14
10 M. Molenaar, Geertruid van Helfta, Amsterdam, 1924, 4e druk, 192-200.
11 Der hi. Gertrud der Gropen Gesandter der gottlicben Liebe, Freiburg, 1922.
12 Hist. Archiv der Stadt Koln, W 12 50, 231v-232v. APHOSC (Archiv. photographicum
Ordinis S. Crucis) 1002.
13 Lanceae et clavorum, 5 Aprilis ; Coronae Domini, 7 Maii.
14 Mitteilungen aus dem Stadtarchiv von Koln, herausgegeben von Erich Kuphal.
Sonderreihe, Teil II, K. Menne, Deutsche und niederlandische Handschriften, Koln,
1937, 296.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 79
6. MARIAVERERING
Handschrift alO2 te Uden heeft fol. 13v. een gebed tot de
Moeder Gods, ,,omnium desolatorum ad te clamantium consolatrix",
om een zalige dood15.
... dilectissima mater, pone tune inter judidum animae meae et justissimum
judicem, filium tuum, unicam guttulam amarissimam lacrimarum tuarum atque
unicum suspirium cordis tui virginei ex tot millibus, quae sub cruce habuisti, ut
in ilia extrema angustia consolation em et benignam judicis sententiam inveniam.
Ibid. fol. 24v.-25v. bidt Godefridus de Groot tot O.-L.-Vrouw
en Johannes de evangelist om de genade van de H. Geest:
Agite quaeso, agite vestris gloriosis predbus, ut cor meum invisere et inhabitare
dignetur Spiritus altissimus, gratiarum largitor optimus, qui me a cunctis vitiorum
sordibus expurget, virtutibus sacris illustret et exornet.
Ibid. fol. 31r. geeft een gebed tot O.-L.-Vrouw, middelar.es
tussen ons en haar zoon.
Per te accessum habeamus ad filium, o benedicta inventrix gratiae, genetrix vitae,
mater salutis, ut per te nos suscipiat qui per te datus est nobis. Excuset apud
ipsum integritas tua culpam nostrae corruptionis et humilitas deo grata nostrae
veniam impetret vanitati, copiosa charitas tua nostrorum cooperiat multitudinem
(31v.) peccatorum, et foecunditas gloriosa foecunditatem nobis conferat meritorum ;
Domina nostra, mediatrix nostra, tuo filio nos reconcilia, tuo filio nos repraesenta.
Fac o benedicta, per gratiam, quam invenisti, per misericordiam quam peperisti,
ut qui te mediante fieri dignatus est particeps infirmitatis et miseriae nostrae, te
quoque intercedente, participes faciat nos gloriae et beatitudinis suae Jesus Christus,
filius tuus, Dominus noster, qui est super omnia benedictus in saecula, Amen.
De Mariaverering in het kruisherenklooster te Doornik blijkt
uit een handschrift van Doornik in de koninklijke bibliotheek te
Brussel16:
Maria cum omni mundicia concepit Christum,
» cum maxima humilitate » »
» cum magno desiderio » »
» cum maxima sapientia » »
» cum magna fidelitate » »
» cum magna caritate » »
^ » cum magna gratitudine et reverentia »
sic et nos eum suscipiamus in altari.
15 Dit hs is van Godefridus de Groot, kruisheer van Venlo, die priester gewijd
werd in 1626. (Aegis Aegidio Vresana, Col. Agripp, 1665, 280-281)
16 Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 2724-2739, fol. 242v

80 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
De Landes- und Stadt-Bibliothek te Diisseldorf heeft meerdere
handschriften van Marienfrede. Uit C 80 volgen een paar citaten :
3r. Loquar ad cor tuum, o Maria, speculum claritatis angelicae.
7r. Een gulden gebed, omdat het 20 mooi is en de Moeder Gods
bevalt, zoals iemand door een verschijning zou weten :
O Rosa sine spinis,
tu quam pater in divinis,
majestate sublimavit
et ab omni ve purgavit.
Maria Stella dicta maris,
tuo nato illustraris,
luce clara deitatis,
qua praefulges cunctis datis.
8r. Obsecro te, o mater summae benignitatis, per illam ineffabilem laeticiam, qua
exultavit spiritus tuus in ilia hora, quando tibi per Gabrielem annuntiatus (est) et
conceptus est filius dei. Et per illud divinum mysterium, quod operatus est Spiritus
Sanctus superveniens in te et virtus altissimi obumbrans tibi.
8v. Ave gloriosa virgo virginum Maria, omnipotentis dei mater et filia dignissima,
gratia omni virtute et bonitate plenissima.
In de orde van het H. Kruis werd het klein officie van O.L.-
Vrouw dagelijks gebeden17. De nieuwe constituties van 1868
noemden de dagen, waarop het klein officie uitviel. Bij de her-
vorming van het brevier in 1913 werd het opgegeven. De Consti
tuties van 1925 vermelden het niet meer. Het bleef echter tot de
vijftiger jaren behoren tot de dagelijkse gebeden van novicen en
broeders.
Op Mariaverering wijzen ook volgende feiten. In 1516 ver-
leende Leo X de kruisherenaflaat18. In de baronie van Celles
werd O.-L.-Vrouw vereerd met de titel B.M.V. de Fide19. De
kruisheren van Uden bedienen sinds 17.7.1674 de kapel van
O.-L.-Vrouw ter Linde20. In Venlo graveerde een ,,goudt en
sylversmydt" Reynders in 1770 een cliche van het mirakuleuze
Mariabeeld in de kloosterkerk (Klaaskerk in de Vleesstraat) met
het onderschrift: ,,waere afbeeldinge van het miraculeus Livrou-
17 A. J. Koenders, Maria in den eeredienst der katholieke kerk. Amsterdam,
1932, II, 249-251.
18 J. A. F. Kronenburg, Maria's heerlijkheid in Nederland, VIII, Amsterdam,
1914, 397-398. A. Ramaekers, De kruisherenaflaat, in Clairlieu 6, 1948, 3-52 ;
Croisiers, in Diet, de droit canonique, IV, col. 814-816.
19 Ann., I, 1, 43, naar Herzworms.
20 Kronenburg, o.c, VI, 182-204.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 81
wen-beeld in de cruysheere Kerck tot Venlo" 21. In de oorkonde
van de stichting van het klooster te Diisseldorf, van 14 aug. 1443,
werd bepaald, dat het klooster de offers van de bedevaartgangers
naar het mirakuleuze O.-L.-Vrouwebeeld zou krijgen 22. In Keulen
werd in 1513 niet schenkingen van weldoeners een Mariakapel aan
de kloosterkerk aangebouwd23. Briiggen had een ,,Rosenkranz-
bruderschaft" 24.
Ook in de naam van meerdere kloosters kwam de Mariaverering
tot uiting. Het klooster te Ehrenstein heette: Vallis B.M.V.,
Liebfrauental; te Glintfelt Domus Vallis B.M.V. ; te Kolen-
Kerniel B. Mariae laus ; te Marienfrede Domus Mariae pacis ;
Emmerik S. Marien Bongart, Pomoerium B.M.V. en te Franeker
Solsequium Mariae25.
Andere uitingen van Mariaverering zijn :
Bruder Hansens Marienlieder
De dichter van ,,Marienlieder', die zich broeder Hans noemt,
is naar zijn taal te oordelen afkomstig uit het gebied van Keulen
tot het land van Kleef. Hij zegt zelf, dat hij ,,Nyderlender" is.
Het zal juister zijn te zeggen ,,Niederrheinlander". Omdat een
handschrift, dat in Diisseldorf bewaard wordt, komt van het kruisherenklooster
Marienfrede, en de twee andere handschriften, te
Leningrad en Berlijn, uit het Rheinland stammen, vermoedt men
dat broeder Hans van Marienfrede is26. Hij schreef rond 1400,
is in de handel actief geweest, heeft geen opleiding in de theologie
gehad, bidt ook voor zijn vrouw van wie hij gaat scheiden of reeds
gescheiden is, om in het klooster te kunnen intreden 27. Geen der
bewaarde handschriften heeft de tekst helemaal volledig. De
volledige tekst, uitgegeven door M. S. Batts telt 5280 regels. We
geven enkele verzen.
21 L. Heere, Het kruisherenklooster te Venlo 1643-1836, in Publ. de la Soc.
hist, et arch, dans le Limbourg, 94-95, 1958-1959, 249.
22 R. Haass, Die Kreuzherren in den Rheinlanden, Bonn 1932, 117.
23 Haass, o.c, 76.
24 Ibid., 178.
25 Ann., I, 1, 129.
26 M. S. Batts, Studien zu Bruder Hansens Marienliedern, Berlin, 1964, 4.
Landes- und Stadtbibliothek, C 93, fol. 188r-219r; R. Haass, Die Kreuzherren
in den Rheinlanden, Bonn, 1932, 132-147.
27 Batts, o.c, 6, 7 ; Idem, Bruder Hansens Marienlieder, Tubingen, 1963, XI.

82 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
1140 Can ave susz irvrouwen
De werte gotes muter
Und al de tubel drouwen
Und von den scheppher machen onsen bruter,
So sy dort in den hymmel luyt ghescryet.
1145 Ave, du musz siin ewelich
Ghelobt, ghedanct, ghe/ert, ghebenedyet.
1917 Es scach, doe Liisbeth horte
Gruysz uysz Marien munde,
Daz sich daz kint beroyrte
In yrem liib und vreute sich der stunde.
Dis wunder kund der heyleger gheist betriben.
Se rief mit groyser stemme :
,,Ghebenediit bistu voir alien wiben !"
Haec est praeclarum vas
M. J. Pohl heeft in zijn uitgave van Opera omnia Thomae
Hemerken a Kempis 2% een rij van 110 cantica. Canticum LXIII is
Haec est praeclarum vas. L. Heere betwijfelt of Thomas a Kempis
dit canticum gedicht heeft, omdat de kanunniken van het kapittel
van Sinte-Marie te Utrecht het in hun processionale hebben. De
tekst bij Pohl is precies dezelfde, als die van het processionale van
Utrecht. Beide hebben sole speciosior, terwijl latere teksten sole
splendidior hebben 29.
Haec est praeclarum vas paracliti spiritus sancti,
Haec est gloriosa civitas dei,
Haec est mulier virtutum, quae contrivit caput serpentis,
Haec est sole speciosior. luna pulchrior ,aurora rutilantior, stellis praeclarior.
Hanc peccatores devote adeamus rea pectora tundamus dicentes :
Sancta, sancta, sancta maria clemens et pia, domina nostra.
fac nos tuis precibus consortes celestis glorie.
In een gebedenboek in 1518 te Antwerpen en in 1520 te Delft
uitgegeven, staat, dat een engel het gebed Haec est praeclarum vas
,,eenen convente van ioncfrouwen gheopenbaert" heeft, ,,daer die
pestilencie seer regneerde, dat si dese oracie alle dage lasen ter
eeren der glorioser maget Maria, si souden van die pestilencie
worden verlost" 30.
28 IV, 348-349.
29 L. Heere, Een Nederlandse antijoon, in Ons Geestelijk Erf, 26, 1952, biz. 106.
30 D. A. Stracke, Over de antiphone: Haec est praeclarum vas, in O.G.E., 14,
1940, biz. 188.
31 Bisschoppelijk museum te Haarlem.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 83
Een handschrift van omstreeks 150031 verhaalt de legende
aldus : ,,Item dit is een ghebet tot Onser Liever Vrouwen teghen
die haestighe (doot). Ende die enghel Gods openbaerde enen
pryester bi Utrecht in een dorp bi Lonen (Loenen), staende inder
myssen daer seer staerf. Ende doemen dit sane nader myssen, doe
hielt die sterft op. Ende het is : Hec est praeclarum vas" 32.
In het begin der XVIe eeuw is er aan toegevoegd : a peste et
subitanea morte et ab omn't tribulatione liberatos.
In Venlo werd aan het vers In omni tribulatione et angustia
nostra toegevoegd : nunc et in mortis bora 33.
Russelius bericht, dat de prior generaal Georgius Constantini
voorschreef 's zaterdags de antifoon haec est praeclarum vas te
zingen, en veronderstelt, dat hij dit spoedig, nadat hij in 1587
gekozen was, gedaan heeft. De statuten van 1660 schreven het
elke dag voor na de conventsmis34.
In het Capitulo-collectarium van Venlo volgt de oratie :
Concede quaesumus omnipotens deus, ut qui protectionis tuae gratiam quaerimus
intercedente beata Dei genetrice virgine Maria a peste inquinaria et epidemiae lue
et a subitanea et improvisa morte et ab omnibus malis liberati secura tibi mente
serviamus. Per ChrD.N.
Toen de pest reeds lang voorbij was, bleef de zekerheid van de
dood en werd de oratie veranderd :
Interveniat pro nobis quaesumus, Domine Jesu Christe, nunc et in hora mortis
nostrae, apud tuam clementiam beata virgo Maria, Mater tua, cuius sacratissimam
animam in hora tuae passionis doloris gladius pertransivit. Qui vivis et regnas
in saecula saeculorum. Amen. 35
Stracke bracht een middelnederlandse vertaling :
Maria is eyn bovengaende claer vat des heiligen geist, si is eyn gloriose woenstat
gods ; si is eyn vrouwe der crachten, die dat hoeft des serpents heeft te wreven
JJese is scoenre dan die sonne, luchtiger dan die maen, blynckende boven die
dageraet voel claere dan die sterren. Laet ons sundaren tot hoer gaen, ende voer
ons sundige hert slaen, seggende tot hoer: O heilige, heilige, heilige Maria,
32 Stracke, ibid.
33 Capitulo-collectarium ad usum ARPPrioris crucigerorum Venlonae elabomtum
anno Domini 1685: op het laatste schutblad, Bibl. St.-Agatha HO179
t^ i>o RU£SE*;IUS> Chr°oji cruciferorum, Coloniae, 1634, foto-offset Diest, 1964
Pg. loy ; ,,Fost sacrum flexis genibus devote cantetur", Ann III 264
" £XTal6mS (LUik> f1 5 d i ; h

84 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
saechtmoedige ende goedertieren vrouwe, wilt ons van der haestiger ende onversieniger
doet ende van alien tribulatien verlossen, ende maect ons deylachtigh der
ewigher hemelscher glorien. 36
Bij de kruisheren is deze antifoon dagelijks na de conventsmis
gezongen tot in de zestiger jaren. Door de vereenvoudiging van
de liturgie na Vaticanum II raakte ze in onbruik.
Onser Vrouwen Claghe
In de dertiende en veertiende eeuw vereerde men vijf smarten
van O.-L.-Vrouw naast zeven vreugden. Men heeft 5, 7, 12, 15,
27, 50, ja zelfs 150 smarten van O.L.Vrouw vereerd37. Op het
einde van de vijftiende eeuw werd het een algemeen gebruik om
zeven weeen van O.-L.-Vrouw te gedenken. De oudste bron is een
stuk proza, soms aan Sint-Augustinus, soms aan Sint-Anselmus of
aan de heilige Bernardus toegeschreven. Migne heeft in Patrologia
latina een Latijnse tekst na de werken van Sint-Bernardus 38.
Die mihi si in Jerusalem eras: Zeg me of je in Jeruzalem was ... ik zag hoe ze
Hem met vuisten sloegen, Hem in het gezicht hebben geslagen en gespuwd, Hem
met doornen hebben gekroond ... Houd op hard te zijn voor Uw moeder. Gij
waart altijd goed voor ieder. Neem moeder mee in de dood, opdat zij leve met U ;
na de dood ; altijd.
Gij zijt mij vader, gij zijt mij moeder, gij zijt mij bruidegom, gij zijt mij zoon.
Gij waart mij alles : nu ben ik wees. Geen vader of moeder. Nu ben 'k weduwe,
zonder bruidegom en troosteloos voor alien. Ik heb alles verloren. Mijn zoon, wat
moet ik beginnen ? wee mij, waar moet ik heen ? waarheen mij wenden ? 39
Lamentatio virginis Mariae, Gtlleberti de Hollandia lijkt op de
Marienklage40. Ook de kruisheer Godefridus van Lit kent in zijn
Sacrificium vespertinum de Marienklage :
Hoe is het mogelijk, geliefde zoon, dat mensen zo wreed zijn voor Hem, die
om hen te redden niet geaarzeld heeft de menselijke natuur aan te nemen en heel
zijn leven voor hen in te zetten ? Is dat het salaris, dat ze betaalden voor uw
onderricht ? hebben ze zo uw wonderen vergoed ? Hebben ze zo uw eerbiedwaardig
37 Lexikon fur Theologie und Kirche, VII, Herder, 1962, 69.
38 P.L., 182, 1134-1142, Liber de passione Christi et doloribus et planctibus
matris ejus.
39 P.L., 182, 1136.
40 S. Patris Bernardi Claravallensis abbatis primi melliflui ecclesiae doctoris opera
omnia in V Tomos studio et labore Jacobi Merloni Horstii digesta, Coloniae
Agrippinae, 1641 (Cornelius a Lapide citeert de lamentatio als van Bernardus ;
Bellarminus vindt de tekst niet goed genoeg daarvoor), V, 381.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 85
hoofd geeerd, dat de verlossing der mensen uitwerkte ? ... hebben ze zo de handen
aanbeden, die zieken genezen hebben en doden opgewekt ?41
In de Nederlandse literatuur kan men ook de Marienclaghe
lezen42. De monnik Martijn van Torhout schreef in de dertiende
eeuw : Van den levene ons heren.
Daer Jhesus an den cruce hinc,
Al was hi Gods soene ende coninc,
Maria daghede wel sere
Haer kijnt, onsen lieven here ;
In deser manieren in deser wijs
Claghede si Gode van paradijs :
Ay lie(f)ste kijnt, hoe hanestu hier !
Du ne waert noyt dief noch pautenier !43
Lieve kijnt, wie was so bout,
so fel, so wreet, so sot, so stout,
Die di an desen cruce hinc. 44
Jacob van Maerlant (1225-1291) schreef : ene disputacie van
onser vrouwen ende van den Heiligen Cruce :
O kruis, over u beklaag ik mij,
Och, waarom is 't, dat draget gij
De vrucht die mij behoorde ?
De vrucht, die ik droeg, ik maget vrij.
Wat is 't, dat ze Adam schuldig zij,
Dien eens de vijand stoorde ?
De vrucht mijns reinen schoots, o mij,
Haar morst aldus niet dragen gij,
Geen zond' haar ooit bekoorde. 45
De tekst van van Maerlant lijkt een vertaling van een Latijnse
tekst die voorkomt in een handschrift afkomstig van de kruisheren
te Parijs. Of is de Parijse kopie van 1580 een Latijnse vertaline
van de tekst van Maerlant ?
41 Sacrificium vespertinum, she de passione et cruenta Christi in ara cruets
tmmolatwne conciones quadraginta, ex verbis utriusque testamenti, aliisque scriptortbus,
tarn anhquts quam neotericis, summo studio contextae per V P F
Godefridum A Lit, crucijerorum Venlonensium priorem. Coloniae, sump'tibus
Bernardt Guahkeri, anno MDCXXVIU, pg. 513. v»°
1904-1914' H ^_2EirURG> MaMS heerlijkheid in Nederlaul, I-VH, Amsterdam
43 bedrieger.
g
T;^'^1; A' VAN Duinkerken, Dickers der middeleeuwen, Bilthoven,
11 A r I h *? ^IE^°J ?* kHerkund* van de middeleeuwen, in GesMedenis
van de Letterkunde der Nederlanden, I, 's Hertogenbosch, 1939 185
45 Kronenburg, a.c, II, 214.

86 GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN
Querimonia beatae Marie adversum crucem.
crux de te volo conqueri quid est quod Responsio crucis : Virgo, tibi responin
te reperi fructum non tibi debitum. deo. tibi, cui totum debeo meorum
fructum, quem virgo peperi, nil debet decus palmitum. de tuo flore fulgeo,
ade veteri fructum gustanti vetitum. de tuo fructu gaudeo, red(d)itura de-
Intacti fructus uteri tuus non debet fieri positum. duke pondus sustineo. dulcem
culpe non habens meritum fructum possideo. mundo non tibi
suspirate, gemiscite,
et veniam his petite.
Et vivetis in saecula
genitum
Amen. Explicit querimonia beate Marie adversum crucem valde devota,
scripta per manus fratris Simonis pallory et ab eodem allecta.
1580. 46
De koninklijke bibliotheek te Brussel heeft een handschrift uit
het kruisherenklooster te Doornik, van 1484, hs 2382-2386, cat.
1293, waarin de folia 225-'227v. een gedicht bevatten over de
vijftien weeen van O.-L.-Vrouw. Het is geschreven in de langue
picarde, het dialect van het gebied van Doornik en Rijsel.
Chy comenchent les quinze regres de notre dame.
Bonne gent owes je vous prie
les regres de la vierge marie
la mere dieu tant fu dolente
disoit Fieux ta mort me tourmente,
ta face qui tant estoit bielle
me samble maintenant mefielle
voire ce nest mie mierveille
de ton sang voy la crois yermeille.
bien me devroit ly cuers fendre
quant sur celle crois te voy pendre.
crois contre moy yes fortuneuze
quant je voy la char viermeuze
ray vierge et pucielle enfantee
ensement sur toy tourmentee.
explicit: ... paradis ...
La nous maint la vierge marie
dittes amen, je vous en prie
chy say fin des regres piteux
de la mere au roy glorieux
il est nulx que si le recorde.
46 APHOSC 958, Hs 3464 Bibl. Mazarin, Parijs, fratrum sanctae crucis ... in
vico dicto la bretonnerie. De scriptor van querimonia beatae Mariae adversum
crucem, Simon Pallory, was in 1595 prior van Saint-Ursin en provinciaal. A.
Durand, Le prieure de Saint-Ursin a Lignieres-la-Doucelle (Mayenne), in Clairlieu,
22 (1964), biz. 49.

GODSVRUCHT in de HANDSCHRIFTEN der KRUISHEREN 87
De E.H. J. Boly, kruisheer te Hannut, bezorgde er ons de
volgende vertaling van :
Bonnes gens, entendez, je vous prie,
Les regrets (plaintes) de la Vierge Marie.
La mere de dieu fut si triste
Qu'elle disait: Fils, ta mort me tourmente,
Ta face qui e"tait si belle
Me semble maintenant fielleuse.
Vraiment ce n'est pas (mie = mica) merveille
De voir la croix rouge de ton sang.
Bien me devrais fendre le coeur
Quand je te vois pendre a la croix.
Crois-moi, j'ai les yeux malheureux
Quand je vois la chair pourrie,
Reine Vierge et pucelle enfantee.
La nous reste la Vierge Marie.
Dites amen, je vous en prie,
Qui sait la fin des regrets pitoyables
De la mere du roi glorieux.
II n'est personne qui s'en souvienne.
Dr. A. van de Pasch (f)

KRONIEK
JAARVERGADERING VAN CLAIRLIEU 1981, Maaseik 18 maart 10.30-12.15
en 13-15.30 uur. Aanwezigen : dr. A. Ramaekers, voorzitter, J. Scheerder, C. van
Dal, P. Winkelmolen, schatbewaarder, drs. W. Sangers, H. Douma, G. v. Hoorn, dr.
P. van den Bosch, secretaris, drs. R. Janssen en K. Cools. Afwezigen : dr. H. Rooijen,
J. Sluyters, J. Francino en J. Op de Kamp. 1. Inleiding door de voorzitter : een
woord van dank voor het gastvrije klooster van Maaseik en een welkomstgroet
aan alle aanwezigen ; herdenking van dr. A. Ceyssens, lid van Clairlieu, die op
8 febr. te Hasselt overleed en in jg. 39 zal herdacht worden ; dankwoord aan de
medewerkers van verleden jaargang ; een overzicht van meerdere verschenen werken
en artikels vanaf maart 1980 - maart 1981. 2. Bespreking van het verslag van de
secretaris van vorige vergadering en onderzoek van de resultaten. 3. Financieel jaarverslag
door P. Winkelmolen dat ondanks de weigering van subsidie door de
Universitaire Stichting te Brussel nog net niet in de rode cijfers kwam. 4. Inhoud
van jaargang 39 van dit jaar en eventueel van 1982 waarvoor voldoende materiaal
aanwezig zal zijn tegen die tijd. 5. Mededeling van de leden over eigen werkzaamheden,
die tot een vruchtbare gedachtenwisseling en wederzijdse raadgevingen
leidde. 6. Rondvraag die meerdere kwesties op tafel bracht, maar waaronder een
vraag van G. van Hoorn blijkbaar uiting gaf aan wat bij de meeste leden gewenst
werd, nl. een index van persoons- en plaatsnamen van de 40 jaargangen voor het
jaar 1982 ; de uitvoering zal echter nog veel voeten in de aarde hebben. 7. Danken
afscheidswoord van de voorzitter: ,,tot ziens te Achel op 17 maart 1982".
Besluit : een welvoorziene koffietafel en voor de liefhebbers een door W. Sangers
geleid bezoek aan de gerestaureerde kruisherenkerk op de Bosstraat.
A. Ramaekers
DAS KREUZ ALS SIEGESZEICHEN. Das Erscheinen einer Festschrift fur Erich
Dinkier zum 70. Geburtstag mit dem verfiihrerischen Titel Theologia Crucis -
Signum Crucis veranliifit mich, einiges iiber Erich Dinkier und seine wissenschaftliche
Arbeit zu schreiben. Zunachst einige Daten aus seinem Leben. Er wurde 1909
in Remscheid geboren, studierte Archaologie, Philologie und Theologie und war
von 1939 bis 1948 in Wehrdienst und russischer Kriegsgefangenschaft. Nach seiner
Heimkehr wurde er 1949 zum Professor in Mainz ernannt, kam 1950 an die Yale
University in den U.S.A., in 1956 nach Bonn, 1963 nach Heidelberg und wurde
1979 Emeritus. Sein Fachbereich ist: Neutestamentliche Theologie und Christliche
Archaologie. Er ist Herausgeber der Evangelische Rundschau und war Mitherausgeber
der 3. Auflage van Religion in Geschichte und Gegen wart und Theologie irnd
Kirche (1950-1968).
Sein wissenschaftliches Werk hat zwar zwei Brennpunkte: die Literatur des
Neuen Testaments wie des Fruhchristentums und die christliche Archaologie, findet

90 KRONIEK
aber seine Einheit in der Ausrichtung auf das Kreuz Jesu und dessen Wirkungen
in Zeit und Geschichte. Diese Ausrichtung zeigt sich schon im Titel Signum Cruets,
den er einer Sammlung eigener Aufsatze, die er 1967 bei J. Mohr (Paul Siebeck)
in Tubingen veroffentlichte, mitgab.
Am interessantesten fiir die Leser von Clairlieu sind die archaologischen Aufsatze :
Zur Gescbichte des Kreuzsymbols (judische und christliche Kreuzsymbole) S. 1-25,
Kreuzzeichen und Kreuz (Tav, Chi und Stauros) S. 26-54, Das Kreuz als Siegeszeichen
(ikonographisch erst fur die nachkonstantinische Zeit belegt) S. 55-76, und
Alteste christliche Denkmdler (gesicherte Belege erst aus dem 3. Jh.) S. 134-178.
Die ubrigen Aufsatze dieser Sammlung befassen sich mit neutestamentlichen
Problemen. Drei historische Beitrage schliefien das Ganze ab.
Anspielend auf die Schwerpunkte seiner wissenschaftlichen Arbeit haben seine
Schiiler und Freunde der schon erwahnten Festschrift den Titel : Theologia Crucis »-
Signum Crucis mitgegeben. Sie wurde von Carl Andresen und Giinter Klein bei
Mohr (Siebeck) in Tubingen 1979 herausgegeben. Sie umfafit 28 Aufsatze und
eine Bibliographic von Erich Dinklers Werken. Diese Beitrage bilden eine Mischung
aus den Bereichen des Neuen Testaments, der Patrologie, der fruhchristlichen
Archaologie und Ikonographie. Abgesehen vom Aufsatz von Gregory T. Armstrong,
The Cross in the Old Testament according to Athanasius, Cyrill of Jerusalem and
the Cappadocian Fathers (zudem Appendix mit Textverweisen) S. 17-38, diirften
auch hier die archaologischen und ikonographischen Beitrage unserem Kreis am
meisten zusagen.
Hervorheben mochte ich den Beitrag von Josef Engemann, Das Kreuz auf spa't-
antiken Kopfbedeckungen (Cuculla, Diadem, Mapharion) S. 137-153. Seiner Mei-
nung nach ,,durfte die Bedeutung solcher Kreuze in der Polaritat von religiosen
Segenszeichen und magisch-antropaischen Schutzzeichen liegen." Aus Anlafi der
Reliquie des Kreuzigungsnagels im Diadem der byzantinischen Kaiser bemerkt der
Verfasser, dafi es in der christlichen Antike keine Klarheit gab iiber die Verwendung
von 3 oder 4 Nageln. Auf den altesten Kreuzigungsdarstellungen, nl. auf der
Holztur in St. Sabina in Rom wie auch in einem Elfenbeinrelief im British
Museum in London, die beide ins 5. Jh. zu datieren sind, ist Christus nur mit
2 Nageln an den Handen angenagelt. Bei den Denkmalern des 6. Jhs. setzt dann
sogleich die Darstellung der Annagelung von Handen und Fiifien mit 4 Nageln
ein, die sich dann bis ins Mittelalter gehalten hat. Erst im 12. Jh. entsteht der
Dreinagelkruzifixus.
Interessant ist der Aufsatz von Heinz-Wolfgang Kuhn, Der Gekreuzigte von
Givcat ha-Mivtar, S. 302-334. Er enthalt einen Bericht iiber den bisher einzigen
Fund von Oberresten eines Gekreuzigten aus der hellenistisch-romischen Antike,
und zwar aus dem Palastina der Zeit Jesu, d.h. etwa aus der 1. Halfte des 1. Jhs
n. Chr. Dieser Fund ist im Juni 1968 in einem Grab in Givcat ha-Mitvar im NO
des heutigen Jerusalems entdeckt worden. Fur den Neutestamentler ist selbstverstand-
lich dieser einzigartige Fund von grofiter Bedeutung. Abgesehen von der konkreten
Anschauung iiber die Art und Weise einer Kreuzigung sind vor allem die
Parallelen zu einigen Details der evangelischen Passionsgeschichten interessant. Die
friiher in Frage gestellte Annagelung gerade der Fiifie bei einer Kreuzigung ist
mit dem Fund jetzt eindeutig belegt. Literarisch begegnet sie allerdings in keinem
aufierchristlichen Text des 1. Jhs. n. Chr. direkt. Schliefilich ist als weitere Parallele
das Crurifragium zu nennen (das Zerschlagen der Beine), das bei diesem Fund
deutlich erkennbar ist. Joh. 19, 31-33 behauptet es fiir die beiden Mitgekreuzigten
Jesu und schliefite Jesus unter bezug auf die Schrift (Ex. 12, 46) davon ausdriick-
lich aus (Joh. 19, 34-36).

KRONIEK 91
Weiter sind 2u erw&hnen der Beitrag von Elisabeth Lucchesi-Palli, Bulla und
Kreuzanhdnger in der koptischen und nubischen Kunst, S. 351-358, der iiber das
Tragen von Phylakteria (Schutzzeichen) handelt, das im christlichen Agypten gegen
Ende der Antike und im Friihmittelalter sehr stark verbreitet war, wie auch der
Aufsatz von Wolfgang Wischmeyer, Christogratnm und Staurogramm in den lateini'
schen Inschriften altkirchlicher Zeit, S. 539-550. Seiner Meinung nach sind Christogramm
und Staurogramm ikonographisch erst im 4. Jh. belegt. Wahrscheinlich ist
das Christogramm alter als das Staurogramm.
G. Q. Reijners
,,Wir dagegen verkiindigen Christus als Gekreuzigten: fur Juden ein Anstoss,
fiir Heiden eine Torheit, fur die Berufenen aber, Juden wie Griechen, Christus,
Gottes Kraft und Gottes Weisheit". Diese Worte schrieb der Apostel Paulus in
seinem ersten Brief an die Korinther (1.23-24). Er hatte schon erfahren, auf
welche verschiedenen Weisen das Kreuz Christi und die Botschaft vom Kreuz
Christi bei den Menschen ankam. Nach Paulus war es nicht anders. Man hat in
den nachsten nachchristlichen Generationen nicht gewagt, Christus am Kreuz darzustellen.
Spater wagte man es und zwar als strahlender, gottlicher Konig oder als
Gehorsam fordernder Herrscher. Erst im 14. Jahrhundert fing man an, Christus
als Mensch mit alien menschlichen Schwachen und Qualen darzustellen. Diese
voneinander abweichenden Darstellungen brachten die Menschen ,yor allem die
nicht ausgebildeten, dazu, die Botschaft vom Kreuz auf verschiedene Weisen zu
erklaren. Es gab in der Vergangenheit eine Anzahl Autoren, die Studien iiber
,,Christus am Kreuz in der Bildkunst" oder iiber ,,Kreuzweg und Kalvarienberg"
herausgaben. Es gab Autoren und Prediger, die nur vom Leiden und vom Tod
Christi schrieben oder sprachen. Oft hat man zu wenig die Darstellungen vom
Kreuz Christi und die Auffassungen von der Botschaft des Kreuzes Christi in
Zusammenhang mit der Liturgie der Kirche gebracht. Denjenigen, die sich fiir
die Geschichte der Kreuzverehrung interessieren und iiber die Spiritualitat des
Kreuzherrenordens nachdenken, sie studieren und analysieren wollen, mochten wir
auf zwei Werke aufmerksam machen : L. Helga Mobius : Passion und Auferstehung
in Kultur und Kunst des Mittelalters, Edition Tusch Wien, 1979, 284 S. ; 2.
Gerard Bonnet : he mystere de la Croix dans le Careme orthodoxe, in Irenikon,
LII, 1979, S. 34-53, 200-213. G. Bonnet beschreibt, wie die Kreuzverehrung in
der orthodoxen Kirche an der Liturgie und an den Schriften der Kirchenvater der
ersten Jahrhunderte festverankert ist. H. Mobius schildert, wie die Liturgie und
die Kreuzverehrung, im Westen und im Osten, sich beeinflussten, gemeinsam auf-
bliihten und sich entwickelten.
P. van den Bosch
In Die Kartduser in Osterreich, Band I in Analecta Cartusiana, 83, Salzburg,
1980, veroffentlichte Dr. Walter Baier einen Artikel : Des Johannes Nicolai O.Cart
(gest. 1415) Passionstraktat, der fdlscblich Nikolaus Kempf zugeschrieben wurde
(S. 155-179). Der Autor, bekannt durch seine Forschungen nach mittelalterlicher
Passionsliteratur (s. Clairlieu, Jg. 38, 1980, S. 13-37), ist mit seinem obengenannten
Artikel wieder einen Schritt vorwartsgekommen. Fiir ihn ist die mittelalterliche
Passionsliteratur nicht nur ein ausserordentliches Phanomen der Vergangenheit,
sondern auch eine Hilfe zur ,,Passionstheologie Heute" (s. W. Baier : Passionstheologie
heute, im Licht der mittelalterlichen Tradition in Geist und Leben, Jg.
53, 1980, S. 92-102).

92 KRONIEK
Weil Baier nicht nur uber den Verfasser schreibt, sondern auoh den Inhalt
dessen Passionstraktats ausfuhrlich wiedergibt, meinen wir, diesen Artikel erwahnen
zu miissen. Der Passionstraktat ist bisher nur in einer Handschrift der Universitatsbibliothek
in Basel bekannt (Ms. A. VIII, 32, f. 135r-206v) und tragt den Titel:
Sermo bonus de tota passione Domini. Der Kodex stammt aus der ehemaligen
Kartause in Basel.
Dr. Walter Baier zahlt in seinem ersten Kapitel eine Anzahl Grunde auf, die
ihn zu der Uberzeugung brachten, dass nicht Nikolaus Kempf, sondern der Kartauser
Johannes Nicolai der Verfasser des Passionstraktats ist. Johannes Nicolai wurde in
einem osteuropaischen Land ca 1372-1375 geboren, studierte von 1387 bis zum
Jahre 1396 Jura an den Universitaten in Wien und Bologne und wurde im Jahre
1396 Doctor utriusque iuris. Danach ist er in die Kartause in Strassburg eingetreten.
Verschiedene Male war er Prior einer Kartause, u.a. in Rettel (bei
Sierck/Obermosel), Freiburg und Ferrara. Er starb im Jahre 1475 in sehr hohem
Alter. Wann er seinen Passionstraktat verfasste, konnte Baier nicht genau angeben.
Die Baseler Handschrift wurde um das Jahr 1475 abgeschrieben.
Der Kartauser Johannes Nikolai betrachtete nicht nur das Passionsgeschehen,
sondern bezog auch die Inkarnation und die Auferstehung Christi ein. Walter
Baier schliesst seine Zusammenfassung also: der Passionstraktat des Johannes
Nikolai gewahrt einen guten Einblick in einen Teil der Theologie und Frommigkeit
einer Kartause um die Mitte des 15. Jahrhunderts. Er will Freude und Dankbarkeit,
Vertrauen und Liebe im glaubigen Blick auf das Leiden des Herrn wecken.
Spiiren wir diese Gedanken auch nicht in der Theologie und Frommigkeit der
Kreuzherren im 15. und 17. Jahrhundert ?
Zwischen den Kreuzherrenldostern in Liittich und Koln und den Kartausen in
diesen Stadten gab es bestimmt besondere Kontakte, und auch irgendwoanders
sollen die Kontakte da gewesen sein. Die Kartauser und die Kreuzherren hatten
offenbar eine ahnliche Passionsfrommigkeit. Wer diese Kontakte nachforschen will,
soil darauf aufmerksam sein.
Wir konnen hieran zufiigen, dass das Ihteresse fiir die Geschichte und Kultur
jder Kartauser in den letzten Jahren zugenommen hat. Wir mochten hier die
internationalen Symposion von Forschern, die sich mit der Geschichte, Kunst und
Spiritualitat des Kartausersordens beschaftigen, erwahnen. Das erste Symposion
fand am 21. und 22. Oktober 1979 in der ehemaligen Kartause in Koln start,
und das zweite am 12. bis 14. September 1980 in der ehemaligen Kartause von
Aggsbach in Osterreich. Die Referate des Symposions in Koln wurden in voller
Lange oder gekiirzt in der ,,Cistercienser-Cronik" Jg. 87, 1980, S. 1-44 herausgegeben.
Aus den Referaten geht hervor, dass viele Kartauserautoren unbekannt
bleiben wollten. Das bedeutet, dass eine Anzahl anonymer Werke von Kartausern
abgefasst wurde. So ist es moglich, dass die aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften,
in welchen die Anzahl anonymer Werke gross ist, mehr Werke der Kartauser
enthalten als wir vermuten. Die Gelegenheit, um die gegenseitige Beeinflussung der
Kartauser und der Kreuzherren zu studieren, ist gegeben.
P. van den Bosch
HANDSCHRIFTEN MIT WERKEN VON ALBERTUS MAGNUS. Am 16.
Dezember 1931 wurde der Dominikaner Albertus Magnus von Papst Pius XI
heiliggesprochen und zum Kirchenlehrer erhoben. Diese Feierliohkeit zum Ehren
des Albertus Magnus fand 651 Jahre nach dessen Tod (am 15.11.1280) start. Zu
seinem 650. Todestag, ein Jahr vorher, wurden in der Stadt Koln eine Reihe
kirchlicher und weltlicher Feiern veranstaltet. Albertus Magnus war im Kolner

KRONIEK 93
Dominikanerkloster gestorben und wurde damals im Chorraum der Dominikanerkirche
beigesetzt. Heute ruhen die Reliquien in der Krypta der St. Andreaskirche.
An der Ausrichtung dieser Feier in Koln nahm der Kolner Heribert Christian
Scheeben (1890-1968) bedeutsamen Anteil. Er war ein grosser Freund des Dominikanerordens
und Verehrer des Albertus Magnus. Er gab ein Buch iiber den von
ihm sehr geliebten Heiligen und Gelehrten heraus : Albert der Grosse. Zur Chronologie
seines hebens, Vechta-Leipzig, 1931. Ein Jahr danach folgte ein zweites
Buch, eine Biographie, mehr weiteren Bevolkerungskreisen zugedacht: Albertus
Magnus (Bonn, 1932). In seinem Vorwort dieses letzten Buches schrieb Scheeben:
,,So bedeutet die Heiligsprechung des Albertus Magnus eine ernste Aufforderung
fur uns Deutsche, dass wir uns bemuhen, die Werte aus seinem Leben herauszuholen,
die im privaten und offentlichen Leben unserer Zeit zur Entfaltung
gebracht werden miissen". Diesem Aufruf Scheebens wurde soweit gefolgt, dass die
Theologen und Philosophen die Lehrsatze und Theorien des Albertus Magnus
langer und mehr studiert und in einzelnen Studien naher beleuchtet haben. Das
Albertus-Magnus-Institut in Bonn unternimmt seit dem Jahre 1951 unter der
Fuhrung des Bernhard von Geyer bis 1974 und dann des Wilhelm Kiibel eine
kritische Ausgabe der Werke des Albertus Magnus. Das Institut wurde von Karl
Jozef Kardinal Schulte, dem Erzbischof von Koln, gegriindet.
Die Kenner der Lehre des Albertus Magnus sind einstimmig der Meinung, dass
dieser Gelehrter eine ungeheure denkerische Leistung vollbracht hat. Er rezipierte
die Philosophic des Aristoteles, vor allem dessen naturphilosophische Werke und
die Metaphysik fiir die damalige abendlandische Philosophic und Theologie. Er
machte deutlich, dass Naturphilosophie und Theologie nicht im Gegensatz zueinander
stehen. Alle Gebiete der Naturwissenschaft waren ihm vertraut, besonders
die der Zoologie und Botanik.
Der italienische Dichter Dante nannte Albertus Magnus nicht zu Unrechte:
„Albert von Koln". Albertus verteidigte durch seine Schiedsspriiche (Kleiner
Schied, 1252 ; Grosser Schied, 1258) die Unabhangigkeit und Selbstandigkeit der
Stadt Koln, genauso durch seine Friedensvermittlungen (1263 und 1271), gegen
die haisstarrigen Anspruche der Erzbischofe Konrad von Hochstaden und Engelbert
II von Falkenburg. Albertus schuf noch in Koln das Dominikaner Generalstudium,
woraus im Jahre 1388 die Kolner Uniyersitat heranwuchs.
So ist es zu verstehen, dass die Stadt Koln im Jahre 1980 den 700. Todestag
des Albertus Magnus wiederum grossartig feiern wollte. Den Einwohnern der Stadt
und vielen Leuten mit ihnen war es gegonnt zu erleben, dass Papst Johannes
Paul II. am 15. November 1980 die Stadt Koln und das Grab des heiligen Albertus
Magnus besuchte.
Neben diesem Erlebnis war wohl, nach unserer Meinung, die Ausstellung zum
700. Todestag: ,,Albertus Magnus", veranstaltet durch das Historische Archiv der
Stadt Koln, vom 15.11.80 bis zum 22.2.81, ein bedeutendes und besonderes
Ereignis. Diese Ausstellung hat vorerst Alberts Personlichkeit, seine Leistung und
sein Werken denjenegen, fiir die Albertus Magnus ein unbekannter war, nahegebracht.
Albertus war nicht nur Theologe und Philosoph, sondern auch Domini
kaner, Provinzial, papstlicher Beauftragter, Bischof von Regensburg und Kreuzzugsprediger.
Der eigentliche Veranstalter, Hugo Stehkamper, hatte hier eine sehr
schwierige und schwere Aufgabe. Es ist bewundernswert, dass er nicht nur eine
stilvolle Ausstellung eingerichtet, sondern auch hierfiir so einen gut lesbaren und
ubersichtlichen Katalog (257 S.) verfasst hat. Will man die Personlichkeit des
Albertus Magnus gut kennenlernen, soil man doch diesen Katalog unbedingt
studieren. Nur die Ausstellung besuchen und Ansehen hat eigentlich wenig

94 KRONIEK
Zweck. Die Ausstellung und der Katalog erteilten Auskiinfte nicht nur iiber das
Leben des Albertus Magnus, sondern auch iiber seine theologischen, philosophischen
und biologischen Werke. Vor allem waren fur den Veranstalter die Auskiinfte iiber
seine Werke eine schwere Aufgabe, aber forderten den Besuchern auch eine
bestimmte geistige Bildung und Durchhaltungskraft ab.
Eine der ersten Handschriften dieser Ausstellung stammt aus dem ehemaligen
Kreuzherrenkloster in Koln (Koln, Historisches Archiv der Stadt, GB f. 79, beschrieben
von Joachim Vennebusch : Die theologischen Handschriften des Stadtarchivs
Koln, I, Die ¥olio-Hands chriften der Gymnasialbibliothek, Koln-Wien 1976,
S. 61 ff.; Katalog S. 48, Nr. 35. Diese Handschrift enthalt zwei Werke des
Albertus Magnus : De Bono sive de Virtutibus (Fol. 2r-194v) und Super Dionysium
de ecclesiastica hierarchia (Fol. 195r-270r). Das erste Werk hat Albertus Magnus
im Jahre 1246 zu Paris verfasst, das zweite wahrscheinlich im Jahre 1249 in Koln.
Ein Teil der Ausstellung wurde auch dem ,,Albertismus" gewidmet, namlich
wieweit der Lehre des Albertus Magnus nach seinem Tod gefolgt und wie Sie
vertreten wurde. Die Universitat in Krakau, wo Papst Johannes Paul II. Erzbischof
war, ist noch immer ein Zentrum der Albertus-Magnus-Forschung. Ebenso die
Universitaten in Koln und Bonn. An der Universitat in Koln waren immer
Vertreter der Lehre des Albertus Magnus. Nach Angaben des P. Servatius
Fanckel O.P. waren in der Fakultat der Theologie an der Universitat in Koln
zwischen 1467 und 1488 fiinf theologische Richtungen vertreten. Die Dominikaner,
Karmeliter und Zisterzienser folgten Thomas von Aquino, die Minoriten Duns
Scotus, die Augustiner-Eremiten Aegidius Romanus. Allein ein Teil des Weltklerus
folgte Albertus Magnus.
Nur ein Weltgeistlicher war Nominalist (s. Gabriel M. Lour, Die theologischen
Disputationen und Promotionen an der Universitat Koln im ausgehenden 13. fahrhundert
nach den Angaben des P. Servatius Fackel O.P. Quellen und Forschungen
zur Geschichte des Dominikanerordens in Deutschland, 21, Leipzig 1926 ; s. auch
Katalog S. 163, Nr. 182).
Anlasslich dieser Ausstellung der Kolner Kreuzherrenhandschrift und der Angaben
des Dominikaner-Priors Fanckel, stieg in uns die Frage auf : Waren die Kreuzherren
im 15. Jahrhundert Bewunderer des Albertus Magnus und konnen wir
diese Frage mit Hilfe der anderen noch aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften
beantworten ?
Wir haben schon friiher versucht mitzuteilen, in welchen aufbewahrten Kreuz
herrenhandschriften die Werke des Thomas von Aquino sich befinden (s. Clairlieu,
Jg. 36, 1978, S. 171-172). In diesen Handschriften wurden uns ca 43 Werke des
Thomas iiberliefert. Neben den Werken des heiligen Bernardus von Clairvaux und
des Hugo von St. Viktor waren die Werke des Thomas von Aquino fiir die Kreuz-
herren des 15. Jahrhunderts sehr wichtige Inspirationsquellen fiir ihr geistliches
und intellektuelles Leben (s. Clairlieu, Jg. 37, 1979, S. 105-107). Jedenfalls wurde
Thomas von Aquino in den Klostern Koln, Huy und Diisseldorf sehr anerkannt.
Aus diesen Klostern stammen respective 14, 8, 7 Werke des Thomas. Aus dem
Kreuzherrenkloster in Koln wurden die meisten Werke des Thomas iiberliefert.
Hieraus kann man sicher schliessen, dass es unter den Kreuzherren im 15. Jahr
hundert u.a. in Koln, Huy und Diisseldorf eine Anzahl Thomisten gab.
Dem Katalog der Kolner Ausstellung wurde ein Verzeichnis der Werke des
Albertus Magnus hinzugefiigt. Anhand dieses Verzeichnisses wollen wir versuchen
mitzuteilen, in welchen aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften sich Werke des
Albertus Magnus befinden.

A. Theologie :
KRONrEK 95
a. Bibel-Kommentare: De mulieri forti (In capitulum XXXI Proverbiorum) aus
dem Kloster Dusseldorf: DSL (Dusseldorf, Stadt- und Landesbibliothek oder
Heinrich Heine Institut), B 2.
b. Kommentare zu Werken der Systematischen Theologie: De ecclesiastica bierarch'ta
aus dem Kloster Koln : KS (Koln, Stadtarchiv), GB f 79, Fol. 195r-270r
(s. Vennebusch, Die theologischen Hands chrijten, S. 62).
c. Systematische Theologie :
1. De quattuor coaeqaevis aus dem Kloster Koln : KS GB f 193, Fol. lr-152r
(s. Vennebusch, v.c, S. 173).
2. De bono she de virtutibus aus dem Kloster Koln : KS GB f 79m Fol. 2r-194r
(s. Vennebusch, o.c, S. 62).
3. Summa de mirabili scientia Dei (secunda pars), aus dem Kloster Dusseldorf-
DSL B 1.
d. Liturgische Schriften :
1. De sacrificio Missae aus dem Kloster Dusseldorf : DSL B 177 ; aus dem
Kloster Emmerich: H. Disselbeck, 1200 Jabre Gymnasium Emmerich
Emmerich 1932, Teil III, S. 9.
2. De sacramento eucbaristiae, aus dem Kloster Emmerich : Disselbeck, S. 9 •
aus dem Kloster Huy: LUB (Luttich, Universitatsbibliothek) 154 C Fol'
93r-122v. '
B. Philosophic :
a. Logik :
1. De praedicabilibus s. Katalog, Huy 1425 (s. P. van den Bosch, De bibliotheken
van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden voor 1550 in Studies
over het boekenbezit en boekengebruik in de Nederlanden voor 1660 Brussel
1974, S. 563-636, S. 599.
2. De praedicamentis s. Katalog, Huy, S. 599.
3. De sex principiis s. Katalog, Huy S. 599.
b. Ethik : In X libros ethicorum, s. Katalog, Huy, S. 595.
c. Metaphysik :
1. Metapbysik, aus dem Kloster Huy, LUB 212 C, s. Katalog, Huy, S. 596 •
s. auch: Repertorium commentariorum medii aevi in Aristotelem*latinorum
quae in Bibltothecis Belgicis asservantur, S. 100, s. Clairlieu, Jg. 39, i98l,
2. De causis et processu universitatis a prima Causa, aus dem Kloster Luttich
LSIMLuttich, Seminar-Bibliothek) 6 N 9, Fol. 52r-171r, s. Repertorium]
C. Naturwissenschaften und Mathemathik :
a. Physik, Astronomie, Erdkunde :
1. Physicorum Libri VNI, aus dem Kloster Huy, LUB 97 C Fol 2r 226r s
Repertorium, S. 97 ; s. auch Katalog, Huy S. 597 ; aus dem Kloster Diissel^
dorf : DSL B 173 und 177.
2. De generatione et corruptione, aus dem Kloster Huy ; LUB 44 G Fol 2r 33v
s. Repertorium, S. 94; s. a. Katalog, Huy, S. 598).
b. Psychologie, Anthropologie, Physiologie: In III Libros de anima, aus dem
Kloster Dusseldorf : DSL B 173.

96 KRONIEK
Ausser dieseti wissenschaftlichen Werken wurden zu Unrecht mehrere erbauliche
Werke Albertus Magnus zugeschrieben. In den Kreuzherrenhandschriften haben wir
eine Anzahl angetroffen :
1. Sermones de sacramento corporis Domini nostri Jesu Christi, aus dem Kloster
Koln : KS GB 4, 248, Fol. 92-170.
2. De laudibus Beatae Mariae, aus dem Kloster Huy : LUB 154 C, Fol. lr-91r ;
aus des Kloster Diisseldorf : DSL B2a.
3. Tractates de virtutibus seu paradisus animae, aus dem Kloster Huy : LSB 6 F 22,
Fol. 43r-98v ; aus dem Kloster Koln : KS GB 4, 85, Fol. 103-138 ; aus dem
Kloster Tournay : BKB (Briissel, Kon. Bibl.), Nr. 2724-2739, Kat. 1635, Fol.
5r-51v.
4. De adhaerendo Deo. Tractates de fine religiosae perfections, vom Benediktiner
Johannes von Kastl verfasst, s. Clairlieu, Jg. 30, 1972, S. 89 ; aus dem Kloster
Huy : LSB 6 M 14 ; aus dem Kloster Koln : KS GB 4, 218 und GB 8, 94,
Fol. 115-150; aus dem Kloster Diisseldorf: DSL B2 a; aus dem Kloster
Tournay : BKB 2724-2739, Kat. 1635, Fol. 51v-66v.
5. Tractates de forma orandi oder De arte praedicandi (Der verfasser dieses
,,Tractatus" ist Jacobus de Fusignano O.P.) ; aus dem Kloster K6ln : KS GB
f 18.
6. De penis inferni, aus dem Kloster Koln : KS GB 8, 94, Fol. 1-72 ; aus dem
Kloster Tournay : BKB 2724-2739, Kat. 1639, Fol. 195v-210r.
Im Vergleich zu den Werken des Thomas von Aquino ist die Anzahl Werke
des Albertus Magnus in den aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften bestimmt
kleiner, noch nicht die Halfte der Werke des Thomas. Von den theologischen
Werken befanden sich drei in den Bibliotheken der Kloster Koln und Diisseldorf,
von den philosophischen Werken befanden sich drei in der Bibliothek des Klosters
in Diisseldorf und vielleicht sieben in der Bibliothek des Klosters in Huy. Unserer
Meinung nach gab es im Orden der Kreuzherren wahrend des 15. Jahrhunderts
sehr wenig Albertisten. Kann man eigentlich so etwas behaupten ? Von vielen
Kreuzherrenklostern wurden die Handschriften und Biicher nicht mehr aufbewahrt.
Dagegen kann man opponieren, dass die aufbewahrten Handschriften im allgemeinen
doch ein gutes Bild des Bibliotheksbestands der Kreuzherrenkloster im
15. Jahrhundert geben.
Waren die Kreuzherren damals Thomisten ? Es gab, sowie wir oben geschrieben
haben, eine Anzahl unter den Kreuzherren des 15. Jahrhunderts. Wir sind aber
je langer je mehr davon iiberzeugt, dass die Anzahl Nominalisten unter den
damaligen Kreuzherren grosser war (s. Unsere Besprechung von : Repertorium
commentariorum, s. oben B.C. ,
Unter den Handschriften des Kreuzherrenklosters in Huy, die in der
Universitatsbibliothek in Liittich aufbewahrt werden, befindet sich eine Handschrift
(154 C), die einen Katalog der Werke des Albertus Magnus und
des Thomas von Aquino enthalt. Dieser Katalog ist fur die Forscher nach
den Werken des Albertus und des Thomas sehr wichtig; s. Paul Simon,
Ein Katalog der Werke des hi. Albertus Magnus in einer Handschrift der
Lutticher Universitatsbibliothek, in Zur Geschichte und Kunst im Erzbistum
Koln. Festschrift fur Wilhelm Neuss (Studien zur Kolner Kirchengeschichte, 5 Bd.)
Diisseldorf, I960, S. 80-88. Wenn die Kreuzherren von Huy diesen Katalog selbst
verfasst oder selbst abgeschrieben hatten, konnte man hieraus schliessen, dass der
Dominikaner Albertus Magnus von ihnen geschatzt wurde. Die Handschrift (154 C)
wurde ihnen geschenkt.

KRONIEK 97
In die aufbewahrten Kolner Handschriften befindet sich noch Vita brevis et
compendiosa domini Alberti Magni ordinis Praedicatoru?n. Hie fuit episcopus
Ratisponensis, sepultus in ecclesia Praedicatorum (KA, GB 4, 188, Fol. 129-149).
P. van den Bosch
ODILIAVERERING. In Enquetes de la Vie Wallonne, t. XIV, nrs 157-160,
53e jg., 1975 (verschenen in 1980) staat een artikel van Yves Moreau, he culte
de Sainte Odile en Wallonie, particulierement a Liege, typisch voorbeeld van
heiligenverwarring door dezelfde of een gelijkende naam. Het is een boeiend en
mooi gei'llustreerd artikel en, waar het over de kruisheren en de H. Odilia gaat,
uitstekend gedocumenteerd, al missen we er node het boekje van dr. H. Van
Rooijen, Sinte Odilia, Legende of Historie, Diest, 1946. Waar Moreau in enkele
trekken het begin van de orde schetst, verbaast hij door de kennis van de artikels,
al is hij en hoeft hij hier ook niet volledig te zijn. Waar hij ,,les croisiers Herman
Crombach en P. Verduc" noemt, p. 47 noot 13, vergist hij zich in de eerste die
geen kruisheer maar een jezuiet was (Van Rooijen, o.c, p. 23 en 145). Kort
geeft Moreau het verhaal over de verschijningen, de tocht naar Keulen, de opgraving
van de relieken en de translatio naar Hoei, met een korte beoordeling
over ,,legende of historie" (p. 46-50). Zijn bedoeling is echter te schrijven over
de cultus in het Luiker Land, die eerst en vooral te Hoei begon, waar de relieken
in 1292 in een houten beschilderd schrijn werden neergelegd. Cultus van enige
omvang was er volgens S. pas in het midden van de XVe eeuw toen de relieken
in een nieuw en luxueuzer schrijn werden gelegd.
Helemaal juist is Moreau hier niet, daar hij het werk van dr. A. van de Pasch,
Dejinhies der generale kapittels..., Brussel, 1969, niet kent, een verzameling die
uiteraard uitgebreider en vollediger is dan de Annales van Hermans van 1856
waaruit hij de kapittelbesluiten citeert. Reeds het generaal kapittel van 1419,
gevolgd door die van 1420 en 1421, sohreef de feestdag van de H. Odilia voor de
orde voor, te vieren op 18 juli. Opnieuw werden deze voorschriften herhaald,
wellicht vanwege de vele nieuwe kloosters of het niet uitvoeren van de vroegere
bepalingen, in de kapittels van 1461, 1470, 1471 en 1472. In 1533 volgt dan het
besluit het Odiliafeest te vieren als ,,totum duplex", wat we in dit artikel weer
terugvinden. Een lacune is er ook waar hij het kapittelrelict van 1600 overslaat,
waar Odilia uitdrukkelijk genoemd wordt ,,specialis nostri ordinis advocata de
coetero", waarvan het feest in heel de orde wordt gevierd met voorafgaan van
vigilie en vastendag, terwijl op het feest zelf alien communiceren.
Moreau gaat verder met de verspreiding van de cultus door de werkjes van
Banelius vanuit het Luikse klooster in 1616, heruitgegeven in 1664, door de verleende
aflaat, de broedersohap en het altaar van de H. Odilia. In 1765 verscheen
een nieuw boekje, Histoire de la translation... terwijl uit de rekeningen van het
klooster (staatsarchief Luik) blijkt dat er ook prentjes werden verspreid (p. 53
en ilustratie p. 54). Tussen 1616 en 1765 zouden we weer een en ander kunnen
aanvullen uit de kapittels van 1620, 1673, 1679 en 1682 waar, tot grotere toeloop
van het volk de viering naar de zondag voor of na het feest verplaatst werd en
het feest in 1727 onder de priorale feesten gerangschikt werd.
Na de Franse revolutie ging de Odiliacultus over naar de kerk St Jacques die
mocht blijven bestaan omdat men er een parochiekerk van kon laten maken en die
het veertiende-eeuws reliekschrijn, het beeld en een gravure uit de XVIIe eeuw
van de afgeschafte kruisheren erfde. Het schrijn van Hoei kwam in Kerniel terecht
(55-58).

98 KRONIEK
De Odiliaverering kende in de St Jacques grote bijval tot I960, dank zij de aan
Odilia toegeschreven specialiteit tot genezing van oogziekten door de verwarring
van de heilige met Odilia van de Elzas. De vraag of dit reeds bij de Kruisheren
het geval was, wordt even in een nota aangeraakt. Volgens een prentje van 1878
kwamen er gedurende het octaaf van de feestdag meer dan 20.000 pelgrims. Een
nieuw prentje van deze eeuw legde nog meer de nadruk op de oogziekten ; er
kwamen ex-voto's rond het beeld hangen, een relikwie in de vorm van een oog,
waarmee men de ogen van de pelgrim aanraakte. De relikwie werd gedurende
acht dagen elke dag vereerd van 's morgens 8.30 tot 's avonds 19 uur, elk half
uur ; 's zondags was er een feestpreek en heel het jaar door werd elke maandagmorgen
de relikwie vereerd.
Door het Vatikaans Concilie en de houding tegenover legendarische heiligeii,
heeft men op raad van de Bollandisten (brief van pater Coens) Odilia van Hoei
vervangen door Odilia van de Elzas. De feestdag bleef op 18 juli. De ex-voto's
werden verwijderd, het beeld ontdaan van kroon, kruisbanier en martelaarspalm,
in 1977 werd een nieuw prentje uitgedeeld met Odilia van de Elzas en in 1978
werd het oude Odiliabeeld op het orgel geplaatst en Odilia van de Elzas in haar
plaats gezet. Door vermindering van pelgrims werd octaaf en maandagsverering
gedurende het jaar afgeschaft. Odiliawater is nog verkrijgbaar, terwijl op 18 juli
na de avondmis de ogenrelikwie vereerd wordt. In 1980 waren er nog een dertigtal
mensen die Odiliawater mee naar huis namen. Wellicht zal langzaamaan de Odilia-
cultus helemaal verdwijnen. Ook in Stockis, waar vroeger de processie naar de
Odiliakapel trok, is er nu alleen nog de jaarlijkse h. mis. Moreau sluit het gedeelte
over de H. Odilia van Hoei door te wijzen op Diest en de reliekenoverbrenging
in 1949, en Maaseik. Hij zou op alle kruisherenkloosters hebben kunnen wijzen,
waar het feest jaarlijks gevierd wordt evenals op plaatsen waar kruisheren de cultus
invoerden. Overal is dit echter praktisch teruggebracht tot de viering op zondag voor
of na 18 juli.
Van p. 65-67 weidt S. even uit over verdere verering van Odilia van de Elzas,
en p. 68-73 over die van Sainte Adile of Adele door verwarring met de naam
Odilia. In Orp-le-Grand is voor haar een levendige verering. De pelgrims hebben
de eigenaardige gewoonte, zegt Moreau, eerst biddend rond de kerk te gaan en
dan in de kerk rond de relieken. Dit is een gewoonte die in het Vlaamse land
op vele plaatsen bestaat, Scherpenheuvel, Allerheiligenberg Diest, S. Gerardus te
Kwaadmechelen waar daarvoor op het feest het beeld los van de muur werd
geplaatst. Na enkele andere plaatsen waar Adele vereerd wordt sluit S. met een
verwijzing naar de H. Oda van Amay die de verering te Sint Oedenrode zou
beinvloed hebben.
Dit artikel is interessant vanwege het degelijk wetenschappelijk onderzoek en
prettig leesbaar door de beschrijving van de manieren van verering. Het is voor
ons weer een bijdrage meer tot vollediger documentatie van de cultus van de
H. Odilia van Hoei.
A. Ramaekers
HAEC EST PRAECLARUM VAS. Van Donatus Snijders, kruisheer te Maaseik,
ontvingen we een vertaling in dichtvorm van zijn hand van de mooie Maria-
antifoon, die eeuwenlang bij de kruisheren dagelijks na de conventsmis gezongen
werd. 't Is 'n korte verpozing of gebed tussen de lezing van zoveel wetenschappelijke
gegevens door. Voor velen is het een met wat heimwee verbonden herinnering.
Met de invoering van de volkstaal in de liturgie is dit mooi gebruik verdwenen :
een dagelijkse hulde en een smeekgebed tot Maria, ingevoerd in tijden dat de zo

KRONIEK 99
vaak heersende pest kloosters, dorpen en steden halveerde. Voor een wetenschappelijk
artikel over deze antifoon verwijzen we naar L. Heere, Een Nederlandse Antifoon,
in Ons Geestelijk Erf, 1952, p. 105-112 en A. van de Pasch, boven p. 82 vv., ook
voor de Latijnse tekst.
Haec est praeclarum vas
Verkoren Vat van Heilige Geest,
Versterkte Stad van God de Vader :
Gij treedt de vijand met Uw voet,
Gij, Hoge Vrouwe, kom ons nader !
Gij, schoner blinkend dan de maan
en vol van glans als vele zonnen,
hel schitterend als de morgenster,
wat hebt Gij niet voor ons gewonnen !
Wij zondaars komen naar U toe,
beladen met zovele schulden...
Wij slaan berouwvol op de borst
en brengen U een vrome hulde.
O Heilige, daarboven groot,
wil ons in Uw erbarmen hullen.
Hoed ons voor pest en plotse dood,
wil door Uw bee ons 't Leven gunnen.
Dat wij, behouden op Uw woord,
hier nog de taak van God vervullen...
En delen eens mee in Uw glorie
bij eind-gericht, bij eind-viktorie !
Deze antifoon was niet eigen aan de kruisheren, maar werd reeds op het generaal
kapittel van de Windesheimers in 1521 ingevoerd. Bij de kruisheren was hij in
voege sinds 1586. Het auteurschap komt wellicht toe aan Thomas van Kempen. Zie
naast Heere ook W. de Wolf o.praem. in Liturgisch Woordenboek, Roermond-
Maaseik, I, 1958-1962, p. 942.
A. Ramaekers
DIE H. LIDWINA VON SCHIEDAM IN KREUZHERRENHANDSCHRIFTEN.
Mit wachsendem Interesse haben wir den Aufsatz von H. van Oerle : Tleven van
Liedwy. Die Maget van Scyedam, in Ons Geestelijk Erf, Deel 54, 1980, p. 241-266
gelesen. Da es bisher noch immer keine historisch-wissenschaftliche Biographie der
heiligen Liedwy gibt, versucht der Autor ,,dazu einen ersten Ansatz zu geben,
mittels einer Inventar des vorhandenen historischen Materials" (S. 266). Nach
einem ganz kurzen Lebensabriss bespricht der Autor zuerst die moderne Literatur
und danach die mittelalterlichen Quellen : 1. vor dem Jahre 1433, dem Todesjahre
der Liedwy, vor allem die Urkunden ; 2. nach dem Jahre 1433, die Biographien,
namlich von den Autoren : Jan Gerlachszoon, Hugo van Rugge, einem Anonymus,
Thomas Hemerken a Kempis, und Jan Brugman. tlber die heilige Liedwy wurde
schon wahrend ihres Lebens berichtet und nach ihrem Tod wurden nicht nur
Biographien abgefasst, sondern es wurden diese auch in vielen Klostern im

100 KRONIEK
15. Jahrhundert abgeschrieben. Auch die Kreuzherren des 15. Jahrhunderts haben
das getan. In den aufbewahrten Kreuzherrenhandschriften trafen wir eine Anzahl
lateinischer Biographien an. Leider 'haben die ,,scriptores" nicht den Namen der
Autoren erwahnt. Die alteste Biographie datiert wahrscheinlich aus den Jahren
1437-1440 : Vita Lydiwigis virginis, Koln, Stadtarchiv GB 8, 3 Fol. 76 u. ff. Die
anderen Biographien sind jlinger: aus den Jahren 1475-1479 : Vita Lidevigis,
stammend aus dem Kloster in Huy, aufbewahrt in Seminar-Bibliothek in Liittich
6 F 10 ; aus dem Jahre 1485 : De conversione et vita Lidwigis in opido schedemensi,
stammend aus dem Kloster in Koln, genauso wie die alteste Biographie, Koln
Stadtarchiv GB 4, 214, Fol. 70 u. ff. ; s. M. Coens : Catalogus codicum hagio-
graphicorum latinorum archivi historici civitatis coloniensis in Analecta Bollandi,
61, 1943, S. 140 u. ff. s. S. 187 ; Coens verglich diese Biographie mit: Bibliotheca
hagiograpbica latina, Nr. 4923 ; aus dem 15. Jahrhundert: Historia devota virginis
Lydwyghen vel Lydie de Scheydam, stammend aus dem Kloster Dusseldorf, jetzt
aufbewahrt in Heinrich Heine Institut in Dusseldorf : C 19.
P. van den Bosch
DIE AUFHEBUNG DER KLOSTER am Anfang des 19. Jahrhunderts hatte fur
die Orden und fur ihre Mitglieder unangenehme Folgen. Die Orden und ihre
Mitglieder waren den Fursten gegeniiber machtlos. Die Fiirsten konnten ohne
irgendeinen Widerstand, ausser hier und da von den Ordensleuten selbst, die
Kloster aufheben und ihre Guter konfiszieren. Jahrhundertelang hatten die Kloster-
gemeinschaften ihren Ordensidealen nachstreben konnen und wurden sogar von den
Fursten, dem Adel und den Burgern in den Stadten unterstiitzt und stimuliert.
Solche Gemeinschaften waren, am Ende der 18. und am Anfang des 19. Jahr
hunderts, nach der Meinung der Fursten, des Adels und der Burger, und leider
manchmal auch nach der Meinung einer Anzahl Ordensleute selbst, nicht mehr
zeitgemass. Schon dreissig oder vierzig Jahre nach dieser uniiberlegten Aufhebung
der Kloster wurden aber iiberall wieder neue Klostergemeinschaften gegriindet.
Heutzutage ist das Klosterleben wieder unmodern. Der Mangel an Nachwuchs zwingt
manchen Orden mehrere seiner Kloster selbst aufzugeben. Im Gegensatz zu dem
Anfang des 19. Jahrhunderts wird heutzutage die Geschichte der Orden intensiver
als jemals zuvor studiert und man erkennt nicht nur die geistigen Werte, sondern
auch die sozialen und wirtschaftlichen Werte der Kloster in der Vergangenheit
besser als jemals vorher.
Hinsichtlich der Aufhebung der Kloster oder der Sakularisation wurde im Jahre
1980 ein Buch herausgegeben : Harm Klueting : Die Sakularisation im Herzogtum
Westfalen, 1802-1834, Vorbereitung, Vollzug und wirtschaftlich-sociale Auswirkungen
der Klosteraufhebung (Kolner historische Abhandlungen, Bd. 27), Koln-Wien
1980, X und 371 S.
tJber die Sakularisation der Kloster und der Klostergiiter wurden schon friiher
eine Anzahl Biicher und Aufsatze herausgegeben. Wir nennen hier nur Bucher, die
die Aufhebung von einigen Kreuzherrenklostern zur Sprache bringen : Ursula
Klein : Die Sakularisation in Dusseldorf in Annalen des Historischen Vereins fur
den Niederrhein, Heft 109, 1926, S. 1-67, (Die Kreuzbriider S. 31-37) ; Wilma
Klompen : Die Sakularisation im Arrondissement Krefeld (Schriftreihe des Landkreises
Kempen-Krefeld, Bd 13) Kempen/Niederrhein, 1962, 233 S. (Bruggen,
Dulken, Wickrath, Hohenbusch und Dusseldorf) ; R. Buttner : Die Sakularisation
der Kolner geistlichen Institutionen (Schriften zur Rheinisch-Westfalischen Wirt-
schaftsgeschichte, Bd. 23), K6ln, 1971, 456 S. (s. Clairlieu, Jg. 36, 1978, S.
166-168).

KRONIEK 101
Harm Klueting, und auch die obengenannten Autoren, hatten nicht vor, die
Bedeutung der Kloster zu umschreiben. Wenn man das in ihren Biichern sucht,
erfahrt man eine grosse Erniichterung. Sie wollten nur die wirtschaftlichen und
sozialen Auswirkungen der Sakularisation untersuchen. Deshalb war es fiir sie
notwendig, eine grosse Anzahl Verzeichnisse von den Klosterbesitzungen und
Giitern anzufiigen. Dabei teilten sie auch ihren Wertbetrag mit, der damals festgestellt
wurde.
Harm Klueting besorgte uns hinsichtlich des Klosters Glindfeld, das einzige
Kreuzherrenkloster damals im Kolnischen Herzogtum Westfalen, Material iiber die
Aufhebung dieses Klosters (S. 57, 88, 175, 238). Dieses Material war schon in
Anton Grosche : Geschichte des Klosters Glindfeld, Bigge-Ruhr, 1957, S. 90-91
und 106-113, vorhanden. Der Autor fiihrte dann auch diesen Geschichtschreiber des
Klosters Glindfeld an. Auf Seite 232 teilte er mit, dass der Staat (Hessen-
Darmstadt) bis zum Jahre 1832 aus Verausserungen von den Giitern des Klosters
Glindfeld 13.651 Reichstaler (ungefahr 48.325 Francs) eingenommen hatte. In
Clairlieu, Jg. 36, 1978, S. 168 haben wir das genannte Vermogen der Kreuz
herrenkloster Koln, Hohenbusch, Schwarzenbroich und Aachen in der Zeit der
Aufhebung, nach den Angaben des Dr. R. Haass in seinem Buch : Die Kreuzherren
in den Rheinlanden, Bonn, 1932, verglichen. Wir verzichten nun auf so eine
Vergleichung, weil die Angaben von Dr. Haass und die von Dr. Klompen in
ihrem Buch : Die Sakularisation nicht miteinander ubereinstimmen.
P. van den Bosch
AMERSFOORT. Van E.H. L. van Belkom ontvingen we twee artikels uit het
weekblad De Stad Amersfoort. Een journaliste die over de kloosters in Amersfoort
interviewde, informeerde bij de gemeentelijke diensten ook naar de kruisheren, waar
ze de wedervraag kreeg : ,,Bestaan die nog ? Ik dacht dat die al lang uit Amersfoort
verdwenen waren." Leerlingen van het Eemlandcollege, waar de kruisheren samenwerken
met de zusters van Amersfoort, reageerden met ,,Nooit van gehoord". In
genoemd weekblad van 19 nov. 1980 vinden we onder de titel Klooster van de
Kruisheren aan de Daam Focke?nalaan de beschrijving van klooster en kerk en een
interview van mevr. Anco Mali met kruisheer Jan Scheerder. In een interview
moeten we geen nieuwe gegevens gaan zoeken over de geschiedenis van de orde
die J. Scheerder in 't kort uiteenzet en waarvan men dan nog niet weet hoe de
tekst door de journaliste is weergegeven. Wat hij er vertelde over en toonde aan
paramenten in de sacristie en aan boeken in de rijke bibliotheek, verbonden met
zijn woorden over gebrek aan roepingen en leeftijdsverschil met eventuele kandidaten,
schijnt bij meerdere lezers verkeerd te zijn overgekomen, zodat meermalen
de telefoon rinkelde om te vragen naar de verkoop van de bibliotheek en de
paramenten. Op die op 19 nov. verschenen ,,bepaalde en dus ook beperkte visie
op het klooster en de orde" reageert in hetzelfde blad op 31 dec. E.Heer dr.
H. van Rooijen, die er zijn visie over ontstaan en aard van de orde uiteenzet :
Nogmaals de Kruisheren. Deze visie werd in dit tijdschrift reeds weergegeven bij
onze bespreking van het boek van dr. van Rooijen, Liebfrauenthal zu Ehrenstein
in Clairlieu, XXXVIII, 1980, p. 112-113. Dr. van Rooijen sluit met een optimistisch
geluid over de toekomst van de orde ,,die niets aan actualiteit inboette maar
vraagt om een nieuwe inspiratie, om de Geest die levend maakt. Ze is in staat
ook nu (juist nu) temidden van een inderdaad ten dode opgeschreven consumptiemaatschappij
de onweerstaanbare kracht van het ,,levenwekkende kruis" te openbaren.
Het zou wel erg pessimistisch zijn als we gingen denken dat de weg naar

102 KRONIEK
het hart van onze jonge mensen voorgoed is afgesloten. Het echte leven is altijd
paradoxaal. Dat geldt bovenal voor de Bron van het leven zelf, de goddelijke
Diepte, die we met ons beperkte menselijke denken niet kunnen meten. De geschiedenis
van de Orde van het Heilige Kruis plaatst ons herhaaldelijk voor het
verrassende en hartvervoerende feit, dat een schijnbare dood telkens weer de bron
van verrukkelijk en vruchtdragend leven werd". We wilden die slotwoorden van
dr. H. van Rooijen hier aanhalen, omdat wat optimisme in deze tijd weldoende
aandoet, nu er over de geruisloze dood van zoveel kloosterstichtingen zoveel
gepraat en geschreven wordt.
A. Ramaekers
DINANT. Bij het duizendjarig bestaan van de Heerlijkheid Luik en het 150 jaar
bestaan van Belgie gaven 'n groepje geschiedenisminnaars van Dinant een reeks
brochuren uit, groot formaat, mooi stencilwerk met gedrukte kaft, met z.g. archivalia
van de stad. Het laatste deeltje Si les Pierres pouvaient parler..., Dinant, 1980,
80 biz., bevat gegevens over de kloosters van de franciscanen (p. 1-47), jezuieten
(48-60), de kruisheren (61-67) en van drie hospitalen (68-79). Het is meer
een opsomming dan een volledige weergave van auteurs en archivalia. Het grootste
gedeelte is vanaf de stichting in 1491 tot 1579 en van 1793 tot 1797, toen de
kruisheren er reeds vertrokken waren. Veel nieuws kunnen deze enkele biz. niet
brengen. Het vroegere archief van de kruisheren werd als vermist beschouwd sinds
de dood van de heer Ed. Burton, die dit archief en dat van de abdij van Leffe in
zijn bezit had. Kruisheer Emile Fontaine nam inlichtingen en schreef indertijd dat
de heer Burton het zeker vanaf 1903-1911 in bezit had gehad. Een voornaam
,,Registre contenant les doubles des documens et contrats ecrits tant sur parchemin
que papiers reposans dans les archives de Messieurs les Croisiers de Dinant... Fait
Tan 1741" bleef in ieder geval bewaard in het archief van de kruisheren te
Maaseik, wellicht afgestaan door de heer Burton aan kruisheer S. Drost. Ook
meerdere andere werken over de stad Dinant bevatten gegevens over het kruisherenklooster,
die hier vermeld hadden kunnen worden. Toch is het initiatief van deze
reeks te waarderen en zijn, voor de geschiedenis van een klooster, alle gegevens,
hoe gering ook, belangrijk.
A. Ramaekers
DUESSELDORF. Im Jahre 1980 wurden in der Stadt Diisseldorf einige Nachdrucke,
Biicher und Artikel,die fiir das Studium der Geschichte des Kreuzherrenordens
nach unserer Meinung wichtig sind, herausgegeben.An erster Stelle wollen
wir hier ein Buch erwahnen, das schon Dr. R. Haass fiir seine Geschichte des
Kreuzherrenklosters in Diisseldorf in seinem Werk : Die Kreuzherren in den Rheinlanden,
Bonn, 1932, S. 116-131, mehrmals benutzt hat, namlich Friedrich Lau :
Geschichte der Stadt Diisseldorf von den Anfdngen bis 1815, herausgegeben vom
Kulturamt der Landeshauptstadt Diisseldorf 1980. Unveranderter fotomechanischer
Nachdruck der Originalausgabe von 1921 nach dem Exemplar des Stadtarchivs
Diisseldorf, Teil I: Darstellung, Teil II : Urkunden und Akten resp. 314 und
322 S. Bis heute ist das Buch des Friedrich Lau noch immer das Standardwerk
zur Dusseldorfer Stadtgeschichte geblieben. Im ersten Teil seines Werkes berichtete
der Verfasser einige Male iiber die Kreuzherren, iiber ihre Kirche und ihr Kloster.
Was die Kreuzherren mit ihrer Liebfrauenkapelle fiir die Stadt Diisseldorf und fiir
ihre Bewohner und fiir die Leute in der ganzen Umgebung bedeutet haben, tritt
in diesem Teil gar nicht hervor. Im zweiten Teil aber, in welchem der Verfasser
die Dusseldorfer Urkunden und Akten herausgab, tritt die Bedeutung starker hervor.

KRONIEK 103
Wir haben in diesem Teil iiber 50 Urkunden und Akten gezahlt, die entweder aus
dem Kreuzherrenkloster stammen oder die Kreuzherrengemeinschaft betreffen. Die
Urkunden werden iiberwiegend in Wortlaut veroffentlicht. Diese Urkunden waren
im Allgemeinen Privilegien und Schenkungen. Daraus erscheint doch, dass die
Kreuzherren damals in der Stadt Dusseldorf und in der Umgebung beliebt waren
und Achtung genossen und dass sie die Erwartungen der Bewohner der Stadt
entsprochen und erfullt hatten.
An zweiter Stelle wollen wir hier erwahnen : H. Ferber : Historische Wanderung
durch die alte Stadt Dusseldorf (Unveranderter in einem Band zusammengefasster
Nachdruck der 1889 und 1890 vom Diisseldorfer Geschichtsverein herausgegeben
Bande I und II, resp. 135 und 113 S.), Dusseldorf, 1980. Dieses Buch soil bei
den Einwohnern der Stadt Dusseldorf, die ihre Stadt vor dem zweiten Weltkrieg
gekannt haben, viele Erinnerungen wachrufen. Auch diejenigen, die nicht mit dem
friiheren Dusseldorf vertraut waren, konnen sich mit Hilfe eines beiliegenden
Stadtplans aus dem Jahre 1889, eine gute tjbersicht des alten Dusseldorf aus dem
19. Jahrhundert verschaffen. Vor allem fur diejenigen, die nach den alten Namen
der friiheren Bewohner suchen, ist das Buch eine reiche Fundgrube. Das Buch ist
auch wertvoll fur die Geschichte des Kreuzherrenklosters. In diesem Buch kann
man lesen, was fur Hauser in der Nahe des Klosters standen, wer in der Nahe
wohnte, wo die Hauser, die die Dusseldorfer Kreuzherren als Eigentum hatten,
lagen und welche Menschen in der Kreuzherrenkirche beerdigt wurden.
Wir wollen noch einen dritten Nachdruck nennen, namlich : Hans Arthur Lux -
Dusseldorf (Unveranderter Nachdruck der Auflage von 1925), Frankfurt a/Main
1980, 384 S. Dieses Buch soil den Einwohnern der Stadt Dusseldorf viele Erinne
rungen wecken. Das Buch beschreibt aber die Stadt Dusseldorf als Grosstadt im
19. und 20. Jahrhundert. Fur die Geschichte des Kreuzherrenklosters in Dusseldorf
braucht man es nicht nachzuschlagen.
Keinen Nachdruck, sondern eine achte fortgefuhrte Aufiage erlebte im Jahre
1980 das Buch: Hugo Weidenhaupt : Kleine Geschichte der Stadt Dusseldorf
Dusseldorf, 1980, 284 S. Dieses Buch beweist, wieviel wichtiger fur viele Bewohner
der Stadt Dusseldorf die Geschichte ihrer Stadt nach dem Jahre 1815 ist, als die
Geschichte vor dem Jahre 1815. Fur die Geschichte vor dem Jahre 1815 (fiinf
Jahrhunderte) braucht der Verfasser 87 Seiten, fur die Geschichte nach dem Jahre
1815 (noch keine zwei Jahrhunderte) 147 Seiten. Der Verfasser berichtet einige
Male liber die Dusseldorfer Kreuzherren. Er hat sich mit Bezug auf die neueren
Forschungen zur Geschichte der Liebfrauenkapelle gut informiert. Mehr als Friedrich
Lau bemerkt er nachdrucklich die Bedeutung der Kreuzherren fur die Stadt Dussel
dorf, obwohl seine Bemerkung ganz kurz ist: ,,Um die Seelsorge in der Stadt
machten sich die eifrigen Monche sehr verdient".
Ein viertes Buch, das wir erwahnen wollen, ist ganz neu : Das Theresienhospital.
Ein Stuck Dusseldorfer Stadtgeschichte. Das Buch wurde von Dr. Ing. Edmund
Spohr, unter Mitwirkung von Sr. Maria Antonia Biehl, Dr. Franz Ludwig Greb
und Dr. Leo Peters, herausgegeben. Das Theresienhospital schloss am 31. Marz
1977 seine Pforten als Krankenhaus und wurde in ein Altenkrankenheim umgewandelt.
Die ,,T6chter vom heiligen Kreuz" (Die Kreuzschwestern) betreuten
das Krankenhaus und haben jetzt die Sorge fiir dieses Heim. Die Betreuung des
Krankenhauses hatten sie von den Cellitinnen im Jahre 1919 iibernommen Diese
Ordensschwestern, die seit dem Jahre 1649 in der Stadt Dusseldorf wohnten und
sich ganz der Krankenpflege widmeten, konnten im Jahre 1831 das Krankenhaus
einrichten. Fur diesen Zweck war ihnen damals das Kloster der Karmelitessen, die
seit dem Jahre 1637 in Dusseldorf lebten, aber in der franzosischen Zeit vertrieben

104 KRONIEK
wurden, iibertragen. Das Buch gibt uns zuerst Die Geschichte des Karmelitessenklosters
von Franz Ludwig Greb, und danach Die Baugeschichte des heutigen
Theresienhospitals von Edmund Spohr. Interessant fur die Geschichte des Kreuzherrenklosters
in Dusseldorf, das nur in Zeittafeln dieses Buches erwahnt wird
und das in der Nahe des Karmelitessenklosters lag, ist aber der Aufsatz von
Msgr. Dr. Franz Ludwig Greb : Der Standort des Theresienhospitals in der Dusseldorfer
Altstadt. Er beschreibt die Nordwestecke des mittelalterlichen Dusseldorf
und fiigt hier ein Paar Plane dieser Ecke hinzu (s. 16, 17, 21). Neben der Ecke
wurde das Kreuzherrenkloster errichtet. Auf Seite 108 wird noch eine Rekonstruktion
des Biirgerzentrums und der Stiftsimmunitat abgebildet. An Hand dieser Plane
kann man sehen, wo genau das Kreuzherrenkloster fruher lag. Schon Edmund
Spohr hatte in seinem Buch : Dusseldorf, Stadt und Festung (s. Clairlieu Jg. 38,
1980, S. 110) Stadtplane veroffentlicht. Die Zeichnungen des alten Stadtzentrums
im Buch : Das Theresienhospital, die ubrigens aus dem Atelier Spohr stammen,
sind deutlicher und ubersichtlicher. An Hand dieser Plane kann man auch das
Material iiber die Diisseldorfer Kreuzherren im obengenannten Buch von H.
Ferber : Historische Wanderung durch die alte Stadt Dusseldorf, verwerten. Fiir
das Studium der Geschichte des Diisseldorfer Kreuzherrenklosters erganzen die
Biicher von Ferber und Spohr sich gegenseitig.
H. Ferber schrieb auf Seite 9, das das Haus Ritterstrasse Nr. 18, Eigentum der
Kreuzherren war. Sie verkauften das Haus im Jahre 1695 an die Witwe von
Friedrich Christian Freiherrn von Spee, geboren Anna Elisabeth Freiin von Loe,
die selbst das Haus Ritterstrasse Nr. 16 bewohnte. Im Jahre 1696 verkaufte die
Witwe das Haus an Franz Melchior Freiherrn von Wiser (Wieser). Im Jahre 1713
waren beide Hauser Eigentum des bergischen Finanzministers Johann Friedrich
Graf von Schaesberg, der mit Maria Margaretha von Scholler verheiratet war. Im
obengenannten Buch : Das Theresienhospital schrieb Dr. Leo Peters, Kulturdezernent
in Kreiz Viersen, iiber diese Hauser: Der vor Scholler'sche Besitz in
der Altstadt im 16. und 17. Jahrhundert (S. 25-28). tJber den Finanzminister
veroffentlichte er einen Artikel : Adliges Stadtleben im Dusseldorf des Kurfursten
Johann Willem. Das Quittungsbuch der Ministerfamilie von Schaesberg 1707-1723,
im Diisseldorfer Jahrbuch 57. und 58. Bd., 1980, S. 114-131. An Hand des
Quittungbuches konnte Dr. Peters angeben, wieviel der Finanzminister damals fiir
sein Personal, fiir Speisen und Getranke usw. bezahlte. Der Prior der Diisseldorfer
Kreuzherren bekam Geld fiir Bier, das die Kreuzherren selbst gebraut hatten:
,,Er erhalt 1708 fiir neun gepreu bier, so bisshero in dessen Preuhauss geschehen,
gut 5 Reichstaler".
In der Zeit in welcher Graf von Schaesberg in Dusseldorf verblieb, wohnte
auch die adlige Familie von Velbriick in Dusseldorf, namlich in der Backerstrasse.
Aus der Ehe Maximilian Heinrich von Velbriick und Maria Anna Freiin von
Wachtendonk wurde im Jahre 1719 Franz Karl, der spatere Fiirstbischof von Liittich,
geboren. Dr. Wilhelm Baum gab iiber ihn einen Ajrtikel heraus : Franz Karl von
Velbriick (1719-1784), Fiirstbischof von Liittich (1772-1784) im Diisseldorfer Jahr
buch 57. und 58. Bd. 1980, S. 202-234. Wer das Buch des Kreuzherrn E.
Fontaine : Mgr. Jacques Dubois, General des Peres Croisiers a Huy, 1778-1796,
Diest, 1947, S. 12-30 gelesen hat, weiss schon, was fiir eine Personlichkeit der
Fiirstbischof war, ein typischer Vertreter des aufgeklarten Absolutismus am Vorabend
der franzosischen Revolution. Seine erste grosse Tat war die Griindung des
,,H6pital Generale Saint-Leonard" im Jahre 1773. Fiir die Orden und die Priester
seiner Zeit hatte er keine grossen Sympathien. Die Kloster wollte er aufheben,
u.a. auch das Kreuzherrenkloster in Liittich, und dann ihre Giiter fiir sein Kranken-

KRONIEK 105
haus benutzen. Der Autor erwahnte den Streit zwischen dem Fiirstbischof und
den Kreuzherren nicht. Er entwarf ein klares und anschauliches Bild von diesem
Fiirstbischof, der wahrscheinlich ein guter Furst war und kein guter Bischof.
Zum Schluss wollen wir noch einen dritten Artikel im Diisseldorfer Jahrbuch
vermelden : Dr. Erich Wisplinghoff : Der bergische Herzorgshof urn die Mitte
des 15. Jahrhunderts. Dargestellt nach der Hofhaltungsrechnung des Jahres 1446-
1447 (S. 21-46). In diesem Artikel wird mehrmals iiber die Burg Beyenburg und
den lebendigen Handel zwischen Kolner und Westfalischen Kaufleuten im Dorf
Beyenburg berichtet (s. Clairlieu, Jg. 36, 1978, S. 150-153.
P. van den Bosch
EMMERICH. In Numaga, XXXVII, 1981, p. 12-16 schreef P. Seesing een
artikel over Een Obituarium van de Sint Maartenskerk te Emmerich. De Sint
Martinuskerk was een kanonikale kerk met een kapittel van kanunniken, die bij
de stichting van het kruisherenklooster van Emmerich in 1478 hiermee instemden
en in 1482 een vergelijk maakten over wederzijdse rechten (R. Haass, Die Kreuzherren
in den Kheinlanden, Bonn, 1932, p. 155-156). Van deze kerk is een obitua
rium bewaard gebleven dat begint in 1572 en naast mensen van Emmerich ook
veel vreemden vermeldt. P. Seesing zocht voor Numaga natuurlijk de Nijmegenaren
op. Fol. 30v staat op 25 november 1593 de dood vermeld van de Nijmeegse deken
Wilhelmus van Rijswijck, die stierf bij de kruisheren in Emmerich bij zijn tweede
ballingschap. Gedurende zijn eerste ballingschap van 1580-1581 woonde hij bij de
schrijver van het obituarium, Johannes Terwordt (Terwoert), kapelaan aan de
Sint Maarten. De Nijmeegse deken werd in het koor van de kruisherenkerk begraven
(p. 14). Nijmegen kwam afwisselend onder protestants (1578-1579),
katholiek (1585) en protestants gezag (1591), wat beurtelings een uittocht van
kathoheke, protestantse en katholieke ballingen meebracht. Fol. 31v op 19 april
1594 wordt de Nijmegenaar Joannes Hoemen, kruisheer te Emmerich, vermeld,
subpnor van het klooster, ,,concionator, vir pius et doctus" (p. 14). De kloosters
van Emmerich waren blijkbaar gastvrije oorden voor emigranten, ook later in de
tijd van de Franse revolutie, toen kardinaal Franckenberg van Mechelen bij de
kruisheren te gast was en kruisheer Conradus Keunen hem op 1 januari 1798
een gedicht opdroeg (zie verder bij ,,Maaseik", p. 126). De gegevens van het artikel
m Numaga zijn overgenomen uit het eveneens door P. Seesing uitgegeven Obituarium
zelf, Em Totenbuch der Miinsterkirche Si Martini in Emmerich, Emmerich, 1980,
144 biz., als band II in de reeks Emmericher Forschungen van de Emmericher Geschichtsverein.
Het obituarium (1572-1598) beslaat de laatste biz. 87-144 maar
wordt voorafgegaan door een beschrijving van het boek, dat naast de lijsten van
overledenen ook gebeden voor overledenen en teksten voor allerzielenpreken bevat
(8-14), de historische achtergrond van de tachtigjarige oorlog (p. 15-17), de instellingen,
huizen, ambten, doodsoorzaken die in het obituarium voorkomen enz
(p. 18-45) waarbij p. 22 een schets van het kruisherenklooster in die jaren (naar
Haass). Van p. 56 af volgen : een alfabetische plaatsnamenlijst, de meest voorkomende
uitdrukkingen (in Latijn en Duits), en een persoonsnamenlijst met verwijzing
naar de biz. van het obituarium (tot p. 86). Behalve bovengenoemde
Nijmegenaars vinden we hier meerdere weldoeners van de kruisheren en mensen
die in de kruisherenkerk werden begraven (p. 33, 34 en 35). Opvallend is (p. 58
en 124) de vermelding : Engell van Elten, die 29-9-1591 overleed in ,,de kreutz
broeders huiskens", door de auteur weergegeven als ,,Armenhauser der Kreuzherren",
een aanwijzing dat ook de kruisheren van Emmerich zich met de zorg voor de
armen bezig hielden. Naast Johan Hoemen (zie boven) worden nog genoemd : Her

106 KRONIEK
Joryen Moll, supprior in den Cruitz broederen f 1587 (p. 67 en 113). Item
Dominus ... ab Huessen, senior" (de naam is overgeslagen) (113) ; ,,Otto van der
Straeten obiit in die purificationis Marie apud cruciferos, eiusdem ordinis jubilarius,
prior quondam S. Agathae caenobii prope Cuick ad Mosam", overleden 2-2-1590
(p. 74 en 120).
Dit obituarium is met veel zorg bestudeerd, ingeleid en voorzien van vele nota's
uitgegeven, en bevat voor de achtergrond der geschiedenis van de kruisheren van
Emmerich veel interessante gegevens.
A. Ramaekers
FALKENHAGEN. In Mitteilungen des Kulturausschusses der Stadt Steinheim,
Heft 22, 1978, S. 1-17, veroffentlichte Josef Menze einen Aufsatz mit dem Titel:
Hermans Tulichius, ein Humanist aus Steinheim. Wir wollen den Inhalt dieses
Aufsatzes kurz wiedergeben, erstens weil der Autor besonders zu der Ausbildungszeit
des Hermann Tulichius gern Erganzungen erhalt, zweitens weil wahrscheinlich
Conradus Tuleke, einst Prior des ehemaligen Kreuzherrenkloster Falkenhagen, mit
ihm verwandt war.
Hermann Tuleke (Tulichius war die lateinisierte Form seines Namens) wurde
im Jahre i486 in Steinheim geboren. Es gibt Hinweise, dass die Familie Tuleke
damals zu den reicheren Familien in Steinheim zu zahlen war. Hermann besuchte
eine Anzahl Schulen : zuerst die Schule in Steinheim, dann vielleicht die Schule der
,,Briider vom gemeinsamen Leben" in Deventer, sicher die Domschule in Munster.
Die Munsterer Domschule war durch Bemuhungen des Stiftspropstes Rudolf von
Langen zu einem Zentrum des Humanismus geworden. Das Kollegium der Schule
bestand zu der Zeit durchweg aus Schulern des Alexander Hegius, der von 1483
bis 1498 die Schule in Deventer gefiihrt hatte. Konrektor war Johannes Murmelius,
der ebenso wie Rudolf von Langen, manches zur Verbesserung des Jugendunterrichts
geleistet hatte. Wie lange Hermann Tuleke sich an der Domschule in Munster
aufgehalten hat, ist nicht bekannt, ebensowenig ob er nachher an der Universitat
in Lowen studierte. Im Jahre 1508 tauchte er, 22 Jahre alt, in der Matrikel der
jungen Universitat in Wittenberg auf. In diesem Jahre wurde der junge Theologe
Martin Luther zum erstenmal nach Wittenberg versetzt. Diese Universitat war
aus Ersparnisgriinden zum Teil mit Augustinern als Lehrkraften besetzt. Hermann
Tuleke hielt sich doch nicht lange in Wittenberg auf. Er bekam schon in demselben
Jahre 1508 die Moglichkeit als Lehrer in Quidlinburg Geld zu verdienen. Hier
blieb er bis zum Jahre 1512. Im Sommer dieses Jahres wurde er an der Universitat
in Leipzig eingeschrieben. Seine Hauptbeschaftigung war aber die eines Korrektors
in der Officin des Buchdruckers und Verlegers Michael Lotther. Er besorgte
Ausgaben lateinischer Schriftsteller. Auf Drangen von verschiedenen Professoren,
u.a. Martin Luther und Philipp Melanchton, konnte Lotther in Wittenberg eine
dreisprachige Druckerei errichten. Auch Hermann Tuleke zog nach Wittenberg um.
Im Jahre 1520 promovierte er zum Magister. In derselben Zeit stellte er den
lateinischen Text der Schrift Luthers : De captivitate babylonica ecclesiae fertig.
Luther widmete darum diese Schrift dem Hermann Tuleke aus Steinheim. Luther
schatzte ihn. Hermann Tuleke stand dem Anliegen Luthers wohl nicht ablehnend
gegenuber. Im Jahre 1521 wurde Hermann Tuleke an der Universitat in Wittenberg
Professor fur Rhetorik und Dialektik und also Kollege seines Freundes Melanchton.
Wohl um seine Besoldung aufzubessern wahlte man ihn im Sommer 1523 zum
Stiftsherrn. Als solcher hatte Tuleke Einkiinfte aus einer Pfriinde gehabt. Tuleke
lehnte aber die geistlichen Weihen ab und verlor dadurch die Stiftherrenwiirde.
Zu grossem Bedauern des Melanchton verliess Tuleke im Sommer 1525 Wittenberg

KRONIEK 107
und ging an die Lateinschule in Eisleben, dem Geburtsort Luthers. Er leitete die
Schule zusammen mit Johannes Agricola, einem guten Freund Luthers. Dieser fiel
spacer bei Luther in Ungnade. Herman Tuleke blieb nicht lange in Eisleben.
Schon im Oktober 1525 wurde er zum Rektor der Universitat von Wittenberg
gewahlt. Danach hat er durchgehend als Universitatsprofessor gelehrt. Im Jahre
1532 wurde er Leiter der Johannisschule in Liineburg. Fiir seine Schuler gab er
Biicher der lateinischen Grammatik heraus. Bis zu seinem Tod, am 28. Juli 1540
blieb er in Liineburg.
Am 1. Oktober 1537 war Conradus Tuleke gestorben. Er was bis zu seinem Tod
Kreuzherr in Falkenhagen, wo er dar Kreuzherrenkloster als Prior gefiihrt hatte.
Im Jahre 1518 war er schon fiinf Jahre Prior (E. Kittel, Das Kreuzherrenkloster
Falkenhagen in Dona Westfalica Georg Schruber zum 80. Geburtstag, Munster,
1963, S. 162). Wie lange er noch Prior war, ist unbekannt. Conradus Tuleke kam
aus Steinheim. Nach einer schriftlichen Mitteilung des Herren Josef Menze kam
der Name Tuleke im ausgehenden 15. Jahrhundert in Steinheim selten vor. Wahrscheinlich
wohnte nur eine Familie Tuleke in Steinheim. Wahrend des Priorats
des Conradus Tuleke war Johannes Vrese Prokurator. Dieser stellte im Jahre 1518
eine Mitgliederliste des Klosters Falkenhagen auf. Hieruber hat Kittel uns ausfiihrlich
unterrichtet. Zum Kloster Falkenhagen gehorten in dieser Zeit 89 Personen.
Die Aufgabe als Prior war fiir Conradus Tuleke sicher schwer, zumal die Auftrage
nach draussen. Die Kreuzherren in Falkenhagen hatten z.B. gute Verbindungen
mit dem Fraterhaus in Herford. Am 20 Dezember 1513 setzte Bonneseth de
Limborch, die Abtissin des Stifts Hervordia, die Patres der Fraterhauser in Munster
und Hildesheim und die Prioren von Mollenbeck und Falkenhagen als Visitatoren
des Fratershauses in Herford ein. Der Abtissin war als dem Lehnsherren der
Fraterhausbesitzung und als hoherer geistlicher Instanz die Aufsicht iiber die Briidergemeinschaft
zugefalien. Die Visitatoren sollten die notwendigen Reformen im
Einvernehmen mit dem Kapitel der Abtei Herford durchfiihren (s. Wolfgang
Leesch, Das Fraterhaus zu Her vord, I : tnventar, Urkunden, Amtbucher, Munster
in Westfalen, 1974, S. 12, 114-116). Conradus Tuleke war sehr wahrscheinlich
damals Prior von Falkenhagen. In den ersten Jahren seines Priorats hat er eine
Niederlassung in Sabbenhausen gegriindet, eine Klosterkolonie. Von den Kreuz
herren, die dort lebten, forderte er, dass sie als Ordensleute leben sollten (s.
Kittel, S. 158-160).
Es ist moglich, dass der Prior Conradus Tuleke ein Bruder, wahrscheinlich dann
ein alterer, oder ein sehr nah Verwandter von Hermann Tuleke war. Dann soil
sein ,,Bruder" ihn iiber die Vorgange in Wittenberg wohl unterrichtet haben und
ihn auch noch haben beeinflussen wollen. Das sind aber Spekulationen. Bis jetzt
fehlen Unterlagen dafiir. Conradus Tuleke war ein guter Prior und blieb bis zu
seinem Tod Kreuzherr.
P. van den Bosch
Prof. Dr. Klemens Honselmann, der sich seit fast 60 Jahren um die Aufhellung
der Kirchengeschichte Westfalens, besonders des Bistums Paderborn, bemiiht, veroffentlichte
in Der Dam (Sonntagsblatt fiir das Erzbistum Paderborn) einen Artikel
iiber das ehemalige Kreuzherrenkloster Falkenhagen (S. 17), Des Feldmarschalls
Schutzbrief fiir das Kloster Falkenhagen. Nur im Anfang schrieb Dr. Honselmann
iiber den Schutzbrief, den Feldmarschall Tilly am 2. September 1630, also wahrend
des Dreisigjahrigen Krieges, fur das ,,freie Gotteshaus Falkenhagen", das dem
Jesuitenkolleg in Paderborn nach der Aufhebung des Kreuzherrenklosters gehorte,

108 KRONIEK
aufgestellt hatte. Danach erzahlte er ganz kurz die Geschichte des Klosters. Er
besorgte uns kein neues Material. _> _
P. van den Bosch
Der bekannte westfalische Kirchenhistoriker Dr. Alois Schroer, der im Jahre
1967 einen Doppelband : Die Kirche in Westfalen vor der Reformation herausgab,
hat nach zwolf Jahren eine Fortsetzung dieser westfalischen Kirchengeschichte
erscheinen lassen : Die Reformation in Westfalen. Der Glaubenskampf einer Landschaft,
Erster Band, Miinster 1979, 695 S. Dieser erste Band enthalt die Reformationsgeschichte
der weltlichen Territorien, einschliesslich einer Reihe von Stadten,
die innerhalb dieser Lander eine politische Sonderstellung einnahmen. In dem
zweiten Band wird von Schroer die Reformationsgeschichte der geistlichen Terri
torien beschreiben.
Im ersten Teil des ersten Bandes schreibt Alois Schroer uber den Beginn der
lutherischen Reformation und ihre Ausbreitung bis zum Jahre 1672 und dann die
Durchfiihrung der Reformation in den Grafschaften und Stadten. Es folgt die
Beschreibung der zweiten Reformation, namlich von Zwingli und Calvin, in denselben
Grafschaften und Stadten. Zum Schluss gibt der Autor die Ergebnisse seiner
Nachforschungen. Weil das Werk so iibersichtlich angeordnet wurde, verschafft
der Autor uns ein klares Bild der Durchfiihrung der Reformation.
In drei weltlichen Territorien befanden sich Kreuzherrenkloster: in der Graf
schaft Waldeck das Kloster Hohnscheid, in der Grafschaft Lippe das Kloster
Falkenhagen und in der Grafschaft Tecklenburg das Kloster Osterberg. Der Autor
nennt diese drei Kloster (s. 110, 115, 117, 158, 172, 176, 183, 184, 190, 191,
196, 205, 207, 529) und erzahlt wie sie, obwohl sie sich dem Reformstreben ihres
Landesherren widersetzten, zugrunde gegangen sind. Er legt uns aber keine Neuheiten
vor. Offenbar kennt er das Buch von H. U. Weiss : Die Kreuzherren in
Westfalen, Diest, 1963, nicht. Er zitiert das Buch nirgendwo. Sein Material bekam
er aus der Literatur, die Weiss neben den Archivalien bemitzte.
P. van den Bosch
HELENENBERG. Im Neues Trierisches Jahrbucb 1980 brachtte Eberhard Zahn
einen Artikel uber : Das Kreismuseum in Bitburg heraus (S. 61-70). Auf Seite 65
teilte er mit, dass im Treppenhaus des Museums, unterhalb eines Fensters, ein
Altarantependium mit Schnitzwerk aus dem 18. Jahrhundert angebracht wurde.
Das Antependium soil aus der Kirche des ehemaligen Kreuzherrenklosters Helenenberg
stammen. Das Museum ist seit dem Jahre 1963 in der Villa Limburg in
Bitburg untergebracht. Das Antependium befand sich schon vor dem Jahre 1963
in dieser Villa. Die Familie Limburg war seit dem Jahre 1803 Eigentiimer des
Klostergutes Helenenberg. p van de
Das alte Kreuzherrenkloster Helenenberg, jetzt Eduardstift Helenenberg, an der
Bundestrasse 51, zwischen Trier und Bitburg, wurde in der Nacht von Samstag
dem 13. Dezember zum Sonntag dem 14. Dezember zum Schauplatz einer Brandkatastrophe.
In einem der Wohnraume des Dachgeschosses im nordlichen an die
Kirche anschliessenden rechtwinkligen Baufliigel war ein Feuer ausgebrochen. Das
Feuer verwandelte das gesamte Dachgeschoss der alten Klosterbauten in ein riesiges
Flammenmeer. Im Einsatz an der Brandstelle waren dreizehn Feuerwehren aus der
Umgebung. Sie konten ein tJbergreifen der Flammen auf die alte Kirche verhindern.
Nach ersten Schatzungen betragt die Hohe des Schadens etwa vier
Millionen DM. ^ „
P. van den Bosch

KRONIEK 109
HANNUT. Kruisheer Martinus Hoeven publiceerde (gepolycopieerd) een boekje
van 30 biz. : Souvenirs des Annees 1939-1940, z.p., z.d. (Hannut 1980, in eigen
beheer, P. P. Croisiers, B-4280 Hannut) over mobilisatie en oorlog, speciaal
kampherinneringen. Voor de hedendaagse geschiedenis is het een nuchter en vaak
ontroerend relaas van een van de krijgsgevangen kruisheren van W.O. II. Als
leraar te Hannut opgeroepen, eerst gemobiliseerd, daarna als brancardier in de
oorlog, blijkt uit zijn ervaringen nog eens hoe onvoorbereid en ongeorganiseerd
ons leger in 1940 ,,ten strijde trok". Voor M. Hoeven en zijn kameraden duurde
de oorlog slechts een dag, van 10-11 mei, maar in dramatische omstandigheden. In
Borgloon gevangen genomen, bleven ze er tot 18 mei. Ze hadden niet het geluk
van zovele anderen die ongemoeid naar huis mochten gaan. De Duitsers spotten
terecht met onze ,,Parade-Offizieren". In Borgloon hadden de brancardiers veel
werk met de verpleging van zieken en gewonden, al bleek duidelijk dat ze in hun
diensttijd als brancardier niet veel nuttigs geleerd hadden. Op 18 mei begon de
tocht naar Stalag 6 A : vrachtwagens tot Maastricht, veewagons van het spoor over
Keulen tot Hemer (Westfalen), staande, opeengepakt, zonder enig sanitair. Buiten
het dorp Hemer, 1000 inwoners, lag de kazerne, een doorgangskamp waar elke
week 10 tot 15.000 krijgsgevangenen van alle naties passeerden, gewassen en
gevaccineerd werden en doortrokken. Hoeven met zijn makkers-brancardiers waar-
onder Clemens Custers, kruisheer en hoogstudent te Leuven, bleven er om de
zieken te verzorgen en tolk te spelen. 't Was er primitief, zeker in 't begin:
geen verse lakens, 2 thermometers voor 2 zalen, alle rassen en talen die met de
Duitsers in oorlog waren, veel t.b.c. onder de Polen die er het langst van alien
waren. De bewakers waren meestal oudgedienden van W.O. I, correct, zwijgzaam
uit angst voor andersgezinden, bedachtzame oudere mannen die alleen maar naar
huis terugverlangden. Maar er waren uitzonderingen.
Daar de ziekenverplegers hetzelfde rantsoen kregen als de anderen, 250 gr.
brood en twee maal ,,soep" per dag, terwijl ze van 6 u. 's morgens tot 19 of 20 u.
moesten werken, vielen ze zienderogen af. Hoeven weet met vele voorbeelden uit
eigen ervaring zijn verhaal boeiend te maken, al vervalt hij nooit tot rancune. Ook
hier zal de tijd de oude wonden wel geheeld hebben. De eerste brief begin juli,
pakjes die pas vier maanden na thuiskomst in Belgie weer thuis aankwamen,
stilaan verbetering in rantsoen, de pakjes van de Polen die royaal meedeelden,
meer bewegingsvrijheid binnen het kamp ; maar ook de typhus-epidemie en de
onmogelijke omstandigheden voor ernstige verpleging, volslagen gebrek aan ge-
neesmiddelen, aspirines voor allerlei ziekten en houtskool voor elke ontsmetting:
allemaal herinneringen die elkaar opvolgen en ons de sfeer en het kampleven
leren kennen. In September werden ze bij de andere krijgsgevangenen ondergebracht:
totaal gebrek aan hygiene, voortdurende vlooienjacht, geen zuiver linnen, geen
zeep, lange rijen in weer en wind voor het sobere rantsoen, verveling, desolaatheid,
mensonwaardige toestanden.
In Stalag 6 F te Bocholt, waarheen ze in oktober werden overgebracht, was het
iets beter. De gevangenen werkten buiten het kamp, maar de priesters mochten
in deze katholieke streek niet werken en deden de vaat en karweitjes binnen het
kamp. Dank zij de pastoor-deken van Bocholt, die miswijn en hosties bezorgde,
konden ze van tijd tot tijd de h. mis opdragen. Er was wat meer ontspanning,
een piano, een koor, een winkeltje waar M. Hoeven de ,,winkelier" werd en
scheerzeep en sigaretten verkocht aan de werkers die 70 Pfenning of 1 Mark per
dag verdienden. Zij die meewerkten voor de ravitaillering konden nu en dan wat
achteroverdrukken. Achtergebleven brieven kwamen hier aan. Tegenover de velen

110 KRONIEK
die jarenlang gevangenen bleven, hadden M. Hoeven en zijn makkers het geluk
dat 2e half december naar huis mochten.
Het is goed dat M. Hoeven deze herinneringen heeft opgetekend. We weten
door alierlei boeken veel over de concentratiekampen, die natuurlijk veel erger
waren, over de verdwazing in eigen land na de oorlog waar zovelen een erger
behandeling en mishandeling kregen en straffen voor vele jaren. Daarnaast was
het leed van de gewone soldaten-krijgsgevangenen niet sensationeel genoeg. Daarom
is het goed dat we er, al is dit een beperkte oplage, eens aan herinnerd worden
hoe mens-onwaardig velen der onzen hebben moeten leven in de gevangenenkampen.
De sterken hebben het overleefd maar hoevelen stierven er of hebben
daar de oorzaak gehaald van een vroege dood, zoals onze confrater Clemens
Custers, die in oktober 1941 aan vliegende tering overleed ? M. Hoeven schrijft
dat hij er veel heeft geleerd over de aspecten van het menselijk leven en dat hij
zijn zieken, zijn onvergetelijke ruwe maar goede Stabartz en zijn kameraden nooit
zal vergeten. Het vele leed van hemzelf en anderen, maar ook de ervaren vriendschap
en solidariteit hoeft hij niet apart te vermelden ; ze spreekt uit elke bladzijde.
Het aanhangsel, een gelegenheidsrede bij een herdenking van oudstrijders en krijgsgevangenen
van W.O. II, vormt als 't ware een samenvatting van het geheel.
A. Ramaekers
HOEI. In Clairlieu, jg. 38, 1980, p. 117 hebben we meegedeeld, dat Dr. A.
Ampe s.j. een aantal artikelen over zijn onderzoek omtrent Philips van Meron en
Jan van Denemarken in Ons Geestelijk Erf gepubliceerd had. Hij sloot dit onderzoek
in deel 52, afl. 2, van dit tijdschrift af (p. 113-157). Een van zijn conclusies is,
dat Jan van Denemarken de auteur van het in het Latijn gestelde levensverhaal
van de heilige Jozef, dat zich in het Kruisherenhandschrift 6 M 18, fol. 29r-49r
bevindt, blijkt te zijn (z. Clairlieu, jg. 34, 1976, p. 109-110). In Maasgouw (Tijd
schrift voor Limburgse geschiedenis en oudheidkunde), jg. 99, 1980, afl. 4, kol.
209-214, gaf Peter Nissen een korte samenvatting van de reeks artikelen van
Dr. A. Ampe : Jan van Denemarken en het vermeende Roermondse processiespel.
De auteur deelt hier mede, welke belangrijke rol een handschrift, dat de vroegere
rijksarchivaris van Limburg Jos. Habets in het jaar 1874 verworven had, in het
onderzoek van Dr. Ampe speelde en dat nu eindelijk een waardige studie gewijd
was aan het ,,Roermondse processiespel", dat J. Habets in zijn verworven hand
schrift gevonden had. Dr. Ampe verzorgde een kritische editie van dit spel in :
Handelingen der koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal en Letterkunde
en Geschiedenis, dl. XXXII, 1978, p. 5-19.
P. van den Bosch
Dr. Guido Hendrix hat schon eine Anzahl Aufsatze iiber den Zisterzienser
Gerard von Luttich und dessen Werke veroffentlicht (s. u.a. Clairlieu, Jg. 37,
1978, S. 159). Dieser Anzahl fugte er noch eine hinzu : Hugh of St. Cher O.P.
Author of two texts attributed to the 13th.-century Cistercian Gerard of Liege, in
Citeaux. Commentarii cistercienses, Jg. XXXI, 1980, S. 343-356. Er hat den
Text von zwei Werken, die dem Zisterzienser Gerard von Luttich zugeschrieben
wurden : Septem verba und De doctrina cordis, mit dem Text eines Werkes von
Hugo von Saint-Cher Postillae verglichen. Das Resultat seiner Untersuchungen
erzahlte er im obengenannten Aufsatz. Er mochte die Werke : Septem verba und
De doctrina cordis dem Dominikaner Hugo von Saint-Cher, dem Autor von
Postillae, zuschreiben. In mehreren Handschriften, z.B. einer Handschrift, die aus

KRONIEK 111
dem Kreuzherrenkloster in Huy stammt (Luttich, Seminar-Bibliothek, 6 N 20),
wurde das Werk De doctrina cordis Hugo zugeschrieben (S. 355, Nr. 2). Gerard
von Lutttich konnen nur noch zwei Werke zugeschrieben werden : Septem remedia
und Quinque incitamenta. Zweifelhaft ist noch, ob Gerard von Luttich das Werk:
De duodecim utilitatibus tribulationum abgefasst hat.
P. van den Bosch
De hernieuwing van het geestelijk leven in de XVe en XVIe eeuw in de
religieuze orden uitte zich o.a. in de werkzaamheden van de scriptoria, de zorg
voor het geschrift, de keuze van de boeken, maar ook op een meer materiele
manier, nl. het zorgvuldig inbinden van de boeken : degelijk, mooi, vaak met een
zekere luxe. Zo ongeveer schreef Madeleine Lavoye, verbonden aan de Luikse
universiteit, in haar artikel Les reliures des Croisiers de Liege et de Huy aux
XVe et XVIe siecle in het boek voor de handschriftententoonstelling van 1951
te Luik: Les manuscrits des Croisiers de Huy, Liege et Cuyk au XVe siecle, Luik,
1951, p. 55-61. Zij schrijft over de zelden bekende namen van boekbinders, de
karakteristieke versieringen van de banden en de hierover gemaakte studies over
het klooster van Hoei en Luik. Reeds vroeger had J. Brassine hierop gewezen in
La Reliure Mosane, I, Luik, 1912 en II, Luik, 1932. Ook over boekbanden op
Engelse bibliotheken werd reeds een en ander gepubliceerd, vgl. Lavoye, p. 57, noot.
We kunnen deze literatuur over kruisherenbanden op Engelse bibliotheken aanvullen
met een artikel van Mirjan M. Foot, Monasteries and dragons. A selection
of Dutch and Flemish bindings of the late fifteenth and early sixteenth centuries
in the British Library, Cambridge University Library and the Bodleian Library,
verschenen in de Feestbundel Hellinga, Oxford. Een van de te Hoei veel gebruikte
yersieringen van de banden was de afbeelding van de draak op de boekenstempeltjes.
Van p. 193-204 is sprake over ,,A plain brown calf binding... Louvain Herbarius
(C.U.L. Inc. 4. F. 2. 7. - 3273 -, Oates 3804) was in the possession of the
Fratres Cruciferi". Het klooster wordt niet bij name genoemd, zodat schrijfster
meent dat het dus Hoei, Namen of Maastricht kan zijn.
Volgens M. Lavoye is het erg moeilijk en eist het een groot aantal vergelijkingsmateriaal
om boekbanden aan een bepaalde binderij toe te schrijven.. Zowel te
Luik als te Hoei bond men kostbare boeken meestal in kalfsleer, dat over een
houten band gespannen werd. Ook al had het klooster van Hoei stempels met
drakenvoorstellingen, dan nog sluit dit het toebehoren aan andere bibliotheken
niet uit. We laten het oordeel aan specialisten over, maar signaleren hierbij nog
een artikel van Anne Catharine Fraeys de Veurbeke, Une Reliure des Croisiers
de Huy a I'Abbaye cistercienne de Moulins, in Bulletin du Bibliophile, III-IV,
1977, p. 325-347. In 1934 vond Paul Faider onder de hss van de abdij van
Floreffe (o.praem.) een Corpus met monastieke regels uit het midden van de
XVe eeuw. Wei stond op fol. lr ,,Biblioth. Floreffe", blijkbaar genoteerd in de
XVIIe eeuw. Maar fol. I69v stond een inscriptie van de XVe eeuw: ,,Liber
monasterii beate Marie de Molinis", dus van de cistercienserabdij van Moulins.
Tussen Floreffe en Moulins zijn geen vriendschapsbanden te ontdekken. Maar wel
was er een gelijkenis tussen de band van dit handschrift en de band van het
obituarium van Moulins : de zijkanten van hout, overtrokken met bruin kalfsleer
en daarin drie steeds terugkerende ijzerstempels : de rand van plantenmotieven :
verder een rechthoekige stempel (17X16 mm) met de voorstelling van een pelikaan
die zijn jongen voedt, met in elke hoek een klein sterretje en in de rechterbovenhoek
twee; een vierkante stempel (17X17 mm) met een leeuwtje in een cirkel
en op de vier hoeken een bloempje in een vierkantje. Daar de twee laatste stempels

112 KRONIEK
ook bij Brassine voorkomen bij een band van het kruisherenklooster van Hoei en
daar het obituarium van Moulins kruisheren van Hoei vermeldt, zelfs als ,,confra-
tres nostri" (er was een gebedsgemeenschap tussen kruisheren van Hoei en
cisterciensers van Moulins) waren de relaties tussen Hoei en Moulins duidelijk.
Schrijfster ging op zoek naar andere boekbanden van Hoei, aan de hand van het
lijvige boek van J. P. Depaire, La bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege
et de Namur, Luik, 1970 (bespreking in Clairlieu, XXXII, 1974, door A.R., p.
83-86) en ontdekte dat alleen bij banden van Hoei de twee laatste stempels te
vinden zijn. Tien banden vergelijkt zij dan met de band van het hs van Namen,
ze beschrijft elke band, met telkens een illustratie erbij (van Luik Univ. Bibl.
47 C, 125 C, 134 C, 135 C, 197 C, 344 C, 187 B ; van het Groot Sem. 6 C 21,
6 E 9 en 6 E 27), tien banden die (zeker van de bibliotheek) ,,allerwaarschijn-
lijkst" van de boekbinderij van Clairlieu komen en die, in verschillende formatie,
de twee stempels hebben. Van een boekbinderij van Moulins is geen spoor gevon-
den. Zo ze bestaan heeft is er de mogelijkheid dat de kruisheren hun stempels
voor 'n tijdje uitleenden aan Moulins, maar waarschijnlijker dat hss van Moulins
werden ingebonden te Hoei. Schrijfster trekt deze conclusie niet door maar hoopt
dat verder onderzoek tot zekerheid brengen kan. In noot 10, p. 347 kondigt zij
ons aan dat een werk van J. P. Depaire over de boekbanden van de kruisheren
spoedig zal verschijnen in Le Livre et I'Estampe en Belgique. We verheugen er
ons alvast op en zijn schrijfster dankbaar voor haar geduldig yorsen.
A. Ramaekers
Im Jahre 1978 wurde vom ,,Ancient and Medieval Philosophy de Wulf-Mansion
Centre" in Lowen (Belgien) ein Repertorium commentariorum medii aevi in Aris-
totelem Latinorum quae in Bibliothecis Belgicis asservantur herausgegeben. Der
Verfasser ist Dr. Adriaan Pattin o.m.i. In diesem Repertorium werden 13 Hand-
schriften, von welchem 12 aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Huy und
1 aus dem ehemaligen Kreuzherrenkloster in Luttich stammen, erwahnt und be-
schrieben. Die Handschriften werden in Luttich aufbewahrt: in der Universitats
bibliothek : 44 C (S. 94-96, 1407), 97 C (S. 97, 15. Jh.), 114 C (S. 97-99,
15. Jh.), 116 C (S. 99, 15. Jh.), 161 C (S. 100, 15. Jh.), 212 C (S, 100, 1407-
1408), 240 C (S. 101-102, 1384), 346 C (S. 103-105, 1370 ?) ; in der Seminar-
bibliothek: 6 G 12 bis (S. 107-108, 15. Jh.), 6 H 16 (S. 109-111, 15. Jh.),
6 J 6 (S. Ill, 16. Jh.), 6 N 9 (S. 111-112, 14. Jh.), und 6 N 12 (S. 112, 15. Jh.).
In diesem Repertorium trafen wir eine Handschrift aus der Universitatsbibliothek
nicht an, namlich 213 C: Commentarii in diversos libros Aristotelis. Nach
Grandjeun befinden sich in dieser Handschrift Kommentare: ,,de praedicamentis,
Perihermenias vel de interpretatione, de analyticis posterioribus, de topicis, de
elenchis, de physicis, de anima, de generatione et corruptione, de caelo et mundo,
de meteorologicis, de mineralibus" (Grandjeun, S. 328, Nr. 654). Diese Hand
schrift stammt aus dem Kloster in Huy. Der Verfasser war : Antonius Fresenius
Odorpius. Er war zuerst ,,Conventualis des Klosters in Huy, spater Prior des
Klosters in Hoorn (Niederlande), 1544-1561. Im Jahre 1561 wurde er zum
Generalprior von Huy gewahlt. Nach einer Notiz in dieser Handschrift, zeichnete
Antonius Fresenius die Kommentare in Jahre 1531 in Lowen auf und schrieb
sie spater, von 1541-1549 in Huy und Hoorn nochmals ab.
Die Handschrift aus dem Kloster in Luttich (6 N 9) wurde, sowie ,,In initio"
dieser Handschrift zu lesen ist, gestohlen. Magister Johannes de Wede kaufte
diese gestohlene Handschrift in Koln, wusste aber nicht, dass der Verkaufer die
Handschrift im Kreuzherrenkloster in Luttich gestohlen hatte. Die Kreuzherren in

KRONIEK 113
Liittich erlaubten ihm, die Handschrift bis zu seinem Tod zu behalten. Das
bedeutet, dass die Lutticher Kreuzherren diese Handschrift oder die Kommentare
gar nicht benotigten. Die Handschrift enthalt: Albertus Magnus : Liber de causis
et processu universitatis a la causa per fratrem Albertum ordine predicatorum. Der
Verfasser des Repertorium, Pater Dr. Adriaan Pattin, hat die mittelalterlichen
Kommentare auf den Werken des Aristoteles nur in den Bibliotheken in Belgien
gesucht. Wir haben uns berniiht, ahnliche Kommentare in den Handschriften aus
den deutschen Kreuzherrenklostern, die in deutschen Bibliotheken, z.B. in Koln
und Dusseldorf, aufbewahrt werden, zu finden. Nur in zwei Handschriften, die
aus dem Kreuzherrenkloster in Dusseldorf stammen und die jetzt im Heine-
Institut in dieser Stadt aufbewahrt werden, namlich B 173 und B 177, trafen wir
einige Kommentare des Albertus Magnus an : Super Octo libros physicorum, De
anima und Super omnes libros methaphysicales Aristotelis. Unseren Forschungen
nach hatte nur das Kloster in Huy eine grosse Anzahl Kommentare von den
Werken des Aristoteles.
Dr. Pattin gab auf S. 144-155 einen Cotispectus operum heraus. Daraus erscheint
uns, dass die Kreuzherren in Huy von mehr als die Halfte der Werke des
Aristoteles Kommentaren hatten. Anhand des Conspectus konnen wir ein folgendes
Verzeichnis verfassen :
A. Libri logicales.
1. In Isagogen Porphyrii : H. Brichemorus : Super Porphyrim, 6 G 12bis, F. 103r-
112 ; J. Buridanus : Super librum Porphyrii, 44 C, F. 124r-132v.
2. In praedicamenta : H. Brichemorus: Super praedicamentis, 6 G 12bis, F. 113-
129; J. Buridanus: Quaestiones super libro predicamentorum, 44 CF 132v-
15 lv.
3. In periermenias vel De interpretatione : H. Brichemorus : Super perihermenias,
6 G 12bis, F. 130-140.
4. In analytica priora : J. Buridanus : Questiones super libros priorum, 44 C
F. I69r-197r.
5. In analytica posteriora : Anonymus: Quaestiones super posteriora analytica,
6 G 12bis, F. 49r-64v; Anonymus : Quaestiones super posteriora analytica,
6 G 12bis, F. 65r-86v ; Anonymus : Quaestiones super posteriora analytica,
6 G 12 bis, F. 87r-102v ; J. Buridanus : Quaestiones super libros posteriorum,
44 C, F. 200r-224v; Thomas de Aquino: Expositio libri posteriorum, 6 G
12bis, F. 18r-48v.
B. Libri naturales.
1. In physicam : Anonymus : Conclusiones lib. physicorum, 6 G 12bis, F. 12r-13v ;
Anonymus : Questiones super librum physicorum, 114 C, F. 2l6r-252v ; Albertus
Magnus : Super octo libros physicorum, 97 C, F. 2r-226v ;J. Buridanus:
Questiones super libros physicorum, 114 C, F. 2r-112r.
2. In De caelo et Mundo : Anonymus : Tractatus De celo et mundo cum glosis,
6 H 16 ; Albertus de Saxonia : Questiones de celo et de mundo, 346 C F lv-
52v.
3. In De generatione: Albertus Magnus : De generatione et corruptione, 44 C,
F. 2r-33v; Joh. Buridanus : Quaestiones libri de generatione, 346 C, F. 95r-
115r; Marsilius de Tnghen : Questiones super librum de generatione, 44 C
F. 34r-107r.
4. In Meteora : J. Buridanus : Questiones super librum metheororum, 346 C,
F. 117r-189v ; J. Buridanus : Questiones de ultima lectura super librum Metheo
rorum, 6 N 12, F. Ir-l68r.

114 KRONIEK
5. In De anima: Anonymus : Conclusiones lib. de anima, 6 G 12bis, F. lr-2r;
Anonymus : Questiones circa secundum librum de anima, 6 H 16 ; Anonymus :
Questiones super librum de anima, 114 C, F. 173r-184r; Anonymus : Sextus
liber sciencie naturalis cum glosa interliniari et marginali, 6 H 16; Gerardus
de Kalkar: Questiones super librum de anima, 114 C, F. 113r-170r; J. Buridanus
: Questiones in librum de anima, 346 C, F. 53r-94v; Thomas de Aquino :
Super de anima, 161 C, F. l4lr-180r.
6. In Parva naturalia :
a. De sensu et sensato : Anonymus : Conclusiones ex comm. Averrois super De
anima et De sensu, 6 G 12bis, F. 2r-llr; Anonymus: Liber de sensu et
sensato cum glosa marginali, 6 H 16 ; J. Buridanus : Questiones super librum
de sensu et sensato, 346 C, F. 109r-201r.
b. De memoria et reminiscentia: J. Buridanus: Questiones super librum De
memoria et reminiscentia, 346 C, F. 208r-210r.
c. De somno et vigilia: J. Buridanus : Questiones super librum De sompno
et vigilia, 546 C, F. 202v-206v.
d. De longitudine et brevitate vitae : J. Buridanus : Questiones super librum
De longitudine et brevitate vite, 346 C, F. 206v-208v.
C. Libri metaphysicales.
Metaphysica: Albertus Magnus: Super omnes libros methaphisicales Aristotelis,
212 C
D. Libri morales.
1. Ethica: Albertus de Saxonia: Super libros Ethicorum, 240 C, F. lr-67v;
Gualterus Burleus : Expositiones breves super libros decem Ethicorum, 240 C,
F. 177r-192v. ; J. Buridanus : Quaestiones in libros Ethicorum, 116 C.
2. Politica : Gualterus Burleus : Expositiones super octo libros Politicorum, 240 C,
F. 75r-174v.
3. Oeconomica : Albertus de Saxonia : Expositio Yconomice, 240 C, F. 69r-74v.
E. Alia opera.
Anonymus : Quedam copulata ex diversis doctoribus de anima et eius potentiis,
6 J 6.
Ein sehr wichtiger Kommentator fur die Kreuzherren von Huy war Johannes
Buridanus. Sie besassen in ihren Handschriften 13 von ihm verfasste Kommentare.
Der Philosoph Johannes Buridanus war 6'fter Rektor der Pariser Universitat, u.a.
in den Jahren 1328 und 1340. Er war ein begeisternder Anhanger des Nominalis-
mus des Wilhelm von Ockham oder der ,,Via moderna". Seine bekantsten Schuler
waren der Dominikaner Albertus von Sachsen, der im Jahre 1365 der erste Rektor
der Universitat von Wien wurde, und Marsilius von Inghen, der im Jahre 1389
der erste Rektor der Universitat von Heidelberg wurde. Auch ihre Kommentare
hatten die Kreuzherren von Huy in ihren Handschriften. Schon friiher, anlasslich
eines Studiums eines Katalogs des Kreuzherrenklosters in Huy aus dem Jahre 1425,
haben wir bemerkt, dass in diesem Katalog die Werke der Anhanger des Nominalismus
genannt wurden (P. van den Bosch : De bibliotheken van de Kruisherenkloosters
in de Nederlanden voor 1330 in Studies over bet boekenbezit en boeken-
gebruik in de Nederlanden voor 1660, Brussel, 1974, S. 584-606).
Mehr als die Halfte der im Repertorium von Dr. Pattin erwahnten Kreuzherren-
handschriften wurden sicher zwischen 1370-1410 abgeschrieben. Es ist gut moglich,
dass Kreuzherren, die in dieser Zeit an der Universitat von Paris studierten, die

KRON1EK 115
Kommentare der Anhanger des Nominalismus abgeschrieben haben. Je mehr wir
die Handschriften des Klosters in Huy studieren, um so mehr miissen wir daraus
schliessen, dass der Einfluss der Anhanger des Nominalismus im Kloster in Huy
sehr gross gewesen ist. Das erscheint aus dem Katalog von 1425, aus den im
Repertorium von Dr. Pattin erwahnten Werken, und aus den Biichern, die die
Kreuzherren in Huy spater abschrieben, z.B. die Biicher des Hugo von St. Viktor
(s. Clairlieu, Jg. 37, 1979, S. 105-108), Nikolaus von Lyra, Petrus d'Ailly und
Johannes Gerson. Unter den Kreuzherren von Huy und wahrscheinlich im ganzen
Orden war eine Anzahl Anhanger des Nominalismus. Sie hatten an den Universitaten
studiert. Sehr wahrscheinlich haben vor allem diese Kreuzherren im Jahre
1410 und spater die Reformbewegung in ihrem Orden durchgesetzt (s. P. van den
Bosch : Einige Bemerkungen hinsichtlich der Reformbewegung der Kreuzherren im
15. Jahrhundert in Reform- und Observanzbewegung in spatmittelalterlichen Orden swesen,
hg. von K. Elm (Ordensstudien IV) Berlin (in Vorbereitung) ; s. auch
M. Schrama : Het laatmiddeleeuws nominalisme in de geschiedschrijving, in
Bijdragen, Jg. 40, 1979, S. 403-423).
P. van den Bosch
KERNIEL. In der Zeitschrift Westfalen, Hefte fiir Geschichte, Kunst und Volkskunde,
57. Band, 1979, Heft 1-4, S. 7-15, veroffentlichte Jochen Luckhardt einen
Aufsatz : Die Schwertwunde des heiligen Engelbert. Gedanken zu Ikonographie und
Funktion einer Heiligenstatue des 13. Jahrhunderts. Es erscheint uns sinnhaft die
Aufmerksamkeit unserer Leser auf diesen Aufsatz zu lenken. Erstens : in diesem
Aufsatz wird u.a. der Beweggrund angegeben, warum das Zisterziensernonnenkloster
Falkenhagen, im Jahre 1432 dem Kreuzherrenorden untergestellt, gegrundet
wurde. Die Historiker konnen sich daruber noch immer nicht einigen. Zweitens :
in diesem Aufsatz wird untersucht, wie es geschehen konnte, dass im 13. Jahr
hundert ein Kunstler, der den Erzbischof Engelbert nach seinem Tod als Martyrer
abbilden wollte, ihn darum mit einem Schwert in der Brust darstellte. Der Martyrertod
durch ein Schwert war nicht neu oder etwas besonderes. Der Autor Jochen
Luckhardt geht aber von dem Grundsatz aus, dass der Tod der Martyrer, vor dem
14. Jahrhundert, von Kunstlern nicht so realistisch als der des Erzbischofs Engelbert
dargestellt wurde. Im Orden der Kreuzherren kennen wir den Reliquienschrein der
heiligen Odilia, der heute im friiheren Kreuzherrenkloster Kolen in Kerniel in
Belgien aufbewahrt wird. Im Jahre 1292 make ein damaliger Koinstler auf den
Aussenseiten die Geschichte der heiligen Odilia. Ihr Martyrertod wurde von diesem
Kunstler sehr realistisch abgebildet: die Hunnen stossen ihre Schwerter in die
Korper der Odilia und in die ihrer Gefahrtinnen. Der Aufsatz von Jochen
Luckhardt ist darum lesenswert, weil er vielleicht zu hoherer und' genauerer Bewertung
des Reliquienschreins der Heiligen Odilia beitragt.
Der heilige Engelbert wurde im Jahre 1216, 31 Jahre alt, zum Erzbischof von
Koln gewahlt. Als Erzbischof von Koln war er auch Herzog von Westfalen. Nach
dem Tod seines Bruders Adolf, des Grafen von Berg, im Jahre 1218, nahm er
auch das Erbe des Grafenhauses Berg an sich. Die Tatigkeiten Engelberts lagen
also mehr auf politischem Gebiet. Er wollte die kolnische Territorialherrschaft und
Herzogsgewalt erweitern und verdichten. Sein bitterster Feind war seines Vetters
Sohn, Friedrich von der Marck, Graf von Isenburg. Engelbert hatte zuerst verhindert,
dass Friedrich Graf von Berg wurde. Danach trat er Friedrich nochmals
in den Weg, als dieser, als Vogt des Damenstifts Essen, Grundbesitz der Abtei
zum eigenen Vorteil ausnutzen wollte. Diese Reichsabtei hatte einen ausgedehnten,
durch Stiftungen zusammengekommener Grundbesitz. Friedrich verschwor sich mit

116 KRONIEK
dem westfialischen Adel gegen Erzbischof Engelbert. Er und seine Trabanten
iiberfielen ihn am 7. November 1225 in einem Hohlweg bei Gevelsberg im Sauerland
und toteten ihn. Der Kolner Gerichtsmediziner Giinther Dotzauer hat im
Jahre 1980 das Skelett des Erzbischofs Engelbert, der im kolner Dom beerdigt
wurde, untersucht und erklarte nach seinen Untersuchungen : ,,Der Mann ist
regelrecht abgeschlachtet worden" (Kolnische Rundschau-Bonner Rundscbau, 15.10.
80). Unter den Trabanten des Friedrichs war Volkwin, der Graf von Schwalenberg,
der spater als Siihne fur seine Missetat das Zisterzienserinnenkloster Falkenhagen
errichtete. Auch an der Stelle des Oberfalls wurde noch vor dem Jahre 1235 ein
Zisterzienserinnenkloster gegriindet.
War Erzbischof Engelbert ein Martyrer der Kirche ? Seine Nachfolger ,die
Erzbischofe Heinrich von Molenark, 1225-1238, und Konrad von Hochstaden,
1238-1261, haben versucht, Engelbert als Martyrer der Kirche heilig sprechen zu
lassen. Erzbischof Heinrich von Molenark gab Caesarius von Heisterbach den
Auftrag eine Biographie Engelberts zu verfassen. Caesarius war urn das Jahr 1199
in das Zisterzienserkloster Heisterbach im Siebengebirge eingetreten und wurde dort
spater Novizenmeister und Prior. Zwischen 1219 und 1223 hatte er den Dialogus
Miraculorum und zwischen 1225-1227 die Libri VIII miraculorum verfasst (s.
Ambrosius Schneider, Die Cistercienser, Geschichte, Geist, Kunst, Kb'ln, 2. Aufl.,
1977, S. 137-140). Caesarius sollte durch diese Biographie eine Heiligsprechung
in Rom vorbereiten. Er beschrieb in seiner Vita et miracula Engelberti das Leben
des Engelberts, seinen Martyrertod, aber auch die Wunder, die auf Fursprache des
Engelberts geschehen waren. Caesarius verglich, wegen verschiedener Griinde,
Engelbert mit Thomas Becket, Erzbischof von Canterbury, der im Jahre 1170
ermordet und schon im Jahre 1173 kanonisiert wurde. Thomas von Canterbury
kam fur die Freiheit der Kirche von Canterbury urn, Engelbert verteidigte die
Freiheit der Essener Kirche. Beide Erzbischofe wurden mit einem Schwert durch-
bohrt.
Thomas Becket unterhielt aber auch enge Verbindungen zum Zisterzienserorden.
Im Jahre 1185 z.B. wurde in Sankt Thomas an der Kyll (Eifel) ein Zistersienserinnenkloster
mit dem Patrozinium des Thomas Becket gegriindet. Auch der ermordete
Erzbischof Engelbert hatte, nach Caesarius von Heisterbach, enge Verbindungen zum
Zisterzienserorden. Nach der Ermordung des Kolner Erzbischofs fasste man darum
als geeignete Siihne die Stiftung neuer Zisterzienserinnenkloster ins Auge. Erz
bischof Heinrich von Molenark und Graf Otto von der Mark grundeten zwischen
1225-1230 das erste Suhnekloster Frdndenberg, ein Tochterkloster des Zisterzienserinnenklosters
St. Thomas im Kylltal. Die Familie von Friedrich von Isenburg
Stiftete im Jahre 1230 das Kloster Gevelsberg, der Graf von Schwalenberg zwischen
1228-1231 die Kloster Netze (Waldeck) und Falkenhagen, und die Grafin Adelheid
von Arnsberg und der Graf Otto von Tecklenburg im Jahre 1246 das Kloster
Himmelspforten (s. Scheinder, Die Cistersienser, S. 352-353). Ja, wahrlich, man
sollte den Erzbischof Engelbert als einen zweiten Thomas Becket verehren.
Die Bemiihungen des Erzbischofs Heinrich von Molenark, und des Caesarius
von Heisterbach waren ohne Erfolg. Eine eigentliche Heiligsprechung Engelberts
fand nicht statt. Erst Erzbischof Ferdinand von Bayem ordnete im Jahre 1618
die Feier seines Festes fur den 7. November an. Noch heute feiert man im
Erzbistum Koln am 7. November sein Fest. In den ersten Jahren nach dem Tod des
Erzbischofs Engelbert hoffte man noch, dass er heilig gesprochen wurde. Deshalb
hatte man in der Klosterkirche Gevelsberg zur Verehrung des Erzbischofs eine
iiberlebensgrosse Statue von ihm aufgestellt (jetzt im Landesmuseum fur Kunst
und Kulturgeschichte in Munster). Die Statue ist nicht mehr vollstandig erhalten.

KRONIEK 117
Unterhalb der rechten Schulter ist eine Offnung zu sehen, in der wohl ein Dolch
oder ein Schwert als Zeichen des Martyriums gesteckt hat. Jochen Luckhardf
schrieb : ,,Diese Art der Verbildlichung findet kaum Parallelen in der Kunst des
13. Jahrhunderts". Der Autor kennt wohl ,,ein Bild der heiligen Lucia auf einem
Reliquienschrank aus der Zeit ,,um 1300 im Zisterzienserkloster Logum (Dane-
mark), das die Heilige mit von einem Schwert durchbohrter Brust zeigt".
Bekannt sind die Darstellungen der Muttergottes mit einem Schwert in der
Brust. Das beruht auf einem Evangeliumtext, in dem der alte Simeon zu Maria
sagte: ,,Dir selbst aber wird ein Schwert durch die Seele dringen" (Lukas 2, 35).
Die Darstellungen der leidenden Muttergottes mit dem Schwert in der Brust wurden
erst zu Ende des 14. und im 15. Jahrhundert geschaffen. Der Autor bezweifelt,
dass die Engelbertfigur ikonographisch von den Darstellungen von Maria als
Schmerzenmutter, in der Bildhauerkunst oder in der Malerei, abhangig ist. Nach
der Meinung des Autors war wohl die Literatur iiber das Leiden Mariens von
Einfluss. Dem Autor nach beschaftigte das erste christliche Jahrtausend sich
weder in Text noch in Bild mit der Prophezeiung des Simons. Erst Anselm von
Canterbury (gest. 1109) und spater Bernard von Clairvaux schrieben ausfiihrlich
iiber die Leiden Jesu und Mariens unter dem Kreuz ihres Sohnes. Vor allem war
Bernard von Clairvaux ein Mitgestalter einer neuen Frommigkeit: er betonte die
Menschlichkeit Christi, zugleich mit der Hinwendung zum Leiden Jesu und
Mariens. Nach Bernardus haben die Bettelorden, vor allem der der Franziskaner,
diese Frommigkeit verbreitet. Ahnliche Entwicklungen sind auch in der Kunst
bemerkbar. Der Autor konnte hierfur auf ein Buch von Hanns Swarzenski hinweisen,
Die lateinhchen illuminierten Handschriften des XIII. Jahrhunderts in den
Ldndern an Rhein, Main und Donau, Berlin, 1936. Vier von diesen Handschriften
enthalten Darstellungen der Kreuzigung Christi mit der Muttergottes, mit vom
Schwert durchbohrter Brust. Der Autor spricht sogar von einer ,,religiosen Be-
wegung um 1200".
Caesarius von Heisterbach, Zisterzienser und Kind seiner Zeit, schilderte infolgedessen
in seiner Vita Engelberti den Tod dieses Erzbischofs so anschaulich wie
moglich. Er erzahlte, dass man am Leichnam des Martyrers 47 Wunden gezahlt
hatte. Prof. Dotzauer zahlte im Jahre 1980 am Skelett 40 bis 50 schwere Verletzungen
und konnte den Bericht von Caesarius von Heisterbach bestatigen. Der
Meinung des Autors Jochen Luckhardt nach hatte auch der Bildhauer, genauso wie
Caesarius, Kind seiner Zeit, den Martyrertod des Erzbischofs Engelbert anschaulich
dargestellt.
Die Statue Engelberts aus Gevelsberg kann man mit Recht als ein sehr friihes
Beispiel von einem kommenden neuen Kunststil anfiihren. Die Statue war nur ein
Vorbote. Sie hat aber noch wenig naturliche Formen und gehort noch ganzlich
zu der romanischen Periode, obwohl sie vielleicht eine ,,freistehende Statue" war.
Eine ganz andere Frage ist, wer eigentlich die Griinder der ,,religiosen Bewegung
um 1200" waren. Das waren, so meinen wir, die Benediktiner, z.B. Johannes
von Fecamp (gest. 1078), Robertus von Tombelaine (gest. 1090), Anselmus von
Canterbury (gest. 1109), Eadmer von Canterbury (gest. 1124), Aelred von Rievaulx
(gest. 1167). Sie waren die ersten, die das Leiden und den Tod Christi am Kreuz
konkret und affectiv ausbildeten. Danach setzten die Zisterzienser und die Fran
ziskaner diese Passionsfrdmmigkeit fort.
Am Anfang unserer Besprechung haben wir geschrieben, dass der Martyrertod
der heiligen Odilia auf dem Reliquienschrein von Huy oder von Kerniel sehr
realistisch abgebildet wurde. Die Hunnen stossen ihre Schwerter in die Korper der
heiligen Odilia und in die ihrer Gefahrtinnen. Wir kennen den Reliquienschrank

118 KRONIEK
im Zisterzienserkloster Logum in Danemark nicht. Hier wird die heilige Lucia mit
einem Schwert in der Brust ge2eigt. Wir wissen nicht, ob der Autor den Reliquienschrein
der heiligen Odilia aus dem Jahre 1292 in seinem Aufsatz als Beispiel von
Darstellungen von Heiligen mit einem Schwert in ihrem Korper als Zeichen des
Martyrertodes hat erwahnen konnen. Durch seinen Aufsatz hat er uns »- wir sind
ihm dafiir dankbar «- unbewust auf die realistische Darstellung des Martyrertodes
der heiligen Odilia aufmerksam gemacht.
Wiederum eine andere Frage ist: in wieweit haben die Kreuzherren von Huy
am Ende des 13. Jahrhunderts Einfluss auf den Maler des Reliquienschreines
ausgeiibt ? Wir vermuten, dass sie dem Maler erzahlt haben, wie die heilige Odilia
getotet wurde, namlich mit einem Schwert. Als Kinder ihrer Zeit haben auch die
Kreuzherren von Huy sehr wahrscheinlich das Leiden und den Tod Christi am
Kreuz konkret und affektiv betrachtet. Genau so die Kreuzherren aus dem 15. Jahrhundert,
die bewust Bucher, in denen der Kreuztod Christi so betrachtet wurde,
fiir ihre Bibliotheken ausgewahlt und abgeschrieben haben. (s. P. van den Bosch,
Einleitung in die Passionsliteratur in den mittelalterlkhen Kreuzherrenbibliotheken
in Clairlieu, Jg. 38, 1980, S. 13-37).
P. van den Bosch
KEULEN. In de voorgaande aflevering van Clairlieu (jrg. 38, 1980, p. 119-120)
vestigde P. van den Bosch de aandacht op het handschriftenbezit van het Kruisherenklooster
te Keulen. Een aantal van deze handschriften kwamen na de Franse
Revolutie terecht in het Keulse stadsarchief. Andere werden her en der verspreid
en slechts af en toe komt zo'n handschrift weer aan de oppervlakte om soms
daarna weer spoorloos te verdwijnen.
Dit is ook misschien het lot van het Bijbelhandschrift dat op 10 december 1980
bij Sotheby in Londen geveild en yerkocht werd voor 1400 Engelse Ponden (Cata
logue of Western Manuscripts and Miniatures, nr. 76).
Blijkens een 16de eeuwse aantekening op het schutblad : ,,ad conventum fratrum
Cruciferorum Coloniens" maakte het handschrift eens deel uit van de bibliotheek
van de Keulse Kruisheren.
Het telt 501 perkamenten bladen (135X95 mm.) waarop aan weerszijden de
volledige Latijnse bijbeltekst werd geschreven in een donkerbruine inkt over dubbele
kolommen, die ieder 49 tot 52 regels tellen.
Het handschrift kan gedateerd worden tussen 1250 en 1275 en is mogelijk
afkomstig uit een Parijs scriptorium. Behalve de talrijke kleine initialen in rood
of blauw die door de hele tekst lopen, zijn er nog 81 grotere initialen met enige
penversiering.
Bovendien is het handschrift verlucht met twee geschilderde initialen, waaronder
een draak met een mensenhoofd op folio 241.
Tenslotte wordt folio 1 gesierd door een grote initiaal, die de H. Hieronymus
voorstelt, in beschouwing zittend aan zijn schrijftafel, terwijl op folio 5 vignetten
met scheppingsafbeeldingen staan (God die de hemel, de zee, de vogels, de dieren
en de mens schept).
Het handschrift is in latere tijd (waarschijnlijk I6de eeuw) ingebonden in
perkament en voorzien van sloten. Hoe of van wie de Kruis-heren van Keulen
de bijbel in hun bezit kregen is uit het handschrift zelf niet af te leiden.
Het kan misschien betreurd worden dat dergelijke handschriften niet opnieuw
kunnen worden aangekocht door de Orde, in wiens patrimonium het vroeger met
zoveel zorg omgeven werden.
F. Marcus

KRONIEK 119
In Citeaux. Commentarii Cistercienses, Jg. 29, 1978, S. 93-115, veroffentlichte
N. Haring s.a.c. in seinem Artikel Manuscripts of the ,,De planctu naturae" of
Master Alan of Lille ein Verzeichnis von 113 Handschriften, in denen dieses
genannte Dichtwerk des Alanus von Lille (oder von Rijsel oder Insulensis oder ab
Insulis) sich befindet. In diesem Verzeichnis fehlt wahrscheinlich eine Handschrift,
die aus dem Kolner Kreuzherrenkloster stammt und jetzt im Stadtarchiv von Koln
aufbewahrt wird, namlich GB f 12. Unseren Angaben nach befindet sich das Dicht
werk De planctu naturae in dieser Handschrift auf Fol. Ill u.f.
Der Theologe und der Dichter Alanus wurde ca. 1120 in der Nahe von Lille
(Rijsel) geboren. Er war Professor in Paris und spater in Montpellier. Im Jahre
1203 starb er in der Zisterzienserabtei Citeaux, in das er einige Jahre vor seinem
Tod eingetreten war. Er bekam den Titel : ,,Doctor universalis".
Alanus verfasste sein Dichtwerk: De planctu naturae wahrscheinlich in den
Jahren 1170-1180. ,,Natura" unterrichtete den Dichter uber die Struktur des
Weltalls, den wahren Sinn des Lebens und der Liebe, und uber den Kampf
zwischen den Tugenden und den Untugenden (s. J. J. Sheridan : Alan of Lille.
The plaint of nature. Translation and commentary, (Medieval sources in Translation,
26) London 1980, VIII, 256 S. In den letzten Jahren bekommen die Werke von
Alanus von Lille stets mehr Aufmerksamkeit. P. Glorieux publicierte z.B.:
Playdoyer pour une edition d'Alain de Lille in Universitas. Philosophie, theologie,
lettres, histoire, questions d'aujourd'hui (Melanges de science religieuse, 1977,
XXXIV) S. 99-116. Der Autor empfiehlt die Bucher und die Traktate, die in den
Handschriften des Mittelalters Alanus zugeschrieben wurden, nochmals textkritisch
zu uberpriifen. J. P. Migne (P.L. Bd. 210) gab nicht alle Bucher und Traktate
von Alanus heraus. Unter denjenigen, die Migne herausgab, sind einige, die nicht
von Alanus stammen. Ausserdem gibt es in den mittelalterlichen Handschriften
noch eine Anzahl anonymer Traktate, die wohl von Alanus verfasst wurden. Nach
der Meinung des Professors Glorieux war Alanus von Lille der Autor von ca. 35
Werken. In seinem Aufsatz gab er ein Verzeichnis dieser Werke.
Ausser des Dichtwerkes ,,De planctu naturae" schrieben die Kolner Kreuzherren
noch eins seiner bekannsten Werke ab, namlich : De arte praedicandi oder Summa
de arte praedicatoria. Diese Handschrift, in der dieses genannte Werk sich befindet,
wird ebenso im Stadtarchiv von Koln aufbewahrt: GB f 181. Alanus wies auf
die Wichtigkeit des Predigtamtes hin, spornte die Priester an, ofter und erbaulich
zu predigen. Er zahlte auf, welche Themen die Priester fiir bestimmte Personengruppen
behandeln sollten. Er unterrichtete die Priester auch, wie sie ihre Predigten
vortragen sollten. (s. J. Longere, Theologie et pastorale de la penitence chez
Alain de Lille in Citeaux. Commentarii Cistercienses, Jg. 30, 1979, S. 125-188).
Unseren Angaben nach steht auf den Namen von Alanus, in einer anderen
Handschrift: Stadtarchiv Koln: GB 4, 171, Fol. 1-61, noch ein drittes Werk:
Sigillum Beatae Mariae. Dieser Titel kommt nicht vor im Verzeichnis der Werke
des Alanus von Lille, die P. Glorieux angefertigt hat. Weitere Nachforschungen
werden ans Licht bringen, ob das Werk vielleicht der Kommentar des Alanus auf
das Hohelied sei : Elucidatio super Cantica Canticorum (P.L. T. 210, Kol. 51-110).
Wir vermuten, dass es sich hier urn einen Kommentar des Honorius Augustodunensis
auf das Hohelied handelt, Sigillum Beatae Mariae (P.L. T. 172 Kol 495-
518; s. auch Clairlieu, Jg. 36, 1978, S. 170-171). Die beiden letzten zwei Hand
schriften wurden in den Jahren 1448-1455 angefertigt. In beiden Handschriften
steht dieselbe Bemerkung, dass die Kolner Kreuzherren die Traktate in diesen
Handschriften gemeinsam abgeschrieben haben. 1st das eine Hinweisung, dass in
diesen Jahren die Kolner Kreuzherren eine Vorliebe fur den Autor Alanus von

120 KRONIEK
Lille hatten ? Bis jetzt haben wir in den Handschriften, die von den anderen
Kreuzherrenklostern aufbewahrt sind, noch nicht ein Werk dieses Autors zuriickgefunden.
(s. auch Archiej- en Bibliotheekwezen in Belgi'e, Jg. 50, 1979, S.
540-543).
P. van den Bosch
In Clairlieu, 38, 1980, S. 119-120 haben wir schon geschrieben, wie wertvoll
und wichtig es fur die Geschichte des Kreuzherrenordens ist, dass Joachim
Vennebusch die theologischen Handschriften des Stadtarchivs zu Koln beschrieben
hat. Das war anlasslich des ersten Teiles : Die Folio-Handschriften der Gymnasialbibliothek.
Dieser erste Teil wurde im Jahre 1976 herausgegeben. Im vergangenen
Jahr 1980 erschien der zweite Teil: Die theologischen Handschriften des Stadt
archivs Koln, Teil II : Die Quart-Handschriften der Gymnasialbibliothek (in Mitteilungen
aus dem Stadtarchiv von Koln), Koln-Wien 1980, 352 S.
Im ersten Teil beschrieb Vennebusch 39 Handschriften, die aus dem ehemaligen
Kreuzherrenkloster in Koln stammten, im zweiten Teil 45 Handschriften, zusammen
84, das ist fast die Halfte der Kreuzherrenhandschriften, die sich im Kolner
Archiv befinden. Wir hoffen, dass Vennebusch diese Arbeit fortsetzen wird. Im
zweiten Teil beschrieb er die folgenden Kreuzherrenhandschriften: GB 4° 21
(S. 10-15) ; 35 (S. 22-24) ; 37 (S. 24-38) ; 41 (S. 39-42) ; 54 (46-53) ; 57
(S. 55-58) ; 59 (S. 58-62) ; 65 (66-68) ; 72 I (S. 74-76) ; 72 II (S. 76-77) ;
74 (S. 77-84) ; 91 (S. 96-97) ; 100 (S. 107-110) ; 102 (S. 111-115) ; 106 (S.
115-117) ; 108 (S. 117-120) ; 112 (S. 123-127) ; 113 (S. 127-132) ; 124 (S.
136-139) ; 128 (S. 142-148) ; 134 (S. 150-152) ; 147 (S. 154-155) ; 153 (S. 158-
161) ; 155 (S. 161-166) ; 156 (S. 166-170) ; 161 (S. 170-176) ; 166 (S. 176-
178) ; 169 (S. 178-183) ; 171 (S. 183-186) ; 174 (S. 190-195) ; 182 (S. 203-205) ;
184 (S. 206-210) ; 191 (S. 213-215) ; 192 (S. 215-221) j 194 (S. 221-226) ;
196 (S. 227-228) ; 208 (S. 228-230) ; 218 (S. 232-237) ; 225 (S. 238-240) ;
234 (S. 248-251) ; 242 (S. 251-252) ; 248 (S. 252-255) ; 249 (S. 255-259) ;
257 (S. 262-263). Auf den Seiten 265-266 gibt Vennebusch noch Erganzungen
zu den Folio-Handschriften, die er im ersten Teil beschrieben hat, namlich:
GB f° 6, 130, 168, 184, 196. Am Ende fiigt er wieder eine Signaturenkonkordanz,
ein Personen-, Orts- und Sachregister, ein Initienregister, ein Verzeichnis der ab-
gekurzt zitierten Literatur und ein Literaturverzeichnis an. Die folgenden Hand
schriften wurden nicht in : Bibliotheca manuscripta fratrum ordinis sanctae crucis,
I, Cruciferana, Nova series, No 13, erwahnt: GB 4° 37, 91, 108, 112, 128, 208.
Diese Handschriften waren uns daher nicht bekannt.
Wenn man beginnt die Beschreibung der Handschriften durchzuarbeiten, bewun-
dert man schnell die Arbeit, die Vennebusch hier geleistet hat und die Bewunderung
steigert sich noch. Die grosse Anzahl von Handschriften, die die Kreuzherren des
15. Jahrhunderts hinterlassen haben, geben eine tiefere Einsicht in ihr geistliches
Leben und ihre Spiritualitat. Das Abschreiben war fiir die Kreuzherren des
15. Jahrhunderts selbst sicher eine Bereicherung ihres geistlichen Lebens. Ihre
Handschriften sind jetzt fiir uns Quellen, urn ihr geistliches und auch wissen-
schaftliches Leben kennenzulernen. Vennebusch beschrieb nicht nur die Handschrif
ten, sondern erwahnt auch, dass ein Traktat irgendwoanders beschrieben und
dass ein solches Traktat gedruckt herausgegeben wurde. Dadurch, dass eine grosse
Anzahl von Traktaten in den Kolner Kreuzherrenhandschriften sich auch in den
noch aufbewahrten Handschriften, die aus anderen ehemaligen Kreuzherrenklostern
stammqn, befinden, hat Vennebusch fiir uns Kreuzherren das Studium der Spiri
tual! tat, der Kreuzherren des 15. Jahrhunderts leichter gemacht. Wir sind ihm

KRONIEK 12i
aufrichtig dankbar. Da wir selbst dann und wann versucht haben, die Studien
die Aufsatze oder die Biicher, die iiber die mittelalterlichen Handschriften und
deren Texte herausgegeben wurden, zu konsultieren und zu erganzen, wass wir
emmal in unserer Dissertation iiber eine bestimmte Handschrift, einen Text oder
einen Autor geschrieben haben, konnten wir jetzt anhand der Beschreibungen von
Venebusch zu unseren Notizen eine Anzahl von Verbesserungen hinzufugen. Wir
verzichten darauf, weil wir meinen, dass diejenigen, die vielleicht unsere Notizen
verwenden wollen, besser die Beschreibungen von Vennebusch nachschlagen konnen
Wir wollen noch darauf hinweisen, dass in diesen Beschreibungen drei
Kolner Kreuzherren aus dem 15. Jahrhundert besonders hervortreten, namlich:
Conradus Scheych de Grunenberg, Rodolphus de Gravia und Henricus de Buscoducis
Conradus de Grunenberg hat als Bibliothekar die Kreuzherrenbibliochek zu Koln
im 15. Jahrhundert nachhaltig beeinflusst (Vennebusch, II, S. 25), die zwei
anderen Kreuzherren waren nicht nur ,,Scriptores", sondern auch sehr wahrscheinlich
,,Autores". Ihre Arbeit fur die Bibliothek des Kreuzherrenklosters zu Koln und
inre Traktate sind ein griindliches Studium wert. Wir meinen dass das Wirken
dieser drei Kreuzherren in ihrem Kloster Gegenstand wissenschaftlicher Arbeit
sein kann.
P. van den Bosch
HET ORGELBOEK VAN DE KRUISHEREN TE LUIK. Van het Luikse
kruisherenklooster is een orgelboek bewaard in de bibliotheek van de universiteit
te Link met muziek uit de XVIe en XVIIe eeuw, dus van meesters die onder de
eigenlijke scheppers van de zelfstandige orgelmuziek thuishoren. Het boek telt
77 folios, 154 biz. Het werd overgeschreven in 1617, dus ongeveer 100 jaar
voordat Joh. Seb. Bach juist door zijn voorgangers een hoogtepunt kon bereiken
in de barokmuziek. De meest bekende naam die erin voorkomt is Jan Pieterszoon
Sweehnck (1562-1621), organist te Amsterdam. Verder ontmoeten we er Andrea
Lrabneli (1510-1586), achtereenvolgens organist te Verona en Venetie, Claudio
^er^° .(M3fl6t4) °rganiSt te Veneti"' Peter Phill>s (1560-1628) verbonden aan
de Koninkhjke Kapel te Brussel, Wilhelmus Bruno (1519-1583), organist te
Ajitwerpen (op de verder vermelde eerste plaat wordt hij op de hoestekst als
»Brown aangegeven, evenals in het verder geciteerde artikel van Dart) en Pierre
cornet, een Zuidnederlands componist van circa 1562-1633, organist te Brussel
en aan de hofkapel verbonden. Deze namen zijn allemaal bekend in de muziekgeschiedems
Tensiotte komt er, naast veel anonyme stukken ,de naam in van
Frater Gerard Scronx. Te Luik zijn er meer leden, musici, van de familie Scronx
bekend rond 1600. Frater Gerardus was wellicht organist aan de kruisherenkerk
te Luik, aldus de mening van meerdere muziektheoretici (zie verder)
Reeds in 1911 werd dit orgelboek, bij kenners beroemd, ter uitgave overgeschreven
door A. Guilmant en door A. Pirro in de reeks Archives des Mattres de I'Orgue
tome X, Ltber Fratrum Crucijerorum Leodiensiutn, bij de firma Scott te Mainz
in 1914 uitgegeven. In meerdere werken over orgelmuziek, speciaal natuurlijk van
het pnnsbisdom Luik, wordt dit werk genoemd (zie bibliografie bij J P
Depaire La Bibliotheque des Croisiers de Huy, de Liege et de Namur, Leuven
1970 II, p. 191 en 295, I, p. 99-100 en 138) en de inhoud van het orgelboek
war de componisten betreft weergegeven. Guilmant in zijn inleiding op het orgel
boek, p. X, meent dat het orgelstuk fol. 40vM2r°, waarbij de naam Fr Gerardus
bcronx genoemd wordt, van een kruisheer is die dan waarschijnlijk de organist
van de kruisherenkerk was. Strikte bewijzen waren hiervoor niet aan te geven
Biy de tot dan toe bekende namen van Luikse kruisheren was geen Scronx temg

122 KRONIEK
te vinden. We zouden ons eigenlijk ook moeilijk kunnen voorstellen dat de
kruisheren, die als canonici regulares als hun eerste taak de verzorging van de
liturgie zagen, een organist van een andere orde in hun kloosterkerk zouden gehad
hebben. Ze hadden een orgel dat door de Naamse kruisheer Herman Pietkin
gebouwd was, die ook orgels bouwde voor de kloosters van Hoei, Namen, T>oornik,
Maastricht en Dusseldorf (H. Van Hasselt, Geschiedenis van het klooster der
kruisheren te Maastricht, in de Publications de la Soc. d'Histoire et Arch, du
Limbourg, 39, 1903, p. 65-66). Toch lagen de feiten enigszins anders dan men
zou denken. Dit bleek uit een artikel van T. Dart, The Organ-book of the Crutched
friars of Liege, in 1963 verschenen in de Revue Beige de Musicologie.
Belgisch Tijdschrift voor Muziekwetenschap, t. XVII, p. 21-28. Dart heeft dit
handschrift tot in de details beschreven, al staan in zijn inleiding over de ge
schiedenis van de orde nogal enkele fouten. Het was een van de schatten van de
kruisherenbibliotheek, terwijl de bibliotheek zelf in de tijd van Saumery, Les
Delices du Pays de Liege, dus in 1738 een van de bezienswaardigheden van de
stad Luik was. Dit handschrift is op uitzonderlijk dik papier geschreven, zodat
het watermerk niet te zien is. De 54 orgelstukken zijn overgeschreven door
iemand die zowel wat de notatie betreft als de muziek zelf op de hoogte was van
zijn tijd en het orgelrepertorium uitstekend moet hebben gekend. Hij heeft van
dit orgelboek iets moois willen maken door het te schrijven met gitzwarte inkt,
afgewisseld met paars en rood bij sommige echopassages, en het hier en daar op
te smukken door tekeningen en versieringen. Voor en na werd deze muziek
gedurende meerdere jaren gecopieerd door dezelfde schrijver, op een enkel stuk
na ; het laatste in 1617. Van de 54 stukken zijn er 38 anoniem en 14 zelfs sender
enige titel als bv. ,,fantasie" of ,,echo" zoals meerdere andere. De uitgave
Guilmant-Pirro is nauwkeurig tot in de kleinste details.
T. Dart stelt meerdere vragen : wie was de copiist ? Wie de componist van de
naamloze stukken ? Welke waren de motieven om een zo eigentijdse bloemlezing
samen te stellen, met niet-kerkelijke orgelmuziek ? Alleen de eerste vraag wil
(kan) hij beantwoorden. Hij heeft hiervoor de archieven van de Luikse kruisheren
nagezocht van 1590 tot 1630, die in het stadsarchief compleet bewaard zijn. In
1595-1596 telde het klooster een prior, twaalf fratres en zes bedienden. Dat jaar
komt een Frater Matheus voor vanwege uitgaven voor kleren, terwijl het volgende
jaar er ,,Matheus organista" staat en de volgende jaren weer Matheus tot 1603.
Dan verandert blijkbaar de boekhouding ; waarschijnlijk krijgen de kruisheren dan
geld voor hun kleding. Van 1595 tot 1603 op z'n minst kunnen we dus zeggen
dat Frater Matheus organist was (in de relicten van het generaal kapittel komt hij
nergens voor). Zeker vanaf 1610 is er een nieuwe organist. In de rekeningboeken
vindt men dat jaar: ,,Ex parte Wilhelmi Huetii organista nostri ceci... I fl. X b
(waarschijnlijk brules, kleine koperen muntjes die in het Luikse prinsbisdom gemaakt
werden. Het zijn geen uitgaven aan de organist, maar inkomsten van hem)
waar nog bij staat: ,,quorum XXV post mortem ipsius sunt perpetui". (Stort hij
geld voor een stichting ? Dart geeft hierover geen uitleg, daar het vermelden als
organist voor zijn vraag volstaat). Voor 1611, 1612 en 1613 staat er weer: ,,Ex
parte Wilhelmi Huetii caeci organistae nostri hered (Dart vult in ehereditamento) ...
I fl. X b., post mortem cuius manent conventui XXV fl. X b." Van 1614 tot
1616: ,,Ex parte Wilhelmi Huetti caeci organistae nostri ad vitam ... I fl. X b."
In het volgende boek van 1617 tot 1631 wordt blijkbaar weer een heel andere
methode gebruikt. Het lijkt een samenvatting van verdwenen boeken van vorige
jaren. De naam Huet komt er niet meer in voor .Toch is er een deel voor 1618
tot 1619, geschreven door Frater Anthonius Fiacre na de dood van zijn voor-

KRONIEK 123
ganger, waarin hij een kwitantie noteert van 12,50 fl., die (kwitantie) hij ontving
,,a Domino Cornelio, nomine Gulielmi organiste nostri pro termine Johannis
1619". Deze Cornelius werd ook reeds vermeld in 1615 toen 'n zekere Johannes
Cornet 25 fl. rente betaalde ten bate van Catharina, de vrouw van Cornelius, als
gedeelte van de rente die verschuldigd was aan de blinde organist Wilhelmus
Huet. Na deze wat ingewikkelde gegevens concludeert T. Dart dat Catharina voor
de blinde organist het huishouden deed en met haar man Cornelius over hem
waakte. In januari 1623 staat er nog eens : ,,Recepta a Guilhelmo organista nostri(?)
12,50 fl." en in april 1624: ,,Recepta a Guilhelmo organista nostri (sic) 25 fl."
(Dit zijn blijkgaar geen uitgaven voor de organist maar ontvangsten van hem.
Wellicht woonde hij in een huis van de kruisheren ?). In elk geval was die
blinde Wilhelmus Huet van 1610 tot 1624 organist van de kruisheren. Hij kan
dan onmogelijk het orgelboek geschreven hebben.
Maar tussen de stukken staat een ,,echo" van Fr. Gerardus Scronx. Hij is als
componist verder onbekend, hoewel een Lambert, een Daniel Raymond en een
Arnold Scronx bij Auda, La Musique et les Musiciens de I'ancien Pays de Liege
p. 154 en 162 terug te vinden zijn. Dezelfde kruisherenarchieven waarover boven,
bevatten echter meermalen de naam. De econoom noteert in 1600 en 1611 een
Frater Gerardus, dus te onbepaald om hem met G. Scronx te vereenzelvigen. Maar
in 1619 staat er twee maal dat de econoom van Frater Gerardus Scronx een
bedrag ontving voor missen en dat hij meermalen geld uitgeeft ,,Griffario Scronx".
In 1621 ontving hij drie maal geld voor missen van Frater Gerardus Scronx, in
1622 eveneens. Zou deze Frater Gerardus de schrijver zijn ? Hij was ,,griffarius"
dus n schrijver of copiist, een ontwikkeld man. Volgens Dart ook een devoot
en edelmoedig weldoener, wat uit de gegevens niet zo duidelijk blijkt. Dart komt
tot de eigenaardige conclusie die we letterlijk aanhalen : ,,He appears to have
been the responsible and senior member of the community though not himself
a professed Friar-an oblate, in fact, typical of those drawn from the better classes
of the City". Uit die rekeninguittreksels zou m.i. de conclusie gewettigd zijn
dat Gerardus Scronx wel een lid van de Luikse communiteit was. We kunnen het
met Dart eens zijn dat hij ten gunste van de communiteit financiele handelingen
stelde, als men het afgeven van stipendia voor missen en aankopen van een of
ander als zodanig beschouwt. Daar er dan ,,griffario" staat kunnen dat materialen
voor 2i;n schrijfwerk geweest zijn. We zien echter geen reden om hem daardoor
tot een ouder en verantwoordelijker niet geprofest lid van de communiteit te
maken. Max Seiffert, in de editie van de werken van Sweelinck van 1943,
p. XIV, door Dart aangehaald, maakt van Gerardus Scronx iemand die ,,wellicht
in Zmd Duitsland geboren was". We kunnen het met Dart eens zijn dat het veel
waarschijnlijker is dat hij van de Luikse familie Scronx voortkomt. Na al het
voorgaande zouden we gerust de conclusie trekken dat Frater Gerardus Scronx
een kruisheer van Luik was, de schrijver van het orgelboek en de componist van
de ,,echo". r
Dart geeft verder nog uitleg over de gekozen stukken en vele bijzonderheden
die voor muziekhistorici belangrijk kunnen zijn, zoals de collecties waaruit de
stukken werden overgeschreven en om welke redenen. Maar om op grond van
het overnemen van stukken van Sweelinck, organist van de protestantse kerk te
Amsterdam, te concluderen tot een oecumenische geest in het begin van de
XVIIe eeuw lijkt toch wel ver gezocht. Sweelinck was van huis uit katholiek en
er zijn geen bewijzen aanwezig dat hij tot het protestantisme ^verging (vgl.
H. W. Alings, Jan Pieterszoon Sweelinck in Ons Amsterdam, XIV, 1962, p. 272-
278 en T. Koopman, Jan Pieterszoon Sweelinck, ibidem, XXXII, 1980, p. 37-39,

124 KRONIEK
speciaal p. 39). De ,,echo" van Scronx noemt Dart een knap gecomponeerd maar
weinig gei'nspireerd stuk. Waar een heel stuk lang het echo-effect speelt, zal er
trouwens alleen bij de grootsten veel inspiratie aan te pas komen.
Voortaan zullen bovengaande beschouwingen geen zuivere theorie meer voor
ons blijven, maar practisch worden door meerdere plaatopnamen, waardoor we
een gedeelte uit het Luikse orgelboek kunnen beluisteren.
In de reeks Organa Belgica, plaat III (Zephir Z 06, ed. Schott, Brussel) werden
twee (?) Echos van Gerard Scronx opgenomen uit het Luikse orgelboek, de enige
muziek die van hem bekend is, al is het mogelijk dat ook meerdere of alle anonyme
stukken die hierin voorkomen van zijn hand zijn. Maar daarvoor ontbreken de
bewijzen.
Belangrijker is echter de uitgave waar kruisheer K. Cools van Maaseik onze
aandacht op vestigde, nl. een Anthologie de I'Orgue Liegeoh door Bernard
Foccroulle, drie langspeelplaten met Luikse orgelmuziek, waarvan kant 2 en 3
helemaal aan het orgelboek van de kruisheren gewijd zijn (uitgave Ricercar, 004-6).
De muziek van de drie platen is uitgevoerd op oudere orgels. De eerste plaat
helemaal op het orgel van Thorembais-les-Beguines (Waals Brabant), de eerste
kant van de tweede plaat op het orgel van de O.-L.-Vrouwekerk te Maastricht, en
de rest op het orgel van de Sint-Martinuskerk te Gronsveld (Ned. Limburg).
Kant 1 bevat drie oudere stukken van de XlVe en XVe eeuw uit het Buxheimer
Orgelbuch en verder muziek van Simon Lohet, Luikenaar, gestorven 1611. Kant
2 en 3 uit het kruisherenorgelboek bevatten tien stukken van anonyme meesters,
een van Peter Philips, twee van Sweelinck, twee van Gabrieli, een van Merulo en
een ,,echo" van Scronx. Kant 4-6 is gevuld met latere Luikse meesters uit de
XVIIe en XVIIIe eeuw. Men vindt bij de platen een brochure op groot formaat
en rijk geillustreerd, met van J. P. Felix een historisch overzicht van de orgelbouw
in het prinsbisdom Luik p. 4-8 (tekst in drie kol. in 't Frans, Engels en Duits) ;
van J. Lejeune een overzicht van de orgelmuziek p. 9-15 ; waarbij het kruisheren
orgelboek met een hele pagina tekst en daarnaast drie foto's van biz. uit het
orgelboek, ,,dat enig is in zijn soort" twee biz. in beslag neemt. Meerdere stukken
zijn geidentificeerd terwijl men zich van de anonymen kan afvragen of ze van
Gerard Scronx of van andere Luikse componisten zijn. Dit boek ,,gaat in belangrijkheid
de grenzen van het prinsbisdom ver te buiten" en is door zijn varieteit
een bloemlezing van de toen in Luik gebruikte orgelmuziek. De vraag: ,,wat
speelde een Luiks organist in het begin van de XVIIe eeuw" vindt men hier
opgelost. De notering is interessant omdat de copiist notenbalken van tien regels
gebruikt voor beide handen samen. Al zijn in de uitgekozen stukken op de plaat
gelijkenissen met andere orgelmuziek te vinden, wat trouwens in alle tijden het
geval zal zijn, toch is er ook een originele trek omdat zo vaak de recitatiefstem
haar eigen weg gaat, als 't ware geifsoleerd van de begeleiding (vgl. de nrs 3, 5 en
7 op kant 2, evenals nr 7 op kant 3 dat een spel van vraag en antwoord is
tussen twee stemmen (p. 10). De ,,echo-stukken" zijn niet opgevat zoals dat later
gebeurde, dat een zachte passage de echo van een sterkere is, maar zo dat de
klankkleur in de tweede passage verandert, wat in het handschrift soms wordt
aangeduid door de ,,echo" in rode inkt te schrijven. Waar Lejeune naast dit
,,document capital" andere orgelboeken en componisten behandelt, laat foij bij
Henri Du Mont uitkomen dat deze door het Liber Crudferorum niet is beinvloed.
Terwijl Lambert Chaumont en H. Du Mont Franse invloeden ondergingen, is dit
bij het kruisherenorgelboek niet het geval. Kant 4 en 5 van de platen worden
ingenomen door Du Mont (1610-1684) en Chaumont (+ 1695) samen met een
interessant anoniem handschrift van begin XVIIIe eeuw. Kant 6 is op een enkel

KRONIEK 125
stukje na, helemaal gevuld met muziek van ,,Monsieur Babou", voornaam onbekend,
muziek van rond 1709-1710, met Franse maar ook duidelijke Italiaanse invloed.
Tot slot geeft het boekje ons de korte geschiedenis, beschrijving, samenstelling en
foto's van de drie voor deze platen gebruikte orgels p. 16-19 en besluit op p. 20
met een uitgebreide bibliografie. Een bijzonderheid is nog dat p. 2-3 waar heel
de opgave van, de opnamen wordt weergegeven, bij elk stuk ook de gebruikte
registers worden aangeduid, terwijl men bij de langere stukken heel de registratie
volgen kan. Dit is een uitgave die alle lof verdient en voor orgelliefhebbers een
kostbaar geschenk zal zijn, zoals het dit voor de kruisheren is die nu eindelijk
kunnen horen hoe rond 1600 in de kruisherenkerk te Luik de diensten door
orgelspel werden opgeluisterd.
A. Ramaekers
LUIK. Dr. Walter Baier hat in seinem Buch, Untersuchungen zu den Passionsbetrachtungen
in der Vita Christi des Ludolf von Sachs en, (s. Clairlieu, Jg. 38,
1980, S. 14.37) die Meinung vertreten, dass Ludolf von Sachsen in seinem Werk
Vita Christi sehr oft das Werk Vita Christi, abgefasst von Michael von Massa
O.S.A., zitierte. Baier hat auch den Text dieser Vita Christi von Michael von Massa
in einer Kolner Kreuzherrenhandschrift (Koln, Stadtarchiv, GB 4, 242, Fol. 104 ff.)
entdeckt. Baier behauptete also, dass Michael von Massa eher das Leben Jesu
beschrieben hatte als Ludolf von Sachsen. Prof. C. C. de Bruin (Leiden, Niederlande)
sah in dem Text der Kolner Kreuzherren eine lateinische Vorlage fur mehrere
mittelniederlandische Leben Jesu. Er meinte aber auch, dass der Kolner Text j linger
sei als das Leben Jesu, abgefasst von Ludolf von Sachsen. Baier widersprach also
der Meinung des Professors C. C. de Bruin. (C. DE Bruin in Nederlands Archief
voor Kerkgeschiedenis, Nieuwe Serie, LIX, 1978-1979, p. 216-219. Da wurden
auch zwei Aufsatze veroffentlicht, die beide fur die Meinung des niederlandischen
Professors eintreten und der Behauptung des Doktors Walter Baier widersprechen :
1. Dr. J. M. Willeumier-Schaly, Is Michael de Massa de auteur van de Latijnse
Grondtekst van het zgn Pseudo-Bonaventura-Ludolphiaanse Leven van Jezus ?
(Nieuwe Serie. Deel LX, 1980, afl. 1, p. 1-10 ; 2. Dr. F. L. G. Stenten, Is het
Pseudo-Bonaventura-Ludolphiaanse Leven van Jesus ouder of jonger dan de Vita
Christi van Ludolphus van Sachsen? (Deel LX, 1980, afl. 1, p. 11-21). Der
Zweite Autor verfasst seine Ideen deutlicher und klarer als die erste Autorin. Er
benannte die von ihm besprochenen Werke : A. B. und C. Hierdurch ist sein
Autsatz zu lesen und ist sein Gedankengang zu folgen. Die erste Autorin tat das
nicht. Ihr Gedankengang ist manchmal gar nicht zu folgen. Man weisst nicht immer
iiber welchen Werk sie schreibt. Wunderlich ist auch, dass beide Autoren ohne
Argumente annehmen, dass die Zuschreibung des Lebens Jesu in einer Leipziger
Handschrift (der Text dieser Handschrift stimmt mit dem Kolner Text iiberein)
an Michael von Massa falsch ist, und das z.B. die Zuschreibung einer Passio Jesu
in einer Briisseler Handschrift gut ist. Wenn man seiner Sache so gewiss ist, ist
es auch nicht notig, so oft das Wort ,,wahrscheinlich" oder ein ahnliches Wort zu
gebrauchen. Wir sind gespannt, was Dr. Walter Baier auf diese Behauptungen
antworten wird.
P. van den Bosch
MAASEIK. In 1980 werd Willem Sangers, kruisheer van Maaseik, 65 jaar en
was 40 jaar priester. Zijn vrienden wilden bij deze gelegenheid hun vriendschap
en achting uitdrukken in een boek dat natuurlijk ,,waar" maar juist daardoor niet
,,ernstig" mocht zijn. Zijn opvolger als leraar geschiedenis aan het H. Kruiscollege

126 KRONIEK
te Maaseik werd met de opdracht belast. Geholpen door vele anderen, stelde
Roger Janssen een boek samen van meer dan 600 biz. ,,Alternatieve" Miscellanea
Pater Sangers. Rondwandelingen in het zwerversleven van Pater Willem Sangers
o.s.c, Maasdik, 1980, met talloze foto's en illustraties, meer dan tekst. Het werd
geen compacte ernstige biografie maar toch een boek waarin en waardoor iedereen
pater Sangers, zijn aard en zijn werk zal leren kennen en waarderen. Tekst, foto's,
cartoons, tekeningen, grappen, brieven, recensies, kraritenknipsels en officiele documenten
wisselen elkaar af, zoals in het leven van pater Sangers ernst en luim
zich steeds afgewisseld hebben. R. Janssen begint met een geestige inleiding
waarin hij een karaktertekening geeft van zijn ,,onderwerp" : de historicus, leraar,
conferencier, schrijver, predikant, zwerver, carnavalverdediger en vierder, en stichter
- in materiele en geestelijke zin - -van een woonwagenkamp dat als doel heeft de
bewoners te integreren in de samenleving en alle discriminatie te bannen. De
miscellanea zijn gevarieerd, het is een ,,visuele biografie" zoals schrijver in de
slotbladzijde zegt. Men zoeke hier niet wat de auteur en zijn vrienden niet hebben
willen geven, maar geniete van de afwisseling van anecdoten, foto's en grappen,
maar ook van de vele documentatie die hier werd bijeengebracht en die niet
alleen de persoon van W. Sangers raakt maar ook zijn vele ondernemingen en
werken. Leven en verdiensten yinden we kort en objectief in inleiding en onderschriften
terug ; we ,,zien" ze wijd en breed in de rest van het boek, te beginnen
met de geboorte-acte en het geboortehuis tot en met de vele ernstige en carnavaleske
decoraties die Sangers voor zijn werk en voor zijn humor kreeg. Men kan dit boek
niet bespreken ; men moet het ,,lezen en kijken". We willen hier enkele historische
waarden onderlijnen: de inleiding; het verzamelen van een massa documenten,
foto's, krantenknipsels, brieven van Sangers zelf en van allerlei hogere instanties ;
de uitgegroeide bibliografische lijst van 286 nummers. Alleen wie ooit zelf een
bibliografie van enige omvang heeft samengesteld, weet hoeveel speurwerk en
geduld hiermee gemoeid is. Noteren we nog p. 240-242 (de paginering ontbreekt
zodat het moeilijk is iets juist aan te geven en op te zoeken) een Latijns gedicht
van de Emmerichse kruisheer Conradus Keunen in 1798 aan kardinaal Franckenberg
van Mechelen, die te Emmerich gastvrijheid genoot, waarvan het origineel in 1976
door een franciskaan van Hasselt in bezit van W. Sangers kwam.
Daar dit boek niet in de handel is en als vriendengave moet worden beschouwd
past hier geen kritiek. Het is een originele hulde aan een origineel man. Wei
•hopen we dat Roger Janssen gebruik heeft gemaakt van de gelegenheid dat hij de
kamer van W. Sangers ongestraft kon doorsnuffelen, om de originele brieven en
documentatie te ordenen, zodat ze niet vroeg of laat het lot ondergaat dat vele
originele waardevolle brieven reeds ondergaan hebben in de loop der tijden, nl. de
opruiming en verbranding door mensen die houden van netheid en orde. Voor een
uitgebreide bespreking zie Het Belang van Limburg van 9.8.1980.
Voor hen die deze omvangrijke uitgave niet meer konden bemachtigen, verscheen
een verkorte, soms aangevulde, biografie, waar ook de reeks bibliografica belangrijk
uitgebreid werd. Dit boek van R. Janssen, met cartoons van Segge (Gerard Segers),
Gesigneerd Pater Willem Sangers, Maaseik, 1981, 108 biz. is tevens het eerste deel
van een nieuwe reeks : Cultuurdragers van het Maasland. In zijn inleiding weet
R. Janssen het veelzijdige werk van W. Sangers naar waarde te schatten, met zijn
sterke en zwakke kanten. In het hoofdstuk Jeugd en Studententijd wordt even de
figuur van kruisheer S. Drost belicht, terecht wat zijn vorsingswerk, maar toch wel
ten onrechte wat zijn leraarschap en vormende invloed op de studenten betreft.
Misschien heeft hij die in vroegere jaren wel gehad, maar zeker niet meer in de
studententijd van W. Sangers. Deze wordt verder getekend als geschiedenisleraar,

KRONIEK 127
vorser en schrijver, promoter van ,,de beide Limburgen" door rondleidingen, voor-
drachten, dialectgebruik, het doen waarderen van het Limburgse cultuurpatrimonium,
de oprichting van de ,,Maasketen Jan van Eyck, de banden met het Rijnland en
het grote aantal historische uitgaven. Een en ander wordt geillustreerd met stukjes
van W. Sangers zelf. Hij zette zich ook in voor de schuttersgilden, voor de oude
Maaseikse architectuur, kunst en historie, voor Siemkensheuvel en voor de carnaval-
viering. Op p. 58-64 volgen enkele gedichten »- van de vele - die aan W. Sangers
werden opgedragen en van p. 66 af de nu tot 321 nummers uitgebreide biblio-
grafie. 'n Proficiat aan pater Sangers voor zijn jubileum, aan Roger Janssen voor
deze prettige en rijke gedenkboeken.
A. Ramaekers
In Het was met ... 1940, Geistingen, 1979, 66 biz., (gepolycopieerd, uitgave in
eigen beheer E.H. D. Snijders, Pelserstraat 33, 3680 Maaseik) verzamelde kruisheer
D. Snijders drie, zoals hij zelf schrijft ,,oorlogskroniekjes" uit de meidagen 1940 :
een van hemzelf toen hij als filosofiestudent vanuit Achel met 'n groep jonge
mensen naar Frankrijk moest (10 mei tot 6 juni), een van de reeds lang overleden
kruisheer Lambert Dieben, kruisheer-brankardier (van 9 mei tot 2 juni) en de
derde van J. Geerkens z.g. over zijn drie weken als soldaat. Het zijn de voor die
tijd ,,normale abnormaliteiten" die duizenden mensen meemaakten, maar die ons
hier boeien omdat de twee eerste kronieken door kruisheren geschreven werden, en
alle drie kort na de feiten aan de hand van korte nota's neergeschreven werden,
wat de authenticiteit onbetwistbaar maakt. Kleine maar evenzeer nuttige bijdragen
tot de geschiedenis van W.O. II, waar naast de soldaten ook de burgers de
slachtoffers werden, niet alleen van de Duitse inval maar ook van de wanorde
van een ongeorganizeerd leger. Het is goed dat we er nog eens aan herinnerd
worden !
A. Ramaekers
MARIENFREDE. Klaus Bambauer en Hermann Kleinholz publiceerden het
eerste deel van een verzameling Niederrheinische Inschriften, aufgezeichnet von
Anton von Dorth (1626-1695), Wesel, 1979. Van p. 41-56 bevat dit werk
inscripties van het klooster Marienfrede, zowel teksten als tekeningen van glasramen,
wapens of grafstenen. Als men het klooster wilde binnengaan over de brug, zag
men boven de poort in witte steen gebeiteld een gekruisigde Christus, omringd
door familiewapens van Johannes de Capella en zijn echtgenote Jutta de Brinen,
stichters van het klooster. Onderaan de steen stond te lezen : ,,Stephanus de
Capella et Agnes in gen Haef me fieri fecerunt A° 1583". In de kerk bevinden
zich tussen de twee zijaltaren grote grafstenen met inscripties over de dood in 1565
van Wilhelm zu der Rossou en in 1563 van Juffer Anthonis van Hunpel, genaamd
van der Impel. Onder hun wapens staat nog een tekst die het overlijden meldt
van Goissen van Witbruck in 1472 en zijn huisvrouw Druitgen... in 1478. Anton
von Dorth tekende hierbij aan dat beiden van Wesel afkomstig waren en een
zoon in dit klooster hadden. In hun ouderdom woonden ze in het klooster en
werden bij hun zoon begraven als weldoeners van het klooster. (Dominus Heggio
vertelde hem dit, staat er nog bij). Sommige inscripties van grafstenen waren
onduidelijk geworden, zodat de bezoeker van Marienfrede ze onvolledig kon optekenen.
1467 overleed Jan van Amelonck ; 15... Johan von Willich, ridder en
haefmeister ; 1480 Ott van Wylack ridder haefmeester.
Links in de glasramen staat als schenker in 1470 Henrich van Wijtenhorst,
terwijl daarboven de namen staan van ridder Otto van Wijlack en zijn huisvrouw

128 KRONIEK
Ida van Stumelen. Onderaan staan twee wapenschilden. Idem met wapens : 1475
van Wylack en ... Mechtelt van Brempt zijn huisvrouw. Boven tegen het gewelf
van de kerk staat ,,1476"; onder, midden tegen de kerkmuur: ,,Ao Dmi 1613"
met 'n kruisherenkruisje. Weer tekent de bezoeker in 'n nota aan dat hij van
,,dn. procurator Hech" hoorde dat het eerste jaartal aangaf 't jaar dat de gewelven
gemaakt werden ; het tweede dat konvent en bewoners na de oorlog in hun rechten
werden hersteld.
Op het koor op mooie witte grafstenen staan in oudfrankische letters de inscripties
(hier kort samengevat) : 1578 stierf Bilia van der Los ... van der Horst; in 1579
Joh horst, ridder maarschalk ; daaronder de twee wapens. In 1505 Ridder
van Wylich, drost te Hervenheim, met wapen. In 1550 Joffer Anna van Swanenburg,
Erffhaffmeisterin ; 1509 Johan van Wylich, drost te Huissen; in 1514 Elberta
van Borzeler, Erffhaeffmeisterin van het land Cleve ; 1500 stierf Dirck van Wijlich
(eronder de twee wapens). In 1428 Wolter van der Gruijthuys; in 1521 ,
erfhofmeester van het land van Cleve; in 1576 ; in 15... dochter van Diepenbruch
(telkens de wapens).
In 1553 Jan Buren, drost van Dijnslaken ; 15... zijn vrouw Anna von Wylack
(met wapens). In 15... Adolff van Wijlach, drost te Ringenberg; 1570
Elisabeth In 1470 Johannes de Capella, stichter van dit huis ; in 1414
Johanna de Brieven, zijn huisvrouw (de bezoeker van Marienfrede van de 17e
eeuw heeft dit jaartal niet juist opgetekend), eronder de wapens.
Op 10 april 1570 stierf Pater Heer Derrick Hendrich van Rees, prior van dit
huis. Op 2 mei 1662 pater Andreas Bolsterus, prior van dit huis. Op 30 Jan. 1676
Johannes Spijck, prior van dit huis en gedurende 33 jaar hier geprofest prior
1656-1676. Op p. 53 volgen nog meerdere prioren :
,,Ipso die Sancti Nicolai 1519 frater Nicolaus Braichman, prior van dit huis.
In 1540, 18 juni fr. Arnoldus Rees, prior van dit huis.
In 1516, 23 dec. fr. Arnoldus Gladbach, prior van dit huis.
In 1580, 21 mei fr. Jacobus Linzen (?), prior van dit huis en conventualis van
St Agatha.
Verder : 1572 ... dochter van der Impel van Diepenbroich (met wapen).
1500 Lisbet dochter van Hetterscheidt van der Impel (met wapen).
Dan volgt : ,,D. Johannes Berckenfeldt modernus Prior, filius est ... defunctus
Judini ter Borg" en ,,D. Conradus Hegh, Erckulensis, pater Procurator inde donatus
aet. 65. Waren zij prior en procurator toen schrijver van dit optekeningenboek
Marienfrede bezocht ?
Op p. 55 enkele inscripties op glasramen : links van het koor : Derek van Wylack
Erffheifmeister von Cleve. Elisabeth Byland und von Sumbreij (met wapens) ;
Willem van der Horst, erfmaarschalk en Hille van der Loe, vrouw van der Horst
(met wapens).
Tenslotte volgt een biz. volgetekend met wapens in 'n glasraam van Derick
van Wijlack en daartegenover in hetzelfde glasraam ,,Bijlandt".
Deze biz. vormen een welkome aanvulling bij de vele gegevens over Marienfrede
die door meerdere hss bekend zijn en waaruit, naar we hopen binnen niet te
lang tijd, een monografie over Marienfrede groeien kan.
A. Ramaekers
MAASTRICHT. Bij Van Gorcum, Assen (Nl.) verscheen: Prof. Dr. J. G.
Timmers : De Kunst van het Maasland, Deel II, 1980, 385 pag. De auteur beschrijft
in dit tweede deel de Gotiek en de Renaissance. Een van de drie grotere
gotische kerken in Maastricht is de nog bestaande Kruisherenkerk. De auteur

KRONIEK 129
yertelt in het kort de ontstaansgeschiedenis van het Kruisherenklooster. Daarna
licht hij de bouwgeschiedenis van de kerk toe en beschrijft de huidige toestand
van de kerk (p. 50 en 51). Hij illustreert zijn verhaal met een paar minder
geslaagde foto's. Het uit de Kruisherenkerk stammende sacramentshuis, waarvan
de schamele resten in het Bonenfantenmuseum in Maastricht bewaard worden,
vermeldt hij op p. 239 en 327. Uitvoeriger bespreekt hij de nog in de kerk
aanwezige gewelfschilderingen met episoden uit het leven van de H. Gertrudis
van Nijvel (p. 265-267). Voor de omslag van het tweede deel is een zeer mooie
afbeelding van een van de zijkanten van het St. Odiliaschrijn te Kerniel, namelijk
de moord op deze heilige, gebruikt. Daarom kon men verwachten, dat de auteur
de beschilderingen van dit schrijn zeer uitvoerig zou beschrijven. Hij doet dit
echter slechts kort. Een vraag is, of de beschilderingen tot het tijdperk van de
gotiek behoren ? De auteur gaat op al de problemen rond dit schrijn niet in. Een
apart hoofdstuk besteedt de auteur aan de beroemde edelsmid uit Aken: Een
overgangsjiguur tussen gotiek en renaissance: Johan van Roitlingen (p. 203-211).
De ciborie-monstrans, die deze kunstenaar voor de Kruisherenkerk te Aken vervaardigde,
vermeldt de auteur in enkele regels (p. 210). In dit boek, toch wel
rijk aan gegevens en afbeeldingen, is ook een afbeelding van het koorgestoelte in
de Kruisherenkerk te Maaseik opgenomen (p. 240).
P. van den Bosch
ROERMOND. In Bijdragen voor de gesch. van het bd Haarlem, dl. 29 1905,
heeft p. Dr. Bonaventura Kruitwagen OFM gewezen op het grote belang van de
studie der middeleeuwse verzamelingen ,,Exempelen en Legenden". Inhoudelijk
zijn ze van geringe historische betrouwbaarheid, maar ze tekenen het gewone
dagelijkse leven van die tijd, en geven ook een kijk op het religieuze leven.
In vermeld artikel vindt men ook genoemd een 'Referendarium exemplorum' afkomstig
uit het Kruisbroedersklooster te Roermond (p. 341 voetnoot). (vgl.
P. van de Bosch, De bibliotheken van de Kruisherenkloosters in de Nederlanden
voor 1550, p. 627, noot 310). De schrijver van dit werk was de karthuizer Albert
van Arnhem, bijgenaamd Kivert (f 1449), niet te verwarren met zijn naamgenoot
die prior was van de karthuize te Arnhem.
Het Referendarium bevat 7 distincties : over het H. Sacrament (39 hoofdst.) ;
over de H. Maagd (91 h.) ; over Christus' Geboorte (77 h.) ; over het H. Kruis
(39 h.) ; over de deugden (61 h.) ; over de ondeugden (147 h.) ; over de overledenen
(63 h.).
Het Roermondse handschrift wordt vermeld door: Th. Petraeus, Bibliotheca
Carthusiana, Coloniae, 1609 ; door G. J. Vossius, De historiis latinis, III, 6, en
in diens Opera omnia, torn. 4, Amstelodami, 1699 ; door Valerius Andreas,
Bibl. belgica, Lovanii, 1643, p. 36 en C. J. Moretius, Theatrum chronologicum
sacri Carthusiensis Ordinis, Taurini, 1681, p. 83, n. 48.
Kruitwagen stelde de vraag: ,,Zou het handschrift van dit werk nog te vinden
zijn ?" In een latere notitie geeft hij als mogelijke vindplaats het Staatsarchief te
Brussel aan, waar meerdere zaken van het Roermondse klooster zijn opgeborgen.
Maar L. Heere, die in zijn artikel Het Roermondse Kruisherenklooster in PSHAL,
t. 77, 1941 deze archivalia ruimschoots heeft benut, rept met geen woord over dit
handschrift. Men moet wel tot de conclusie komen, dat het als verloren moet
worden beschouwd. Dat het een interessant handschrift was, moge uit deze notities
duidelijk zijn.
C. van Dal

130 KRONIEK
SINT-AGATHA. Archivaris H. Douma publiceerde in Merlet (Uitgave van de
Archiefdienst ,,Land van Cuijk") jg. 16, 1980, nr. 4, o.a. een artikel : Kerkschatten
van Cuijk in 1665 tijdelijk te Venlo in veiligheid gebracht (p. 116-120). Het
betreft hier kerkschatten van de parochiekerk van Cuijk, die van 1653-1799 in
handen van ,,Aanhangers van de Gereformeerde religie" was. H. Douma vond
in de oudste Doop-, trouw- en begrafenisregisters een aantal aantekeningen hier-
over. In dit artikel noemt Douma het Kerkenhuis onder St. Agatha, voorheen een
hoeve van het Kruisherenklooster onder de naam van de Kamer (p. 117). Aan het
slot geeft hij een aantekening van G. Golt, prior van St. Agatha, aver de preekstoel
in het Kerkenhuis te Oeffelt en een aantekening over een taxatie van goederen
van het klooster St. Agatha op 20 September 1656.
P. van den Bosch
WUPPERTAL-ELBERFELD ist reich an Kirchen. Es war eine gute Idee des
Rheinischen Vereins fiir Denkmalpflege und Landschaftsschutz, ein Heft iiber die
Baugeschichte dieser Kirchen herauszugeben : Klaus Pfeffer : Die Kircbenbauten
in Wuppertal-Elberfeld (Rheinische Kunststatten, Heft 229), 1. Auflage, 1980,
39 S. Wir finden in diesem Heft kurz die Geschichte von 13 Kirchen. Von diesen
Kirchen sind vier katholisch und von diesen vier katholischen Kirchen wurden
zwei den Kreuzherren anvertraut: die St. Laurentiuskirche und die St. Suitbertuskirche.
Dieses Heft ist eigentlich mehr als die Baugeschichte der Kirchen, es
enthalt viel Material iiber die Entwicklung des religiosen und Kirchlichen Lebens
in Wuppertal-Elberfeld. Breiten Raum nimmt die Beschreibung der St. Laurentius
kirche ein. Die St. Suitbertuskirche wird sehr ,,stiefmutterlich" behandelt: in nur
zwei Satzen. Wertvolle Abbildungen erganzen diese Arbeit von Klaus Pfeffer.
P. van den Bosch

DRUK N.V. VONKSTEEN
M ARKvTPLEIN 33
8920 LANGEMARK

CLAIRXI
■•■ Kruishi
enmaal ot I bladzijdcn ;
I . id, n : ■ r numv
ojwel tils (lubbele jfitirgting op m anderd bladztj,
en meded . .
Dr. A. Ramaekt;.- ■ • B ; ■■■ A -: ■ (Belgte).
r BELGIE :
Voor NEDERLAND :
ADRESSEN VAN DE MEDEWERKERS :
Geschigflkundige Knng ,,CLi.
Dti. ■ ■'. ■ rsfoft
■ Clairlh
Dr. A. RAMAEKERS, Githarioadal 3, 3590 Hamont-Achel
'/AN DAL, Daam l?ockcin. KG Amersfoort
J. SCHEERDER, Daam Fockemalaaii !0, 3818 KG Amersfoort
Dr. P. VAN DEN BOSCH, Kreuzhei i"0 Bonn-Bcuel 3
F. MARCUS, Peeterstraat: la, 3290 Di
Dr, G. REIJNDERS, Fr. Eberstass. . ;k) Wuppertal i