Contactblad Nieuws rond de dood - Stichting Humanistische ...

Contactblad voor humanistisch uitvaartbegeleiders. Nieuws rond de dood november 2012

NIEUWs roNd dE dood
Contactblad november 2012

4
ColofoN
Uitgave
Het contactblad wordt uitgegeven door de Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding.
Het is bedoeld als contact- en informatieblad ten behoeve van de vrijwilligers werkzaam in de
humanistische uitvaartbegeleiding.
redactie
Mirre Bots
Lilian Roes
Fortunée Ledeboer
Eindredactie
Fortunée Ledeboer
opmaak
Leli ontwerp
Aan dit nummer werkten mee:
Wouter Beekman
René Cuperus
Yvonne Heygele
Wouter Jongstra
Reine Rek
Martijn Rozing
Joanna Wojtkowiak
redactieadres:
Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding
Postbus 75490, 1070 AL Amsterdam
Email: contact@humanistischeuitvaart.nl
De uitgave is uitsluitend bestemd voor intern gebruik. Indien een uitgever of auteur aanspraak meent te kunnen
maken op auteursrechten, wordt hij/zij verzocht contact o te nemen via het redactieadres.
® Stichting Humanistische Uitvaartbegeleiding, Amsterdam nov 2012
ISSN: 1381-933x

INhoUd
Redactioneel
Verslag Themadag 2012 ‘Nieuws rond de dood’
De opstand tegen de efficiency-samenleving
René Cuperus
Veelkleurigheid rond het levenseinde
Yvonne Heygele
Uitburgeren geeft de dood een plek in het leven
Reine Rek
Asbestemmingen: van uitstrooien tot in een sieraad
Lilian Roes
Meer dan alleen een uitvaart
Mirre Bots
Nieuwe rituelen rondom de dood in Nederland
Joanna Wojtkowiak
Uitvaartcultuur nu en over 25 jaar
Wouter Beekman
Een groene uitvaart, hoe ziet die eruit?
Mirre Bots
Eenheid in verscheidenheid
Wouter Jongstra
De digitale grafsteen
Fortunée Ledeboer
Nieuw: de uitvaartplanner
Mirre Bots
Impressies van de uitvaartvakbeurs
Fortunée Ledeboer
7
9
13
16
19
21
23
26
27
30
33
37
37
38
5

EdACtIoNEEl
Nieuwe ontwikkelingen in de uitvaartbranche is het thema van
deze najaarsuitgave van het Contactblad, want net als de rest
van de wereld en de meeste bedrijven en ondernemingen in
ons land moeten ook zij mee in de vaart der volkeren. Bovendien
leven we in een tijd en maatschappij waar de ene vernieuwing
de andere snel opvolgt en waarin de digitale samenleving definitief zijn
intrede heeft gedaan. Ook de uitvaartbranche ontkomt daar niet aan. Niet
alleen zijn de meeste, zo niet alle uitvaartondernemers op internet te vinden.
Ook over alles met wat dood, sterven en rouw te maken heeft zijn honderden
en honderden sites te raadplegen. Maar ook op papier verschijnt er nog het
nodige. Alleen al tijdens de voorbereiding van dit nummer kwamen er weer
diverse boeken over rouw en afscheid in mijn mailbox, waaronder ‘De uitvaartplanner’.
Tja, of die nu echt nodig is voor een leek? Als we niet uitkijken
moet de uitvaart net zo perfect worden als de huwelijksdag met dienovereenkomstig
prijskaartje.
Redacteur Mirre Bots
Internet is een bron van informatie geworden, waarop echt van alles te vinden
is: van rouwbrieven, toepasselijke gedichten en muziek tot urnen of sieraden
waarin je de as van een overledene kunt verwerken. Van informatie over waar
je na een sterfgeval allemaal mee te maken krijgt: over de regels waaraan je
te houden hebt, over balsemen, het verstooien van de as of het lichaam ter
beschikking stellen van de wetenschap tot het maken van draaiboeken en
de keuzes waarvoor je als nabestaanden komt te staan. Een kist of urn? Een
formele condoleance in de rij of liever toch wat informeler? Welke vorm van
vervoer past het best? Maak je wel of geen gebruik van powerpoint of leg je
Overlijden Lilian Roes
Helaas hebben we ook een droevig bericht. Lilian Roes die jarenlang artikelen voor het
Contactblad schreef is op 6 oktober plotseling overleden, nadat zij een paar dagen ervoor een
zware hersenbloeding had gekregen. Ik ben er nog stil van.
Net die week hadden we een paar keer mailcontact gehad over de eindversie van haar artikel
– over de vele mogelijke asbestemmingen dit keer- en ook zou ze me vrijdag nog bellen, maar
dat is er niet meer van gekomen, want toen bleek zij al in coma te liggen. Twee dagen later is
zij overleden.
Ik zal haar missen, wij zullen haar missen, want ze was altijd bereid om een onderwerp op zich
te nemen. Ze deed dat steeds met veel enthousiasme en grote voortvarendheid, terwijl ze het
druk genoeg had met andere werkzaamheden. Als ik vond dat er nog aan gesleuteld moest
worden – en dat vond ik nogal eens - ging ze daar heel gemakkelijk mee om. Ze maakte daar
nooit een probleem van. Hoe druk ze het ook had, ze deed het zonder te morren. Ze was in
mijn ogen altijd even blij gezind en bereid om zich in te zetten en bij te leren. Vooral dat laatste
was ook een drijfveer: beter leren schrijven!
Het was fijn om met haar samen te werken. Niet alleen vanwege haar inzet, maar ook om wie
ze was.
Lilian, we zullen je missen. Bedankt voor al je bijdragen en inzet.
Mirre
7

8
de begrafenis liever op video vast? Kan er een digitale rouwkaart verstuurd
worden of stuur je deze gewoontegetrouw toch maar per post? Maak je een
speciale gedachtenissite over de overleden persoon, waar iedereen zijn of
haar herinneringen aan die persoon kwijt kan?
Kortom, er is tegenwoordig een keur van mogelijkheden. Zelfs zó veel dat we
soms door de bomen het bos niet meer zien. Maar het mooie is wel dat we
onszelf over al die mogelijkheden uitgebreid
kunnen informeren. Via internet of bij de
begrafenisondernemers zelf.
Ook daarin ontstaat trouwens steeds meer
diversiteit. Naast de grote spelers op dit terrein,
zoals Yarden, Dela en Monuta, komen er
steeds meer kleine eenmansbedrijfjes op de
markt die de persoonlijke aanpak roemen of die net wat meer te bieden hebben,
zoals bijvoorbeeld Aling & Partners in Utrecht die in hartje centrum ook
De Winkel beheren. Een ontmoetingsplaats voor iedereen die zich bezighoudt
met de eindigheid van het leven en alles wat daarmee samenhangt. Waar men
een kopje koffie kan drinken aan een leestafel met veel boeken over rouw en
sterven, maar ook diverse workshops kan doen ter verwerking van de rouw. Ik
ben er voor dit nummer dan ook eens een kijkje gaan nemen.
‘Wat wil je wel en niet na je dood op
het world wide web achterlaten en
voor wie moet dat beschikbaar zijn?’
Een interessant nieuw fenomeen is ook de digitale nalatenschap. Wat wil je
wel en niet na je dood op het world wide web achterlaten en voor wie moet
dat beschikbaar zijn? Maar ook niet onbelangrijk: wie kan er na je dood bij
jouw bestanden komen? Wie heeft de juiste wachtwoorden en gegevens die
hiervoor nodig zijn?
Eigentijdse problemen waar eigentijdse antwoorden voor gevonden zijn en die
in dit nummer ook aandacht krijgen. Zo kan de QR-code bijvoorbeeld ook op
grafstenen worden geplaatst.
Wat echter ook met al deze ontwikkelingen hand in hand gaat, is de toegenomen
commercie. Iets waar René Cuperus in zijn column terecht de noodklok
over luidt. Nabestaanden worden soms tot veel te dure en onnodige uitgaven
verleid, omdat de vercommercialisering ook in de uitvaartbranche heeft
toegeslagen. Ook daar blijken premies en bonussen te worden uitgekeerd. Dat
kan toch niet de bedoeling zijn van een bedrijfstak die met mensen op hun
kwetsbaarst te maken krijgt. Maar gelukkig staan daar ook positieve ontwikkelingen
tegenover, zoals de al eerder genoemde Uitvaartwinkel TrösT, die een
sfeer ademt van aandacht en zorg. Maar ook voor de ecologische aspecten
van een uitvaart en voor de rijk geschakeerde afscheidsrituelen en gewoonten
van andere culturen komt steeds meer aandacht . Daar hebben we dan ook
artikelen over.

ArtIKEl
Verslag themadag 2012
‘NIeuWs RONd de dOOd’
‘de tijd van stilzitten is echt voorbij. het is de overgang van een productgestuurde naar
een vraaggestuurde bedrijfsvoering. Mede dankzij internet zijn klanten steeds beter
geïnformeerd. Zij kunnen makkelijker vergelijken, weten heel goed wat er te koop is en
ook wat het ongeveer mag kosten!’ het belang van continue productvernieuwing- en
verbetering zal daarom alleen maar toenemen. ondernemers die daar niet in meegaan,
kunnen beter een bordje “te koop” ophangen of ze bestaan over tien jaar niet meer!’
Met dit citaat uit de openingstoespraak van
de voorzitter van de Vereniging van Toeleveranciers
Uitvaartbranche bij de opening van
de recentelijk gehouden Uitvaartbeurs opende
dagvoorzitter Wolter Koster de themadag 2012.
Ongeveer zestig personen waren aanwezig in
Hotel Haarhuis op het stationsplein in Arnhem
om deel te nemen aan deze themadag die in
het teken stond van nieuwe ontwikkelingen in
de uitvaartbranche.
’s Ochtends waren er twee inleidingen en ’s
middags verdieping van de materie in een
viertal workshops
Nieuwe ontwikkelingen uitvaartbranche
Anita van Loon en Pien van den Hurk van Yarden
waren aanwezig om ons op de hoogte te stellen
van de nieuwe mogelijkheden en ontwikkelingen
rondom de uitvaart.
Pien is een van de twee thanatopracteurs van
‘Het belang van continue productvernieuwing-
en verbetering zal daarom
alleen maar toenemen.’
Yarden. Thanatopraxie is bijna hetzelfde als
balseming, het verschil is dat bij balsemen
het lichaam opbeperkt houdbaar is, terwijl
bij thanatopraxie het ontbindingsproces van
het lichaam tien dagen tot een maand wordt
vertraagd. In Nederland is het een nieuw
verschijnsel (toegestaan sinds 2010) maar het
bestaat al sinds 1886 en heeft bijvoorbeeld in
Engeland een grote vlucht genomen. Het voordeel
van thanatopraxie is dat het lichaam er
mooier en voor de nabestaanden herkenbaarder
uitziet, daarnaast maakt deze, doordat het
ontbindingproces wordt vertraagd, mogelijk dat
het lichaam langer boven de grond kan blijven
als dat nodig is. Het nadeel van thanatopraxie is
dat het voor de nabestaanden moeilijker wordt
om afscheid te nemen en de kist te sluiten,
omdat de overledene er nog zo ‘goed’ uitziet.
Na deze uitleg gaf Anita van Loon informatie
over twee alternatieve op het cremeren van het
lichaam:
1. Resomeren
Resomeren is een milieuvriendelijk alternatief
voor cremeren. Het lichaam wordt
ongeveer drie uur in een tank met water
9

10
en alkali geplaatst, waardoor het lichaam
‘verwatert’ zoals dat wordt genoemd. Wat
overblijft, is ongeveer 3 kilo ‘stof’ bestaande
uit calciumfosfaat. Dit ‘stof’ kan net als na
het cremeren worden meegenomen in een
urn. Resomeren kost tot acht keer minder
energieverbruik en er komen geen schadelijke
stoffen vrij.
2. Cryomeren
Cryomeren is het ‘droogvriezen’ van het
lichaam door het met de kist te plaatsen in
een bak met vloeibare stikstof van min196
graden. Er blijft ongeveer 30 kilo ‘stof’ over
in tegenstelling tot de 3 kg na een crematie.
Dit ‘stof’ kan worden begraven of met
worden aarde vermengd. De overblijfselen
zullen binnen 6 tot 10 maanden tot compost
zijn vergaan. Cryomeren bevindt zich nog in
een experimentele fase en is in Nederland
wettelijk nog niet toegestaan.
Na deze feitelijkheden gaf Anita een overzicht
van alle wensen en mogelijkheden die rond
de uitvaart mogelijk zijn; ze wist ons zelfs te
vertellen dat met de nodig moeite en inzet een
zeemansgraf mogelijk is (bij het Engelse eiland
Wight of in Portugal).
hedendaagse visie op omgaan met de dood
Christa Anbeek vertelde ons op persoonlijke
wijze over haar zoektocht naar het omgaan
met de dood na het plotselinge overlijden van
haar vriend. Haar zoektocht kwam voort uit een
botsing van waarden die in onze samenleving
belangrijk zijn, zoals de vrijheid om te doen wat
je wil, zelfstandigheid, autonomie, succes en
gezondheid. En daartegenover de realiteit van
het leven zelf, waarbij je geconfronteerd kunt
worden met kwetsbaarheid, breekbaarheid en
eindigheid van het lijf en het leven. Dan kun je
in situaties terechtkomen waarin je er alleen
maar ‘bent’, en kunnen er vragen aan de orde
komen als ‘wie ben ik’, ‘wie zijn wij’ en wat is
er over van ‘wij’ als mijn partner wegvalt? Maar
ook vragen over de grenzen van leven en dood:
waar gaan we heen? Of je gaat zoeken naar de
diepere betekenis van het leven.
Als er iets ernstigs in het leven gebeurt, kunnen
deze vragen opspelen en dan is het belangrijk
dat mensen daar een weg in vinden, aldus
Christa. Dat is in de huidige samenleving waarbij
het merendeel van de mensen niet meer is
ingebed in een levensbeschouwelijk instituut
niet zo gemakkelijk meer als voorheen, waarbij
het instituut voor de antwoorden zorgde.
Christa zelf begon na het overlijden van haar
een vriend een zoektocht langs verschillende
levensbeschouwingen om te kijken waar ze
antwoorden op haar vragen kon vinden, omdat
haar eerdere visie: ‘alles is vergankelijk en
eindig’ niet meer voldeed.
Haar ervaringen heeft ze beschreven in haar
boek: Overlevingskunst. Verslag van de zoektocht
van de diepere zin van leven en dood;
www.overlevingskunst-anbeek.nl
Daarna waren er diverse workshops.
Internet en sociale media in de
uitvaartbranche
Maurice Molenaar is internetondernemer. Hij
adviseert bedrijven over het verbeteren van hun
website en hun omgang met sociale media.
Tijdens deze workshop gaf hij veel praktische
informatie over internet en de sociale media en
hij gaf een overzicht van een aantal manieren
waarop deze in de uitvaartbranche toegepast
(kunnen) worden. Zo vertelde hij over de mogelijkheden
van layar (www.layer.com) waarmee
een filmpje, beeld of andere verwijzing naar het
internet kan worden toegevoegd
aan een tekst op
papier. Door je smartphone
bij de tekst te houden verschijnt
de extra informatie
in de vorm van een filmpje,

foto’s of een website. Zo kan bijvoorbeeld aan
een rouwkaart informatie over de uitvaart of de
overledene worden toegevoegd. Vergelijkbaar
hiermee is de QR code die vaak verwijst naar
een website. Meer informatie over de toepassingen
hiervan staat elders in het contactblad.
De rol die sociale media als twitter, facebook,
linkedin en dergelijke in de uitvaartwereld
spelen is niet te onderschatten. Informatie en
recensies over uitvaartondernemingen, wensen
en mogelijkheden verschijnen op het web. In
de tijd dat alles via het net wordt uitgewisseld
spelen naamsbekendheid en kwaliteit een grote
rol.
Maar denk bij de sociale media ook eens aan
de digitale erfenis die mensen nalaten: wat
gebeurt er met alle informatie en profielen die
er zijn gemaakt? Die blijven immers gewoon
bestaan. Onder andere Hyves is op deze materie
ingesprongen door het omvormen van het
profiel tot een herdenkingspagina. Maar er zijn
ook bedrijven die zich bezighouden met de
gehele digitale erfenis die wordt nagelaten en
die mogelijkheden aanbieden voor het bewaren
van wachtwoorden. Zo voorkom je bijvoorbeeld
dat de nabestaanden niet op de hoogte zijn van
bepaalde bank- en beleggingsrekeningen.
Hoewel volgens Maurice de uitvaartbranche
nog voornamelijk gericht is op het zenden van
informatie en nog niet zozeer op het uitwisselen
is ook in deze branche internet niet meer weg
te denken. Het regelen van de uitvaart kan in
ieder geval inmiddels in z’n geheel online
www.uitvaartcompact.nl.
de omgang met sterven, dood en rouw in
de contact van hedendaagse rituelen
Joanna Wojtkowiak gaf in haar workshop inzicht
in de verschillende manieren van denken over
rituelen aan de hand van een aantal citaten
die ook in haar artikel in dit nummer genoemd
staan. Robert Herz vraagt zich bijvoorbeeld af:
als er tegenwoordig geen collectieve symbolen
meer bestaan, wat is dan de betekenis van een
ritueel? ‘Maar elke samenleving heeft wel een
collectief geheugen, dus rituelen kunnen een
manier zijn om dit collectieve geheugen over te
dragen’, aldus Jan en Aleida Assmann.
‘de rol die sociale media als twitter,
facebook, linkedin en dergelijke in
de uitvaartwereld spelen is niet te
onderschatten.’
Maar hoe zit dat nu in onze geïndividualiseerde
en consumptieve samenleving? Zijn rituelen
nog wel symbolen of wordt het meer een
kunstje om een uitvaart apart te maken?
Volgens Joanna is het belang van rituelen dat
ze zin en inhoud hebben. Het gaat om een
handeling die symbolisch en niet alleen praktisch
is.
Het ritueel kan aansluiten bij het leven van
de overledene, zoals een kopje thee met een
voetbad op de kist, omdat dit altijd zo door
de overledene geschonken werd. Of het kan
aansluiten bij de nabestaanden, die afscheid
nemen door middel van rituelen als bijvoorbeeld
klappen of stilte. Het kan een individueel
symbool zijn, zoals een kroontje omdat dat de
achternaam van een persoon was, of universeel
zoals bijvoorbeeld een aardbol voor iemand die
‘werelds’ georiënteerd was.
In deze workshop werd er volop met elkaar van
gedachten gewisseld over de diverse soorten en
de zin van rituelen.
Uitburgeren
Reine Rek, medewerker van het HV en ook al in
een artikel in dit nummer aan het woord, hield
zich bezig met het begrip: uitburgeren. Neuroloog
Dick Swaab gebruikte het om mensen op
te roepen zich beter voor te bereiden op het
einde van het leven. In onze moderne tijd worden
we met verschillende vragen en kwesties
geconfronteerd, juist omdat vanzelfsprekende
kaders niet meer gelden. Daarbij zijn er soms
ook lastige keuzes rond het levenseinde: wat
willen we met onze organen? Hoe willen we
handelen als er sprake is van ‘voltooid leven’?
Reine laat de website www.uitburgeren.nu zien
die naar aanleiding van een documentaire van
de Human is gemaakt. En waarin ook de uitbox
te zien is die door een kunstenares is gemaakt.
11

12
Vervolgens wisselen de aanwezigen in groepjes
uit wat ze als HUB-er in een uitbox zouden
willen aantreffen. Dit levert levendige gesprekken
op over belangrijke zaken die een HUB-er
kunnen voeden bij het schrijven van diens toespraak,
zoals persoonlijke brieven, documenten
als dagboeken, levensboeken of een geluksboek
(samengesteld door iemand met een depres-
‘Hierin ontdekken de deelnemers de
grens van de verantwoordelijkheid
van de overledene.’
sieve partner die een weerspiegeling is van wat
zij fijn vond). Deze documenten geven inzicht
in de gedachtewereld en daarmee waarden en
belangrijke gebeurtenissen van overledenen.
Ook foto’s, souvenirs, kleding en sieraden
geven dit inzicht. Foto’s zijn van belang om
ook een tastbaar beeld te krijgen van degene
over wie de HUB-er veel verhalen hoort. En zij
kunnen net als bijvoorbeeld een favoriet kledingstuk
voor nabestaanden aanleiding zijn om
belangrijke momenten te memoreren.
De discussie gaat vervolgens over de betekenis
van een wensenlijstje van de overledene. Zo’n
lijstje kan soms voor problemen zorgen wanneer
het conflicteert met de wensen of behoeften
van de nabestaanden. Hierin ontdekken de
deelnemers de grens van de verantwoordelijkheid
van de overledene. Deze moet zich in zijn
‘verantwoordelijkheid voor zijn levenseinde’
ook rekenschap geven van de behoeften van
de nabestaanden. Zij zullen immers de uitvaart
vormgeven en deze is er ook (of misschien
vooral) voor hen. Om de overledene te gedenken
en het verlies een eerste plaats te geven.
rituelen rond de dood in verschillende
culturen
Cultureel antropologe Yvonne Heygele houdt
in deze workshop een presentatie over rituelen
en gebruiken rond de dood in verschillende
culturen.
Haar eerste vraag is in hoeverre de deelnemers
ervaring hebben met andere culturen. Veel van
hen hebben deze ervaring, op allerlei wijzen.
Maar wanneer Yvonne hen vraagt of ze ook met
andere culturen in aanraking komen in hun
werk als HUB-er, is het antwoord negatief. Dat
is niet verbazingwekkend. Rond sterven en dood
vallen mensen van andere culturen vaak op hun
oude gebruiken terug.
Yvonne geeft aan de hand van foto’s op de
beamer inzicht in de gebruiken van een aantal
verschillende culturen: Surinaamse creolen,
Indonesische moslims en Surinaamse Hindoestanen.
Wat opvalt, is dat in deze groepen
de achterliggende levensbeschouwing (winti,
islam, hindoeïsme) een grote invloed heeft op
de riten en activiteiten rond de uitvaart. Ook
spelen de voorgangers en speciale afleggers
een belangrijke rol in het omgaan met het
lichaam van de dode. Daarnaast heb je de culturele
invloed van de gemeenschap: het gemeenschappelijke
meeleven speelt in deze culturen
een grote rol. Dit zorgt ook voor praktische
vragen, zoals: hoe kun je bij een Hindoestaanse
crematie 500 bezoekers herbergen?
HUB-ers zullen in de praktijk waarschijnlijk
weinig gevraagd worden om op zulk soort uitvaarten
te spreken; men doet dit immers geheel
binnen de eigen gemeenschap.
Toch kan het zijn dat in de toekomst – met
gemengde huwelijken en een verdere aanpassing
aan moderne Nederlandse gebruiken
– mensen uit deze culturen een beroep op de
HUB doen. In dat geval is het, aldus Yvonne,
goed om je als HUB-er rekenschap te geven van
een andere culturele achtergrond. Belangrijk
is dat je over een zekere basiskennis beschikt,
maar je tegelijk realiseert dat het in individuele
situaties altijd weer anders is.
Fortunée Ledeboer en Martijn Rozing

dE opstANd tEgEN dE EffICIENCy-
sAMENlEVINg
Zappend kwam ik onlangs in een morbide discussie terecht. Een
mevrouw uit het uitvaartwezen hield in Moraalridders van Knevel &
Van den Brink een pleidooi voor reclame op grafkisten. dat zou de
dood uit de taboesfeer halen. Immers, in Nederland hebben we overal
reclame. Waarom dan niet bij crematie en begrafenis? reclame op
een begrafenis normaliseert de dood, aldus de uitvaartdeskundige.
‘dood hoort bij het leven; reclame ook. Uiteindelijk is dood ook een
product dat verkocht wordt’.
Dit pleidooi voor een nietsontziende commercialisering van de dood sluit
naadloos aan bij wat onlangs bekend werd in het consumentenprogramma
Radar. Namelijk dat de uitvaartbranche één van de hardste commerciële
vechtmarkten is. Rond het sterfbed en op crematies worden rouwenden rauw
uitgebuit door uitvaartondernemers die op premies en bonussen jagen. Youp
van ’t Hek grapte hierover iets in deze trant: ‘dat ze bij de begrafenis van oma
voor elke condolerende bezoeker tien koppen koffie en tien plakken cake in
rekening hebben gebracht is tot daaraan toe. Maar twee doodskisten voor
oma op de nota zetten, dat is een beetje gortig’.
Het zegt nogal wat over onze samenleving als zelfs de meest intieme en
existentiële sfeer, die van sterven en rouw, door commerciële premiejagers
gepenetreerd kan worden. Van de Franse socialistische
partij, de PS, is een mooie politieke slogan afkomstig: ’ja
voor de markteconomie; neen tegen de marktsamenleving’.
Veel wijst erop dat we in een marktsamenleving aan het
terechtkomen zijn, een type samenleving waarin de logica
van commercie en marktefficiency alle domeinen van het
leven langzaam aan koloniseert.
De uitvaartbranche laat goed zien hoe die morele ontsporing ontstaat. Op
zich heeft dit niet direct te maken met de wat clichématige loopgravenstrijd
tussen markt en staat, privaat versus publiek. Begrafenisondernemers zijn
nooit ambtenaren of publieke -sectorwerkers geweest. Het waren van oudsher
kleine, lokale private ondernemers met een persoonlijk contact met nabestaanden.
Wat er in die sector is misgegaan, zoals in veel andere, is dat er om
redenen van efficiency, schaalvoordeel en winstgroei, grote uitvaartconglomeraten
zijn ontstaan die ‘het product dood’ op een volledig commercieelbedrijfsmatige
manier zijn gaan uitbaten en uitbuiten. Begrafenisondernemers
werden vervangen door sales- en accountmanagers op grote hoofdkantoren.
En op hoofdkantoren, achter de monitor met geaggregeerde statistieken over
aantallen doodskisten, bloemstukken en pakken koffie, ziet de werkelijkheid er
nu eenmaal een stuk anders uit. Dan besluit je op een dag begrafenisonderne-
ColUMN
‘dood hoort bij het
leven; reclame ook.’
13

14
‘de uitvaartbranche laat goed zien hoe
die morele ontsporing ontstaat.’
mers als tussenpersonen onder druk
te zetten met targets en premies
voor doodskisten. Rouw laat zich
immers moeilijk kwantificeren.
Dit verhaal over commercieel lijkenpikken
staat natuurlijk niet op zichzelf. Wat er in de uitvaartbranche gebeurt,
staat model voor een bredere trend in de richting van een efficiency samenleving.
Die wordt gekenmerkt door extreem ver doorgevoerde processen van
rationalisering, arbeidsdeling, schaalvergroting en informatisering, allemaal
samengebald in best practice ‘business modellen’. En die worden over de
wereld uitgerold door de grote consultancy en accountancy bureaus. Van
‘communistisch’ China tot aan onze goedmoedige Nederlandse huisarts.
Tegen deze brave new world van hyper-efficiency is in Nederland een stille
opstand gaande. Dat is de zzp-revolutie. Dat is een vlucht van met name
creatieve, innovatieve jongeren uit hiërarchische, creativiteits-remmende
organisaties. Deze ‘personeel-loze zelfstandigen’ voelen zich noch in de
commerciële grootbedrijven van de markt, noch in de bureaucratische grootbedrijven
van de staat senang. Men vlucht weg wanneer ondernemerschap
management wordt, creatieve processen vervangen worden door rapportage
en monitoring, en gepassioneerdheid plaats moet maken voor regeldrift en
controledwang. Dan volgt de exodus uit de efficiency-fabrieken.
Er zijn wat dat aangaat tegengestelde krachten in onze samenleving werkzaam:
aan de ene kant de door de globalisering en Europeanisering aangeblazen
schaalvergroting, fusie- en overnamegolf, op basis van maximaal
efficiency-denken. Aan de andere kant is er juist volop kleinschalig ondernemerschap
van creatieve individuen. Van de kracht van dat laatste zal afhangen
of er voldoende tegenwicht geboden kan worden aan de nu van zijn ankers
losgeslagen markt- en efficiencysamenleving.
Het valt, hoe dan ook, te hopen dat in de uitvaartbranche het efficiënte,
commerciële grootbedrijf het aflegt tegen zzp-ers of kleinschalig opererende
begrafenisondernemers. Nabestaanden verdienen meer respect. De dood
verdient meer eerbied.
René Cuperus
* Overgenomen uit de Volkskrant

het doosje 1
Wat een mens maakt tot wat hij is
Is niet de buitenkant
Want we kunnen zeggen: ‘Hij leeft niet meer’
Terwijl de buitenkant nog bestaat
Wat een mens maakt tot wat hij is
Is niet alleen de binnenkant
Want een emotie zonder gezicht
Maakt geen indruk op ons
Wat een mens maakt tot wat hij is
dat komt van binnenuit
Want het is de persoonlijkheid
die ‘het doosje’ expressie geeft.
Nelleke den Besten
1 eventuele metafoor – bij een uitvaart waar kleine kinderen zijn – gedicht kan als basis voor een
verhaal gebruikt worden.
gEdIChtEN
15

16
ArtIKEl
VeeLkLeuRIgHeId RONd HeT
LeVeNseINde
de dood is in. Met deze uitspraak begin ik vaak mijn trainingen
over afscheid en rouw in verschillende culturen en religies. dat
zet de aanwezigen meestal meteen op het puntje van hun stoel.
de wat oudere deelnemers vinden deze uitspraak vaak een beetje
te frivool. de jongere deelnemers hebben soms geen idee wat ik
daarmee bedoel, omdat zij de vergelijking niet kunnen maken met
de periode van zo’n dertig jaar geleden, toen sterven en dood naar
het randje van de samenleving waren verdrongen.
Het is een positieve ontwikkeling dat de dood
weer midden in het leven staat. Veel heeft daaraan
toe bijgedragen, maar zeker ook de komst
van migranten heeft hierbij een rol gespeeld.
De migranten met hun eigen veelkleurige en
soms sterk afwijkende gebruiken rond de dood
hebben veel nieuws op uitvaartgebied gebracht.
Hun andere religieuze en culturele uitingen
leiden tot verwondering en nieuwsgierigheid,
soms ook tot verbazing of afkeer. Maar in ieder
geval stimuleren deze onbekende rituelen ons
om ons te bezinnen op onze eigen traditionele
manieren van afscheid nemen.
In dit artikel wil ik ingaan op de religieuze
gebruiken in de migrantengemeenschappen
in Nederland en hoe deze onze rituelen kunnen
beïnvloeden. De ‘importrituelen’ worden
langzamerhand meer zichtbaar, omdat de gastarbeiders
van toen evenals de Surinamers die
halverwege de jaren zeventig naar Nederland
kwamen op leeftijd raken. Met de vergrijzing
van de migranten stijgt ook het aantal ‘allochtone’
uitvaarten. Om een aanduiding te geven:
‘Andere religieuze en culturele
uitingen leiden tot verwondering.’
in 2005 telde Nederland 200.000 migranten van
55 jaar en ouder. In 2015 zal dat aantal gestegen
zijn tot ruim 360.000.
Yvonne Heygele
Nederland kende altijd al een grote religieuze
diversiteit. Met name binnen het protestantisme
waren er van oudsher al veel verschillende
stromingen. Door de komst van de migranten
is deze godsdienstige veelkleurigheid nog
veel verder uitgegroeid. Een aantal religies
zijn voor Nederland relatief nieuw: de islam,
meegebracht uit landen als Turkije, Marokko,
Indonesië, Suriname, Somalië en Soedan; het
wintigeloof van de Surinaamse Creolen en het
hindoeïsme van de Hindoestaanse Surinamers.
Ook de christelijke kerken winnen aan kleur
door de toestroom van mensen uit de Cariben,
Kaap Verde en vele Afrikaanse landen.
Voor iedereen is het van groot belang dat men
het levenseinde mag beleven op de manier die
bij hem of haar past. Religie en de mogelijkheid
om de eigen gebruiken te volgen zijn daarin
essentieel, maar als je migreert naar een ander
land wordt die behoefte misschien nog wel groter.
Tegelijkertijd vragen de nieuwe omstandigheden
om aanpassing. Niet alles kan uitgevoerd
worden op de manier zoals men gewend was.
Eeuwige grafrust
Moslims zijn gewend om hun doden binnen
24 uur te begraven. Ook is erg belangrijk dat
eeuwige grafrust gegarandeerd kan worden.
Dat laatste punt is nogal eens de reden dat met
name moslims van de oudere generatie ervoor
kiezen om na het overlijden overgebracht te
worden naar hun geboortestreek.

Tot eind jaren ’90 kon in Nederland een uitvaart
pas op zijn vroegst 36 uur na het overlijden
plaatsvinden. Tegenwoordig is het wel mogelijk
om deze nog dezelfde dag te laten plaatsvinden.
In veel gemeenten is een piketdienst
ingesteld, zodat via een versnelde procedure de
benodigde papieren geregeld kunnen worden.
Ook zijn op steeds meer begraafplaatsen, zoals
bijvoorbeeld in Rotterdam en Vlaardingen,
aparte begraafvakken voor moslims ingericht.
Deze tegemoetkomingen hebben hen een
gevoel van erkenning gegeven. Het aantal
moslims dat in Nederlandse bodem begraven
wil worden stijgt dan ook geleidelijk. Uiteraard
speelt de wens om begraven te worden in de
buurt waar de kinderen en kleinkinderen wonen
daarbij ook een rol.
Veel te koud
De Hindoestaanse Surinamers met het hindoegeloof
– er zijn ook Hindoestanen die moslim
zijn – is de enige groep die om religieuze redenen
kiest voor cremeren in plaats van begraven.
De Hindoestanen zijn oorspronkelijk afkomstig
uit India. We kennen allemaal wel de beelden
van de brandstapels langs de Ganges. Op deze
brandstapels worden de doden verbrand, waarna
hun as in de heilige rivier wordt verstrooid.
De Hindoestanen die als contractarbeiders naar
Suriname zijn gehaald konden dit gebruik daar
continueren. Na hun komst naar Nederland was
dat niet meer mogelijk. In ons land is het niet
toegestaan om overledenen in de open lucht te
verbranden; zij zijn hier aangewezen op crematoria.
Een uitvaart met 500-1000 mensen is bij
hen geen uitzondering. Om toch vorm te geven
aan het ontsteken van het vuur door de oudste
zoon, begeleidt een kleinere groep familieleden
de overledene naar de oven, alwaar een klein
brandend kaarsje in een aardewerken bakje in
‘Als dat niet zorgvuldig gebeurt,
kan een ziel de achterblijvers
komen storen.’
de kist wordt geplaatst. Op deze manier kan de
oudste zoon toch zijn ceremoniële rol vervullen.
Toen ik een pandit vroeg of we misschien
‘strijd’ moeten leveren om de Hindoestanen
de gelegenheid te geven om hun doden in de
open lucht hun te verbranden, antwoordde hij
nuchter: ‘Nee, hoor, daarvoor is het hier veel te
koud!’. Een dieperliggend argument is dat de
kinderen in Nederland niet gewend zijn aan een
openbare verbranding.
Moed vatten
Surinaamse Creolen combineren vaak het christendom
met het wintigeloof. Belangrijk voor
hen is de gedachte dat de zielen van de overledenen
goed begeleid moeten worden naar de
andere wereld. Als dat niet zorgvuldig gebeurt,
kan een ziel de achterblijvers komen storen.
Een van de rituelen die gevolgd moet worden
is de ‘aity dey’. Op de achtste dag ná de uitvaart
komt de familie bijeen in het huis van
de overledene. Dat is de dag waarop de ziel
definitief moet gaan vertrekken. Gedurende de
hele nacht wordt in huiselijke kring gezongen
en gebeden. Er worden herinneringen opgehaald,
raadsels verteld. Eerst wordt er vooral
veel verdriet geuit, later ligt de nadruk meer op
het geloof dat de overledene goed is aangekomen,
waardoor de nabestaanden moed kunnen
vatten om zonder hem of haar verder te gaan.
In Nederland wordt het echter steeds moeilijker
om dit uitgebreide ritueel volledig uit te voeren.
De volgende dag gaat weer vroeg de wekker
voor werk en school. Ook de buren maken
17

18
problemen over het nachtelijk geluid. Daarom
wordt dit ritueel vaak om middernacht plechtig
afgesloten.
gemengde relaties
Deze voorbeelden maken duidelijk dat cultuur
niet statisch, maar dynamisch is. Mensen passen
hun gebruiken aan naar gelang de omstandigheden
waarin zij verkeren. Het is een wijdverbreid
misverstand dat cultuur bestaat uit de
‘bagage’ uit het land van herkomst. Cultuur is
voortdurend aan verandering onderhevig door
impulsen van binnenuit en van buitenaf. Het is
een product van ‘toen’ en ‘nu’. De migratie en
alles wat daarna komt is minstens zo bepalend
voor de manier waarop mensen in het leven
staan als de ervaringen vóór de migratie.
Ook de toename van het aantal gemengde
relaties zal zijn weerslag hebben op de traditionele
gebruiken. Mensen in gemengde relaties
zijn bij uitstek de pioniers binnen de multiculturele
samenleving. Een overlijden in een
dergelijke relatie kan extra complicaties met
zich meebrengen. Zo kunnen bij het overlijden
van een Turkse vrouw die getrouwd is met een
Nederlandse man de Turkse familie en gemeenschap
grote druk uitoefenen om de vrouw
volgens islamitische traditie te begraven. Een
Nederlandse moeder raakte geschokt door het
expressieve verdriet van haar Antilliaanse man
bij de dood van zijn vader. Zij was niet voorbereid
op de luidruchtige uitingen op zijn uitvaart.
In de toekomst zal de diversiteit in rouw alleen
maar toenemen. Er zijn nu al zo’n 170 nationaliteiten
hier vertegenwoordigd. Maar er komen
steeds nieuwe groepen bij , zoals recentelijk
mensen uit Polen, Roemenië en Bulgarije op
zoek naar werk hier en Chinezen die hier werken.
Het zal tot nog meer veelkleurigheid in de
funeraire cultuur leiden.
Yvonne Heygele
Voor meer informatie over dit onderwerp:
www.focuscultura.nl

AChtErgroNd
UItBUrgErEN gEEft dE dood EEN plEK IN hEt lEVEN
praten over de dood, zeker over de eigen dood… velen doen het liever niet. Ze vinden
het een zwaar en ongemakkelijk onderwerp. het zelfgekozen levenseinde is al helemaal
een taboe. Maar als je nooit over de dood nadenkt, er nooit over praat en nooit iets
vastlegt, dan weten je vrienden en familie niet wat je wensen zijn als je plotseling komt
te overlijden.
Dick Swaab is de geestelijk vader van de term
‘uitburgeren’. Toen Rita Verdonk er in 2002
voor pleitte dat iedere nieuwe Nederlander een
inburgeringcursus moest volgen, was Swaab
met heel andere onderwerpen bezig. In zijn
werk constateerde hij keer op keer dat mensen
vaak niet over de dood praten en hun nabestaanden
daardoor met veel vragen achterlaten.
Daarom pleitte hij voor een ‘Uitburgeringscursus’.
geen plek voor de dood meer
Met het idee van de Uitburgeringscursus wilde
Swaab ons wijzen op het belang van nadenken
over de dood. Ook wanneer je dit belang
benadrukt, blijft het echter de vraag waarom
we het zo moeilijk vinden om de dood een plek
te geven in het leven. Hier zijn culturele en
psychologische, maar ook existentiële redenen
voor te geven.
• Cultureel gezien heeft de dood een minder
zichtbare plek in het leven gekregen. Niet
alleen omdat er in de afgelopen decennia
hygiënischer met doden wordt omgegaan.
Ook religie gaf de dood lange tijd op een
vrij organische wijze een plek, bijvoorbeeld
via rituelen. Door de toenemende secularisering
is religie een steeds minder grote rol
in het leven van mensen gaan spelen. Dit is
een van de redenen die bijdraagt aan een
soort onhandigheid omtrent de dood. We
hebben geen standaardvorm meer waarmee
we dit kunnen doen.
• Psychologisch gezien herkennen we
waarschijnlijk allemaal de neiging om het
kwetsbare, vergankelijke en lelijke uit de
weg te gaan. We vinden het vaak aangenamer
om pijn en verdriet buiten te sluiten.
‘Laten we het vooral gezellig houden’. Dit
is een begrijpelijke en herkenbare reactie,
als je niet weet wat je met al die gevoelens
aanmoet.
• Op een diep menselijk of existentieel niveau
hebben we een verlangen naar controle.
De dood confronteert ons met de ultieme
waarheid dat er ook iets is wat we nooit
onder controle zullen hebben. Alles is
vergankelijk, daar valt niets aan te veranderen.
In zijn meest rauwe variant is de
confrontatie met deze waarheid pijnlijk en
eenzaam. Deze heeft niet alleen betrekking
19

20
op de dood, maar kun je terugzien bij alles
wat in het leven vergankelijk is: een roos
die verwelkt, een liefde die uitdooft, het
ouder worden van je lichaam. Vergankelijkheid
en de dood een plek geven in het leven
is wellicht de kunst van het loslaten.
terug naar het alledaagse
Omroep HUMAN zond naar aanleiding van
Swaab’s idee in 2011 ‘Uitburgen doe je zo’ uit.
Tegelijkertijd werd in samenwerking met het
Humanistisch Verbond de website www.uitburgeren.nu
gelanceerd. Op deze site is allerlei
praktische en inspirerende informatie verzameld
om je voor te bereiden op de dood. Het
idee achter zowel de uitzending als de website
is dat je, wanneer je de dood op een alledaagse,
praktische en lichte manier benadert, het
onderwerp uit de taboesfeer haalt. Alles wat
je omtrent je eigen dood wil bewaren – van
wilsverklaring tot muziek voor je begrafenis –
verzamel je in de uitbox, een doos die je zelf
kan maken of kopen. De studio van kunstenares
Wieki Somers heeft er ook een ontworpen, een
kubusvorm met spiegelende vlakken.
De praktische insteek van wat-stop-je-erallemaal-in
maakt het gemakkelijker om over
de dood na te denken en er met anderen over
te praten. Dit heeft niet alleen als voordeel dat
nabestaanden later niet met moeilijke dilemma’s
komen te zitten. Het is ook een manier
om vergankelijkheid een plek in ons leven te
geven. Dit laatste kun je zien als een oefening
in loslaten. Een capaciteit die ons wellicht tot
levenskunstenaars kan maken.
Reine Rek,
medewerker van het Humanistisch Verbond

ArtIKEl
AsBesTeMMINgeN: VAN uITsTROOIeN TOT
IN eeN sIeRAAd
steeds meer mensen kiezen voor cremeren en daardoor ontstaan er ook rond het uitstrooien
van de as vele nieuwe rituelen en zijn er veel nieuwe, individuele mogelijkheden
om de as een bestemming te geven. En uiteraard springt ook de commercie daar handig
op in.
Als degene die overleden is niet zelf heeft
aangegeven wat er met haar of zijn as moet
gebeuren, hebben de nabestaanden vier weken
de tijd om na te denken over wat men wil doen
met de twee tot drie kilo as die na een crematie
overblijft. De tijd dat alleen gekozen werd
voor het bijzetten van de urn in het urnengraf,
het zogenaamde columbarium, of dat men de
urn mee naar huis nam voor een plekje op de
schouw is voorbij. Traditionele rituelen maken
plaats voor individuele wensen. Of het nu gaat
om een zelfgemaakt sieraad met daarin wat as
van de overledene of het uitstrooien op een zelf
uitgekozen plek, de ontwikkelingen en mogelijkheden
volgen elkaar in snel tempo op.
Uitstrooien op een zelf gekozen plek
As verstrooien door de lucht, het laten afzakken
van de urn met as in zee of het uitstrooien van
de as op het Nationaal Strooiveld van Nederland
zijn een veel voorkomend fenomeen, waar
in Nederland ook richtlijnen voor zijn. Maar wat
‘een plastic boodschappenzak
met onderin een gaatje.’
doe je als je toch een andere plek in gedachte
hebt? Of als de overledene zelf een speciale
plek heeft aangegeven?
Een wel heel aparte plek voor de as van een
zevenjarig jongetje was er door zijn familie
bedacht. Namelijk in het spookhuis in Disneyland,
één van de meest angstaanjagende plek-
ken in het park. In zijn boek ‘Mouse Tales’ uit
1994 beschrijft voormalig Disney-medewerker
David Koenig dat een groepje toeristen aan de
parkleiding toestemming vroeg om iets langer
in het spookhuis te mogen blijven. Ze wilden
namelijk een korte herdenkingsdienst houden
voor een overleden zevenjarige familielid, dat
tijdens zijn leven veel plezier had beleefd in het
spookhuis.
De parkleiding van Disney gaf de familie vervolgens
toestemming voor de korte herdenking,
maar even later zagen medewerkers van het
attractiepark dat de rouwenden tijdens de rit
door het spookhuis bezig waren met het uitstrooien
van een poederachtige substantie uit
de karretjes. Later bleek het te gaan om de as
van een overleden persoon. Dat kon natuurlijk
niet. Het spookhuis werd vervolgens dan ook
gesloten totdat alle overblijfselen waren opgeruimd.
Dat is natuurlijk een vrij bizarre uitzondering,
maar ieder van ons kent wel een verhaal waarin
de nabestaanden zelf voor een plek kiezen zonder
toestemming van een gemeente. Een plastic
boodschappenzak met onderin een gaatje,
langzaam uitgestrooid, zodat de nabestaande
toch bij dat ene bankje in het park komt te
liggen waar men elkaar voor het eerst heeft
ontmoet. De as meenemen naar het bos, zodat
deze uitgestrooid kan worden in een natuurlijke
omgeving, waar de overledene bovendien
dagelijks met de hond wandelde en die dus met
dierbare herinneringen is verbonden.
21

22
tatoeages en schilderijen
Dat de manier om een overledene te gedenken
voor een ieder verschillend is, blijkt ook uit het
enorme aanbod aan gedenksieraden en gedenkobjecten
dat er tegenwoordig is. Zo komen er
steeds meer memory boxen op de markt. Zij
worden van allerlei soorten materiaal vervaardigd.
Een dergelijke box biedt niet alleen plaats
voor persoonlijke herinneringen, maar er kan
ook een kunststof buisje bij geleverd worden,
waarin men een klein deel van de as of een
haarlok kan bewaren. Andere mogelijkheden
zijn: een schilderij laten maken waarin de as van
de overledene is verwerkt of een gedenksieraad
waarin een klein beetje van de as is verwerkt.
Er is tegenwoordig een groot aanbod van deze
gedenksieraden.
Maar ook een weerbestendig beeld behoort tot
de mogelijkheden, ook wel een insiem asbeeld
geheten. Insiem is het Italiaanse woord voor:
bijeen, ineen, samen. Er bestaat een procedé
waarbij de as van de overledene dient voor het
gieten van een beeld of voorwerp. Met 2,5 kilo
as kan het beeld vijftig tot tachtig centimeter
hoog worden.
En als je de as van je geliefde voor altijd bij je
wilt hebben, dan kan dat door middel van een
tatoeage. Hiertoe wordt een deel van de as van
de overledene vermengd met de inkt waarmee
de tatoeage zal worden gezet. De as wordt zó
fijn gemaakt dat deze kan worden opgenomen
in de inkt. En vervolgens kan de tatoeage een
foto van de overledene uitbeelden of een figuur
die herinnert aan de overledene. Mogelijkheden
genoeg.
opa als een 3d stofzuiger
De Nederlandse ontwerpster Wieki Somers
houdt zich bezig met onze eindigheid. Haar
studio ontwierp drie stillevens, die gemaakt zijn
van de as van een overledene. Somers: ‘Eigenlijk
is de technologie al zover dat we van de
mens een product kunnen maken. Stel dat we
onszelf accepteren als grondstof voor nieuwe
producten, dan kunnen we na een mooi leven
waarin we van alles hebben bedacht en beleefd,
een tweede leven krijgen als product.’ Volgens
Somers zijn de overblijfselen van de materiële
substantie waaruit wij bestaan perfecte ingredienten
voor de productie van voorwerpen. Onze
as – wereldwijd 465.000 liter per dag – kan
volgens haar gebruikt worden om te 3d-printen
en zo zouden we bij wijze van spreken van opa
een stofzuiger kunnen printen.
Lilian Roes
een van de drie stillevens van 3d-geprint as:
‘Broodrooster en vogel’
de vogel eet kruimels uit het broodrooster
de vogel staat symbool voor dood en leven,
aangezien hij uit eigen as herrijst.
Het broodrooster vertegenwoordigt deze
verbranding.

ArtIKEl
MeeR dAN ALLeeN eeN uITVAART
Vier vrouwen die samen uitvaartonderneming Alting & partners vormen besloten dat ze
meer wilden doen dan alleen de begrafenis of crematie verzorgen. Ze wilden met name
ook de dood meer zichtbaar maken en op het gebied van rouw iets voor de nabestaanden
betekenen. daarom zetten ze een jaar geleden winkel, leestafel en koffieshop tröst
op, waar mensen niet alleen terecht kunnen voor een kopje koffie, maar ook voor een
goed gesprek, informatie, lezingen, workshops en ze kunnen er allerlei boeken over
sterven en rouw inzien of kopen.
Eén keer in de twee maanden organiseren ze
het rouwcafé voor mensen die hun ervaringen
van verlies en gemis met anderen willen uitwisselen.
Op zondagmiddag, omdat juist op
een lange lege zondagmiddag het gevoel van
verlorenheid groot kan zijn.
Op een druilerige vrijdagmiddag besluit ik een
bezoekje te brengen aan dit toch wel unieke
initiatief. De winkel, maar ook het kantoor van
deze vier uitvaartonderneemsters is gelegen op
het Geertekerkhof in Utrecht. Een bijna middeleeuws
aandoend, beschut pleintje met de
statige Geertekerk als blikvanger. Niet alleen
‘Op de muur is een prachtig gedicht
geschilderd van de honderdjarige
Japanse Toyo shibata.’
het pleintje is een oase van rust, ook de winkel
is dat. Meteen als ik er binnenstap, adem ik een
sfeer van verstilling, aandacht en zorg in. Het
is er prettig toeven met voortreffelijke koffie
en een smaakvolle leestafel waar mijn blik
gelijk op allerlei interessante boeken valt. Voor
ik er erg in heb, zit ik erin te neuzen. Op de
muur is een prachtig gedicht geschilderd van
de honderdjarige Japanse Toyo Shibata. In de
wandkast staan aantrekkelijke spellen, boeken,
kaarten, gedichten en kleine TrösTcadeautjes.
Anke Steinmann, die middag als vrijwilliger
werkzaam in de winkel, en uitvaartondernemer
Nel van Ratingen halen verschillende dingen
van de plank en dat raakt meteen een gevoelige
snaar bij me. Bijvoorbeeld het spel ‘Alle sterren
van de hemel’, dat soms als workshop in de
winkel gespeeld wordt en waarin kaartjes zitten
met vragen als: weet je nog hoe papa was, toen
je jonger was? Weet je nog een leuk grapje dat
hij maakte? Of wat hij het liefste droeg? Hoe
vind je het, als mensen jou niet snappen omdat
papa dood is?
Het zijn precies dat soort dingen waarover je
wilt praten, als een dierbaar iemand gestorven
is. Je wil allerlei details en herinneringen aan
die persoon ophalen, maar de aandacht hiervoor
in eigen kring verstomt vaak snel.
Collage van kinderkleertjes
Dat is precies de reden waarom Alting & partners
zoveel aandacht aan rouw besteedt. ’De
nazorg zit bij ons ook gratis in het pakket’, zo
vertelt Nel. ‘Wij bieden mensen na een half
jaar twee sessies aan, waarin ze iets met hun
herinneringen en rouw kunnen doen. Daarbij
gaat het niet alleen om praten, maar ook om
het doen van het sterrenspel en om allerlei
creatieve werkvormen, al kunnen mensen ook
kiezen voor twee sessies mindfulness of een
wandeling.’ Ze geeft een paar voorbeelden. ‘Zo
kunnen mensen op een atelier van een beeldend
kunstenaar een herinneringsdoosje maken
of onder begeleiding van een kunstenares de
kledingstukken van hun overleden dierbare
vermaken tot een ‘herinnerding’. Want kleding
opruimen na de dood van iemand blijkt altijd
veel emoties op te roepen. Mensen vragen
zich vaak af: wat doe ik ermee? Zo heeft een
23

24
moeder van de kinderkleertjes van haar dochter
een collage gemaakt en een andere vrouw van
de kleding van haar overleden man een omslagdoek,
zodat hij haar altijd kan omarmen. En
ook heeft de betreffende kunstenares een keer
op de toga van een vader die rechter was met
witte borduurzijde een gedicht geborduurd.’
Dat is toch wel tamelijk bijzonder, ik heb hier
althans nog niet eerder van gehoord, al wordt
er tegenwoordig ook op begraafplaatsen wat
meer aandacht aan rituelen besteed. Maar dat
gebeurt uiteraard niet in de vorm van persoonlijke
en creatieve werkvormen. Dat is meer
gezamenlijk op Allerzielen een kaarsje aansteken
bij het graf van familie of vrienden.
Anke Steinmann: ‘Waarom wij dit belangrijk
vinden en ik weet dit ook uit mijn werk als
psycholoog, is omdat niet verwerkte rouw nogal
eens tot gezondheidsklachten kan leiden. Door
hier meer aandacht voor te hebben en mensen
de ruimte te bieden zich daarin te uiten op een
manier die bij hen past, kun je dat enigszins
voorkomen.’ Dat het snel tot klachten of ziekte
leidt, blijkt inderdaad te kloppen, want de dag
erna lees ik in de krant een bericht dat, wanneer
mensen iemand in hun nabije omgeving
verliezen, ze zich gemiddeld honderd dagen
ziek melden. Dat zijn nogal wat dagen!
licht en ruim
Aan de overkant van het plein hebben ze ook
een mooie en ruime opbaarplek, het Geerte
Minnehuis op de zolder van een verzorgingshuis.
Nel leidt me er rond. En ja, ik heb zelden
zulke ruime, lichte, smaakvolle en aangename
opbaarkamers gezien. Er is ook een keuken met
‘Onze missie is om de dood een
normaal onderdeel van het leven
te laten zijn.’
grote eettafel bij, waar mensen samen kunnen
eten en desnoods zelf wat koken, als ze dat
willen. En twee huiskamers, waar je gemakkelijk
een paar dagen regelmatig kunt verblijven, als
je de behoefte hebt om in je eigen tempo en op
je eigen manier afscheid te nemen van degene
die je zo dierbaar is. Dit opbaarhuis is namelijk
vierentwintig uur per dag open.
Ook houden mensen er soms kleine afscheidsbijeenkomsten,
omdat een kleine, intieme
groep niet zo goed past in een grote, vaak wat
onpersoonlijker aula. Nel van Ratingen: ‘Laatst
nog de familie van een oude tante. Ze hadden
foto’s van haar meegenomen en die neergezet
en een van hen las een verhaal voor. Voor een
dakloze die hier onlangs lag opgebaard kwam
een vrijwilliger van het hospice met bloemen en
hij las een gedicht voor.‘
Zeven smarten en zeven vreugden
Een jaarlijks terugkerende activiteit in november
is het ritueel ‘Ritme van de rouw’. Een
rouwritueel voor iedereen vanaf 18 jaar die
iemand aan de dood verloren heeft. De start
van het rouwritueel is een wandeling naar de
Geertekerk, waar men wordt ontvangen en het
ritueel zich verder ontvouwt. Nel: ‘Alle mensen
die hieraan deelnemen, nemen een symbool
en foto mee van degene die ze verloren hebben.
Ze steken een kaars voor hem of haar aan.
Vervolgens staan we stil bij het verlies en wat ze
daarin hebben ervaren. We doen dat door een
rondgang te maken langs zeven passages, die
elk periodes of momenten in een rouwproces
markeren: ervaringen van verlies, van emoties
en leegte, van verbondenheid, van diepe gevoeligheid,
van volheid en van hernieuwd perspectief.
De muziek op de vleugel draagt bij aan de
geconcentreerde en intieme sfeer en begeleidt
ieder op z’n individuele weg. We sluiten af door

gezamenlijk een mantra te zingen. Met fakkels
begeleid maken we weer de korte terugtocht
naar de gewone wereld: de nazit in het nabijgelegen
verzorgingshuis met een hapje en
een drankje. Gemiddeld nemen er zo’n dertig
mensen aan deel.’
digitaal aanbod
‘Over ’t algemeen weten vijftigers en ouderen
de Winkel makkelijk te vinden. Dertigers komen
er wel, maar dan vragen ze vaak om iets concreets:
een lotgenotengroep of een boek dat
specifiek over hun vorm van verlies gaat. Ook
zijn zij natuurlijk veel meer digitaal ingesteld.
Daarom zijn we een twitteraccount begonnen
en openen we binnenkort een site. In de hoop
ook hen iets te kunnen bieden wat bij hen
past, want zij hebben natuurlijk even goed de
behoefte om iets met hun rouw te doen of eens
wat meer stil te staan bij degene die ze verloren
hebben. Maar door hun drukke en volle levens
komen ze daar vaak moeilijk aan toe. Dat maakt
de uitdaging voor ons om hen te bereiken des
te groter.’
Mirre Bots
Aan mijzelf
Als tranen druppelen
uit de kraan
stoppen ze nooit
Hoe zwaar ook
hoe droevig ook
de dingen die je meemaakt
je mag niet almaar
blijven tobben
draai open die kraan
met een fikse ruk
laat al je tranen
ineens de vrije loop
Zo, en nu tijd voor een koffie
uit mijn gloednieuwe kopje.
Toyo shibata
25

26
AChtErgroNd
NIEUWE rItUElEN roNdoM dE dood
IN NEdErlANd
het rituele landschap in Nederland bevat veel nieuwe ontwikkelingen
rondom het herdenken van overleden dierbaren. door
de secularisering van onze maatschappij en individualisering van
de dood komt de nadruk op persoonlijke zingeving te liggen. dat
wil zeggen dat elk individu zelf de dood een plek moet geven, de
zingeving is minder ingebed in een groter, collectief kader.
Deze ‘plek’ was traditioneel het graf; dat diende
als een ruimtelijk afgebakende gedenkplek. In
de huidige rouwcultuur zijn er echter vele vormen
van ritualisering van de dood en daarmee
ook meerdere rituele ruimtes voor het herdenken
van de doden. Voorbeelden hiervan zijn de
thuisgedenkplekken voor de doden, de digitale
herdenkingssites of de steeds populairdere
asobjecten waarin de as van de overledene tot
een gedenksteen, schilderij of tatoeage wordt
verwerkt.
Een enorme groei in de uitvaartindustrie heeft
eraan bijgedragen dat de nabestaanden, maar
ook steeds vaker de stervenden zelf, steeds
meer invloed op de uitvaart willen en kunnen
hebben. De vraag die ik mijn workshop heb
behandeld, is: wat is de betekenis van deze
nieuwe rituelen? En sterker nog: bestaat er
door al die keuzemogelijkheden niet het gevaar
dat deze rituelen slechts een ander voorbeeld
zijn van onze hedendaagse geïndividualiseerde
consumptiemaatschappij? En als dit het geval
zou zijn: hoe kunnen wij toch betekenis geven
aan persoonlijke rituelen?
Cultureel geheugen
De traditionele rol van rituelen is – naast het
creëren van een tijdelijke gemeenschap en de
symbolische en sociale transformatie van een
lid van die gemeenschap, zoals bijvoorbeeld
het afscheid nemen van een dierbare – ook
het creëren van een collectieve ruimte voor
ervaringen, verwachtingen en gedrag binnen
een bepaalde gemeenschap. De bekende Duitse
Joanna Wojtkowiak,
cultuurpsychologe & docent
Egyptologen Aleida & Jan Assmann spreken in
dit verband van het culturele geheugen. Een
samenleving heeft het culturele geheugen
nodig om zich met elkaar verbonden te voelen
en een zinvol bestaan te kunnen leiden.
Als mensen, zoals in het geval van de uitvaart,
steeds meer zelf vorm gaan geven aan een
eigen, individueel ritueel ontstaat de vraag of
dit herkenbaar en betekenisvol kan zijn voor
anderen. Met andere woorden, als een uitvaart
slechts bestaat uit individuele verhalen over
de overledene, hoe kan men er dan toch voor
zorgen dat de aanwezigen zich met de verhalen
kunnen identificeren?
Ronald Grimes (2002) spreekt van ‘ritualising’
en het herontdekken van oude rituelen in de
hedendaagse, seculiere samenleving. Hierbij
worden oude rituelen in een nieuw jasje gestoken
en krijgen deze dus een nieuwe vorm. Naast
de vorm van de rituelen, zoals de symbolen,
taal en muziek die worden gekozen, is ook de
betekenis van belang.
Wij namen de betekenis van hedendaagse
rituelen onder de loep evenals waarom mensen
deze zo belangrijk vinden. Welke nieuwe ritualiseringen
rondom de dood zijn er in Nederland?
Vervolgens hebben we op basis van elkaars
ervaringen bezien welke rol de humanistische
uitvaartbegeleider hierbij kan hebben.
Joanna Wojtkowiak,
cultuurpsychologe & universitair docent UvH
www.joannawojtkowiak.com

UItVAArtCUltUUr NU EN oVEr 25 jAAr
de vereniging voor funeraire cultuur de terebinth heeft ter gelegenheid
van haar 25-jarig bestaan een jubileumboek uitgegeven: ‘over
25 jaar, de toekomst van de funeraire cultuur’. Uiteraard is het een
nogal ambitieuze opgave om iets zinnigs over de komende 25 jaar te
zeggen. toch geeft het boek een mooi overzicht van de ontwikkelingen
in het denken over de dood, het afscheid, de dodenbezorging en
het gedenken van de doden gedurende de afgelopen decennia. Maar
ook schetst het enkele toekomstverwachtingen.
In de afgelopen decennia is de dood weer een meer prominente plaats in
het maatschappelijke domein gaan innemen. De dood is niet meer zo’n groot
taboe als dat in het begin van de 20e eeuw het geval was. Het was met name
Kübler-Ross die de stervenden vroeg om leermeester voor de levenden te zijn.
Door goed naar de stervenden te luisteren kan de angst voor de dood worden
overwonnen, zo stelde zij. De hospice-beweging verzette zich tegen de inhumane
wijze waarop na de Tweede Wereldoorlog met ongeneeslijk zieken en
stervenden werd omgegaan. Hospices werden in de jaren negentig een zeer
gewaardeerd alternatief voor het sterven in een medisch-technische omgeving.
In de komende jaren zal de dood meer nadrukkelijk onderwerp van reflectie
zijn. Mensen zullen meer stilstaan bij hun eigen sterfelijkheid. Pas wanneer
mensen, samenleving en geneeskunde oprecht aandacht besteden aan de
onvermijdelijkheid van de dood, is een vreedzame dood mogelijk.
Emancipatie van de consument
In de afgelopen jaren is de Nederlandse uitvaart sterk veranderd. Steeds meer
facetten van een uitvaart worden door nabestaanden zelf gedaan. Deze ontwikkeling
is op gang gebracht door zelfbewuste nabestaanden die uit onvrede
met de gang van zaken zelf de uitvaartwereld ingingen. Het sleutelwoord van
al deze veranderingen is ‘persoonlijk’. Men kijkt bij het vormgeven van een
uitvaart vooral naar de overledene en diens nabestaanden. Wie was de overledene
en wat past bij hem of haar? Wat kunnen en willen de nabestaanden zelf
bijdragen? De vorm en inhoud van de uitvaart is nu in
eerste instantie een zaak van de nabestaanden en niet
van de uitvaartverzorger.
Verder zijn Nederlanders meer zorg, tijd en geld gaan
besteden aan de uitvaart. Was in 1995 de gemiddelde
uitvaartverzorger bij de zorg voor vijftig overledenen per
jaar betrokken, in 2004 was dat gehalveerd tot vijfentwintig overledenen.
De afgelopen twee decennia worden dus gekarakteriseerd door de emancipatie
van de consument. Deze heeft de regie van de uitvaart naar zich toegetrokken
en accepteert het gezag van de uitvaartverzorger niet langer.
ColUMN
‘Wie was de overledene en
wat past bij hem of haar?’
27

28
Men gaat op zoek naar een nieuwe invulling van de uitvaartrituelen. De standaarduitvaart
en de emotionele kilte die daar vroeger bij hoorde, worden niet
meer geaccepteerd. Zo veranderde de uitvaartmarkt van een aanbodgerichte
naar een vraaggestuurde markt. De uitvaartprofessionals werden de persoonlijke
begeleiders van de nabestaanden.
De grootste veranderingen binnen de
uitvaartzorg: de professionalisering van
het vak en de individualisering van de
uitvaart hebben de afgelopen decennia
al plaatsgehad. Voor de toekomst zijn
geen verdere grote vernieuwingen te
verwachten. Wel zal naast begraven en cremeren (inmiddels 57 %) vriesdrogen
waarschijnlijk werkelijkheid worden. Ook zullen er steeds meer natuurbegraafplaatsen
en meer bijzondere urnen en asbestemmingen komen.
‘de uitvaartprofessionals werden
de persoonlijke begeleiders van
de nabestaanden.’
fors prijskaartje
Door de individualisering en het maatwerk moet de uitvaartverzorger zich
steeds breder oriënteren. Dit zal leiden tot verdergaande differentiatie van de
uitvaartprofessional.
Peter Henssen onderscheidt in het boek drie typen professionals: beperkt
opgeleide uitvaartleiders die sobere uitvaarten verzorgen, uitvaartverzorgers
die uitvaarten op maat verzorgen en uitvaartbegeleiders die naast de vele
praktische kanten vooral de rituele en spirituele facetten van een uitvaart
behartigen. Deze laatste groep vertolkt de geestelijke dimensie van het laatste
afscheid. Zij doen dat door gebruik te maken van rituelen en een toespraak
te houden waarin men het leven van de overleden persoon verbindt met het
mysterie van leven en dood. Deze differentiatie in drie typen uitvaartprofessionals
betekent een differentiatie in het niveau van functioneren en daarmee
ook in de bezoldiging. Aan de hoog opgeleide uitvaartbegeleiders zal een fors
prijskaartje hangen.

persoonlijk of digitaal
In 2010 begon een grote regionale uitvaartorganisatie met het op internet
aanbieden van sobere en goedkope uitvaarten aan de onderkant van de markt.
Het gesprek met de nabestaanden werd hierbij vervangen door een digitale
interactie met de uitvaartonderneming. Gezien het succes van deze formule
begonnen de grootste natura-uitvaartverzekeringen deze werkwijze als een
eigentijdse, gemakkelijke en snelle manier van regelen van uitvaarten aan te
bieden. Toen deze vorm voor het merendeel van de verzekerden acceptabel
bleek, begonnen de naturaverzekeraars deze standaard in te voeren. Voor een
gesprek over de uitvaart moet sindsdien een toeslag worden betaald.
Hierdoor ontstond er een nieuwe scheiding. Vandaag de dag kunnen nabestaanden
kiezen voor een zeer eenvoudige, sobere en goedkope uitvaart,
doorgaans digitaal en op afstand geregeld. Nabestaanden die over een ruimer
budget beschikken en een uitvaart op maat wensen, laten uitvaartverzorgers
en uitvaartbegeleiders naar het woon- of sterfhuis komen en bespreken daar
hun wensen over een persoonlijk getinte uitvaart.
Nieuwe vormen van uitvaarten
Aan voorgaande samenvatting van het jubileumboek van De Terebinth voeg
ik nog enkele persoonlijke waarnemingen toe. In de afgelopen decennia zijn
uitvaarten meer dan voorheen gericht op de persoon van de overledene. In de
toespraken gaat het over diens leven en waarden. De onpersoonlijke kerkelijke
dienst is grotendeels verdwenen. Maar aan de vorm van de uitvaartbijeenkomst
is weinig veranderd. Vrijwel altijd vinden uitvaartdiensten plaats in de
aula van de begraafplaats of in het crematorium. Familie, vrienden en bekenden
zitten in rijen achter elkaar en luisteren naar de toespraken en de muziek.
Hun rol is passief.
In de plaats waar ik woon, zie ik dat een zeer actieve moderne uitvaartverzorgster
heel andere wegen op het gebied van de vorm inslaat. Zij laat de
uitvaartbijeenkomsten plaats vinden in een restaurant, een uitspanning, een
museum of buiten in de natuur. De gasten zitten in een ronde opstelling. Er
zijn toespraken, maar er zijn ook gesprekken waaraan iedereen kan bijdragen.
De sfeer is minder statisch en saai, meer opgewekt en levendig. Natuurlijk is
er ook verdriet, maar er wordt ook gelachen.
Veelal zijn het alleen de zeer naasten die de overledene naar de begraafplaats
of het crematorium brengen. Het afscheid is dan al achter de rug. Ik vind dit
een mooie vernieuwing.
Wouter Beekman
* Te bestellen via www.terebinth.nl.
29

30
ArtIKEl
eeN gROeNe uITVAART, HOe ZIeT dIe eRuIT?
groen is in. Zorgvuldig omgaan met natuur en milieu is voor steeds
meer mensen een item. Vandaar dat er ook in uitvaartland steeds meer
initiatieven komen om bij een begrafenis of crematie rekening te houden
met de milieueffecten. daarbij gaat het niet alleen over ecokisten of een
natuurbegraafplaats, maar ook over de methode van lijk bezorgen.
Han Remmerswaal, een van de weinige onderzoekers
naar de milieuaspecten van de uitvaart,
vraagt zich af waarom mensen niet gaan lopen
in plaats van twintig volgauto`s te nemen? Hij
vindt het niet alleen iets eerbiedigs en sereens
hebben, maar het scheelt ook zeventig procent
emissie in het voortraject.
Uit zijn onderzoek blijkt namelijk dat de
rouwstoet de grootste aanslag op het milieu
betekent. En dan gaat het niet zozeer om
het vervoer van de overledene – van huis
naar rouwcentrum en van rouwcentrum naar
begraafplaats of crematorium – , maar om het
aantal autokilometers die de gasten op de dag
van de uitvaart afleggen, want daarbij gaat
het meestal om meerdere auto`s. Deze stoet
veroorzaakt algauw 12,6 milieupunten, aldus
de onderzoekers. Ze zijn daarbij uitgegaan van
een uitvaartplechtigheid waaraan honderd
personen deelnemen, die merendeels hun eigen
auto gebruiken en met elkaar op de dag van de
‘de overledene stelt het op prijs als u
bij zijn uitvaart gebruik maakt van het
openbaar vervoer.’
uitvaart 600 kilometer rijden. De belangrijkste
milieuaspecten van die rouwstoet zijn: energieverbruik
en uitlaatgassen, met name Noxuitstoot
van dieselauto’s.
Alternatieven voor de rouwauto
Er zijn genoeg alternatieven te bedenken voor
de traditionele rouwauto: een lopende rouw-
stoet (heeft altijd weer iets indrukwekkends en
gedragens, vind ik zelf), een begrafenis met een
loopkoets of paardenkoets en ook vervoer per
bakfiets is mogelijk. En desnoods een uitvaartbus,
waarin iedereen wordt vervoerd. Of per
boot, zoals ik zelf twee keer heb meegemaakt
bij een begrafenis op Zorgvlied in Amsterdam.
Bovendien kan de sfeer in de bus of boot als
zeer bijzonder en troostrijk worden ervaren.
Niet iedereen zal het echter prettig vinden om
zijn of haar gasten te verplichten te lopen of
te fietsen. Maar er zijn ook andere mogelijkheden
die ervoor zorgen dat er zo min mogelijk
autokilometers worden gemaakt. Zo kun je
ervoor zorgen dat de diverse onderdelen – de
afscheidsplechtigheid, begrafenis/crematie en
de condoleance – op loopafstand van elkaar
plaatsvinden. Ook kun je locaties kiezen die
goed met het openbaar vervoer bereikbaar zijn
en deze op de rouwkaarten duidelijk vermelden.
Desgewenst kun je er een zin aan toevoegen
– als een variant op ‘de overledene hield veel
van bloemen’ – ‘de overledene was bij leven
zeer milieubewust en stelt het op prijs als u bij
zijn uitvaart gebruik maakt van het openbaar
vervoer’.
Een andere mogelijkheid is om fietsen beschikbaar
te stellen waarmee mensen van de ene
plek naar de andere kunnen gaan – en reken
maar dat zo`n uitvaart lang in het geheugen
blijft – of mensen vragen om met de fiets te
komen als dat enigszins mogelijk is.
Kist van vlas of vilt
Hoewel de kist niet de grootste vervuiler is,
deze levert slechts 1 milieupunt op, is er de
laatste tijd veel aandacht voor milieuvriende-

lijkere kisten. Dat is wel begrijpelijk. Een kist
wordt immers bijna als een persoonlijk attribuut
gezien, waaruit iets van de leefwijze van de
overledene blijkt. En met een ander soort, meer
ecologisch verantwoorde kist kun je gemakkelijk
het milieu ontlasten. Bovendien bestaan
er meerdere voorbeelden van en een aantal
milieuvriendelijkere varianten is ook al leverbaar.
Hergebruikkisten met een eenvoudige
kartonnen binnenkist bijvoorbeeld. Of een kist
gemaakt van vlas of vilt. Ook kan het lichaam
worden gewikkeld in een biologisch katoenen of
linnen doek.
Toch wil het in Nederland nog niet erg doorbreken
met de milieuvriendelijkere varianten. Wie
echter kiest voor een ‘normale’ kist, maar vóór
het begraven de messing handvaten verwijdert,
zoals dat ook bij cremeren gebeurt, spaart het
milieu ook. Datzelfde geldt voor het gebruik
van houten handvaten. En wie kiest voor een
katoenen bekleding in plaats van een synthetische
levert eveneens een positieve bijdrage, al
is het een kleine.
schadelijke uitstoot
Wat de uitstoot van schadelijke stoffen betreft
zijn vooral dioxines, kwikverbindingen en
andere metalen belangrijke vervuilers. En dat
is mede zo, omdat mensen steeds meer kunstmatige
onderdelen in hun lichaam hebben
– denk bijvoorbeeld aan het amalgaan in onze
tanden en de grote hoeveelheid cadmium die
zich op het eind van ons leven in onze nieren
heeft opgeslagen. Al deze stoffen komen uiteindelijk
in het milieu terecht: bij begraven in de
bodem en het grondwater. Bij crematie in de as
en in de lucht.
Bij vriesdrogen en hydrolyse – twee methoden
van lijkbezorging die nu nog op hun toepasbaarheid
worden onderzocht– kunnen metalen
na de verwerking verwijderd en gerecycled worden.
Mede daarom worden deze methodes wel
gepresenteerd als milieuvriendelijk of ‘schoner’
dan de nu meest gebezigde varianten.
Met name het vriesdrogen is de laatste tijd
erg in opkomsten en wordt zeker door Yarden
gepromoot als hét biologisch begraven. Maar
daar is wel het nodige op aan te merken. In
feite is het vriesdrogen de eerste stap in de
‘ecologische uitvaart’. Daarna moet het resterende
poeder met daarin al die metalen nog
worden begraven, gecremeerd of bewaard.
Diverse wetenschappers blijken het vooral een
dure en inefficiënte methode te vinden.
Kortom, er doemen veel nieuwe mogelijkheden
op om bij begrafenissen en crematies meer op
het milieu te letten, maar helemaal goed doe
je het nooit. Belangrijk is dan ook om te kijken
wat voor jezelf daarin vooral meetelt of wat
jou aanspreekt. En al die kleine stapjes samen
geven op den lange duur toch een positieve
verandering.
Mirre Bots
‘In feite is het vriesdrogen de eerste
stap in de ecologische uitvaart.’
* Voor meer info: www.groeneuitvaart.nl
31

32
gEdIChtEN
Als ik jou verlies
Als ik jou verlies
zal alles zijn als het was
voor je kwam. Zo
kan men het bekijken. Alleen
je zou er zijn geweest, even
vanzelfsprekend als vaders,
als vingers, als namen
die wij moeten dragen.
Misschien zou het zijn als toen
de eik voor mijn raam was gekapt.
een blik die doorschiet
terwijl hij wil worden gestuit.
Zo’n leegte in leegte
die jij als enige ziet.
Zo’n verdriet, maar dan
groter en langer.
kees spiering

VErslAg
EENhEId IN VErsChEIdENhEId
Wouter jongstra ging naar de humanist Ceremonies Annual Conference,
die op 20 en 21 oktober in Engeland werd gehouden. ook
daar stonden nieuwe ontwikkelingen en initiatieven op het programma,
zoals het natuurlijk begraven. Er spelen dezelfde discussies
als hier, maar ook andere, mede omdat hun positie anders is.
Zo zijn humanistische sprekers bij uitvaarten in
Engeland zelfstandigen. Ze zijn zelf verantwoordelijk
voor hun eigen marketing en de financiële
afwikkeling van de uitvaart. Iedereen heeft
daartoe een eigen website. Naast uitvaarten
worden er ook ceremonies voor huwelijken en
bij de geboorte van een kind verzorgd. Allen
zijn aangesloten bij de Britse Humanistische
Associatie (BHA) en betalen 10% van hun eigen
opbrengst als Fee aan de BHA.
Wouter Jongstra, humanistisch
uitvaartbegeleider
Voor het betalen van die Fee krijgen ze het
volgende terug:
• centrale administratie en systemen
• hoge kwalitatieve marketinginstrumenten en
publiciteit
• een goed netwerkende organisatie en toekomstige
ontwikkeling
• onderzoek naar veranderende wetgeving en
overheidsmaatregelen die van belang zijn
voor de humanistische sprekers
• smeden van strategische relaties en allianties
om de humanistische ceremonies te promoten
en sterker te maken.
Het eerste gedeelte van de conferentie was
plenair en bestond uit een verhandeling over
de training, die omvangrijk en gedegen is te
noemen.
Als introductie krijgen de Engelse humanistische
sprekers een training van één dagdeel,
waarbij het volgende aan de orde komt: betekenis
van het humanistische gedachtegoed;
basisvaardigheden interviewen, schrijven en
spreken; uitleg BHA, netwerken en realistische
voorstelling van het spreken op zich.
Een training van twee dagdelen, waarin de
basisvaardigheden worden uitgediept, het
verhaal van een ceremonie en een sterfgeval
nader worden belicht. Ook zorgen voor jezelf is
daarbij onderwerp van aandacht.
Een training van twee dagdelen, waarin belasting
en financiële zaken aan bod komen, maar
ook de techniek om een ceremonie te leiden,
de stage, het managen van relatiebeheer, het
mentoren nadien en uiteraard de uiteindelijke
accreditatie.
33

34
WorKshops
De workshops waren verdeeld in drie sessies en
waren zeer gevarieerd. Van babyuitvaarten en
wat is nieuw in uitvaarten tot humor in de toespraak,
presentatie en hoe gebruik je je stem.
Maar ook over marketing en humanistisch werk
in de gevangenis. Ik bezocht er drie.
1. Wat is nieuw in uitvaarten
Opvallend nieuw was dat de simpele uitvaart
sterk aan populariteit wint. Voor £ 1.750,00
(€ 2.250,00) krijg je het volgende: afspraak
thuis voor bespreking uitvaart, noodzakelijke
formulieren, ophalen stoffelijk overschot en het
verzorgen ervan tot de crematie, de crematie
zelf, simpele houten kist of urn, deze afleveren
bij de nabestaanden thuis.
Dus geen kaarten, geen bloemen, geen
afscheidsritueel, GEEN TOESPRAAK. Veel families
organiseren een afscheidsritueel in hun
eigen omgeving. Een belangrijke overweging
daarbij is om de crematie volledig gescheiden
te houden van de afscheidsceremonie. De
reclameslogan van degene die dit aanbiedt: de
vrijheid om een uitvaart te houden waar, wanneer
en alleen zoals u het wil.
Andere nieuwigheden: nieuwe manieren van
vervoer, live muziek, invloed van de multiculturele
samenleving en het veranderen van
rituelen daardoor, de nieuwe generatie denkt en
handelt anders.
2. ontmoet de familie met de beste
interviews
In deze workshop werd opvallend veel aandacht
besteed aan het binnenkomen en de start van
het gesprek. Aan zaken als waar zal ik zitten en
welke vraag stel ik als eerste? En zal ik iets te
drinken accepteren? Voor de nabestaanden is
het gesprek ook zelfreinigend. Het is dan ook
belangrijk om ze vooral te laten spreken over
hoe de persoon in kwestie is gestorven; daarbij
is vertrouwen opbouwen essentieel. Verder mag
elke spreker zich altijd afvragen: ben ik wel de
juiste spreker voor deze mensen?
Het opbouwen van een zo goed mogelijk beeld
van de overledene werd door iedereen onderschreven.
Probeer de legpuzzel van zijn/haar
leven volledig te krijgen. Er waren sprekers die
een soort draaiboek hadden ontwikkeld met
checklisten en aandachtspunten. Deze zullen -
evenals twee voorbeelden van toespraken – te
zijner tijd via onze eigen weblocatie worden
gepresenteerd.

‘een humanist is zo
flexibel als een stalen
deur.’
3. Zijn wij zo speciaal?
ofwel: is humanistisch spreker zijn onze
sterkste troef?
Een buitengewone levendige workshop waar
over en weer veel verschillen waren te bespeuren.
Iedereen kom zich vinden in de kreet
op hun eigen folder: ‘zinvolle NIET religieuze
ceremonie alleen voor jou’ met als ondertitel
‘een persoonlijk afscheid‘. Maar op de vraag:
hoe flexibel is een humanist? Of nog erger, op
de stelling ‘een humanist is zo flexibel als een
stalen deur’ ontstond een wel heel interessante
discussie. Vragen die hierbij speelden waren:
Welke taken neem je op je?
Spreek je alleen of wil je met name de regie
voeren? Hoe denkt de uitvaartverzorger daarover?
Bespreek je dat vroegtijdig met hem? Wil
je wijzigingen aanbrengen in het ritueel?
Waar voel je je verantwoordelijk voor?
Alleen voor het spreken of ook voor andere
zaken?
Welke grenzen heb je voor jezelf bepaald?
Wil je het onze vader die in de hemelen zijt
bidden of lees je het slechts op? Ben je bereid
om teksten uit de bijbel voor te lezen? Denk
je klaar te zijn voor andere religies die bij
gemengde huwelijken op je afkomen? Ben je
klaar voor veranderingen in de uitvaartbranche
en de eisen die uitvaartverzorgers daaraan stellen
en wil je daarin participeren?
Zijn we met onze humanistische inslag voldoende
herkenbaar? En laten we dat merken
met onze woorden?
Of willen nabestaanden gewoon een goede
toespraak en kunnen wij dat met name bieden,
zonder ons humanistisch sausje uitdrukkelijk te
willen laten smaken?
Mijn conclusie na dit weekend is dat wij als
humanistisch uitvaartbegeleiders, of we nou in
Engeland of in ons eigen land ons werk doen,
een eenheid in verscheidenheid vormen. Misschien
is juist dat wel onze sterkste kant!
Wouter Jongstra
* Aantal sterfgevallen in engeland op jaarbasis 493.342
(2010). Aantal NIeT religieuze uitvaarten 60.000. Marktaandeel
HBA 8000 is 1,62% van het totaal en 13,3% voor de
NIeT religieuze.
35

36
gEdIChtEN
sterfbed
Mijn vader sterft; als ik zijn hand vasthoud,
voel ik de botten door zijn huid heen steken.
Ik zoek naar woorden, maar hij kan niet spreken
en is bij elke ademtocht benauwd.
dus schud ik kussens en verschik de deken,
waar hij met krachteloze hand in klauwt;
ik blijf zijn kind, al word ik eeuwen oud,
en blijf als kind voor eeuwig in gebreke.
Wij volgen één voor één hetzelfde pad,
en worden met dezelfde maat gemeten;
ik zie mijzelf nu bij zijn bed gezeten
zoals hij bij zijn eigen vader zat:
straks is hij weg, en heeft hij nooit geweten
hoe machteloos ik hem heb liefgehad.
Jean Pierre Rawie

Kort
de dIgITALe gRAFsTeeN
Iedereen heeft ze inmiddels wel eens
gezien, de Quick-Response ofwel QR-codes, de
vierkantjes met zwart-witte blokjes in verschillende
patronen. Ze zijn te vinden op gebouwen,
aanplakbiljetten, winkels, advertenties, verpakkingen,
je kunt het zo gek niet bedenken of er
staat zo’n vierkantje op.
Door je smartphone – met speciale QR-app –
voor zo’n vierkantje te houden word je doorgeschakeld
naar de website met meer informatie
over het gebouw of het product.
In dit digitale tijdperk heeft de QR-code nu ook
zijn weg naar de uitvaart gevonden. Zo kan er
een plaatje met de QR-code op de grafsteen
worden geplaatst en door deze te scannen kom
je automatisch op een site waar meer informatie
over de persoon van de overledene is te
vinden. Uiteraard kan de code ook op de rouw-
en bedankkaarten worden geplaatst.
Inmiddels zijn er al diverse organisaties met
websites op deze markt ingesprongen. Zo kunnen
nabestaanden op een dergelijke site een
persoonlijke herdenkingspagina laten maken
door het aanleveren van foto’s, teksten en
gedichten. Derden kunnen direct, maar ook via
de QR-code toegang krijgen tot deze pagina’s.
Het is overigens ook mogelijk deze pagina’s
via een wachtwoord te beveiligen, mochten
mensen het te veel van het goede vinden dat
iedereen er via die QRcode
toegang toe heeft.
Fortunée Ledeboer
NIeuW: de uITVAARTPLANNeR
Een uitkomst voor iedereen die met de
dood te maken krijgt – althans zo afficheert
de uitgever het - is de zeer recent verschenen
uitvaartplanner van uitvaartondernemer Carolien
Harrems. De dood hoort immers bij het
leven. Het is dan ook verstandig om na te denken
over je eigen uitvaart of die van iemand die
je na staat. Veel mensen stellen dat echter uit.
Maar vrijwel iedereen komt vroeg of laat voor
de uitvaart van een dierbare te staan. Na een
lange periode van ziekte of juist heel plotseling
moet je afscheid nemen. Dat is een emotionele
aangelegenheid en daar komt een hoop bij
kijken: je moet in zeer korte tijd beslissingen
nemen, praktische zaken regelen, maar ook tijd
nemen voor rouw en de rouw van eventuele
kinderen en pubers. En bij al die beslissingen
over de vele mogelijkheden die er tegenwoordig
zijn wil je ook recht doen aan de overledene,
aan hoe hij of zij het gewild zou hebben.
In ‘De uitvaartplanner’ geeft Carolien Harrems
antwoord op de vele vragen die bij een uitvaart
aan de orde komen. Van de keuze van de begrafenisondernemer
tot de tekst voor de rouwkaart
en bedankkaart, van de keuze van een kist tot
rouwverwerking die voor mannen, vrouwen en
kinderen weer anders is. Met handige adressen,
checklists, kostenoverzichten en een voorbeeld
voor een wilsbeschikking. Maar ook met tips en
ideeën voor een uitvaart met een heel persoonlijk
tintje, want zij staat bekend om haar intieme
uitvaarten. Door te weten wat er allemaal
mogelijk is - en daar helpt de uitvaartplanner
je bij - en daar even de tijd voor te nemen
kan de uitvaart een mooi en op de overledene
toegesneden afscheid worden in plaats van een
noodzakelijk kwaad.
De uitvaartplanner is eigenlijk net zoiets als de
trouwplanner bij huwelijken, waarbij mensen
ook zoveel mogelijk details en specifieke wensen
vastleggen voor deze speciale dag.
Mirre Bots
37

38
VErslAg
IMprEssIEs VAN dE UItVAArtVAKBEUrs 2012
Eens in de vier jaar wordt er een uitvaartvakbeurs georganiseerd. op deze beurs staan
de toeleveranciers voor de uitvaartondernemers met een scala van vervoersmiddelen,
urnen, assieraden en diverse andere diensten. Bijna te veel om op te noemen. hieronder
een greep uit de talloze aanbieders dit jaar.
diverse soorten sieraden
Er waren nogal wat aanbieders van een hanger
van goud of zilver met daarin de vingerafdruk
van de overledene. In verschillende vormen:
rond, hartvorm, vierkant.
→ www.fingerprint-jewel.nl
Ook te zien was een hanger met het profiel van
de overledene → www.procasting.nl
Bijzondere kisten
Bijvoorbeeld een kist in een Z-vorm, voor mensen
die op hun zij begraven willen worden. Of
urnen van vilt. → www.bijzonderekisten.nl
Kinderuitvaartkisten in allerlei soorten en
maten: beschilderd, bedekt met wolkjes of sterretjes,
rieten mandjes, wikkeldoekjes.
→ www.kinderuitvaartkist.nl
Eco-vriendelijke, fairtrade en biologisch
afbreekbare uitvaartkisten, gemaakt van wilgentenen,
bananenbladeren of bamboe.
→ www.greencoffins.nl
Houten eco-kisten, condoleancekisten, urnen
en draagbaren, ook om zelf te maken. De
meeste kunnen met diverse afbeeldingen worden
ingegraveerd. → www.eco-kisten.com
Lijkwades voor mensen die daarin begraven
willen worden in plaats van in een kist.
→ www.wikkelgoed.nl
rouwvervoer
Wie dat wil, kan naar zijn of haar laatste rustplaats
worden gereden in een echte truck. De
truck is met raampjes en zitplaatsen aangepast
aan het rouwvervoer. → www.uitvaarttruck.nl
Op de beurs stond ook een loopkoets, voor als
het niet zo snel hoeft en de begraafplaats in de
buurt is → www.loopkoets.nl
Ook was er een kleine auto, speciaal aangekleed
en geschikt gemaakt voor kinderuitvaarten.
→ www.dekinderrouwauto.nl
Urnen
Er werd op de beurs een scala van urnen
aangeboden. Bijvoorbeeld van zink:
→ www.meerdaneenurn.nl; van Japanse en
Finse keramiek : → www.muceramics.nl of hele
kleine kinderurntjes: → www.michelkuipers.nl.
Maar ook een urn gemaakt met het profiel van
de overledene. → www.portreturn.nl, zichtbaar
als schaduw op de muur. Of een urn van roestvrij
staal waarin een foto van de overledene
wordt weerspiegeld → www.anamurn.nl.
Tot slot in de trend van duurzaamheid:
eco-urnen die vergaan, zee-urnen voor in
het water of bio-urnen om te begraven
→ www.biodeco.nl
grafmonumenten
Er was een aanbieder van een tijdelijk grafmonument
om de tijd te overbruggen tot er een
definitief grafmonument wordt geplaatst.
→ www.va-de.nl
Veel kunstenaars bieden grafbeelden en
gedenktekens aan, zoals de stichting memento-

gedenkbeelden die bestaat uit een groep
kunstenaars afkomstig uit heel Nederland.
→ www.memento-gedenkbeelden.nl
Maar wat ook kan, is een beeld van een hand
als grafmonument of in een herdenkingsmuur.
→ www.herdenkingshand.nl
speciaal voor uitvaart-, rouw- en ritueelbegeleiders
Windlichten voorzien van persoonlijke teksten
en foto’s. De windlichten kunnen worden
meegestuurd met de rouwbrief, zodat genodigden
hier een persoonlijke tekst op kunnen
schrijven. Ook kan er zelf een ontwerp op een
windlicht worden gemaakt voor bij de uitvaart
of als dankbetuiging. Zo ontstaat er een ‘zee
van lichtjes’. → www.afscheidslicht.nl
films
Er stonden aanbieders die beeldmateriaal
maken tijdens de uitvaart, samengesteld uit
foto’s en muziek → www.herdenkingsdvd.nl,
→ www.imim.nl, → www.uitvaartfilms.com.
Maar ook een aanbieder die van de gehele
uitvaartplechtigheid een film maakt, zodat deze
later nog een keer bekeken kan worden
→ www.terugkijkenopeenpassendafscheid.nl
rouw
De stichting ‘De jonge weduwe’ ondersteunt
jonge vrouwen met (minderjarige) kinderen na
het verlies van hun levenspartner.
→ www.dejongeweduwe.nl
Het Landelijk Steunpunt Rouw verzorgt niet
alleen emotionele zorg voor de nabestaanden,
maar ook een aantal zakelijke aspecten.
→ www.landelijksteunpuntrouw.nl
Bijzonder is ook de stichting zorgverklaring: zij
bieden een document, waarmee mensen op een
wettelijk erkende wijze en tot in detail kunnen
vastleggen onder welke condities en op welke
manier ze wel of juist niet medisch en verpleegkundig
behandeld en verzorgd willen worden in
hun laatste levensfase.
→ www.zorgverklaring.nl
De stichting heeft zorgambassadeurs die
voorlichting geven over het gebruik van de
zorgverklaring.
diversen
• Het herinneringsboek, met vragen die helpen
een beeld te schetsen van de overledene. In
het verlengde hiervan ligt een afscheidsboek
of een condoleanceboek met meer ruimte
voor afscheidswoorden. En een bewaarbox:
voor dierbare zaken van de overledene.
→ www.dierbarezaken.nl
→ www.goedennagedachtenis.nl
• Remember in green: op de as van een overledene
wordt een jonge boom gekweekt. De
boom kan daarna geplant worden op een plek
naar keuze. → www.rememberingreen.nl
• Via een website online herdenken: een site
waar ook door iedereen foto’s, filmpjes of
muziek geplaatst kunnen worden
→ www.condoleanceregister.nl
• Die diverse bijdragen kunnen ook tot een
herinneringsboek worden gebundeld.
→ www.neemafscheid.nl
• Ballonverstrooiing: een grote ballon wordt
gevuld met de as en het heliumgas. Op een
hoogte van 20 kilometer knapt hij en wordt
de as verstrooid.
→ www.ballonverstrooiing.nl
→ www.asverstrooiing.eu
• Ter vervanging van een advertentie in een
krant kan er een advertentie over het overlijden
op een openbare website worden
geplaatst. De advertentie kan worden doorgestuurd
en aangepast. Er wordt ook direct
een condoleanceregister aan gekoppeld.
→ www.uitvaartberichten.nl
39