De eigen weg van de remonstranten - tvg-alkmaar

De eigen weg van de remonstranten
Arnold Faber, BA
Theologie Voor Gemeenteleden Alkmaar 2007-2010
1

Inhoudsopgave:
Voorwoord pag. 3
Hoofdstuk 1: Jacobus Arminius pag. 4
Hoofdstuk 2: Remonstranten & contraremonstranten pag. 6
Hoofdstuk 3: Ontwikkeling Remonstrantse Broederschap pag. 10
Hoofdstuk 4: Remonstranten toen en nu pag. 13
Hoofdstuk 5: Betekenis remonstrantse gedachtegoed voor mij pag. 15
Bijlage 1: Vijf leerpunten van de remonstrantie 1610 pag. 17
Bijlage 2: Samenvatting Dordtse Leerregels pag. 19
Bijlage 3: Proeve van belijden 2006 pag. 20
Literatuuropgave pag. 21
2

Voorwoord
In 2007 ben ik begonnen met de cursus Theologie Voor Gemeenteleden.
Al jaren voelde ik bij mezelf de behoefte om me te verdiepen in het geloof,
de kerk en de zingeving van het leven. De cursus betekende voor mij een
hernieuwde kennismaking met verhalen van vroeger thuis. Opnieuw
beleefde ik de vele discussies die ik met mijn vader voerde over het geloof,
maar vooral over het naar de kerk gaan. Dat ging niet altijd zonder strijd.
Dat zal voor velen van ons herkenbaar zijn.
Opgegroeid in een niet al te streng
gereformeerd nest heeft mijn vader in de jaren
zeventig zichzelf hardop de vraag gesteld of de
kerk nog wel bij hem paste. Was het geen
achterhaald instituut met dogma’s uit vervlogen
tijden? Inmiddels was zijn wereldbeeld
veranderd en in zijn gedachtegang was de
plaats die de kerk in zijn leven nam geen
automatisme meer. Uiteindelijk nam hij afstand
van zijn oude vertrouwde gereformeerde kerk.
Maar het geloof bleef en is tot uiting gekomen
via de oecumenische leerdiensten die hij actief
meehielp voorbereiden. Deze zoektocht heeft
ook mij geboeid. Want waarom schoof hij terzijde wat eens zijn houvast
was?
Ik geloof dat elk mens op zijn eigen wijze bezig is met een zoektocht naar
inspiratie voor zijn eigen leven. Mijn verhaal kreeg een vervolg begin jaren
tachtig. Tijdens mijn vakantie in Engeland kwam ik in contact met Canon
Jim Richardson, een anglicaanse ‘reverend’ uit Nantwich (Cheshire). Het
klikte meteen en we raakten bevriend. De gesprekken met hem hadden en
hebben niet zozeer een godsdienstige of theologische inslag. Maar door
hem ben ik toch anders naar het fenomeen kerk en geloof gaan kijken.
Ook de rol van de kerk in de samenleving, die naar mijn overtuiging in
Engeland een andere is, boeide me zeer. Het vormde voor mij een
aanleiding om met de cursus Theologie Voor Gemeenteleden te beginnen.
De afgelopen drie jaren heb ik me in vele onderwerpen verdiept. Veel
informatie van wat was weggezakt is weer opgepoetst, maar ook veel
nieuwe onderwerpen kwamen voor het voetlicht. De context van de cursus
was verhelderend en verdiepend. Ik ben geboeid geraakt door de verhalen
van mijn medecursisten. Ook de achtergronden en uitgangspunten van het
christelijk geloof hebben voor mij weer nieuwe betekenis gekregen.
Dat mijn keuze van het onderwerp van dit werkstuk gaat over ‘de eigen
weg van de remonstranten’ is niet zo verwonderlijk. Tijdens de cursus ben
ik geboeid geraakt door Arminius die, met alle risico’s van dien, zich
uitsprak tegen belijdenisgeschriften, waarin was vastgelegd hoe de bijbel
geïnterpreteerd moest worden. Zoals ieder mens uniek is, zo is ook het
geloof van een ieder uniek te noemen. We hebben de vrijheid van denken
nodig om tot die kern van het geloof door te dringen. Het is juist deze
vrijheid dat in mijn mensbeeld voorop staat.
Arnold Faber april/mei 2010
3

Hoofdstuk 1:
Jacobus Arminius
Jacobus Arminius, geboren in Oudewater omstreeks 1559 en overleden in
Leiden op 19 oktober 1609, was een Nederlands predikant en godgeleerde
tijdens het begin van de Tachtigjarige Oorlog.
Oudewater 16 e eeuw
Op het moment van zijn geboorte was zijn vader, die wapensmid was, al
overleden. Jacobus Arminius werd opgevoed door Theodorus Aemilius,
een priester met protestantse sympathieën. Omstreeks het jaar 1572 (het
jaar dat Oudewater veroverd werd door de opstandelingen) verhuisde
Arminius met Aemilius naar Utrecht. Waarschijnlijk studeerde Arminius
daar aan de Hieronymusschool. Nadat Aemilius in 1574 of 1575 overleed,
kwam
Arminius in contact met de wiskundige Rudolphus Snellius 1 , die ook uit
Oudewater kwam. Snellius liet Arminius studeren in Marburg, waar
Snellius hoogleraar was.
In 1576 schreef Arminius zich als student vrije kunsten en theologie in aan
de (pas opgerichte) Universiteit van Leiden. Tijdens zijn studie viel hij zo
op, dat hij van het kamersgilde van Amsterdam een beurs kreeg om verder
te studeren in Genève. Arminius studeerde daar onder de opvolger van
Calvijn, Theodorus Beza 2 . Na zijn studie in Genève (waarbij hij enkele
semesters in Bazel doorbracht), reisde hij in 1586 naar Italië. In 1587 werd
hij beroepen als predikant in Amsterdam.
In 1588 werd Arminius bevestigd als predikant van de Oude Kerk. In
Amsterdam trouwde Arminius in 1590 met Lijsbet Reael (1569-1648).
Vanaf 1591 werd Arminius aangevallen door zijn collega-predikant Petrus
Plancius, vanwege Arminius' vrije interpretatie van de predestinatie
(goddelijke uitverkorenheid).
Nadat Arminius in 1603 tot hoogleraar in Leiden was benoemd kwam hij
hierover in conflict met zijn collega-hoogleraar Franciscus Gomarus. Het
leerconflict tussen Arminius en Gomarus en hun respectievelijke
aanhangers leidde uiteindelijk ook tot een politiek conflict waarbij het ging
om de relatie tussen kerk en overheid, zeker in de 17e eeuw een uitermate
gevoelige kwestie. Om het conflict te stoppen werden Arminius en
Gomarus opgeroepen voor het Hof van Holland en de Staten van Holland
1 Rudolph Snel van Royen (Rudolph Snellius) (1546-1613) was een Nederlands
taal- en wiskundige. Daarnaast was hij hoogleraar aan de Universiteiten van
Marburg en Leiden.
2 Theodorus Beza (1519-1605) was een Frans-Zwitserse, protestantse theoloog en
reformator die een belangrijke rol speelde in de vroege protestantse reformatie.
4

te verschijnen. Dit loste niets op. In 1609 belegden de Staten van Holland
een nieuwe zitting om de theologen bij elkaar te brengen. Jacobus
Arminius moest deze zitting wegens ziekte verlaten: hij stierf op ongeveer
vijftigjarige leeftijd in Leiden in oktober van dat jaar en werd in de
Pieterskerk te Rotterdam begraven. Arminius wordt gezien als de
grondlegger van het arminianisme, aanvankelijk een stroming binnen de
Nationaal Gereformeerde kerk die streefde naar aanpassing van
Arminius (1559-1609)
Gedenksteen Arminius
de belijdenis. Na zijn dood kwamen de volgelingen van Arminius in 1610
met een verweerschrift of 'remonstrantie' dat dikwijls als de vijf artikelen
van de remonstranten aangeduide verdediging bevatte (zie bijlage 1). Na
de Synode van Dordrecht in 1618-1619, waar het arminianisme werd
veroordeeld en afgewezen, hebben de volgelingen van Arminius de
Remonstrantse Broederschap gesticht.
5

Hoofdstuk 2:
Remonstranten & Contraremonstranten
Vrijheid van godsdienst?
Bij de aanvang van de Opstand tegen Spanje hadden de regenten van de
Republiek der zeven Verenigde Nederlanden het principe van de vrijheid
van godsdienst geproclameerd. Op de vergadering van de Staten van
Holland in juli 1572 te Dordrecht werd uitgesproken dat de ‘vrijheid van
godsdienst’ zou worden gehandhaafd en niemand gehinderd zou worden
in de ‘vrije uitoefening’ van de gereformeerde of de roomse godsdienst.
Maar deze algehele vrijheid van godsdienst werd al snel aan de kant gezet
en na 1573 waren maar weinigen onder de regenten of in de Nederlandse
samenleving als geheel bereid haar te verdedigen.
Bepalend voor de binnenlandse politieke verhoudingen in de Republiek
was de spanning tussen de voorstanders van een grotere invloed van de
gereformeerde synodes in de samenleving, politiek en cultuur, en de
vrijzinnige regenten en edelen die de invloed van de publieke kerk
wensten te beperken. In Holland en Utrecht kwamen in de jaren zeventig
en tachtig van de zestiende eeuw twee rivaliserende stromingen naar
voren, die in de Leicesterse jaren (tussen 1585 en 1587) lijnrecht
tegenover elkaar stonden:
• Regenten en edelen die achter de orthodoxe calvinisten stonden.
Zij bepleiten een onverdraagzaam beleid tegenover katholieken,
doopsgezinden, lutheranen en joden, evenals tegenover alle leden
die niet orthodox calvinistisch waren. Zij waren ook voor meer
invloed op het onderwijs en op de cultuur in het algemeen.
Kaart de Nederlanden in 1579
6

• De libertijnse regenten. Zij wilden de macht van de kerk beperken
en een toleranter beleid voeren ten aanzien van nietgereformeerden.
Daarnaast bepleitten ze binnen de kerk een
zekere theologische flexibiliteit, met ruimte voor uiteenlopende
standpunten.
Op deze manier ontstonden er in de stedelijke en gewestelijke politiek
partijschappen en fracties die botsende meningen over godsdienst, cultuur
en levensstijl vertegenwoordigden.
De grote voorvechter van verdraagzaamheid, Dirck Volkertsz. Coornhert 3 ,
protesteerde tegen deze stand van zaken, en hield vol dat de vrijheid van
geweten, die vastgelegd waren in de artikelen van de Unie van Utrecht 4 ,
noodzakelijkerwijs ook vrijheid van eredienst met zich meebracht. De
Staten van Holland waren het niet met hem eens en veroordeelden hem in
1579 tot ‘rustverstoorder’.
De vrees onder de regenten voor de vrijheid van godsdienst was wel
begrijpelijk. Het was moeilijk in te zien hoe de politieke, maatschappelijke
en morele orde gehandhaafd kon worden als de godsdienst verdeeld en in
wanorde was. Er was een algemene gedeelde zorg dat de geloofstwijfel,
nicodemisme 5 , libertinisme 6 de orde en de moraal aan het ondermijnen
waren. Net als Coornhert vond de geleerde Justus Lipsius 7 dat er
behoefte was aan een nieuwe, universeel geldende moraal op nietreligieuze
grondslag. Beide maakten de moraal los van de religie en
3 Dirck Volkertsz. Coornhert (1522-1590) was een veelzijdige Nederlandse
kunstenaar, geleerde, theoloog, musicus en publicist van vele geschriften.
4 De Unie van Utrecht is een in 1579 getekende overeenkomst tussen een aantal
Nederlandse gewesten, waarin werd overeengekomen dat men zich gezamenlijk
zou inzetten om de Spanjaarden het land uit te jagen. Een aantal staatkundige
zaken waaronder defensie, belastingen en godsdienst,werden hierin geregeld. Het
kan worden gezien als een eerste versie van een latere grondwet.
5 Stroming van gelovigen die in het geheim tot de reformatie waren overgegaan
maar in het openbaar rooms-katholiek bleven.
6 De levensfilosofie dat absolute individuele vrijheid voorstaat.
7 Lipsius doceerde in het luteraanse Jena en in het calvinistische Leiden.
Uiteindelijk koos hij tegen het geweld van de Tachtigjarige Oorlog en zou hij het
voortduren van de Spaanse heerschappij over de Nederlanden verkieslijker achten
dan langdurige oorlog en opstand.
stelden ethiek als een sociale en politieke kwestie voor een ‘kust’ die het
individu in staat stelt zijn leven te verbeteren als hij eenmaal inziet dat het
vermijden van overdaad en een wanordelijk leven hem vrijwaart van
schade en gevaar.
Er werd gezocht naar filosofische argumenten om moraal en discipline te
ontwikkelen. En dat had een zekere relevantie voor een godsdienstige
verdeelde samenleving die smachtte naar ordening. Maar dit had maar
een beperkte relevantie. Uiteindelijk was er geen perspectief voor uiterlijke
aanpassing aan de publieke kerk.
Simon Stevin 8 , beschermeling van prins Maurits, veegde de vloer aan met
filosofische leerstellingen als bruikbaar instrument om de discipline bij te
brengen die essentieel was voor de nog in de kinderschoenen staande
Republiek. Hij zag de Godsdienst als een onmisbare voorwaarde voor
maatschappelijke rust, gaf toe dat de meeste mensen niet geloofden in de
leerstellingen van de Gereformeerde kerk, maar vroeg hen niettemin zich
daaraan te conformeren. Hij verzette zich tegen vrijheid van godsdienst
want dat kon volgens hem de samenleving en de staat alleen maar
verdelen en verzwakken. Zo stelde Stevin zelfs voor personen, wier
geweten hen verbood zich te conformeren aan de gereformeerde kerk,
maar naar een ander land te gaan waar de publieke kerk wel
overeenkwam met hun geloof. Deze situatie betekende dat zelfs in de
meest vrijzinnige steden, zoals Leiden, Haarlem en Gouda geen steun was
voor de opvattingen van Coornhert. Tolerantie werd niet als een haalbare
kaart gezien.
De remonstrantie
Libertijnse regenten steunden net als hun calvinistische collega’s de
‘vrijheid van geweten’, maar verwierpen de vrijheid van eredienst voor
katholieken, niet-gereformeerde protestanten en joden. Ze waren er ook op
gebrand leerstellige geschillen binnen de publieke kerk te reguleren. Dat
overkwam ook Jacob Arminius in 1591 toen hij predikant in Amsterdam
was. Na zijn eerste botsing met de calvinistische orthodoxie werd hij bij de
burgemeesters ontboden. Een aantal meest vrijzinnige regenten van
8 Simon Stevin (1548- 1620) was een toegepast wiskundige, natuurkundige en
ingenieur afkomstig uit de zuidelijke Nederlanden (het huidige België)). Hij vond het
decimale stelsel voor breuken uit en gaf de vestingbouw een wiskundige
grondslag.
7

Amsterdam bogen zich over zijn dispuut met de geëmigreerde Vlaamse
predikant Pertus Plancius. Op deze manier wilde men voorkomen dat hun
godsdiensttwist zich verder zou verbreiden. In 1593 werd hun ruzie gesust.
In 1603 werd Arminius hoogleraar theologie te Leiden. Zijn collegahoogleraar
Franciscus Gomarus protesteerde hier heftig tegen. Vrijwel
direct, in 1604, kwamen de hoogleraren met elkaar in botsing. Hun conflict
draaide om de rechtvaardigingsleer en het daaraan grenzende leerstuk
van de predestinatie 9 of uitverkiezing.
Voor Arminius was het geloof van een mens tot op zekere hoogte
voorwaarde voor het vergevend oordeel waarin God die mens
'rechtvaardigt', d.w.z. rechtvaardig verklaart. Het geloof is geen voldoende,
maar wel een noodzakelijke voorwaarde voor Gods vergeving. Voor
Gomarus was de rol van het geloof hier louter een instrumentele: het was
de door de Geest gewekte aanvaarding door een mens van Gods
rechtvaardigend oordeel.
In 1610 dienden een aantal predikanten van de Gereformeerde Kerk een
Remonstrantie (verzoekschrift) in bij de overheid (de Staten van Holland).
De opsteller van de Remonstrantie, hofpredikant Uytenbogaert,
behandelde hierin de vraag of de kerk haar leden mocht binden aan
bepaalde belijdenisgeschriften of dat verschil van belijden binnen één kerk
mogelijk was (zie bijlage 1).
Als Gods vergeving in alle opzichten aan het geloof voorafgaat (zoals
Gomarus dacht), is het een logische volgende stap om daarbij het
volgende te onderstrepen: dit oordeel en het besluit om een mens tot
9 Predestinatie of uitverkiezing is een religieus begrip, betreffende de relatie tussen
het begin van alle dingen en het doel van deze dingen. De religieuze lading van het
begrip onderscheidt het van ideeën zoals determinisme en vrije wil en dergelijke.
De leer van de uitverkiezing betreft Gods besluit tot schepping en onderhoud van
de schepping; ook de bestemming van ieder mens wordt tot de uitverkiezing
gerekend. Het geloof in predestinatie vloeit voort uit de leer van de soevereiniteit
van God (Calvijn). De positieve opvatting van de predestinatie kan ten diepste
alleen plaatsvinden bij degenen, die van Godswege verzekerd zijn van hun
verkiezing. Negatieve opvattingen over de predestinatie kunnen resulteren in
fatalisme of lijdelijkheid.
geloof te brengen zijn bij God niet opeens opgekomen, maar vormen zijn
verkiezing van eeuwigheid. Als men (met Arminius) de vrije keuze voor het
Kerksplitsingen in Nederland door de eeuwen heen
geloof onderstreept, moet men Gods eeuwig raadsbesluit ook als mede
afhankelijk van deze menselijke keuze opvatten. Zo komt men van de
rechtvaardigingsleer als vanzelf op de predestinatieleer. Deze verschuiving
heeft zich in de discussie tussen arminianen en gomaristen inderdaad
voltrokken. Al snel groeide het religieuze meningsverschil uit tot een
nationale, politieke strijd.
8

In die relatie tussen kerk en staat was Johan van Oldenbarnevelt 10 , hoewel
persoonlijk geen aanhanger van de theologische gedachten van Arminius
en ook geen partijganger van Arminius (hetgeen abusievelijk vaak wordt
gesteld!), van mening dat er binnen de kerk ruimte moest zijn voor de
verschillenden opvattingen. Prins Maurits echter was van oordeel dat de
vaderlandse kerk calvinistisch behoorde te zijn. Uiteindelijk is dit conflict
over de visie op de kerk en op haar verhouding tot de staat in de Republiek
der Zeven Verenigde Nederlanden één van de factoren geweest die geleid
hebben tot de politieke ondergang en de executie van Johan van
Oldenbarnevelt.
Synode van Dordrecht
Het voornaamste doel van deze Synode was om tot een uitspraak te
komen in het geschil tussen de remonstranten en contra-remonstranten.
Voorzitter van de Synode was dominee Johannes Bogerman uit
Leeuwarden. Dominee Bogerman was een tegenstander van de
remonstranten. De remonstranten werden niet als gelijkwaardige partij,
maar als beklaagden opgeroepen. Op 14-1-1619 werden de
remonstranten uitgesloten van de beraadslagingen van de Synode, die
vervolgens de contra-remonstranten gelijk gaf. De standpunten tegen de
remonstranten werden weergegeven in 5 punten, welke bekend staan
onder de naam Dordtse Leerregels, dikwijls nog steeds aangeduid als 'de
vijf artikelen tegen de Remonstranten' (zie bijlage 2). Deze leerregels
vormen een officieel onderdeel van de drie belijdenisgeschriften van de
Nederlandse Hervormde en Gereformeerde kerken in Nederland.
Internationaal wordt er wel gesproken over de vijf punten van het
calvinisme (Five points of Calvinism).
De Dordtse Leerregels vormden sindsdien een belijdenisgeschrift van de
Nederlandse kerk; dat bleven ze ook in de volgend eeuwen, bijvoorbeeld
in de periode van schisma's, waaruit naast de Gereformeerde Kerk ook de
Nederlands Hervormde Kerk en bijvoorbeeld later weer de Christelijk
Gereformeerde Kerk zijn ontstaan.
10 Johan van Oldenbarnevelt (1547–1619) was als directe opvolger van Willem de
Zwijger een belangrijk Nederlands staatsman tijdens de Tachtigjarige Oorlog tegen
Spanje. Hij werkte lange tijd samen met Prins Maurits (zoon van Willem de
Zwijger), maar werd het slachtoffer van een door Maurits beheerst politiek proces
en daaropvolgende executie.
Op de Synode van Dordrecht werd tevens besloten de Bijbel in het
Nederlands te vertalen. Deze statenvertaling was in 1637 gereed. Ook
werd de Dordtse Kerkorde aangenomen, die nog steeds de basis vormt
van het kerkrecht in veel gereformeerde kerken. In de Handelingen of Acta
van de synode van Dordrecht staat welke besluiten er zijn genomen.
Synode van Dordrecht 1618-1619
9

Hoofdstuk 3:
Ontwikkeling Remonstrantse Broederschap
De Broederschap is historisch geworteld in wat vaak genoemd wordt de
beweging van de nationaal-gereformeerden in de 16 e eeuw. Deze typische
Nederlandse vorm van de reformatie onderging de invloeden van de
Moderne Devotie 11 en de Broeders des gemenen levens (Thomas à
Kempis 12 ) en die van Erasmus. Zij had contacten in heel Europa. De
nationaal-gereformeerden hebben grote verdiensten gehad voor de
beoefening van de vroomheid via daden, het stimuleren van de
verdraagzaamheid. Bovendien hielden zij zich bezig met de
volksopvoeding.
In 1619 werden predikanten die volgeling waren van Jacobus Arminius
door de synode van Dordrecht uit de Gereformeerde Kerk gezet. Zij
richtten onder leiding van Uytenbogaert in 1619 te Antwerpen de
Remonstrantse Broederschap op en bleven, verbannen uit de Republiek,
hun gemeenten in de Noordelijke Nederlanden bedienen, op straffe van
levenslange opsluiting op slot Loevestein. In de beginjaren werd het
remonstrantisme op sommige plaatsen heftig bestreden; het kon zich
handhaven op plekken waar de vervolging minder hevig was, vooral in
Holland.
11 De Moderne devotie is een spirituele beweging binnen de middeleeuwse
Katholieke Kerk die opkwam aan het eind van de veertiende eeuw. De beweging
ontstond doordat mensen niet tevreden waren met hun situatie door misstanden
onder de geestelijkheid en in de kerkelijke leiding. De Moderne devotie stond voor
een vernieuwing van het christelijke gemeenschapsleven en is te zien als een
hervormingsbeweging binnen de Kerk en maatschappij.
12 Thomas a Kempis behoorde tot de school van mystici die verspreid waren langs
de Rijn van Zwitserland tot Staatsburg, Keulen en in de Nederlanden. Hij was lid
van de spirituele beweging van de Moderne Devotie en een volgeling van Geert
Grote en Florens Radewijns, de stichters van de Broeders des Gemenen Levens.
Hij verdeelde zijn tijd tussen devotie oefeningen, schrijven en kopiëren.
Na de dood van prins Maurits (1625) ontstond onder Frederik Hendrik een
gedoogtoestand waarin het remonstrantisme formeel was verboden, maar
het toch mogelijk bleef om in schuilkerken samen te komen. In 1630 werd
de eerste kerk gebouwd te Amsterdam (thans de Rode Hoed 13 ).
De Rode Hoed Amsterdam
13 Tot 1629 was er achter de panden Keizersgracht 102 t/m 106 een
hoedenmakerij gevestigd. Op de gevel prijkt nu nog het rode hoedje, waaraan het
gebouw zijn naam ontleent. In 1629 kochten wijnkoper Antoni de Lange en doctor
Jan van Hartoghvelt namens de Remonstrantse Gemeenschap de hoedenmakerij,
voor het houden van haar diensten.
10

In 1634 werd onder de hoogleraar S. Episcopius 14 (1583-1643) het
Seminarium der Remonstranten opgericht, de predikantsopleiding. In deze
tijd kenmerkte de Remonstrantse Broederschap zich door een aansluiting
bij de gereformeerde, calvinistische traditie, maar dan met een rekkelijke,
tolerante inslag.
S. Episcopius (1583-1643)
Na de Bataafse Revolutie (1795) ontstond er godsdienstvrijheid. Dat
betekende dat de Remonstrantse Broerderschap officieel als
kerkgenootschap werd erkend en maatschappelijk geaccepteerd. In de
14 Episcopius studeerde filosofie en theologie en werd in 1606 bevorderd tot
magister artium. Opgenomen in het Staten-College, volgde hij de lessen der
leidsche theologen, vooral van Arminius, wiens beste leerling hij werd.
jaren 1870-1880 zou de Broederschap kiezen voor de moderne
theologie 15 . Zij verplaatste haar predikantenopleiding naar Leiden, waar het
modernisme de heersende richting was.
In deze jaren groeide het aantal remonstranten aanzienlijk, van 2.600 in
1850 tot 20.000 in 1920. Vele vrijzinnigen van de Nederlandse Hervormde
Kerk kwamen over, uit onvrede met de koers van hun eigen kerk. In 1915
wordt besloten om vrouwen toe te laten tot het predikantschap. In 1921
wordt de eerste vrouwelijke remonstrantse predikant bevestigd. In de
eerste helft van de 20 e eeuw werd de Remonstrantse Broederschap weer
kerkelijker en in 1948 trad de Remonstrantse Broederschap direct bij de
oprichting ervan toe tot de Wereldraad van Kerken.
Kenmerkend voor de Remonstrantse Broederschap in de eenentwintigste
eeuw is dat zij principieel vrijzinnig is. Zij kent leden en ‘vrienden’. De
eersten hoeven geen vastomlijnde belijdenis te onderschrijven, maar
proberen zelf onder woorden te brengen wat zij geloven. De ‘vrienden’, al
dan niet lid van een ander kerkgenootschap, ondersteunen haar
beginselen. In 1988 heeft de Remonstrantse Broederschap besloten
levensverbintenissen, waaronder ook relaties van gelijk geslacht, gelijk te
stellen aan het huwelijk en in kerkelijke plechtigheden in te zegenen. Het
kerkelijk leven binnen de Broederschap staat principieel open voor een
ieder, ongeacht of hij tot deze of een andere kerk behoort. Dit geldt voor
het avondmaal, de doop en het inzegenen van levensverbintenissen.
Het kerkgenootschap telt op dit moment ongeveer 6000 leden en vrienden,
verdeeld over ongeveer 45 gemeenten in Nederland en 1 gemeente in de
Bondsrepubliek Duitsland.
Bij het weer samengaan van de protestantse hoofdstromen in het
zogenoemde 'Samen-op-Weg-proces' dat uitmondde in de Protestantse
15 De moderne theologie houdt, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de klassieke en de
gereformeerde theologie in de theologische doordenking van religieuze
vraagstukken, nadrukkelijk rekening met de huidige stand van de diverse voor het
theologisch onderzoek belangrijke wetenschappen zoals literaire analyse, analyse
van de theologien van individuele schrijvers (redactie analyse) en sociologische
contextanalyse. Het wonder heeft in de moderne theologie een geringe plaats,
omdat dit uit lijkt te stijgen boven de rede. Voor moderne theologen zijn zaken
alleen geldig, indien zij redelijkerwijs aannemelijk gemaakt kunnen worden.
11

Kerk Nederland (PKN) in 2004, bleven de “Dordtsche Leerregels” (de Vijf
Artikelen tegen de Remonstranten) als belijdenisgeschrift gehandhaafd.
Dat heeft er enigszins toe bijgedragen, naast andere argumenten, dat de
Remonstranten geen deel zijn gaan uitmaken van PKN, maar er voor
gekozen hebben een zelfstandig kerkgenootschap te blijven.
logo samen op weg
Het woord ‘remonstrantisme’ wordt binnen orthodoxe groeperingen
gebruikt als afkeurende beoordeling voor theologische opvattingen die,
naar het oordeel van de spreker, in de lijn van de vroege remonstranten te
veel nadruk legt op de eigen bijdrage van de persoon aan het geloof en
niet op de goddelijke soevereiniteit en genade.
12

Hoofdstuk 4
Remonstranten toen en nu
De ondertekenaars van de Remonstrantie (1610) pleitten voor een
rekkelijk 16 christendom. De grote nadruk in de theologie van Arminius op
wie wel het eeuwige leven verwerft en wie niet, staat niet dicht bij het
geloof van een 21ste-eeuwse Remonstrant. Zoals theologen toen deden,
jongleerde ook Arminius met christelijke dogma’s die ver van onze
belevingswereld af staan. Remonstranten van nu omarmen niet de
dogmatiek, maar de verbeelding en brengen die in verbinding met de
bijbel. Voor remonstranten van nu gaat het niet om wie verlost wordt en
wie wordt verworpen maar om God en je naaste liefhebben. Het gaat ons
niet om de ware leer maar om mededogen voor ieder die lijdt en sterft.
Historische bijdragen van de remonstranten
Verdraagzaamheid en vrijheid zijn kernbegrippen geweest voor de
Remonstrantse Broederschap, maar bevat meer dan deze begrippen
alleen. Drie historische bijdragen zijn van belang.
• Eén van de belangrijkste bijdrage van de Remonstranten is de
arminiaanse theologie. Het is een theologie die tot ver buiten de
landsgrenzen bekend werd. De remonstrantse verwording van een
theologie waarin de vrije wil van de mens meebepaalt wie zalig wordt
ging in tegen de leer van Calvijn over de uitverkiezing. Het
veroorzaakte een debat wat nog eeuwenlang zou voort duren. In de
Verenigde Staten van Amerika werd de arminiaanse theologie de
expliciete grondslag van veel kerken (w.o. Methodisten en Free-Will
Baptisten).
• Daarnaast heeft de Remonstrantse Broederschap een centrale rol
gespeeld in het vrijzinnige christendom. Deze ruimdenkendheid sterkte
zich niet allen uit de christelijke religie, maar ook tot andere religies en
tot humanistische stromingen. Vanaf het begin hebben Remonstranten
16 De nadruk leggen op de eigen verantwoordelijkheid. De mens bezit een vrije wil
om te kiezen tussen een leven van deugd of zonde
Zich thuis gevoeld bij het niet-dogmatische, bijbelse christendom van
Erasmus (zie voetnoot 16) en Coornhert. Vrijheid stond centraal in de
ontwikkelingen die de broederschap doormaakte. Het was deze
expliciete, vrijzinnige en ‘moderne’ identiteit die een aanzienlijke
aantrekkingskracht die ervoor zorgde dat het einde 19 e begin 20 e eeuw
uitgroeide tot een kerk van grotere omvang. De inhoud van de
vrijzinnige geloofsopvattingen verschilde van persoon tot persoon en
van gemeente tot gemeente. Sinds het einde van de 19 e eeuw stond
de Remonstrantse Broederschap in het centrum van het vrijzinnige
protestantisme in Nederland.
• De derde bijdrage is minder theologisch van aard. Remonstranten
hebben zich door de eeuwen heen nauw verbonden geweten met de
tolerante tradities van Nederland (om precies te zijn de Hollandse
steden). De Nederlandse bestuurlijke traditie benadrukte het belang
van geven en nemen en streefde naar een harmonieuze en
goedgeordende, vrije samenleving. Bij de Hollandse regenten paste
een ondogmatische religie. Er is in zekere zin sprake van een verband
tussen de vrijheid en verdraagzaamheid van Holland en de vrijheid en
verdraagzaamheid van de Remonstrantse Broederschap. Ze waren
een belangrijke en zichtbare actoor die een rol speelden bij de
vormgeving van religieuze en politieke vrijheid in Holland.
De toekomst
Remonstranten kunnen historisch gezien worden als bruggenbouwers
tussen religie en cultuur. Ze proberen kloven te dichten door het verlaten
van vastgesteld grenzen. Deze gerichtheid op cultuur plaatst de
remonstranten als het ware naar het centrum van de samenleving. Ze zijn
erg betrokken bij het maatschappelijk leven en wilde altijd gekenmerkt
13

Desiderius Erasmus 17
17 Desiderius Erasmus, geboren als Geert Geertszoon of Gerrit Gerritszoon
(Rotterdam (waarschijnlijk), 27-10-1466, 1467 of 1469(?) – Bazel, 12-7-1536, was
een Nederlandse Augustijner kanunnik, theoloog, humanist, schrijver en filosoof.
Erasmus wordt - niet zonder reden - als wegbereider voor de reformatie
beschouwd. Niettemin is hij nooit tot de gelederen der protestanten toegetreden.
Hij vond dat Maarten Luther te hard van stapel liep. Hij vond dat men moest
proberen de eenheid der kerk te bewaren, door meer te letten op wat de christenen
met elkaar deelden dan op wat hen scheidde.
worden door ethisch gedrag. Maar in de 21 e eeuw is de boodschap van
vrijheid, verdraagzaamheid en het ontwikkelen van je eigen geloof
gemeengoed geworden. Je hoeft niet meer naar een kerk te gaan om deze
waarden te leren. Zelfs de mildste vorm van kerkgang wordt tegenwoordig
al snel ervaren als een beletsel om van je vrijheid te genieten. Geen kerk is
opgewassen tegen de maximale eisen van persoonlijke vrijheid zoals deze
in onze westerse samenleving vorm krijgt. Zelfs de omgekeerde beweging
is zichtbaar. Zo geeft een steeds groter deel van de gelovigen de voorkeur
aan religieuze zekerheid en dogma’s boven een onbevangen religieuze
houding. Ook in onze democratische samenleving worden tendensen
zichtbaar om de individuele vrijheid in te perken ten koste van het gestelde
algemene belang.
Remonstrantse kerk Alkmaar
14

Hoofdstuk 5
Betekenis remonstrantse gedachtegoed voor mij
Voordat ik begon mij te verdiepen in Arminius en de remonstrantie, dit als
afsluiting van de cursus Theologie voor Gemeenteleden, heb ik de website
van de remonstranten (www.remonstranten.org) bezocht. Op deze website
staat een test om de zgn. R(emo)-factor te kunnen bepalen. Met deze test
kunnen gelovigen en ongelovigen testen hoeveel raakvlakken ze hebben
met het remonstrantse gedachtegoed. De test bestaat uit tien stellingen. Ik
aarzelde geen seconde en beantwoordde de tien stellingen. Hoewel het
slechts een indicatie is scoorde ik verrassend 100%. Dat zou kunnen
betekenen het Remonstrantse gedachtegoed, het ideaal van een vrij en
verdraagzaam christendom, goed aansluit bij mijn geloofsovertuiging. In
ieder geval blijkt dit gedachtegoed mij aan te spreken.
Al op jonge leeftijd was voor mij duidelijk dat de vrijheid van godsdienst en
vrijheid van meningsuiting belangrijke basiselementen vormen voor een
tolerante samenleving. En dat blijkt helaas geen automatisme te zijn.
Hoewel we onze vrijheden goed hebben verankerd in wetgeving zie ik dat
veel mensen desondanks de neiging vertonen om hun eigen vrijheid en die
van anderen drastisch in te perken. Dat doen zij door een overtuiging of
een houding aan te nemen waarbij men niet meer in staat opinies te
herzien op grond van nieuwe informatie. Dat kan een voedingsbodem zijn
voor verharding in onze samenleving.
Zo dreigt bijvoorbeeld ondermeer de tolerante houding ten opzichte van de
Islam, met het oog op aanstaande parlementsverkiezingen, steeds verder
in het gedrang te komen. Ik zie vrijheid en verdraagzaamheid als twee
waarden die dicht bij elkaar staan. Hoe kan namelijk een oprecht mens
immers de vrijheid voor zichzelf eisen zonder de vrijheid van anderen in
acht te nemen? Vanuit historisch perspectief kunnen remonstranten naar
mijn mening een belangrijk rol spelen in de religieuze tolerantie jegens
moslims. In het christendom en islam bestaan vele nuances tussen
radicaal fundamentalisme en traditionele vroomheid.
1
Vraag
“Jezus is voor de zonden van de wereld aan het kruis
gestorven”; wie dat niet gelooft, deugt niet.
2 Natuurlijk zijn er ook buiten de bijbel heilige teksten.
3 Een cabaretier mag geen grappen over Jezus maken
christelijke scholen mogen homoseksuele leraren niet
4
weigeren
5 In het christelijke geloof gaat het om mededogen
6 Mijn geloof is het ware geloof
7 Demonisering van Arminius is niet meer van deze tijd
Aandacht voor Arminius en de Remonstrantie is
8 noodzakelijk voor een evenwichtig beeld van de
geschiedenis van het protestantisme in Nederland
De nieuwe synode van Dordrecht dient de leerregels
9
tegen de Remonstranten te schrappen
10Alles over boven komt van beneden
R(emo) test (website Remonstranten)
eens om oneens
het
even
In christelijke vrijzinnige kringen, waar een a-dogmatisch geloof wordt
beleden, is een debat over religieuze waarden minder beladen dan
bijvoorbeeld in orthodoxe of in seculiere kringen. Juist deze vrijzinnige
benadering biedt mogelijkheden en perspectieven om verschillen te
overbruggen en pijnpunten weg te nemen. Daarmee sluit de remonstrantse
benaderingswijze bij het oplossen van ogenschijnlijke onoverbrugbare
meningsverschillen en conflicten nauw aan bij die van mij. Op grond van
deze constatering overweeg ik daarom ook om ‘vriend’ te worden van de
15

emonstrantse Broederschap om zo het remonstrantse gedachtegoed te
ondersteunen.
16

Bijlage 1:
De vijf leerpunten van de Remonstrantie
Leer van Arminius samengevat door ds. Uytenbogaert in 1610 (het maakt
onderdeel uit van de Remonstrantie)
I. Dat Godt (soe eenige seggen) door een eeuwich en[de]
onveranderlyck besluyt uyt den menschen die hy niet als
geschapen, veel min als gevallen heeft aengesien, sommige
ten eeuwigen leven, sommige ter eeuwiger verderffenisse
heeft geordineert, sonder eenige aenmerckinge van
gerechticheyt off sonde, gehoorsaemheyt off
ongehoorsaemheyt,, alleen om dat hem alsoe gelieft heeft, om
de heerlyckheyt syner rechtveerdicheyt en[de] barm-herticheyt
(ofte soe andere het stellen) syner salichmakende genade,
wysheyt, ende vrye macht te bethoonen: hebbende daertoe
oock verordineert middelen dienstich tot uytvoeringe van
tselve, ende sulcx oock deur een eeuwich onveranderlyck
besluyt; uyt cracht van de welcke die ter salicheyt verordineert
syn nootsaeckelyck ende onmydelick moeten salich worden,
ende niet connen verloren gaen, ende die ter verdoemenisse
verordineert syn wezende verre het meeste deel
nootsaeckelyck ende onmydelick moeten verdoempt worden,
en[de] niet connen salich worden.
II. Dat Godt (soe andere leeren) willende van eeuwich[eyt] by
sich selven een besluyt maken om sommige menschen te
verkiesen ende andere te verwerpen, heeft het menschelycke
geslachte aengesien niet alleene als geschapen maer oock als
gevallen en[de] verdorven In Adam en[de] Eva onse eerste
voorouders, en[de] oversulcx de vermaledydinge weerdich, uyt
welcken val en[de] verdoemenisse hy voorgenomen heeft
sommighe te verlossen en[de] salich te maken, door syne
genade tot bethoo-ninge syner barmherticheyt, ende d' andere
zoe wel ionck als oudt,
iae zelff eenige kinderen der bontgenoten en[de] die in den
name Christi gedoopt zyn in hare kintsheyt stervende inde
vermaledydinge door syn rechtveerdich oordeel te laten
blyven, tot verclaringe syner rechtveerdicheyt ende dat sonder
eenige aanmerckinge van bekeeringe en[de] geloove
inden eenen, ofte onbekeerlyckheyt ende ongeloove inden
anderen. Tot uytvoeringe van welck besluyt Godt mede
gebruyct soodanige middelen door de welcke de vercoorene
nootsakelyck ende onmydelick salich worden, ende de verworpene
nootsakel[ick] ende onmydelick verloren gaen:
III. Dat desen volgende Jesus Christus de Salichmaker des
werelts niet en is gestorven voor alle menschen, maer alleen
voor die gene die alsoe opde eerste ofte tweede wyse
uytvercoren syn, als synde een middel en[de] Midde-laer
geordineert alleen om die salich te maken en[de] geen ander.
IV. Dat desen volgende de Geest Godes en[de] Cliristi inden
genen die op d’een ofte d’ ander maniere uytvercoren syn
werct door soodanige cracht der genade die sy niet en connen
wederstaen, alsoe datsy niet en connen ofte sy en moeten
haer bekeeren, gelooven, en[de] alsoe nootsakelyck salich
worden: welcke onwederstandelycke genade en[de] cracht
den soodanigen uytvercorenen alleene geschiet; en[de] den
verworpenen niet, denwelcken niet alleene dese
onwederstandelycke genade onthouden wort, maer
seIfs oock geene noodige en[de] genouchsame genade tot
bekeeringe, geloove en[de] salicheyt gegeven wordt; tot
welcke bekeeringe en gelove deze well geroepen, genodicht
17

ende gesmeeckt worden wterlick door eenen geopenbaerden
wille Gods: maer wordt hun evenwel de inwendige cracht daer
toe nodich nyet mede gedeylt door den heymelicken wille
Gods.
V. Dat die t’warachtige rechtveerdichmakende geloove eens door
sooda-nige onwederstandelycke cracht onifangen hebben,
tselve nemmermeer hoe grove sonden sy oock souden mogen
comen te doen, geheel noch eyn-telick connen verliesen, maer
door deselve onwederstaenlycke cracht soe geleyt en[de]
bewaert worden dat sy niet en connen 't eenemad vervallen
en[de verloren gaen.
Van dese voorverhaelde puncten verclaren zy
Remonst[ranten] niet te konnen verstaen, dat deselve ofalle
ofte eenich vandien inde Confessie ofte Catechismo deser
Kercken vervaetet en[de] uytgedruct syn; maer houden
datmen inde selvige schriften plaetsen vynden sal die
daertegen stryden: Ende en connen deselve in allen gevalle
niet houden Godes woort conform noch stichtelyclk, maer
gelooven dat se stryden tegens Godes woort en[de] seer
outstichtelyck jae schadelyck sijn: derhalven zij deselve de
schapen Christi en[de] Christelicke toehoorderen niet en
souden connen als een goede gesonde spyse der zielen
voordragen noch leeren, ofte wy moesten anders uyt Godes
woort onderricht syn.
18

Bijlage 2:
Samenvatting Dordtse Leerregels (Five points of Calvinism)
De centrale gedachte in de vijf punten van het calvinisme is dat God
iedereen kan redden als Hij hen genade schenkt en dat Hij daarbij niet
tegengewerkt kan worden door de onrechtvaardigheid of onkunde van de
mens. De vijf punten van het calvinisme zijn geen weergave van de
theologie van Johannes Calvijn of van de gereformeerde kerken. Calvijn
heeft bijvoorbeeld in zijn werken nooit de gedachte van de beperkte
verzoening besproken, hij heeft slechts enkele hints over zijn denkwijze
opgetekend.
1) Totale verdorvenheid
De mens is in zijn natuurlijke, verdorven toestand niet in staat om zich tot
God te wenden. Het is enkel door de goedheid en de wil van God dat de
Heilige Geest het voor de mens mogelijk maakt herboren te worden door
het Woord van God. Opgemerkt moet worden dat het woord totale in brede
zin gezien moet worden. De mens is intens zondig, het is zelfs zo dat de
zonde ieder deel van het menselijk wezen heeft bedorven.
2) Onvoorwaardelijke verkiezing
Verkiezing betekent keuze. Gods keuze van wie Hij tot Hem laat komen is
niet gebaseerd op de menselijke verdienste of geloof in de personen die
Hij kiest. Zijn keuze is onvoorwaardelijk gebaseerd op Zijn [Gods] genade.
3) Beperkte verzoening
De beperkte verzoening houdt in dat Christus' kruisdood de straf
wegneemt van de zonden die begaan worden door diegenen die God
uitverkoren heeft met zijn genade. (In tegenstelling tot de leer dat Christus'
kruisdood de redding vanuit de mens mogelijk maakt.) De verzoening is
dus beperkt tot het wegnemen van de zonden van de uitverkorenen.
4) Onweerstaanbare genade
De genade van God is onweerstaanbaar in de zin dat de mens niet bij
machte is de genade te ontlopen wanneer God besloten heeft hem/haar
genade te tonen. Het is dus niet zo dat mensen de genade vinden doordat
hun geweten gevoeliger is of omdat ze sterker zijn in het geloof dan
anderen. Het is andersom: een gevoelig geweten en een sterk geloof zijn
tekenen van Gods trouw.
5) Volharding van de gelovigen
De wedergeboorte kan niet ongedaan worden gemaakt. Het door God
geschonken geloof blijft in wezen levenslang aanwezig, hoewel de
beoefening in kan zinken. Zij die van het geloof vallen zijn of nooit oprecht
geweest in hun geloof of, indien ze tot de uitverkorenen behoren, zullen
terugkeren naar het geloof.
19

Bijlage 3:
Proeve van belijden 2006 (Remonstrantse Broederschap)
Wij beseffen en aanvaarden
dat wij onze rust niet vinden in de zekerheid van wat wij belijden,
maar in verwondering over wat ons toevalt en geschonken wordt;
dat wij onze bestemming niet vinden in onverschilligheid en hebzucht,
maar in wakkerheid en verbondenheid met al wat leeft;
dat ons bestaan niet voltooid wordt door wie we zijn en wat we hebben,
maar door wat oneindig groter is dan wij kunnen bevatten.
Door dit besef geleid, geloven wij in Gods Geest
die al wat mensen scheidt te boven gaat
en hen bezielt tot wat heilig is en goed,
opdat zij, zingend en zwijgend,
biddend en handelend,
God eren en dienen.
Wij geloven in Jezus, een van Geest vervulde mens,
het gelaat van God dat ons aanziet en verontrust.
Hij had de mensen lief en werd gekruisigd
maar leeft, zijn eigen dood en die van ons voorbij.
Hij is ons heilig voorbeeld van wijsheid en van moed
en brengt ons Gods eeuwige liefde nabij.
Wij geloven in God, de Eeuwige,
die ondoorgronde liefde is, de grond van het bestaan,
die ons de weg van vrijheid en gerechtigheid wijst
en ons wenkt naar een toekomst van vrede.
Wij geloven dat wij zelf,
zo zwak en feilbaar als wij zijn,
geroepen worden om
met Christus en allen die geloven verbonden,
kerk te zijn in het teken van de hoop.
Want wij geloven in de toekomst van God en wereld,
in een goddelijk geduld dat tijd schenkt
om te leven en te sterven en om op te staan,
in het koninkrijk dat is en komen zal,
waar God voor eeuwig zijn zal: alles in allen.
Aan God zij de lof en de eer
in tijd en eeuwigheid
Amen
20

Literatuuropgave:
• WikipediA / de vrije encyclopedie
• Spoorzoeken (in de bonte wereld van geloven en denken) /
B. van Gelder, drs. E.G. Hoekstra
• Kaart van kerkelijk Nederland / dr. C.N. Impeta
• De republiek 1477 – 1806 / Jonathan I. Israel
• Blad Arminius 2010 ‘Voorvechter van de vrije wil’
• Samen op Weg ‘Een lange strijd om vereniging’ Trouw
dossier 29
• De grenzen van ruimdenkendheid: het Remonstrants
verleden en toekomst (lezing James Kennedy 2005)
21