web-versie - Xs4all

Rudolf Steiner in Nederland 1904 – 1908
Rudolf Steiner bezocht Nederland
acht keer: in 1904, 1908, 1913, 1921,
1922 (2x), 1923 en 1924.
Hij hield hier ruim 90 voordrachten
en toespraken.
Helaas zijn er vrijwel geen foto’s
bewaard gebleven. Gelukkig heeft
vooral Elisabeth Vreede ijverig
materiaal verzameld: affiches,
programma’s, entreekaartjes,
krantenknipsels, enz.
Het eerste bezoek in 1904 vond plaats ter gelegenheid van het
‘First Annual Congress of the Federation of European Sections of
the Theosophical Society’ (ondanks het feit dat het programma
hiernaast spreekt over het 2e congres). Een jaar eerder in 1903 was
hij in Londen bij een vergelijkbaar congres, maar toen was er nog
geen sprake van een Europese federatie.
Er is één ooggetuige-verslag overgeleverd van Steiner’s optreden bij
deze beide gelegenheden:
Nooit zal ik de indruk vergeten die de eerste ontmoeting met Rudolf
Steiner op me heeft gemaakt. Er zou juist een bijeenkomst beginnen,
toen een man de zaal binnenkwam: donker, slank, rechtop, schraal,
in een bijna priesterlijke lange jas; een gezicht vol vuur, vol uiterst
gespannen oplettendheid, vol beheerste wil; zo duikt het beeld uit
mijn herinnering op. Ik was zó onder de indruk dat ik mijn buurman
aanstootte: “Kijk nou, wie komt daar binnen?!” In het overweldigende
van deze indruk lag in kiemvorm al alles verborgen wat tot mijn
verdere levenslot zou voeren. [...]
Ook zijn woorden griften zich diep in mijn herinnering; echter
niet omdat ik er zozeer ‘ja’ op zei! Integendeel, de hele wijze van
spreken beviel me niet. In die vroegere tijd sprak Steiner met een
buitengewone kracht, met een geweld van temperament dat alles wat
men ook later nog als vuurkracht aan hem kon beleven, ver overtrof.
[...]
Ook de inhoud van wat hij toen zei, wist mijn jeugdige bijval niet te
wekken. [...] Zodoende bleef alleen de buitengewoon sterke indruk
van deze eerste ‘ontmoeting’ over. Maar het lot, dat de mens met
zo’n zekerheid leidt, bracht verdere ontmoetingen teweeg. Precies
een jaar later vond de ‘First Annual Congress of the Federation of
European Sections of the Theosophical Society’ plaats in Amsterdam.
Steiner verscheen daar met een aantal leden uit Duitsland en hield
een voordracht getiteld ‘Mathematik und Okkultismus’
[wiskunde en geesteswetenschap]. Uitgerekend over
het onderwerp van mijn studie sprak hij bij dit eerste
bezoek aan mijn vaderland. Maar ook deze voordracht
ging aan me voorbij. Ik kon er niets mee beginnen.
Elisabeth Vreede
In maart 1908 ondernam Rudolf Steiner zijn eerste voordrachtsreis
naar Nederland. De voordrachten in Duitsland trokken steeds
meer toehoorders uit het buitenland, dus dit was een logische
stap. Op 7 maart schreef Steiner aan zijn ouders en broer en zus:
“[...] Ik heb jullie zo lang niet geschreven. Maar ik ben zo veel op reis.
Nu houd ik voordrachten in Amsterdam, Den Haag, Rotterdam,
Nijmegen en andere Nederlandse plaatsen. Overigens is het hier
verschrikkelijk weer. Het is koud en regenachtig. En in Nederland is
het dan meteen erg guur, als het zulk slecht weer is.”
Congresfoto uit 1903, Londen, of 1904, Amsterdam.
Rudolf Steiner 2e rij, 3e van links.
Het Concertgebouw Amsterdam waar het Congres
plaatsvond.
STADSNIEUWS
“Theosophie, Goethe en Hegel”
Over bovenstaand onderwerp werd gisteravond
in het Nutsgebouw in een door de
Nederlandsche Afdeeling der Theosophische
Vereeniging belegde druk bezochte
openbare vergadering het woord gevoerd
door den algemeenen secretaris der Duitsche
afdeeling dr.Rudolph Steiner.
De spreker - een interessante figuur:
scherp belijnde, ascetische denkerskop
met diepliggende fonkelend-zwarte
oogen en lang naar-achter-gestreken dofzwaar
haar; bovendien een redenaar van
groot talent - ving zijn verhandeling aan
met een samenvatting van het wezen der
theosophie en van haar leer.
Hij sprak daarbij van de voor wie in de
theosophische ideeën ingeleefd zijn, zoo
vertrouwde en opbeurende, maar voor
novicen altijd nog zoo verbijsterende,
ontzag - om niet te zeggen vreeswekkende
mogelijkheid, dat de mensch de
hem direct omringende, physieke, zinnelijk-waarneembare
wereld ontgroeit en
zich bewegen en ontwikkelen gaat op een
bovenzinnelijk bestaansplan, zóó in zichzelf
boven zich zelf verheffend; de mogelijkheid,
dat de mensch - niet door tooverij
of met behulp van allerhande bijgeloof,
maar door cultiveering van in hemzelf
sluimerende zielefaculteiten - zoekt en
vindt de geestelijke grondslagen, waarop
zijn zinnelijk waarneembaar bestaan is
gebouwd. [...]
Algemeen Handelsblad,
7 maart 1908
De plaatsen waar Rudolf Steiner
voordrachten heeft gehouden
Het Vaderland, 6 maart 1908
Den Haag
Delft
Rotterdam
Amsterdam
Hilversum
Utrecht
Zwolle
Hengelo
Arnhem/Oosterbeek
Nijmegen
Rudolf Steiner 1904 Amsterdam
Het Nieuws van den Dag, 9 maart 1908
dag en datum
1904
plaats lokaliteit/adres aard titel
Δ za. 18 juni Amsterdam Amsteldijk 76 B Voorbespreking voor het ‘First annual congress of the Federation of European sections of the
Theosophical Society’
di. 21 juni Amsterdam Concertgebouw L Mathematik und Okkultismus
In: Transactions of the First annual congress of the Federation of European sections of the Theosophical
Society (autoreferaat); GA 35.
Δ di. 21 juni
1908
Amsterdam Concertgebouw L Afscheidswoorden aan het eind van het congres.
4 t/m 10 maart Voordrachtsreis door Nederland
In: Verslag van de voordrachten gehouden door Dr. Rudolph Steiner, voor de Nederl. Afd. Theos.
Ver., 4-11 maart 1908. (Dit verslag bevat referaten, samengesteld door Nederl. leden. Geen
stenogrammen)
wo. 4 maart Hilversum ‘De Vereeniging’ O Die christliche Initiation
do. 5 maart Den Haag Logegebouw,
De Ruyterstr.
L Mystik und Esoterik (Mikrokosmos und Makrokosmos).
do. 5 maart Den Haag Vrijmetselaarsloge,
Fluwelen Burgwal
O Die Initiation des Rosenkreuzers
vr. 6 maart Den Haag Logegebouw,
De Ruyterstr.
L Okkultismus und Esoterik (Kosmosentwickelung und Menschheitsentwickelung)
vr. 6 maart Amsterdam Nutsgebouw,
N.Z.Voorburgwal
O Theosophie, Goethe und Hegel
za. 7 maart Amsterdam Amsteldijk 80 L Ueber christliche Esoterik
za. 7 maart Amsterdam ‘Eensgezindheid’ L Astralwelt und Devachan, ihre Beziehung und ihr Zusammenhang
zo. 8 maart Rotterdam Bellevoystr. 83 L Das esoterische Leben
zo. 8 maart Rotterdam Nutszaal, Oppert O Die Initiation des Rosenkreuzers
ma. 9 maart Nijmegen ? L Stufen höherer Erkenntnis
ma. 9 maart Nijmegen Nutszaal O Die Initiation des Rosenkreuzers
di. 10 maart Nijmegen ? L Ueber Rosenkreuzer-Esoterik und die Entwickelung des Kosmos
di. 10 maart Arnhem Vrijmetselaarsloge O Der Lebenslauf des Menschen in geisteswissenschaftlicher Beleuchtung.
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland 1913
Het bezoek van Rudolf Steiner in maart 1913 viel
vlak na de oprichting van de ‘Anthroposophische
Gesellschaft’. Verschillen van inzicht over
inhoudelijke en organisatorische kwesties
leidden ertoe dat Annie Besant, voorzitter van de
Theosophical Society, het charter van de Duitse
sectie introk en Steiner en de zijnen zelfstandig
verder gingen.
Uit een brief aan Marie von Sivers 19 januari 1913:
“Die Wiener werden wohl wieder um den Kursus bitten zu Ostern.
Es wäre zu bedenken, ob nicht doch nach der «Cancel»ung Holland wichtig
wäre, da dort so viele zu uns streben. Frau Vreede bittet so sehr und sagt,
Ostern sei die einzig mögliche Zeit, weil dann die Menschen frei sind. [...]”.
Bij de opening van de voordrachtencyclus gaf Steiner uitleg over de
voorafgaande gebeurtenissen:
“Beste theosofische vrienden, we zijn hier bijeen voor een serie voordrachten
de eerste keer nadat die vrienden van ons die de huidige positie van ons
theosofische werk hebben onderkend, zich verenigd hebben met de leden
van de voormalige duitse sektie van de Theosofische Vereniging die – je
kunt geen ander woord gebruiken – uit onze Theosofische Vereniging
uitgesloten zijn, eruit gezet zijn. Beste vrienden, op dit ogenblik waarop ik
u mag begroeten bij deze voor mij wel heel feestelijke serie voordrachten,
is het nodig dat ik enkele woorden toevoeg aan de mooie, theosofische
welgemeende begroeting van daarnet. Dat is nodig vanwege het feit dat
onze vrienden in de nabije toekomst misschien nog vaak, hier of daar,
bij gelegenheid zullen moeten spreken over de ware toedracht van de
gebeurtenissen die zich de laatste tijd onder ons en onze vrienden hebben
voorgedaan. [...]
Om tenslotte op een hoopvolle manier te eindigen: “Daarom, beste
theosofische vrienden, lijkt me dat we deze eerste kursus die we hier houden
– die de eerste kursus is van de opgerichte Antroposofische Vereniging – als
iets heel bizonder feestelijks mogen begroeten.”
Doordat er verder slechts twee openbare voordrachten werden gehouden,
was er rond Steiners bezoek niet veel publiciteit, behalve verslagen van
deze voordrachten in de NRC, en de onderstaande stukjes.
Merkwaardig genoeg maakte deze
Overijsselse krant geen melding van
de voordracht in Zwolle op 30 maart.
Vermoedelijk was de voordracht niet
openbaar. Ook het onderwerp is nooit
bekend geworden. Het toegangsbewijs
van Elisabeth Vreede laat zien dat de
voordracht wel heeft plaatsgevonden.
In Zwolle was er een kleine maar
actieve ledengroep. Met name Andries
Terwiel speelde een belangrijke rol.
Hij vertaalde o.a. ‘Theosophie’ en de
‘Geheimwissenschaft’
in het Nederlands en
had nauw contact met
Rudolf Steiner. Hij
overleed echter jong in
1912 en was dus geen
getuige meer van dit
bezoek.
Prov. Overijsselsche en Zwolsche Courant,
25 en 29 maart
Pulchri Studio, Lange Voorhout Den Haag
dag en datum
1913
plaats lokaliteit/adres aard titel
Δ di. 18 maart Den Haag Diligentia O Wahrheiten der Geisteswissenschaft
Krantenverslag in EVA.
Δ wo.19 maart Den Haag Diligentia O Irrtümer der Geisteswissenschaft
Krantenverslag in EVA.
◊ do. 20 maart t/m Den Haag Pulchri Studio L Welche Bedeutung hat die okkulte Entwickelung des Menschen für seine Hullen und sein Selbst?
za. 29 maart
(10 voordr., ‘Zyklus’ 27)
In: Welche Bedeutung hat....(GA 145)(zonder inleiding en slotwoorden; deze bevinden zich alleen
in de Ie dr.) Nederlandse vertaling: Innerlijke ontwikkeling.
zo. 23 maart Den Haag ? L Die besondere Konstellation des Osterfestes 1913: Frühlings-anfang am Karfreitag, Frühlingsvollmond
am Karsamstag.
In: Die Welt des Geistes und ihr Hereinragen in das physische Dasein (GA 150)
ma. 24 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording tijdens de cyclus.
vr. 28 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording m.b.t. de voordr. van 23 maart(cyclus)
In: EVA
za. 29 maart Den Haag Pulchri Studio V Vragenbeantwoording m.b.t. de voordr. van 29 maart
In: EVA (2 versies)
Δ zo. 30 maart Zwolle Concertzaal Odeon L ?
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland 1919 – 1921
Gedurende de Eerste
Wereldoorlog was er
nauwelijks contact mogelijk
met Duitsland en Dornach,
waar het werk aan het
eerste Goetheanum maar
langzaam vorderde.
Pas langzaam kwam
het internationale
antroposofische leven weer op gang.
Nederland, in ieder geval Den Haag, maakte in 1919
voor het eerst kennis met de euritmie.
En op zondag 11 mei 1919 verscheen in de Nieuwe
Rotterdamsche Courant op pagina 6 onder de
kop “Aan het Nederlandsche volk” de open brief
van Rudolf Steiner, waarmee de “Bond voor de
Drieledige Indeeling van het Sociale Organisme”
in de openbaarheid trad. De brief werd ook als
losse folder verspreid, waarvan u hiernaast enkele
fragmenten ziet. En er verscheen een vertaling van de
‘Kernpunkte’. In Duitsland, waar een revolutionaire
stemming heerste, sprak Rudolf Steiner af en toe voor
zalen met duizenden arbeiders. Maar in Nederland
kwam de beweging in het geheel niet van de grond.
De revolutie van Troelstra was een jaar eerder ook al
falikant mislukt.
Rudolf Steiners eerste buitenlandse reis
na de oorlog bracht hem naar Nederland.
Tussen 19 februari en 3 maart 1921 hield
hij 19 voordrachten in 8 plaatsen. Verder
waren er vier euritmie-opvoeringen en
twee voordrachtenmet dia’s over het
eerste Goetheanum. De belangstelling was
groot. En ook de aandacht in de pers was
groot. In die tijd was het niet ongewoon
dat journalisten een heel neutraal verslag
van de inhoud van een voordracht
gaven. Ook werden er wel verslagen van
antroposofen zelf geplaatst, bijvoorbeeld
van Marie Tak van Poortvliet en Adelyde Content. Uiteraard was er ook
veel onbegrip, flauwe humor en vijandigheid.
Het laatste ‘station’, op de terugreis naar Duitsland, was Hengelo. Steiner
spreekt zelf over ‘bijzonder belangrijke redenen’ voor dit bezoek, maar
welke deze waren is niet duidelijk.
D r . R . S t e i n e r t e H e n g e l o
Op Donderdagavond 3 dezer zal Dr. Rudolf Steiner,
uit Dornach bij Bazel, die dezer dagen in eenige der
voornaamste plaatsen van ons land voordrachten houdt,
voor de Vereeniging voor Wetenschappelijke Voordrachten
hier ter plaatse een lezing houden, om 8 uur in het
Vios-gebouw.
Deze lezing zal ditmaal voor alle belangstellenden, ook
buiten genoemde vereeniging, toegankelijk zijn, daar het
bestuur meent alle plaatsgenooten, die belang stellen in
de denkbeelden van Dr. Steiner, zoowel op sociaal als op
paedagogisch gebied, in de gelegenheid te moeten stellen
hem persoonlijk te hooren.
Naar wij vernemen, zal Dr. Steiner, omtrent wiens
persoonlijkheid wij na de verslagen zijner lezingen, die
dezer dagen in de dagbladen zijn verschenen, in ruimen
kring een zekere bekendheid mogen veronderstellen,
ten onzent spreken over het onderwerp: ,,Erziehungs-,
Unterrichs- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte
der Anthroposofischen Geisteswissenschaft”.
De lezing zal in de Duitsche taal worden gehouden.
Naast sprekers denkbeelden omtrent het sociale vraagstuk
zullen vooral zijne paedagogische denkbeelden op
den voorgrond treden en zullen mededeelingen worden
gedaan omtrent eene groote, onder zijne leiding staande,
en volgens zijne denkbeelden ingerichte school.
Wij hopen, dat velen zich aangetrokken zullen gevoelen
om dezen merkwaardigen man, die in den laatsten
tijd zoo velen van zich doet spreken, te gaan hooren.
Nieuwe Hengelosche Courant 2 maart 1921
Amsterdam, 28 februari 1921
Mijn beste Edith Maryon,
Hartelijk dank voor uw groet op de 27e februari. Ik
bevind me midden in een reeks voordrachten. Op
de 19e ‘s avonds heb ik in Amsterdam gesproken,
en dan elke dag volgens het programma. Gisteren
en vandaag waren mevrouw Drury-Lavin, M.
Woolley, meneer Neel, Meneer Kaufmann, meneer
en mevrouw Franklin hier, en vandaag was hier ook
meneer Collison. Als er zo veel te bespreken is en er
zo veel voordrachten zijn, dan blijft er weinig tijd
over om tot jezelf te komen.
Behalve het programma was er in Delft een
voordracht in de Technische Hogeschool voor
docenten en studenten, en vanavond moet ik hier
in de universiteit spreken. Morgen zal de openbare
voordracht in Rotterdam plaatsvinden; op 3 maart
moet ik nog, om bijzonder belangrijke redenen in
Hengelo spreken; op de 4e ga ik naar Stuttgart en
hoop op de 6e of 7e in Dornach te zijn. Ik verheug me
zeer op de komende tijd in ons atelier in Dornach.
Hier is een en ander heel goed verlopen; sommige
dingen hadden beter gekund. Het ontbreekt ons toch
wel aan feitelijk praktische mensen.
Aan ledenvoordrachten heb ik er maar één kunnen
houden, in Den Haag op 27 februari. Die dag was er
‘s middags een euritmie-voorstelling en ‘s avonds de
openbare voordracht.
Met mijn stem kan ik nu goed overweg. Ik heb er
goed op gepast. Maar toch is het moeizaam al te
vaak te moeten spreken. Vandaag heb ik alleen nog
de avond-voordracht.
Hartelijk dank en groeten
van
Rudolf Steiner
uit GA 263a
In het midden de heer Beets, in de directiekamer van de
firma Stork, voorzitter van de uitnodigende Vereniging
Hengelo is een plaats die bijzonder interessant is doordat
het in feite een kunstmatig gebouwde stad is. In de jaren
60, 70 van de vorige eeuw hebben industriëlen daar eerst
voor aparte sociale instellingen gezorgd. Langzamerhand is
Hengelo toen ontstaan, in feite zuiver vanuit een sociaalindustrieel
denken. Het valt je bijzonder sterk op wanneer
je daar een bezoek brengt aan de kleuterschool. Ik had maar
weinig tijd, maar ik heb de school bezocht. Toen viel mij
speciaal op dat die kleine kinderen anderssoortige kinderen
zijn dan bijvoorbeeld die welke je tegenwoordig, laten we
zeggen, in de eerste klas van de Vrije School krijgt. Die
komen gewoon uit het volk zoals de huidige kultuur ze levert.
Maar in Hengelo is dat anders. Daar heeft men eerst
gezorgd voor bepaalde sociale instellingen van industriële
aard; en de mensen die daarheen zijn gebracht, hebben er
in de jaren 70 van de vorige eeuw gewerkt. De kinderen
van die mensen werken nu in de industriële vestigingen
die zich aldaar hebben uitgebreid, en de kinderen van die
arbeiders - dus de tweede erop volgende generatie - die
zaten nu op de kleuterschool. Je kon het heel goed aan ze
zien; die kinderen zijn niet zomaar van de straat gehaald,
maar ze zijn al door verscheidene generaties, als ik het zo
mag uitdrukken, kunstmatig grootgebracht in een kultuur
die op een bepaalde manier vanuit de toenmalige wijze
van denken is voortgekomen. Vanzelfsprekend wel in hun
eigen voordeel, maar toch zijn ze kunstmatig grootgebracht
en ze dragen dan ook het stempel van een kunstmatige
civilisatie. [...] In diverse voordrachten heb ik u er immers op
gewezen dat we in Europa een golf van liberalisme hadden,
aan het begin van het derde deel van de 19e eeuw; een golf
van vrije geestesgesteldheid die, als ze een voortzetting had
kunnen vinden naar de spirituele kant toe, waarschijnlijk heel
belangrijke dingen had kunnen opleveren. [...]
Ik heb bijvoorbeeld onlangs die voordracht in Hengelo
gehouden voor de industriëlen van die plaats, de mensen
die daarmee zijn verbonden; en ik heb gemerkt hoe in de
tegenwoordige tijd nog steeds iets werkt waarvan slechts de
scherpe kantjes weggenomen zijn, waar alleen de spirituele
voortzetting aan ontbreekt.
Uit de voordracht van 11 maart 1921, GA 203

Rudolf Steiner in Nederland 1921
Een aantal leden namen het initiatief Rudolf Steiner uit te
nodigen voor een toernee door ons land, waarop hij direkt met
enthousiasme inging. Sinds de eerste wereldoorlog had Steiner
geen buitenlandse reizen gemaakt; dit werd zijn eerste. Zo’n
toernee was een kostbare zaak, maar gelukkig werden er door de
leden grote bedragen geofferd om dit mogelijk te maken. Steiner
kwam van 18 februari tot 2 of 3 maart 1921, in gezelschap van
Marie Steiner, Elisabeth Vreede en Günther Wachsmuth. Aan
leren riemen over zijn schouders droeg Steiner een grote leren
tas met lantarenplaatjes voor zijn voordracht over het eerste
Goetheanum, die hij angstvallig bewaakte en die door niemand
mocht worden aangeraakt. De toernee begon in Amsterdam
met een openbare voordracht over ‘De antroposofische
geesteswetenschap en de grote kultuur-problemen van deze tijd’.
Het was een groot sukses, er waren óver de 1000 mensen! Zo
was het met de meeste voordrachten in Amsterdam, Den Haag,
Utrecht, Hilversum, Hengelo en Delft: overal goed gevulde zalen.
Er bestond een grote algemene belangstelling, tot onze grote
verwondering.
[...] stonden op het programma twee voordrachten in Amsterdam.
Deze zouden beide gehouden worden in het kerkgebouw van
de Vrije Gemeente. Er waren die avond 1000 mensen. Een groot
succes, na afloop kwam Dr. Steiner naar mij toe en zeide:
,,Ja, sehen Sie, alles recht schön aber Anthroposofische Vorträge
in so einem religiosen Raum ist ungeeignet. Das sollte man lieber
nicht tun”. Ik schrok en dacht aan de 2e voordracht in dezelfde
zaal. Ik had pech, alleen de grote zaal concertgebouw was te
krijgen en ik verlegde alles in die zaal. Er waren nauwelijks 500
mensen. Het was een teleurstelling. Na afloop sprak Dr. Steiner:
„Ja sehen Sie, lieber Herr de Haan, wenn man nun einmal in einem
Raum ist, dann bleibt man doch besser in dem selben Raum”.
Dr Steiner bedoelde, dat voor de toekomst anthroposofische
voordrachten beter niet in religieuze ruimten gehouden kunnen
worden, maar wilde ook weer niet, dat
arrangementen verbroken werden.
Nu, ja! zo zouden er nog talloze voorbeelden
genoemd kunnen worden, die aantonen hoe
moeilijk het soms was hem te begrijpen.
Pieter de Haan
Het gebouw van de Vrije Gemeente,
Weteringschans (nu Paradiso)
Telegraaf 26 februari 1921
N. Apeldoornsche Courant 2 maart 1921
Avondpost 27 februari 1921
[...] De andere zaken die ik zou willen vermelden, zijn de dingen die
hier al vaak zijn besproken, dingen die onze beweging als een schaduw
achtervolgen. Hoe meer immers onze beweging haar innerlijke noodzaak
bewijst, des te groter wordt de oppositie. Deze oppositie heeft de
eigenaardigheid dat ze, naarmate ze zich uitbreidt, tegelijkertijd steeds
gemener en laaghartiger wordt.
Zo stond er bijvoorbeeld op 28 februari, toen ik het Concertgebouw
in Amsterdam binnenliep, een man die pamfletten uitdeelde waarop
ongeveer dezelfde dingen stonden, maar dan op een heel smerige
manier, als op de pamfletten van pastoor Kully en in andere, soortgelijke
blaadjes.
voordracht 11-3-1921, GA 203
Diligentia Den Haag
dag en datum
1921
plaats lokaliteit/adres aard titel
za. 19 februari Amsterdam Vrije Gemeente
Weteringschans
(Paradiso)
O,VB Die anthroposophische Gersteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: EVA; vragenbeantwoording ook in: Menschenschule 33(1959)12.
zo. 20 februari Hilversum Hof van Holland T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
zo. 20 februari Hilversum Hof van Holland O,VB Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: Menschenschule 34(1960)2, en in: Blatter für Anthroposophie 19(1967)9,10; vragenbeantw.
alleen in EVA.
ma.21 februari Utrecht Park Tivoli O,VB Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: EVA; vragenbeantw. gedeeltelijk in: Menschenschule 33(1959)12
Δ di. 22 februari Amsterdam O Der Baugedanke von Dornach (met dia’s)
Δ di. 22 februari Amsterdam School van Vocale en
Dramatische Kunst
T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
wo. 23 februari Den Haag Diligentia O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: Erziehungs- und Unterichtsmethoden auf anthroposophischer Grundlage (GA 304).
do. 24 februari Utrecht Gebouw van Kunst O,VB Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer
en Wetenschappen Geisteswissenschaft.
In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a)
vr. 25 februari Delft Gebouw voor V,VB Das Wirtschaftsleben in der Dreigliederung des sozialen Organismus. Voordracht voor de stu-
Scheepsbouwkunde dentenvereniging ‘Vrije Studie’ van de TH Delft.
In: EVA
vr. 25 februari Amsterdam Vrije Gemeente O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung, Dornach
Δ za. 26 februari Rotterdam Groote Schouwburg T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
zo. 27 februari Den Haag L Der Wendepunkt der neueren Zivilisation in der Gegenwart. Die Anthroposophie und die grossen
Aufgaben der Menschheit. Die Erlebnisse des Wach- und Schlafzustandes des Menschen.
In: Die Verantwortung des Menschen für die Weltentwickelung...(GA 203).
zo. 27 februari Den Haag Koninklijke
Schouwburg
T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
In: (gedeelte) Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277).
zo. 27 februari Den Haag Diligentia O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer
Geisteswissenschaft.
In: Erziehungs- und Unterrichtsmethoden auf anthroposophischer Grundlage (GA 304)
ma. 28 februari Den Haag Diligentia O Der Baugedanke von Dornach (met dia’s)
In: EVA; gepland in GA 289.
ma. 28 februari Amsterdam Concertgebouw O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer
Geisteswissenschaft.
In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a)
di. 1 maart Amsterdam Universiteit van
Amsterdam
V,VB Philosophie und Anthroposophie. Voordracht voor de “Vereeniging voor Wijsbegeerte”.
In: EVA
wo. 2 maart Rotterdam Nutszaal O Die anthroposophische Geisteswissenschaft und die grossen Zivilisationsfragen der Gegenwart.
In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung.
Δ do. 3 maart Hengelo B Bespreking met Nederlandse industrieëlen.
do. 3 maart Hengelo Vios-gebouw O Erziehungs-, Unterrichts- und praktische Lebensfragen vom Gesichtspunkte anthroposophischer
Geisteswissenschaft.
In: Archief van de Rudolf Steiner-Nachlassverwaltung. Krantenverslag in EVA
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland voorjaar 1922
In het streven om aan
de ‘Freie Hochschule für
Geisteswissenschaft’,
verbonden aan het bijna
voltooide Goetheanum,
inhoud te geven en
de antroposofie te
‘vermaatschappelijken’
(of de maatschappij te
verantroposoficeren)
werden er diverse zg.
‘Hochschulkursen’ georganiseerd. Doel was mede om
concreet te laten zien dat de antroposofie ook in de
wetenschappen bevruchtend zou kunnen werken.
Hochschulkurse werden gehouden in o.a. Dornach,
Berlijn, Darmstadt en, in april 1922, in Den Haag.
Tijdens deze cursus werd in ontmoetingen en
besprekingen ook de kiem gelegd van wat anderhalf
jaar later van start zou gaan als de eerste Vrije School
buiten Duitsland.
In die tijd zagen we in onze bibliotheek en op de
sociëteit de aankondiging van een konferentie in Den
Haag onder de titel:
DIE BEDEUTUNG DER ANTHROPOSOPHIE
IM GEISTESLEBEN DER GEGENWART
ein Kurs fiir Akademiker, gehalten im Haag
vom 7. bis 12. April 1922.
We keken elkaar aan. Anthroposophie, wat is dat?
Bovenaan stond de naam Rudolf Steiner vermeld.
Nooit van gehoord. De moeite waard? Het bijgevoegde
programma vermeldde de onderwerpen met de
sprekers die tijdens de middagen het woord zouden
voeren; de avondvoordrachten zou Steiner zelf houden.
Al spoedig merkten we dat een aantal van onze
hoogleraren - juist die waar we als studenten het meeste
respekt voor hadden, niet alleen vanwege hun kennis,
maar vanwege hun levenshouding - zich ervoor hadden
opgegeven. En een vrij grote groep delftse studenten
heeft toen die kursus gevolgd.[...]
Toen nu uiteindelijk bleek dat men ook in een debat
niet nader tot elkaar kon komen, werden de betreffende
vragen aan Rudolf Steiner voorgelegd.
Deze zat op de voorste rij en wij, studenten, zaten nogal
achterin. Hij mengde zich meestal niet in het debat.
Maar als de vragen waar men het niet over eens kon
worden, hem nog eens werden voorgelegd, dan stond
hij op, liep naar de plaats van de inleider en ging -
dikwijls uitvoerig - in op die vragen.
Zo ook nu. En tot mijn verbazing moest ik twee dingen
merken. Ten eerste: in het debat was men gestegen tot
mathematische hoogten, fomules enzovoorts, die ik
als 2e jaars student niet meer kon volgen. Toen Steiner
sprak werd mij pas duidelijk waarover men het in
werkelijkheid oneens was. En toen Steiner uitgesproken
was merkte ik dat bij mijn hoogleraren een zekere
akseptatie en wederzijds begrip was ontstaan. [...]
Toen ik na afloop van de konferentie thuis kwam en
er de vraag gesteld werd: “En, hoe
was het?” toen kon ik niet anders
zeggen dan: “Deze man weet
wel ongelofelijk veel. En hij heeft
humor!”
Jan van Wettum
Op de avonden hield Steiner daarin een serie
indrukwekkende voordrachten en ik was meerdere
malen in de gelegenheid met hem te praten, meestal
over medische vraagstukken. Hij verlangde toen van
de artsen dat ze een medisch vademecum zouden
publiceren, een direkt, praktisch gericht handboek; de
diepste esoterie en de meest voor de hand liggende
praktijk waren bij Steiner altijd in evenwicht. Zo ook
toen hij eens zei dat, als men Biodoron - het Weledamedicijn
tegen migraine - op de juiste wijze zou
verhandelen, men daarvan het Goetheanum zou
kunnen financieren. In verband met dat vademecum
vroeg iemand van ons wanneer het op
zijn laatst moest verschijnen. Daarop
antwoordde hij: “Op zijn laatst? In juni
1921!” (het was toen al april 1922!).
Willem Zeylmans v. Emmichoven
Een interview met dr. Rudolf Steiner.
(van een verslaggever.)
‘Eind Januari ongeveer is in de N.R.Ct. een
brief verschenen van een correspondent uit
München, over het leven en de persoon van
dr. Steiner, die onder de Steinerianen heel wat
verontwaardiging gewekt heeft.
Daarin werd o.m. gezegd dat de aanhangers
van Steiner trachten zijn “bekeering” in het
vergeetboek te doen geraken.
Wij hebben dr. Steiner vanmorgen opgezocht,
om te vernemen hoe hij zelf tegenover
deze meening stond.
Vraagt u nu maar, zei dr. Steiner, maar wij
kwamen om te luisteren, en zoo vertelde dr.
Steiner ons dan hoe hij eigenlijk in 1880 al van
Goethe’s wereldbeschouwing was uitgegaan
en zoo langs de kennistheorie tot de filosofie
der vrijheid gekomen was. In 1890 ben ik
me toen weer speciaal op natuurwetenschap
toe gaan leggen, ging hij voort. Toen heb ik
over Haeckel geschreven, en me hier zoowel
als bij mijn studies over Nietzsche op het
standpunt der schrijvers gesteld. Deze studies
waren niet mijn m e e n i n g over deze denkers
– een meening van iemand is meestal iets van
betwistbare beteekenis – het waren studies, en
daarmede is alles gezegd.
De menschen hebben mij toen Nietzschiaan
genoemd of een volgeling van Haeckel, en daar
vandaan moet het komen dat men nu spreekt
over mijn bekeering.
In 1901 schreef ik mijn Raadsels der filosofie.
Ik werd uitgenoodigd door een vereeniging
in Berlijn om over mystiek te spreken,
en ik schreef mijn boek over mystiek. Daarop
volgden lezingen over het Christendom en zo
ontstond mijn boek: Het Christendom als een
mystiek feit.
Ik verkondigde hierin geen dogmatische
meeningen, ik gaf lezingen. In beginsel spreek
ik overal: zoowel voor een vergadering van
schoenmakers als voor een vergadering van
theosofen.
Daarna kwam ook de uitnoodiging voor de
Theosophical Society, en toen deze Society mij
in 1912 verketterde, ben ik alleen door gegaan
en heb mijn Anthroposophische Gesellschaft
opgericht. Waarop weer de bouw volgde van
de Hoogeschool voor geestelijke wetenschap,
het Goetheanum te Dornach, dat geheel naar
mijn ideeën is ontworpen.
Hoewel de anthroposofie zuiver wetenschappelijk
is, is het niet alleen een wetenschap,
het is iets dat leven geeft. Het geeft stijl
en rhythme. Zoo wordt bijv. op de Waldorf-
Schule in Stuttgart naar mijn methode onderwijs
gegeven, maar voor de Katholieke kinderen
komt een Katholiek geestelijke, en voor de
Protestantse een dominee.
Ik sprak zoo even van rhythme. De anthroposofie
heeft haar Eurythmie. En het is eigenaardig
dat voorstellingen hiervan in Praag en
Breslau een groot succes gehad hebben, terwijl
men er in Holland veel koeler tegenover stond.
Maar – het liep tegen tienen. En daarbij brak
de tijd aan voor de opening van den cursus, en
zoo het einde van ons gesprek.’
Het Vaderland 7 april 1922
AANKOMST Dr. STEINER.
Hedenmiddag is met den Keulschen trein van
twee uur aan het station S.S. Dr. Steiner aangekomen
met zijn echtgenoote en eenige leeraren van
de Waldorf schule te Stuttgart. Een groepje vrienden
en bekenden stond aan den uitgang, om den
reizigers een vriendelijke ontvangst te bereiden.
Mevr. Steiner kreeg een mooien ruiker bloemen.
Allereerst werd naar Hotel Duinoord gereden,
waar in besloten kring de thee werd gebruikt.
Naar ‘wij vernemen hebben zich reeds velen
voor de cursussen aangemeld.
Het Vaderland, 6 april 1921
Het Gymnasium Haganum aan de Laan van Meerdervoort
Het Vaderland 7 april 1922 Het Vaderland 13 april 1922
dag en datum
1922
plaats lokaliteit/adres aard titel
7-12 april Den Haag Gymnasium Haganum,
Laan van
Meerdervoort
O Anthroposofisch-wetenschappelijke cursus.
In: Damit der Mensch ganz werde (GA 82)
vr. 7 april 1. Die Stellung der Anthroposophie im Geistesleben der Gegenwart im allgemeinen.
za. 8 april 2. Die Stellung der Anthroposophie in den Wissenschaften.
zo. 9 april 3. Die bildende Kunst
ma. 10 april 4. Die anthroposophische Forschungsmethode.
di. 11 april 5. Wichtige anthroposophische Resultate.
wo. 12 april 6. Anthroposophie und Agnostizismus
wo. 12 april Vragenbeantwoording na de cursus.
In: Damit der Mensch ganz werde (GA 82)(gedeelte); en in: Die vierte Dimension (GA 324A).
do. 13 april Den Haag L Die Wandlungen der anthroposophischen Bewegung in der letzten Zeit. Die Bedeutung des Hindurchgehens
des Christus durch Geburt und Tod.
In: Das Sonnenmysterium und das Mysterium von Tod und Auferstehung (GA 211), zonder
inleiding.
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland voorjaar 1922

Rudolf Steiner in Nederland najaar 1922
Begin november 1922 was
Rudolf Steiner alweer in
Nederland, voor een reeks
openbare voordrachten en
euritmie-opvoeringen.
De sfeer was anders dan een jaar
tevoren. Het waren onrustige
tijden, zowel binnen als buiten
de Antroposofische beweging.
Steiner leed onder zowel
innerlijke als uiterlijke oppositie.
Minder dan twee maanden later werd het Goetheanum
door brandstichting verwoest. Desondanks hield hij de
moed er in.
In Nederland heb ik drie openbare voordrachten gehouden
in Den Haag, twee in engere zin over antroposofische
thema’s, en één over een uitgesproken pedagogisch
thema: over de morele en religieuze opvoeding vanuit het
gezichtspunt van de antroposofie. In Rotterdam heb ik een
algemene antroposofische voordracht gehouden. In de
stad met de nederlandse technische hogeschool, Delft, heb
ik gesproken over de relaties van de antroposofie tot de
wetenschap. [...]
Weliswaar moet bij al deze dingen worden opgemerkt
dat de algemene teruggang in de kultuur van deze tijd
uitermate sterk is te merken, zodat het bezoekersaantal
natuurlijk lang niet het nivo haalt dat het geval zou zijn
indien we niet in een tijd zouden leven die in het algemeen
buitengewoon moeilijk is. Dat kun je overal merken;
en het zet ons er des te meer toe aan om dat wat de
antroposofie de kultuur van deze tijd te bieden heeft, op
intensieve wijze tot zijn recht te laten komen. Laat ik het
zo zeggen: elke schrede voorwaarts is daarvan het bewijs.
Geheel tot mijn voldoening moet ik opmerken dat in die
periode speciaal in Den Haag de euritmievoorstellingen,
die in de Koninklijke Schouwburg plaatsvonden, bizonder
gunstig zijn ontvangen. Na de voorstellingen uitte men
van diverse kanten de mening dat je, naarmate je zulke
euritmievoorstellingen vaker ziet, steeds meer binnen
kunt komen in de eigenlijke geest van deze poging tot het
scheppen van een nieuwe kunst.
Voordracht 26 november 1922, GA 219
In november 1922 hield Steiner weer voordrachten in
Nederland, die echter slecht bezocht werden; vooral
in Rotterdam kwamen zo weinig mensen dat we er
gedeprimeerd van werden. Maar Steiner dacht daar anders
over, want in gesprekken met vrienden merkte hij op: “In
Rotterdam hadden we een heel goed publiek.” je kreeg de
indruk dat hij bepaalde zielen zag die hij waardevol achtte,
en of er dan veel of weinig mensen zaten, dat was voor
hem niet zo belangrijk.
Willem Zeylmans v. Emmichoven
In Nederland reisden we voor een voordracht van
Steiner naar Delft naar de studenten-sociëteit, samen
met Pieter de Haan en Elisabeth Vreede. Daar bevonden
zich twee professoren die een nauwe betrekking hadden
met de antroposofie. Ze begeleidden Steiner naar de
voordracht. Onderweg sprak een van hen levendig tegen
hem; hij probeerde hem uit te leggen dat deze studenten
totaal onvoorbereid waren en weinig voorkennis van
de antroposofie meebrachten. Hij vroeg Steiner heel
omzichtig te spreken en uit te gaan van weinig begrip
van spirituele dingen. Steiner, die heel opgewekt was,
glimlachte hem toe. Na de begroeting begon Steiner zijn
voordracht; er zaten ongeveer 200 tot 300 toehoorders.
Hij sprak echt temperamentvol op een aanschouwelijke,
visuele wijze en ging van begin af aan direkt van start met
spirituele zaken. De genoemde professor keek een beetje
bezorgd. Je kon echter merken dat de studenten heel
goed mee konden komen; en tenslotte gaven ze hem een
daverend applaus. Steiner echter draaide zich glimlachend
om naar de voornoemde professor en zei: “Zo bedoelde
u het toch, professor?!” Vervolgens kwam een groepje
studenten naar hem toe en nodigde hem, Pieter de Haan
en mij uit om met hen te eten in de sociëteit.
Dat nam Steiner heel graag aan; daarna zei hij, op dr.
Vreede wijzend: “Maar mejuffrouw Vreede komt toch ook
met ons mee!” De spreker antwoordde, enigszins verlegen,
dat er geen dames werden toegelaten. Toen zei Steiner
op schertsend-verontwaardigde toon: “Maar
juffrouw Vreede is toch geen dame, ze is toch
een doktor!” Daar konden ze niets tegen
inbrengen en dus ging zij mee.
René Maikowski
Het Vaderland, 3 november 1922
NRC, 6 november 1922
De Haagse schouwburg
dag en datum plaats lokaliteit/adres aard titel
di. 31 oktober Den Haag Hotel “De Twee
Steden”
O Die Erkenntnis des geistigen Wesens des Menschen.
In: Das Goetheanum 20(1941)35-39.
wo. 1 november Rotterdam Nutszaal O Das Uebersinnliche in Mensch und Welt.
In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a)
do. 2 november Den Haag Kon. Schouwburg T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
In: Eurythmie als Impuls für künstlerisch Betatigen und Betrachten. - Dornach, 1953;
gedeelte in: Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277); hierin tevens
programma.
vr. 3 november Den Haag Hotel “De Twee
Steden”
O Die Erkenntnis des geistigen Wesens der Welt.
In: Das Goetheanum 20(1941)40-48.
za. 4 november Den Haag Van Dijkzaal O Die religiöse und sittliche Erziehung im Lichte der Anthroposophie
In: Erziehung zum Leben : Selbsterziehung und pädagogische Praxis (GA 297a);
Ned. vert.: Het morele en het religieuze in de opvoeding. Amsterdam 1998
zo. 5 november Den Haag Kon. Schouwburg T Inleidende woorden bij een eurythmie-opvoering.
In: Eurythmie, die Offenbarung der sprechenden Seele (GA 277), tevens programma.
zo. 5 november Den Haag Vrouwenclub, L Die drei Stadien der unbewussten Schlaferlebnisse des Menschen als Abbilder der Erlebnisse
Nieuwstraat
zwischen Tod und neuer Geburt.
In: Geistige Zusammenhange in der Gestaltung des menschlichen Organismus (GA 218), zonder
nawoord; en in: Die verborgenen Seiten des Menschendaseins und der Christus-Impuls. -
Dornach, 1939, met nawoord.
ma. 6 november Delft Stads Doelen V Die übersinnliche Erkenntnis und die Wissenschaft der Gegenwart.
In: Blatter für Anthroposophie 19(1967)6-8
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland najaar 1922

Rudolf Steiner in Nederland 1923
Het jaar 1923 was een jaar van nieuwe
impulsen, die zouden culmineren in de
heroprichting van de Antroposofische
Vereniging met Kerstmis in Dornach.
In Nederland werd in november in
aanwezigheid van Rudolf Steiner
de Antroposofische Vereniging in
Nederland opgericht. Voor de leden
hield hij ‘s-avonds een indrukwekkende
voordrachtencyclus. Daarnaast waren
er vier openbare voordrachten en twee
voordrachten voor artsen. Verder bracht hij een bezoek aan de
zojuist opgerichte Vrije School en de kliniek van Willem Zeylmans
van Emmichoven.
Ik haalde met een paar vrienden Steiner van het station af. Toen de
trein langzaam binnenreed en ik Steiner aan het raam zag zitten,
schrok ik erg omdat hij er zo moe en bleek uitzag, en tegelijkertijd
herkende ik datgene van zijn gezichtsuitdrukking wat boven de tijd
uitsteeg. Het leek alsof zijn gezicht uit een rots was gehouwen en het
ging me door merg en been. Toen volgden de gebruikelijke dingen:
ik hielp hem met uitstappen en we begroetten de vrienden die met
hem meegekomen waren: mevrouw Steiner, Myta Wailer, mevrouw
Wegman en meneer Wachsmuth. En toen we dan eindelijk de
trappen afliepen vroeg ik of hij een goede reis gehad had. Midden in
de stroom reizigers bleef hij staan, draaide zich naar mij om en vroeg
verbaasd: “Wat noemt u een goede reis?”
Plotseling begreep ik wat hij bedoelde. Ik had hem zien
binnenkomen, onze blikken hadden elkaar ontmoet, ik had gezien
hoe hij was en hij zag dat ik dat gezien had; en nu vroeg ik of hij een
goede reis had gehad. Net alsof hij wilde zeggen: wordt wakker, wees
toch niet burgerlijk! - Nog steeds stonden we onbeweeglijk stil in de
stroom voetgangers.
“Ik bedoel alleen maar of er geen uiterlijke ongeregeldheden zijn
geweest”, zei ik tot slot. “O, dat bedoelt u! ja, dan heb ik een goede
reis gehad”.
Willem Zeylmans v. Emmichoven
Overal loopt het zuivere antroposofische werk goed. Je kunt
alleen maar zeggen dat het goed gaat. Met betrekking tot dit
antroposofisch ‘samendenken’ en ‘samenvoelen’ was er nu in Den
Haag een uitstekende stemming. Wat ik aan leden voordrachten
heb gehouden over de relatie van de mens met de bovenzinnelijke
wereld, vond plaats in een voortreffelijke stemming. Ook de
openbare antroposofische voordrachten gaven een uitmuntende
stemming te zien, evenals de voordrachten die het pedagogische
gebied betroffen.
Verder hadden we het genoegen te zien dat er in Den Haag een
kleine Vrije School is opgericht, met een 1e, 4e en 8e klas, die een
uitermate bevredigende indruk maakte. We waren in staat, net zo als
we dat al in Londen en Wenen hebben gedaan, een stap voorwaarts
te zetten in wat er op antroposofisch-medisch gebied kan worden
verricht; ook daar in Den Haag namelijk zijn voordrachten
gehouden, op uitnodiging van dr. Zeylmans, die daar in onze zin
een kliniek heeft geopend; voor artsen, en ze werden gehouden
door dr. Wegman en mij. Ook dat konden we allemaal doen. Zoals
gezegd was daarop niets aan te merken. De zakelijke dingen lopen
gesmeerd. Maar als het erop aan komt, de dingen bijeen te houden
door middel van de antroposofische vereniging, dan gaat het
natuurlijk zo ver dat het gevoelsmatige dingen betreft; maar dan
treedt onmiddellijk op dat de antroposofische vereniging een beetje
in ruimere zin een familie zou willen zijn, die zich afsluit voor de
buitenwereld. Ook in haar gewoontes is zij zo. [...]
Ik zeg dat nu niet omdat dit een ervaring is die we de laatste dagen
in Den Haag hebben opgedaan; het is een ervaring die gebleken is
bij de oprichting van de landelijke verenigingen, en die nog eens
opnieuw moet worden neergezet voordat we beginnen met de
oprichting van dat waarom de landelijke verenigingen er zijn: de
internationale antroposofische vereniging, die in Dornach haar
middelpunt moest hebben.
Dit is - schijnbaar - een niet helemaal zakelijke rapportage van dat
wat er zich in Den Haag heeft afgespeeld; maar misschien is het
innerlijk toch zakelijker dan het in eerste instantie uiterlijk lijkt.
Voordracht in Dornach, 23 november 1923, GA 259
Hoe in de nederlandse volksaard aan de ene kant oog voor het détail,
voor het kleine aanwezig is, en aan de andere kant aandacht voor
de grote dimensies, daarvan kreeg ik pas voor het eerst een idee
toen ik de voordrachten hoorde die Steiner hield tijdens de haagse
wetenschappelijke kursus in 1922. Bijna nergens anders ben ik de
vergeestelijking van het materiële zo sterk tegengekomen als bij de in
1913 in Den Haag gehouden voordrachten-serie ‘Welche Bedeutung
hat die okkulte Entwickelung des Menschen für seine Hullen und sein
Selbst?’ Wat Steiner op dezelfde plaats ongeveer 10 jaar later vertelde
over het leven na de dood is zó kleurrijk van voorstelling, zó fijn en
konkreet, dat het tot het kostbaarste hoort wat ik van hem heb gelezen.
Herbert Hahn
Concept-statuten
met aantekeningen
en droedels van
Rudolf Steiner.
Bij het voorgestelde
bestuur staat nog
de naam van Pieter
de Haan als ‘Gen.
Secretär’.
Dit werd Willem
Zeylmans, op
uitdrukkelijke wens
van Rudolf Steiner.
De avond vóór de eigenlijke oprichting van de vereniging was hij diep
bedroefd en sprak bittere woorden uit over de leden: dat ze wel vol
goede bedoelingen waren, maar dat ze datgene wat eigenlijk door
de geestelijke wereld werd gewild niet opnamen. Daar zaten we,
helemaal verslagen. We ervoeren welk een diep leed hem vervulde en
wat voor zware zorgen op hem drukten. [...] Het was al laat ‘s nachts
(de volgende morgen, 18 november, zou de oprichtingsvergadering
plaatsvinden), toen na veel heen en weer gepraat het gesprek werd
beëindigd. Ik verklaarde aan Steiner dat ik bereid was het ambt van
voorzitter van de nederlandse vereniging op me te nemen.
Geheel onverwacht werd de vergadering de volgende dag de opgewekste
die je je maar denken kon.
Willem Zeylmans v. Emmichoven
Het Vaderland, 16 november 1923
dag en datum
1923
plaats lokaliteit/adres aard titel
◊ di. 13 november Den Haag Van Dijkzaal,
Hooge Nieuwstraat
L Der übersinnliche Mensch anthroposophisch erfasst, 1e voordracht
In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231)
wo. 14 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee voordrachten over pedagogie: 1. Anthroposophie und Padagogik.
In: Anthroposophische Menschenkunde und Padagogik (GA 304a)
◊ wo. 14 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 2e voordracht.
In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231)
◊ do.15 november Den Haag KIiniek Dr. Zeylmans,
Prinsenvinkenpark
V Twee voordrachten voor artsen, 1e voordracht.
In: Gezondheid, ziekte, genezing
◊ do.15 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee openbare voordrachten: 1. Anthroposophie als Zeitforderung.
In: Tussen dood en nieuwe geboorte. Zeist 1979 (oudere vert. v. GA 231)
◊ vr. 16 november Den Haag Kliniek Dr.Zeylmans V Twee voordrachten voor artsen, 2e voordracht.
In: Gezondheid, ziekte, genezing
◊ vr. 16 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee openbare voordrachten: 2. Anthroposophie als menschlich-persönlicher Lebensweg.
In: Tussen dood en nieuwe geboorte. Zeist 1979 (oudere vert. v. GA 231)
◊ za. 17 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 3e voordracht.
In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231)
Δ za. 17 november Den Haag B Bespreking met de leraren van de Vrije School.
◊ za. 17 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 4e voordracht.
In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231)
◊ zo. 18 november Den Haag Van Dijkzaal T, Bij de oprichting van de Anthroposofische Vereniging in Nederland.
In: Rudolf Steiner in Nederland. Amsterdam 1994
◊ zo. 18 november Den Haag Van Dijkzaal L Der übersinnliche Mensch..., 5e voordracht.
In: De bovenzinnelijke mens : Het leven na de dood (vert. v. GA 231)
ma. 19 november Den Haag Van Dijkzaal O Twee voordrachten over pedagogie: 2. Die Kunst der moralischen und physischen Erziehung.
In: Anthroposophische Menschenkunde und Padagogik (GA 304a)
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag

Rudolf Steiner in Nederland 1924
Na de Weihnachtstagung
ontplooide Rudolf Steiner
een ongelofelijke activiteit,
ondanks het feit dat duidelijk
werd dat zijn lichamelijke
conditie steeds slechter werd.
Leitsätze, karmavoordrachten,
klasse-uren,
ledenvoordrachten,
vele vakcursussen, de
autobiografie, voordrachtsreizen, enz. enz. Temidden
van die drukte kwam hij voor een grote pedagogische
cursus naar Arnhem/Oosterbeek, waar hij ook nog een
aantal openbare voordrachten, medische voordrachten,
een toespraak voor de jeugd, drie karmavoordrachten
en twee klasse-uren hield. Niemand hield er rekening
mee, dat dit Rudolf Steiners laatste bezoek zou zijn.
Al tijdens de kerstkonferentie had ik Steiner gevraagd of
hij in Nederland een kursus pedagogie zou willen geven.
Vanuit zichzelf gaf hij al meteen de data aan. [...]
Lang hadden we nagedacht over de plek waar deze
kursus moest plaatsvinden. We hadden veel gemeenten
bezocht die daarvoor in aanmerking kwamen en tenslotte
Arnhem gekozen, omdat daar een mooi konferentieoord
te huur was, dat direkt aan de Rijn lag. In de omgeving
lagen ook nog overblijfselen uit de oud-germaanse tijd;
dergelijke historische tradities zijn zeldzaam op de nog
jonge nederlandse bodem. Kortom, we waren ervan
overtuigd iets goeds te hebben gevonden. Maar toen
Steiner aankwam en naar zijn hotel reed, keek hij even
om zich heen en zei: “Zo zo, dat ziet er uit als een soort
vakantieoord. Het schijnt steeds meer gewoonte te
worden om het werken aan antroposofie te verbinden met
zomervakantie!” We keken elkaar wat verlegen aan. [...]
Toen ik hem op het afgesproken tijdstip van het station
haalde, in gezelschap van Pieter de Haan, Michael Tsjechov
en een andere russische akteur, schrok ik, zo doodmoe
en ziek als hij er uitzag. [...] Tijdens de konferentie viel het
niet meer te loochenen dat Rudolf Steiner heel ziek was.
Terwijl andere sprekers voordrachten hielden [...] was
het hartverscheurend om te zien hoe uitgeput hij was.
Ook merkte ik tot mijn schrik hoe vermagerd hij was.
Wel bleek dan telkens dat er, ondanks zijn vermoeidheid,
niets aan zijn aandacht ontsnapte; en wanneer hij op het
podium stond was hij sprankelend als altijd, enthoesiast
en levendig; je begreep niet dat dit dezelfde mens was.
Willem Zeylmans v. Emmichoven
Over de ‘Jugendansprache’:
Wij waren de eersten die jong waren in het nieuwe lichte tijdperk. Wij
hadden het geluk Rudolf Steiner te ontmoeten en in de fysieke wereld
zijn advies en hulp te ontvangen. Voor de lateren zijn deze woorden
van Arnhem, die hun weerga niet kennen in het totaal van de dingen
die Steiner sprak, evenzeer gezegd. Ze zijn gezegd ter voortdurende
overweging. Ze leiden dan binnen in de sfeer die de waarlijk jonge mens
zoekt in dit nieuwe lichte tijdperk.
Max Stibbe
dag en datum
1924
plaats lokaliteit/adres aard titel
◊ do.17 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Kursus van 9 voordrachten: Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis und die Kulturwert
der Padagogik. Ie voordracht.
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
◊ do.17 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaft-liche Betrachtung gewinnen?, 1e
voordracht.
In: Gezondheid, ziekte, genezing
◊ vr. 18 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 2
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
◊ vr. 18 juli Arnhem Musis Sacrum L Drie voordrachten voor leden: Das Karma der anthroposophische Bewegung, 1e voordr.
In: Karmaonderzoek 3
◊ za. 19 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O,VB Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 3
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
◊ za. 19 juli Arnhem Musis Sacrum L Das Karma der anthroposophischen Bewegung, 2
In: Karmaonderzoek 3
◊ zo. 20 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O,VB Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 4
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
zo. 20 juli Arnhem Musis Sacrum ? T Toespraak bij een jongeren-bijeenkomst
In: Die Erkenntnisaufgabe der Jugend (GA 217a)
◊ zo. 20 juli Arnhem Musis Sacrum L Das Karma der anthroposophischen Bewegung, 3
In: Karmaonderzoek 3
◊ ma. 21 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 5
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
◊ ma. 21 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaftliche Betrachtung gewinnen?, 2
In: Gezondheid, ziekte, genezing
◊ di. 22 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 6
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
Δ di. 22 juli Oosterbeek ? V Voordracht voor leden van de 1e klasse van de Freie Hochschule für Geisteswissenschaft
◊ wo. 23 juli Oosterbeek Oolgaardthui s O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 7
In: Menskunde, pedagogie en kultuur (vert. v. GA 310)
Δ wo. 23 juli Oosterbeek ? V Voordracht voor leden van de 1e klasse van de Freie Hochschule für Geisteswissenschaft
◊ do. 24 juli Oosterbeek Oolgaardthuis O Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis..., 8, 9 en slotwoord
In: Der padagogische Wert der Menschenerkenntnis...(GA 310)
◊ do. 24 juli Arnhem Musis Sacrum O Was kann die Heilkunst durch eine geisteswissenschaftliche Betrachtung gewinnen?, 3
In: Gezondheid, ziekte, genezing
Δ vr. 25 juli Den Haag B Bespreking met de leraren van de Vrije School
Gebruikte afkortingen: Δ - geen verslag; ◊ - vertaald ; B - bespreking ; L - voordracht voor leden ; O - openbare voordracht ; T - toespraak ;
V - voordracht voor een bepaald publiek ; VB - vragenbeantwoording ; EVA - Elisabeth Vreede Archief Den Haag
NRC, 31 maart 1925