Boekbesprekingen 2008 en 2009 - Nederlandse Taalkunde

Boekbesprekingen
Aan de abonnees van Nederlandse Taalkunde
Sinds jaargang 13 (2008) verschijnen de Boekbesprekingen en andere
rubrieken van Nederlandse Taalkunde (Signalementen, Uit de tijdschriften
en Ontvangen boeken) uitsluitend digitaal op www.letterentijdschriften.nl.
Daar hebben abonnees bovendien toegang tot de digitale versie van nieuw
verschenen artikelen en tot het archief van eerdere jaargangen.
Door opstartproblemen bij de digitalisering zijn helaas de boekbesprekingen
niet steeds optimaal beschikbaar geweest. Wij betreuren dit en hebben
daarom in overleg met de uitgever besloten lezers en auteurs tegemoet
te komen door de boekbesprekingen van de jaargangen 13 (2008) en 14
(2009) in dit nummer van de papieren versie op te nemen. Vanaf 2010
zullen de boekbesprekingen uitsluitend in digitale vorm gepubliceerd worden.
De redactie van Nederlandse Taalkunde
346 Nederlandse Taalkunde, jaargang 14, 2009-3

Boekbesprekingen
Peter Ackema, Patrick Brandt, Maaike
Schoorlemmer & Fred Weerman (eds.).
Arguments and Agreement, Oxford: Oxford University
Press, 2006. VIII + 349 blz. ISBN 0 19
928573 X. BP 60,00.
Het boek Arguments and Agreement, geredigeerd
door Peter Ackema, Patrick Brandt, Maaike
Schoorlemmer en Fred Weerman, is verschenen
naar aanleiding van de workshop ‘The Role of
Agreement in Argument Structure’, georganiseerd
door de Universiteit van Utrecht (UiL OTS)
in 2001. Het optreden van lege argumenten staat
centraal in het boek. Zo is het in het Italiaans
mogelijk om het subject weg te laten, zoals in
‘cred-o’ (geloof-1.sg), terwijl dit in andere talen,
bijvoorbeeld het Engels, niet mogelijk is. Dit
verschijnsel staat bekend als pro-drop en lijkt
gerelateerd te zijn aan de aanwezigheid van vervoeging
op het werkwoord. Intuïtief gezien is dit
logisch: als uit de vervoeging op het werkwoord
al blijkt wat het subject van de zin is, lijkt een
pronomen overbodig. De relatie tussen werkwoordsvervoeging
en de mogelijkheid van prodrop
is echter ingewikkelder. De voorwaarden
waaronder pro-drop toegestaan is, verschillen
van taal tot taal.
Een van de meest interessante aspecten
van dit boek is dan ook dat er een grote variatie
aan talen en taaltypes aan bod komt. Zo
worden behalve de bekende pro-droptalen zoals
het Spaans en het Italiaans, ook gedeeltelijke
pro-droptalen zoals het Hebreeuws en het Fins
besproken. Daarnaast besteden enkele auteurs
aandacht aan diachronische ontwikkeling van
talen en dialecten. Ook is er een hoofdstuk over
werkwoordsvervoeging en lege argumenten in
de Nederlandse Gebarentaal.
Alle auteurs benaderen pro-drop vanuit een
generatief perspectief, maar verschillen in de
precieze uitwerking hiervan. Een onderscheid
kan gemaakt worden tussen auteurs die prodrop
als een algemene eigenschap zien waarin
talen van elkaar kunnen verschillen en auteurs
die pro-drop relateren aan bepaalde affixen of
constructies binnen een taal. Als voorbeeld van
het eerste kan het hoofdstuk van Margaret Speas
genomen worden. Zij beargumenteert dat in
pro-droptalen affixen apart in het lexicon opgeslagen
zijn, terwijl in andere talen het paradigma
als geheel in het lexicon opgeslagen is en een
lexicaal subject nodig is. Op eenzelfde macroniveau
stellen Artemis Alexiadou, Eloise Jelinek
en Mark Baker alledrie een parameter voor die
bepaalt of pro-drop in een taal voorkomt of
niet.
Als voorbeeld van het tweede kan het hoofdstuk
van Olaf Koeneman genomen worden. Hij
bespreekt pro-drop in zogenoemde gedeeltelijke
pro-droptalen, waarin pro alleen mogelijk is met
bepaalde affixen. Koeneman stelt dat de mogelijkheid
van pro in deze talen direct gekoppeld
is aan het kenmerk [+pronominaal]. Een affix is
[+pronominaal] als het historisch gerelateerd is
aan een pronomen. Op deze manier wordt prodrop
op een microniveau verklaard.
In generatieve theorieën van pro-drop wordt
er een onderscheid gemaakt tussen formele
licentiëring en interpretatieve licentiëring van
pro (cf. Rizzi, 1986). Beide types van licentiering
worden in het boek besproken. Cecilia
Poletto laat via een studie van Noord-Italiaanse
dialecten zien dat veel Romaanse talen een
ontwikkeling hebben doorgemaakt van een fase
met meerdere mogelijkheden tot formele licentiëring
(via government door een sterke C° en
via spec-head agreement) naar een situatie met
één mogelijkheid tot formele licentiëring (via
spec-head agreement). Het bestaan van meerdere
mogelijkheden tot formele licentiëring van pro
in een taal noemt zij ‘asymmetrische pro-drop’.
Met betrekking tot interpretatieve licentiëring,
stelt Patricia Cabredo Hofherr dat Rizzi’s classificatie
van pro niet volstaat om de distributie van
pro in talen te verklaren. Als alternatief voor Rizzi’s
interpretatief onderscheid tussen referentiële
pro, quasi-argumentele pro en expletieve pro,
pleit zij voor een onderscheid tussen deiktische,
anaforische en niet-anaforische pro op basis van
een andere classificatie van congruentieken-
347

merken. Zo wordt deiktische pro geïdentificeerd
door de kenmerken [+spreker] of [+hoorder].
Niet-anaforische pro heeft – in tegenstelling tot
anaforische pro – geen referent in de discourse,
waardoor volledige identificatie door de kenmerken
[persoon] en [getal] niet vereist is.
Verrassend genoeg komen in het boek ook
aspecten van het Nederlands aan bod.
Het wordt algemeen aangenomen dat het
Nederlands geen pro-drop kent omdat de werkwoordsvervoeging
te weinig gespecificeerd is
om pro te licentiëren. Zo hebben de tweede en
derde persoon enkelvoud vaak dezelfde uitgang,
evenals de drie personen in het meervoud. Toch
is er een constructie waarin pro-drop voorkomt,
namelijk in de imperatief, zo laat het artikel
van Hans Bennis ons zien. Deze constructie is
bijzonder omdat deze altijd tweede persoon uitdrukt.
Deze eigenschap heeft tot gevolg dat het
lexicale subject weggelaten mag worden. Echter,
pro-drop is niet in alle imperatiefconstructies
mogelijk. Zo is in (1a) pro wel mogelijk, terwijl
pro niet mogelijk is in (1b) en (1c).
(1) a. Wees nou eens lief!
b. Wezen *(jullie) nou eens lief!
c. Weest *(u) nou eens lief!
Het werkwoord in (1a) is ondergespecificeerd
en het pro-subject kan geïnterpreteerd worden
als tweede persoon enkelvoud, tweede persoon
meervoud en als beleefdheidsvorm. Volgens
Bennis is er in imperatiefconstructies een syntactisch
kenmerk [2] aanwezig in het C-domein
dat ervoor zorgt dat pro geïdentificeerd kan
worden. Dit syntactische kenmerk zorgt ervoor
dat pro in (1a) wel mogelijk is, maar niet in (1b)
en (1c), waar het werkwoord ‘overgespecificeerd’
is, zodat het subject alleen geïnterpreteerd
kan worden als tweede persoon meervoud en
beleefdheidsvorm, respectievelijk.
Een ander opvallend hoofdstuk is dat van
Inge Zwitserlood en Ingeborg van Gijn over
werkwoordsvervoeging en lege argumenten in
de Nederlandse Gebarentaal (NGT). Gebarenta-
348
Boekbesprekingen
len zijn visueel-ruimtelijke talen, waarin de handen,
het lichaam en het gezicht een cruciale rol
spelen. Theoretisch taalkundig onderzoek naar
gebarentalen heeft aangetoond dat gebarentalen
en gesproken talen veel overeenkomsten in
architectuur vertonen. Geheel in deze lijn laten
Zwitserlood en Van Gijn zien dat NGT congruentie
tussen subject en het werkwoord en tussen
object en het werkwoord kan vertonen. In gebarentaal
komt congruentie op het werkwoord tot
uitdrukking in een beweging of plaatsing van de
hand of arm tussen locaties in de gebarenruimte
waar eerder al een bepaalde referent gelocaliseerd
is. Zwitserlood en Van Gijn suggereren
dat de keuze voor een specifieke handvorm in
sommige werkwoorden ook een vorm van congruentie
met het subject of object is.
Waar sommige argumenten in gesproken
talen niet hoorbaar zijn, zijn sommige argumenten
in gebarentalen niet zichtbaar. Zwitserlood
en Van Gijn beargumenteren dat NGT twee
manieren voor het licentiëren van lege argumenten
kent: door middel van werkwoordsvervoeging
en door middel van een verbinding met
een nul-topic. Dit laatste is vergelijkbaar met wat
door sommige taalkundigen is voorgesteld voor
het Chinees, dat helemaal geen werkwoordsvervoeging
kent en waarin toch lege argumenten
voorkomen. Een nul-topic krijgt dan een interpretatie
door de discourse. Zwitserlood en Van
Gijn stellen dat dergelijke nul-topicverbindingen
ook voor NGT het optreden van lege argumenten
in de afwezigheid van werkwoordsvervoeging
zouden kunnen verklaren.
De hoofdstukken in het boek zijn over het
algemeen van een hoog niveau. Het boek biedt
een uitgebreid overzicht van pro-dropverschijnselen
en hun mogelijke verklaringen in talen.
Echter, deze verscheidenheid aan ideeën en
interpretaties heeft tot gevolg dat deze vaak
ofwel erg generaliserend ofwel erg specifiek
zijn. Het eerste is het geval bij analyses die prodrop
als een eigenschap van een taal als geheel
beschouwen (deze analyses lijken pro-dropverschijnselen
in niet pro-droptalen niet goed

Boekbesprekingen
te kunnen verklaren). Het tweede is het geval
bij analyses die pro-drop relateren aan eigenschappen
van een affix of van een specifieke
constructie (deze analyses lijken te zeer toegespitst
op één taal). Dit roept de vraag op of alle
pro-dropverschijnselen in alle talen wel met één
enkele theorie verklaard kunnen worden. De
redacteuren van het boek lijken te denken van
wel. Zij stellen in het inleidende hoofdstuk een
parameter voor met verschillende beslissingniveau’s
die zowel macrovariatie als microvariatie
in pro-drop tussen talen zou moeten beschrijven
en verklaren. Het blijft echter de vraag of deze
theorie alle pro-dropverschijnselen die beschreven
staan in dit boek, kan verklaren. Ook lijkt
de formulering van een dergelijke theorie niet
op zijn plaats in een inleidend hoofdstuk. Omdat
deze theorie tot een synthese probeert te komen
van de pro-dropverschijnselen die beschreven
worden in dit boek, zou deze beter tot zijn
recht zijn gekomen in een afsluitend hoofdstuk.
Bovendien hadden de redacteurs zo hun theorie
beter uit kunnen werken.
Gegeven de verscheidenheid aan ideeën
en interpretaties, is dit boek van grote waarde
voor taalkundigen die geïnteresseerd zijn in dit
onderwerp, vooral voor hen die in het generatieve
kader werken. ‘Arguments and Agreement’
zal zeker bijdragen aan de theoretische discussie
over pro-drop.
Bibliografie
Rizzi, L. (1986). Null Objects in Italian and the
Theory of Pro. Linguistic Inquiry 17, 501-
557.
Marcel Giezen, Siebe de Korte en Franca Wesseling
email: siebe_dekorte@yahoo.com
A. Kraak. Homo loquens en homo scribens. Over
natuur en cultuur bij de taal. Amsterdam: Amsterdam
University Press, 2006. ISBN 90 5366 954 5.
512 pagina’s. EUR 44,95.
De synchrone theoretische taalwetenschap
begint met een postuum boek van Ferdinand
de Saussure. “Er is bij mijn weten in de wetenschapsgeschiedenis
geen vergelijkbaar geval van
iemand aan wie de geboorte van een nieuwe
discipline wordt toegeschreven op basis van een
boek, de Cours de linguistique générale, dat hij
niet zelf heeft geschreven, waarvan hij niet kon
voorzien dat het geschreven zou worden en dat
drie jaar na zijn dood werd gepubliceerd.” Dat
schrijft Remmert Kraak in zijn eigen postume
boek Homo loquens en homo scribens’ (p. 92), dat
eind 2006, iets meer dan een jaar na zijn dood,
verscheen.
Natuurlijk zou niemand Saussures Cours en
Kraaks Homo loquens op één lijn willen stellen,
al was het maar omdat Kraak zijn eigen boek
wel degelijk zelf geschreven heeft: toen hij overleed,
was het manuscript al nagenoeg voltooid
en de bezorger, de Nijmeegse taalkundige Ad
Foolen, meldt dat zijn werk inhield “beslissingen
nemen over details, citaten controleren, definitieve
nummering van de paragrafen, samenstellen
van de bibliografie en de index”. Foolen
heeft dat overigens prijzenswaardig nauwkeurig
gedaan.
Verder lijkt het niet Kraaks voornaamste
bedoeling geweest om een geheel nieuwe subdiscipline
in de taalwetenschap te vestigen. In
zekere zin is zijn benadering daarvoor ook te kritisch.
Zijn belangrijkste stelling is dat de gehele
westerse taalwetenschap diepgaand is beïnvloed
door het schrift. Hoewel het in ieder geval sinds
Saussure (en eigenlijk al langer) gemeengoed is
om te stellen dat de gesproken taal (homo loquens)
het primaire onderzoeksobject is en geschreven
taal (homo scribens) daar in het beste geval van is
afgeleid, blijken ook de meest vooraanstaande
taalwetenschappers er niet in geslaagd het beeld
van taal dat uit het schrift ontstaat helemaal los
349

te laten: taal bestaat uit afzonderlijke spraakklanken
die grofweg corresponderen met letters
en die gegroepeerd worden in woorden die
grofweg overeenkomen met wat er in geschrifte
tussen twee spaties komt te staan. Met grote eruditie
en beheersing van de materie maakt Kraak
aannemelijk dat inderdaad de schriftuurlijkheid
in de taalkundige theorievorming geslopen is,
maar hoe we precies aan dat probleem kunnen
ontsnappen wordt minder duidelijk; een beeld
van een wetenschap van homo loquens zonder
homo scribens komt uit dit boek niet naar voren.
Toch zijn er ook overeenkomsten tussen de
postume boeken van Saussure en Kraak: beide
kun je lezen als de weerslag van een langdurige
worsteling die hun auteurs hebben doorgemaakt
in de laatste decennia van hun leven – een worsteling
met de vraag wat nu eigenlijk het object
is van taalkundig onderzoek. Hoe bestudeer je
iets zo etherisch als de menselijke gesproken
taal? Hebben we met al onze indrukwekkende
theorieën en methodologieën eigenlijk wel grip
op de zaak? Laten we ons niet in de luren leggen
door onze, bijvoorbeeld door het schrift ingegeven,
illusies?
Dat zijn wezenlijke vragen die taalkundigen
zich, meegesleept door de praktijk van het dagelijkse
onderzoek, weinig, misschien te weinig,
stellen. Homo loquens en homo scribens is alleen
daarom al de moeite waard. Het boek heeft
vooral de vorm van een leesverslag: in de meeste
gevallen bespreekt Kraak in extenso literatuur
die hij over de relatie tussen het gesproken en
geschreven woord gelezen heeft; hij laat zijn
voor- en afkeuren blijken en probeert deze met
argumenten te onderbouwen. Voor zover ik
dat kan beoordelen, heeft hij tamelijk compleet
overzicht over de publicaties van de afgelopen
decennia. Tezamen voert dat tot een coherent
beeld van de problematiek die de geschreven
taal ons stelt – een taalkundige moet eigenlijk
proberen te vergeten dat hij lezen en schrijven
kan, maar dat lezen en schrijven zit zo diep in
ons wezen geïmpregneerd, dat we nooit zeker
weten of dat wel lukt.
350
Boekbesprekingen
Na een algemeen inleidend hoofdstuk (‘De
vorming tot schriftelijkheid’) ontvouwt Kraak in
hoofdstuk 2 (‘De alfabetische bril’) zijn visie op
de manier waarop het alfabetische schrift de hele
taalkunde, en dan met name de fonologie, heeft
beïnvloed: fonologen kunnen nooit echt loskomen
van het idee van de ‘spraakklank’, ook al is
de empirische evidentie hiervoor volgens Kraak
uiterst mager. Hoofdstuk 3 (‘Over de oorsprong
en ontwikkeling van het schrift’) bespreekt
verschillende theorieën over het ontstaan van
het alfabetische schrift en laat zien dat een door
taalkundigen herhaaldelijk naar voren gebracht
denkbeeld op zijn minst naïef is: de Grieken zouden
op het idee gekomen zijn om het spraaksignaal
in klanken onder te verdelen die ieder met
een letter konden worden weergegeven. Hoofdstuk
4 (‘De logisch-filosofische bril’) gooit het
over een iets andere boeg: hier wordt betoogd
dat het idee van syntaxis en van de toepassing
op logische structuren op taal ook voortkomen
uit een te schriftelijke manier van denken over
taal. Het laatste hoofdstuk heet ‘de eenheid van
taal en denken als mysterie’ en gaat in op het
aloude probleem van de relatie tussen taal en
denken, om, met Chomsky, te concluderen dat
het gewone menselijke denken misschien wel
altijd een ‘mysterie’ zal blijven.
Het is onmogelijk om op alle aspecten van
dit veelzijdige boek in te gaan, al is het maar
omdat dit een even grote belezenheid zou vereisen
als Kraak tentoonspreidt, maar over de
ontwikkeling van de taalkunde lijkt Kraak te
pessimistisch. Dat valt te illustreren aan zijn
visie op de fonologie. Terecht wijst de auteur
er in hoofdstuk 2 op dat de ‘spraakklank’ of het
‘segment’ zeker tot en met de Sound Pattern of
English (SPE, N. Chomsky en M. Halle, The MIT
Press, 1968) een allesoverheersende rol speelt,
en dat SPE zelfs zover gaat als de roemrucht
ingewikkelde spelling van het Engels een ‘near
optimal’ representatie van de klankvorm van
het Engelse woord te noemen. Maar aan het
eind van datzelfde hoofdstuk blijkt al dat die rol
van het segment sinds 1968 gaandeweg minder

Boekbesprekingen
belangrijk is geworden, onder andere met de
komst van de autosegmentele en de metrische
fonologie: de eerste postuleert het autonome
bestaan van delen van het spraakgeluid die kleiner
zijn dan het segment, de tweede van delen
die groter zijn dan het segment zoals metrische
voeten. Geen van beide niveaus wordt systematisch
in het westerse alfabet genoteerd en kan
dus aan beïnvloeding door het schrift worden
toegeschreven.
Het segment is daarmee vanzelf minder
belangrijk geworden in de theorie. Tegelijkertijd
blijft het ook in de autosegmentele fonologie een
rol spelen, zoals Kraak terecht opmerkt. Het is
echter maar de vraag of dit alleen moet worden
toegeschreven aan een ‘alfabetische bril’: er zijn
nu eenmaal ook empirische argumenten voor
het kenmerk te geven. Ik noem er twee in het
Nederlands. In de eerste plaats ontbreekt in erfwoorden
zoals bekend de stemhebbende velaire
plosief. Gegeven het feit dat we wel stemloze
velaire plosieven én stemhebbende plosieven op
andere plaatsen van articulatie hebben, lijkt het
moeilijk dit feit zelfs maar vast te stellen zonder
te kunnen praten over bundelingen van (eventueel
autosegmentele) kenmerken: dat is het
segment.
Een ander voorbeeld: in het Nederlands
bestaan lettergrepen die eindigen op -arm (warm,
alarm) en lettergrepen die eindigen op -amp
(lamp, kamp, ramp) maar geen lettergrepen die
eindigen op -*armp. Het is wederom moeilijk
in te zien hoe we dit feit kunnen beschrijven
als we niet kunnen beschikken over de notie
van syllabesegment of medeklinker: we zouden
moeten zeggen dat er binnen een rijm wel twee
medeklinkers kunnen staan, maar niet drie.
Met andere woorden lijkt het segment – als
een afgeleid begrip, niet als een primitieve – wel
degelijk op dit moment een geldige, op onafhankelijke
empirische gronden gemotiveerde basis
te hebben. Dat wil niet zeggen dat het niet nuttig
is als iemand af en toe de vraag aan de orde stelt
hoe reëel de begrippen eigenlijk zijn waar we
mee werken.
Uiteindelijk ging het Kraak waarschijnlijk
om nog wezenlijker zaken, zoals de relatie tussen
taal en denkvermogen. Ook onze visie op
het gewone alledaagse denken zou volgens hem
weleens versluierd kunnen worden door de verschriftelijking.
Het valt daarbij op dat hij daarbij
nauwelijks in ogenschouw neemt dat de mens
een visueel wezen is, voor wie kijken doorgaans
belangrijker is dan luisteren. Wetenschappelijke
representaties zijn doorgaans visueel en niet
auditief; het is niet duidelijk dat dit veroorzaakt
wordt door onze bekendheid met het schrift, of
dat, omgekeerd, deze visualiteit de dwingende
kracht van het schrift moet verklaren. Maar
deze kwesties worden al snel zo ingewikkeld
en wijsgerig dat ze eerder behandeld lijken te
moeten worden in een postuum boek dan in een
boeksignalement als het onderhavige.
Marc van Oostendorp
351

Judith van Wijk. The Acquisition of the Dutch
Plural. Utrecht: LOT, 2007. X + 318 blz. ISBN 90
78328 21 6. EUR 27,37.
Met haar proefschrift levert Judith van Wijk
een bijdrage aan de discussie over de regelmatige
en onregelmatige morfologie die sinds de
opkomst van connectionistische verklaringsmodellen
voor eerste-taalverwerving, een centrale
rol speelt binnen de taalkunde. Van Wijk toetst
aan de hand van door haar verkregen acquisitiedata
of het ‘dual mechanism model’, zoals voorgesteld
door Pinker & Prince (1989) houdbaar is
voor het Nederlands, en stelt een theoretische
aanpassing voor op grond van deze data.
De klassieke Chomskiaanse verklaringen voor
woordvormingsprocessen maken gebruik van
uitsluitend regels (Chomsky & Halle 1968, Halle
& Mohanan 1985). Eén van de voornaamste kritiekpunten
op deze puur regel-gebaseerde theorieën,
is dat ze een beroep doen op ‘onderliggende
vormen’ die onvoldoende psychologisch
reëel worden geacht. Tegenover deze op regels
gebaseerde theorieën zijn verschillende connectionistische
modellen voorgesteld, waarin verondersteld
wordt dat morfologische processen in
beginsel voortkomen uit opslag van de verschillende
vormen. Rumelhart en McClelland (1986)
introduceren het Parallel Distributed Processing
(PDP)-model, dat gebaseerd is op patroonherkenning.
In een dergelijk model is er geen plaats
voor linguïstische regels, maar worden bepaalde
input-output patronen aan elkaar gekoppeld.
Concreet: als een werkwoord als stamvocaal een
“ij” heeft, dan is de kans groot dat de verleden
tijd van dat werkwoord een “ee” heeft. Schematisch
is het model voor te stellen als twee
(of drie) lagen met knooppunten die met elkaar
in verbinding staan. Hoe meer evidentie een
bepaalde input-output verbinding krijgt, met
andere woorden hoe vaker een bepaalde vorm
in de input aanwezig is, hoe zekerder deze door
het model wordt beschouwd.
Pinker en Prince (1989) stellen een theorie
voor die gebaseerd is op zowel regels als
352
Boekbesprekingen
opslag: het ‘dual mechanism model’. Het model
claimt dat regelmatige en onregelmatige vormen
op verschillende manieren behandeld worden.
Regelmatige vormen zijn door regels gevormd;
onregelmatige vormen zijn opgeslagen in het
mentale lexicon. Als in het lexicon een onregelmatige
vorm aanwezig is, krijgt die altijd de
voorrang boven toepassing van de regel. Is er
geen opgeslagen vorm, dan wordt een zogenaamd
‘default’ affix aan het vrije morfeem
gebonden. Marcus et al. (1995:192) definieert
aanhechting van de default als volgt: ‘[…] an
operation that applies not to particular sets of
stored items or to their frequent patterns, but
to any item whatsoever, as long as it does not
already have a precomputed output listed for
it’.
Van Wijk veronderstelt in haar dissertatie dat
het Nederlands op het gebied van defaultbepaling
voor het meervoud afwijkt van het Engels
en niet één, maar twee defaults kent ( –s en –en),
omdat beide uitgangen kunnen voorkomen op
het moment dat er geen opgeslagen vorm voor
handen is. De distributie van deze twee affixen
wordt bepaald door twee principes: de ritmische
factor (Van Haeringen 1947) en de sonoriteit van
de slotklank.
De echte test van het ‘dual mechanism
model’ bestaat volgens Van Wijk uit een confrontatie
met acquisitie-data, en die vormt het
hart van de dissertatie. Kortweg luidt het klassieke
idee, dat eerste-taalverwervers eerst alle
vormen opslaan, maar gaandeweg een regelmaat
ontdekken. Is de regelmaat eenmaal verworven
dan worden de onregelmatige vormen tijdelijk
weggedrukt. Dat wegdrukken is een leereffect:
de kinderen hebben de onregelmatige vormen
minder vaak gehoord waardoor het ‘geheugenspoor’
minder sterk is. Naarmate kinderen meer
onregelmatige vormen horen, slijten die onregelmatige
vormen in het geheugen in en kunnen
uiteindelijk opboksen tegen de regel.
Hoe moeten we dit model nu interpreteren
als er twee defaults in het spel zijn? Van Wijk
constateert dat dat afhangt van de versie van

Boekbesprekingen
de theorie die we kiezen. Ze onderscheidt de
oorspronkelijke versie en een variant daarop die
gesuggereerd is door Pinker (1999:231). De originele
versie doopt Van Wijk de ‘single default’
hypothese (SDH). In de variant wordt verondersteld
dat er twee defaults zijn; elk in hun eigen
fonologische domein: de ‘double default’ hypothese
(DDH).
De SDH voorspelt dat alle kinderen ófwel
met –en ófwel met -s als enig meervoudsaffix
beginnen en dat ze dat affix sterk overgeneraliseren.
Om de voorspellingen van de DDH
duidelijk te kunnen maken, maakt Van Wijk een
onderscheid tussen pure overgeneralisaties en
fonologische overgeneralisaties. Een pure overgeneralisatie
komen we tegen als een woord een
affix krijgt (-en of –s) dat niet verwacht wordt op
grond van de ritmische factor, noch het sonoriteitsprincipe,
noch op grond van het feit dat
woorden die erg lijken op het betreffende woord
(in de ‘lexicale neighbourhood’ van het woord
liggen) hetzelfde affix krijgen. Taarts is een
pure overgeneralisatie, omdat de ritmische factor
–en afdwingt, omdat de sonoriteitsfactor –en
afdwingt en omdat woorden die op taart rijmen
en hetzelfde klemtoonpatroon hebben (paard,
kaart, staart etc.) óók allemaal –en als meervoud
hebben. Een fonologische overgeneralisatie is
het optreden van een affix dat voorspeld wordt
op grond van één van de twee fonologische principes,
maar dat niet wordt voorspeld door het
andere fonologische principe én niet door de rijmende
woorden. Bijvoorbeeld, paraplu-en volgt
de ritmische factor (paraplu heeft eindklemtoon),
maar de woorden in de buurt (eindigend
op u [y] met finale klemtoon) kiezen allemaal –s
(menu’s, etc.). We hebben hier dus te maken met
een overgeneralisatie van de ritmische factor.
Fonologische overgeneralisaties vallen dus uiteen
in overgeneralisaties van de ritmische factor
en overgeneralisaties van de sonoriteitsfactor.
De DDH voorspelt nu dat we beide fonologische
overgeneralisaties tegenkomen: zowél
overgeneralisaties van -en áls overgeneralisaties
van -s. Immers, kinderen hebben volgens
deze hypothese in elk fonologisch domein een
default. Het kind zal op een bepaald moment
de stap moeten nemen van een enkele default
naar de dubbele default. Die stap zal dan tijdelijk
een hybride patroon (‘hybride default’, HD) te
zien geven van zowel pure overgeneralisaties als
fonologische overgeneralisaties.
Van Wijk heeft eerst een zogenaamde ‘wug’test
afgenomen bij kinderen van 4 en 5 jaar oud,
waarbij kinderen in een elicitatietaak het meervoud
moeten produceren van onzinwoorden.
Uit de resultaten blijkt dat verschillende kinderen
verschillende strategieën lijken te volgen.
Het gedrag van sommige kinderen past in de
SDH terwijl het gedrag van anderen past in de
DDH. Ook zijn er kinderen die een HD-patroon
laten zien. De kinderen worden in hun keuze
van het meervoudssuffix gestuurd door de ritmische
én de sonoriteitsfactor, zij het minder
sterk dan de volwassen controle-groep. In het
algemeen laten de kinderen een groei van het
s-meervoud zien.
Omdat het resultaat van de cross-sectionele
‘wug’-test suggereert dat de kinderen niet (of
niet allemaal) het patroon SD-HD-DD lijken te
volgen, zoals voorspeld wordt door de meest
voor de hand liggende interpretatie van het
model, heeft Van Wijk ervoor gekozen om ook
een longitudinale studie op te zetten waarin
bovendien wat jongere kinderen (2 à 3 jaar)
worden getoetst. Uit deze studie blijkt dat kinderen
niet voor een enkele default kiezen. De
SDH alléén kan de data niet verklaren. Net als
uit de cross-sectionele studie naar voren komt,
vertonen verschillende kinderen verschillende
patronen die alleen beschreven kunnen worden
door gebruikmaking van én de SDH, én de DDH
én de HDH. In de woorden van Van Wijk (p.
229): ‘There is no clear path along which subjects
develop; no single interpretation applies to
any of the age groups’.
Met bovenstaande analyse heeft Van Wijk
aangetoond dat het ‘dual mechanism model’ van
Pinker niet langer houdbaar is voor de vorming
van het Nederlandse meervoud. Ter vervanging
353

van dit model stelt zij een ‘words-and-constraints
model’ voor, waarbij de fonologie een belangrijke
rol speelt. Dit nieuwe model, gebaseerd
op Optimality Theory (OT) kan schematisch als
volgt weergegeven worden:
word
354
irregular stored in mental lexicon
regular default affix (singled out
by affix-specific constraint)
secondary affix(es) (distributed
by morphologically
free constraints)
Figuur 1 (Van Wijk, 2006, p. 255)
Binnen OT wordt uitgegaan van een bepaalde
individuele hiërarchie (‘ranking’) van fonologische
eigenschappen (‘constraints’). In haar
nieuwe analyse koppelt Van Wijk de verschillende
overgeneralisatiepatronen die de proefpersonen
laten zien aan verschillende ‘constraint
rankings’. Dat betekent dat de constraint-ranking,
en daarmee de grammatica, per persoon
kan verschillen. Deze rankings moeten tevens
verklaren waarom sommige overgeneralisatiepatronen
bij de vorming van het Nederlandse
meervoud niet voorkomen. Zoals Van Wijk zelf
opmerkt ziet de OT-analyse er in eerste instantie
veelbelovend uit, maar constateert zij ook dat
het model nog wel aanpassing behoeft, aangezien
het bijvoorbeeld niet in staat blijkt variatie
binnen proefpersonen te verklaren.
Van Wijk heeft een originele dissertatie
geschreven, waarin zij op heldere wijze het theoretische
debat uiteenzet omtrent de interpretatie
van het ‘dual mechanism model’ en waarin zij
een aanpassing voorstelt van die theorie gebaseerd
op grondige empirische studie van taalontwikkeling,
zowel cross-sectioneel als longitudinaal.
De presentatie van de uitkomsten van het
empirisch onderzoek is niet op alle punten even
helder en stelt de lezer soms voor flinke puz-
Boekbesprekingen
zels. Zo moet voor een begrip van de tabellen in
hoofdstuk 5 regelmatig teruggebladerd worden
naar andere tabellen die op hun beurt soms weer
alleen geïnterpreteerd kunnen worden als men
nog weer andere gegevens raadpleegt. De keuze
om bijna elke paragraaf van een samenvatting te
voorzien werkte bij deze lezers eerder verwarrend
dan dat het steun geeft.
Aan het eind blijven we ook met enkele theoretische
vragen zitten. Eén daarvan betreft de
manier waarop Van Wijk frequentie heeft meegenomen
in haar onderzoek. Baayen et al. (1997,
2002) laten zien dat er ‘surface frequency’ effecten
bestaan voor meervoudsvormen op -en en
-s. Dat wil zeggen, hoe frequenter een bepaalde
woordvorm is, hoe sneller die woordvorm in een
lexicale decisietaak wordt herkend. Dergelijke
effecten worden niet voorspeld door het ‘dual
mechanism’ model. Frequentie kan alleen een rol
spelen bij opgeslagen items; bij regelmatige items
wordt elke keer dezelfde regel toegepast en dus
worden hier geen effecten van frequentie voorspeld.
De gevonden ‘surface frequency’-effecten
duiden op opslag en vormen daarom in principe
een probleem voor het ‘dual mechanism’ model.
Van Wijk gaat in haar dissertatie voorbij aan dit
probleem. In de dissertatie wordt de zogenaamde
neighbourhood bepaalt op grond van typefrequentie,
maar nergens gaat ze uit van de mogelijkheid
dat tokenfrequentie ook een rol zou kunnen spelen
bij de vorming van meervouden.
Een andere theoretische kwestie waarmee
de lezer blijft zitten na de op OT gebaseerde
oplossing van Van Wijk, is het feit dat volwassenen
regelmatige vormen allemaal hetzelfde
behandelen. Als de constraint rankings individueel
bepaald zijn, dat wil zeggen als iedereen zijn
eigen grammatica heeft, is de vraag waarom we
in de volwassen-praktijk geen variatie aantreffen
in de vorming van een meervouden. Afgezien
van het bekende voorbeeld van woorden eindigend
op schwa die inderdaad meestal zowel
meervoudsvorming met -s als met -en toestaan,
lijkt variatie in meervoudsvorming de uitzondering
en bepaald niet veelvuldig voor te komen.

Boekbesprekingen
Wellicht moeten we het OT model van
Van Wijk dan ook uitsluitend beschouwen als
acquisitiemodel. Kinderen gaan bij het leren van
nieuwe vormen te werk volgens het OT model,
maar blijven dit niet doen. Op het moment dat
een bepaalde vorm frequenter voorkomt, wordt
deze opgeslagen. Dit impliceert overigens niet
zondermeer dat het model niet meer werkzaam
zou kunnen zijn als de taalontwikkeling is ‘voltooid’.
Misschien kunnen we het vergelijken met
het leren van tafels van vermenigvuldiging. Het
product van 8 en 6 kan iedereen met basisschool
zonder na te denken geven, maar dat betekent
niet dat het vermogen om te vermenigvuldigen
verloren is gegaan. Alleen als een volwassen
spreker wordt geconfronteerd met onzinwoorden,
valt deze terug zijn ‘rekenregels’: het words
and constraints model.
Loes Bazen, Jan Don, Ineke Druif, Koen Gijzel,
Janneke Westermann
Bibliografie
Chomsky, N. & M. Halle (1968). The Sound
Pattern of English. New York: Harper & Row.
Haeringen, C.B. van (1947). De meervoudsvorming
in het Nederlands. In: C.B. van
Haeringen, Neerlandica. Ver spreide opstellen.
’s-Gravenhage: Daamen, 186-209.
Halle, M. & M.P. Mohanan (1985). Segmental
Phonology of Modern English. Lin guistic
Inquiry, 57-116.
Marcus e.a. (1995). German Inflection: The
Exception That Proves The Rule. Cognitive
Psychology 29, 189-256.
Pinker, Steven (1999). Words and Rules: the
Ingredients of Language, New York: Har per
Collins.
Pinker, Steven & Alan Prince (1988). On
Language and Connectionism: Analysis of a
parallel distributed processing model of language
acquisition. Cognition 28, 73-193.
Elise de Bree. Dyslexia and Phonology: A study of
the phonological abilities of Dutch children at risk of
dyslexia. Utrecht: LOT, 2007. 195 blz. ISBN 90
78328 26 1. Proefschrift Universiteit Utrecht.
De meeste kinderen leren één of meer moedertalen
zonder problemen. Wanneer het taalverwervingsproces
door een aanwijsbare reden
achterblijft of anders verloopt dan bij normale
kinderen het geval is, spreekt men wel van een
secundaire taal ontwik ke lings stoor nis. Dat is het
geval bij kinderen met cognitieve problemen of
kinderen bij wie sprake is van een gehoorstoornis.
Er is echter ook een groep kinderen die taalverwervingproblemen
blijken te hebben zonder
dat daar een duidelijke oorzaak voor aan te wijzen
valt. Ze beschikken over een goed functionerend
gehoor, een normaal werkend zenuwstelsel
en een normale (gemiddelde) intelligentie. In de
internationale literatuur worden deze kinderen
aangeduid als kinderen met Specific Language
Impairment (SLI).
Als kinderen leren lezen op de basisschool, is
hun mondelinge taalontwikkeling in de meeste
gevallen al zo ver gevorderd dat ze zich de basisprincipes
eigen gemaakt hebben van het begrip
en de productie van de fonologie, de morfosyntaxis,
de semantiek en de pragmatiek van hun
moedertaal. Dat houdt in, dat ze de basisregels
van de deelgebieden van taal verworven hebben
en dat ze deze regels kunnen begrijpen en
toepassen. Ze hebben dan een (actieve) woordenschat
van ongeveer 4000 woorden. Er zijn
kinderen met een normale taalontwikkeling niet
goed tot lezen en spellen komen. Als bij deze
kinderen geen duidelijk aanwijsbare verklaring
gevonden kan worden voor hun lees- en spellingsproblemen
en wanneer de problemen hardnekkig
blijken te zijn, worden deze kinderen
dyslectisch genoemd. Dyslexie is een lees- en
spellingsstoornis die optreedt bij kinderen met
een normale intelligentie, die bovendien voldoende
gelegenheid hebben gehad om zich het
lezen en spellen eigen te maken.
355

Dyslexie komt bij 3-10 % van alle kinderen voor.
Veel kinderen met SLI blijken later problemen
te krijgen met lezen en spellen en ze worden
gediagnosticeerd als dyslectisch. Een van de
verklaringen voor de relatie tussen SLI en dyslexie
is, dat beide aandoeningen verschillende
gradaties zouden vormen van eenzelfde continuüm
van taalstoornissen en dyslexie wordt
wel beschouwd als een mildere vorm van SLI.
Omgekeerd zou dyslexie het verdere taalverwervingsproces
kunnen belemmeren, omdat een
kind door te lezen zijn taal verder kan ontwikkelen.
De relatie tussen SLI en dyslexie is niet eenduidig
en er bestaan verschillende benaderingen
en theorieën over het verband daartussen.
Het onderzoek van Elise de Bree, waarvan
in haar dissertatie verslag wordt gedaan, maakt
deel uit van het project Early language development
in Specific Language Impairment and dyslexia: A
prospective and comparative study, een groot onderzoek
naar de relatie tussen SLI en dyslexie, gefinancierd
door de Nederlandse organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO), met als
projectleider prof. dr. F.N.K.Wijnen, hoogleraar
aan de universiteit van Utrecht en een van de
promotoren van De Bree. De andere promotor is
prof. dr. W.Z. Zonneveld, ook van Utrecht.
De Bree richt zich in haar onderzoek op het
ontrafelen van de voorwaarden voor of voorlopers
van het leren lezen enerzijds en het echte
(vroege) taalleren anderzijds. Zij focust daarbij
op productieve en receptieve fonologische vaardigheden.
De reden daarvoor is, dat men het er
in de literatuur over het algemeen over eens
is, dat dyslexie te maken heeft met problemen
in het encoderen, vasthouden en ophalen van
fonologische representaties. Omdat de kern van
het leesproces gevormd wordt door het koppelen
van klanken aan geschreven tekens (grafeemfoneem
koppeling), wordt het probleem bij
kinderen met dyslexie gezocht in het verwerken
van fonologische informatie en in een minder
ontwikkelend fonologisch bewustzijn.
Het verwervingsproces van de fonologie is
weinig onderzocht bij kinderen met dyslexie. De
356
Boekbesprekingen
Bree bekijkt in haar onderzoek geen kinderen
die reeds als dyslectische gediagnoticeerd zijn.
Het doel van haar onderzoek is om uit te zoeken
wat de verschillen en overeenkomsten zijn in
de vroege fonologische verwerving bij kinderen
met een genetisch bepaald risico op dyslexie, vergeleken
met kinderen met SLI. Bij kinderen met
een risico op dyslexie is tenminste een van beide
ouders of een ouder broertje of zusje dyslectisch.
Een derde groep wordt gevormd door normale
kinderen van dezelfde leeftijd als de onderzoeksgroepen.
Vermeld moet worden, dat De Bree
een cross-sectionele onderzoeksopzet hanteert,
waarbij sprake is van heel jonge kinderen (1 jaar
en 6 maanden tot 3 jaar) en van kinderen in de
leeftijd van 3 jaar tot 5 jaar. In de eerste leeftijdsgroep
nemen kinderen deel met een risico
op dyslexie naast even oude normale kinderen
en in de tweede leeftijdsgroep zitten eveneens
kinderen met SLI.
De onderzoeksvragen in de dissertatie zijn:
1. Laten kinderen met een risico op dyslexie
problemen zien in de verwerving van de
fonologie?
2. Welke overeenkomsten en verschillen in
fonologische verwerving laten kinderen met
een risico op dyslexie zien, vergeleken met
kinderen met SLI?
Bij het beantwoorden van de eerste onderzoeksvraag
gaat De Bree uit van de fonologische
tekorthypothese, die stelt dat dyslectici problemen
hebben met het construeren, vasthouden en
ophalen van fonologische representaties. Als
deze hypothese juist is, dan zou de verwerving
van fonologische vaardigheden problemen moeten
opleveren bij kinderen met een risico op
dyslexie.
De tweede onderzoeksvraag betreft de relatie
tussen problemen in de fonologie bij kinderen
met risico op dylexie en kinderen met SLI.
Daarover zijn in de literatuur drie hypothesen
bekend. De eerste stelt, dat er een continuüm
is tussen vroege taalproblemen en fonologisch

Boekbesprekingen
gebaseerde leesproblemen. SLI en dyslexie zijn
kwalitatief hetzelfde en de verklaring voor beide
aandoeningen is een fonologische stoornis. Het
enige verschil tussen beide groepen is, dat kinderen
met SLI meer fouten zullen maken dan
de risicokinderen, maar er zullen geen andere
fouten te vinden zijn. Deze hypothese wordt de
enkele oorzaakhypothese genoemd.
De kwalitatieve verschillenhypothese neemt ook
aan dat er fonologische problemen ten grondslag
liggen aan zowel SLI als dyslexie, maar omdat
veel kinderen met SLI ook problemen hebben
in de verwerving van de morfosyntaxis en de
woordenschat, wordt op grond van deze hypothese
niet alleen een kwantitatief verschil tussen
de groepen verwacht, maar ook dat zij kwalitatief
zullen verschillen.
De comorbiditeitshypothese stelt, dat kinderen
met dyslexie lijken op kinderen met SLI, maar
dat er onderliggend slechts bij kinderen met
dyslexie sprake is van een fonologisch probleem.
Fonologische problemen spelen alleen een rol bij
dyslexie en niet bij SLI. Alleen wanneer kinderen
met SLI eveneens dyslectisch blijkten te zijn,
zullen ze ook fonologische problemen vertonen,
die onderliggend zijn aan hun taal- en leesproblemen.
Tussen kinderen met SLI en kinderen
met risico op dyslexie zullen kwantitatieve en
kwalitatieve verschillen voorkomen in de verwerving
van de fonologie.
Om de onderzoeksvragen te beantwoorden
en de genoemde hypothesen te toetsen, heeft
De Bree een aantal experimenten uitgevoerd. Zij
heeft in de eerste plaats gekeken naar de spraakproductie
van risicokinderen aan de hand van
een plaatjesbenoemingstaak en deze vergeleken
met normale kinderen van dezelfde leeftijd. De
resultaten laten zien, dat er sprake is van een
milde stoornis in de verwerving van de spraakproductie
bij jonge risicokinderen. Vergeleken
met de oudere normale kinderen en kinderen
met SLI blijkt dat risicokinderen beter presteren
dan kinderen met SLI, maar wel slechter dan de
controlegroep. Deze resultaten duiden op een
vertraging in fonologische verwerving.
Het volgende experiment betreft klemtoontoekenning,
die onderzocht is bij jonge en
oudere risicokinderen en de controlegroepen.
De kinderen is gevraagd om nonsenswoorden
te herhalen die klemtoonpatronen hebben die
uiteenlopen van regelmatig tot (zeer) onregelmatig
tot verboden. Risicokinderen hebben
meer moeite met het herhalen van hoogst onregelmatige
en verboden klemtoonpatronen dan
de controlekinderen. Bovendien halen ze een
lager foneempercentage correct. Deze resultaten
duiden op een vertraging in verwerving van
woordklemtoon bij de risicogroep.
Het derde experiment onderzoekt de verwerving
van het morfologische proces van stemalternantie
in het meervoud (pet-petten tegenover bedbedden),
als ook spontane meervoudsvorming
van onzinwoorden (flant flanten of flanden).
De kinderen met SLI laten andere alternantiepatronen
zien dan de risico- en de controlegroep:
ze maken meer fouten in de meervouden en
ook realiseren ze het stemcontrast anders. Hun
antwoorden lijken op die van normale jongere
kinderen.
Fonologische verwerking is het onderwerp
van het volgende experiment. De kinderen is
gevraagd om nonsenswoorden te herhalen. De
resultaten geven aan dat zowel kinderen met
risico op dyslexie als kinderen met SLI problemen
hebben met het herhalen van nonsenswoorden.
Het is echter wel zo, dat kinderen met
SLI meer problemen hebben naarmate de woorden
langer worden. Dat is bij de risicokinderen
en de controlegroep niet het geval.
Het laatste experiment betreft een taak
waarbij kinderen moeten aangeven welk woord
uit een reeks niet rijmt op de andere woorden
(plant - mand - want – jurk). Deze taak, waarmee
het fonologisch bewustzijn wordt onderzocht,
laat geen significante verschillen zien tussen
de kinderen, hoewel de controlekinderen de
hoogste score halen en de kinderen met SLI de
laagste.
Het onderzoek van De Bree toont ten eerste
een fonologisch tekort aan bij jonge kinderen
357

met een risico op dyslexie, waarbij vermoedelijk
sprake is van een vertraging in de fonologische
verwerving. Problemen in de spraakproductie,
de klemtoontoekenning en de fonologische verwerking
zijn mogelijke voorlopers en voorspellers
van dyslexie. In de tweede plaats blijken
dyslexie en SLI als twee verschillende aandoeningen
beschouwd te moeten worden, gezien de
resultaten die uit de experimenten naar voren
komen. Deze resultaten geven ondersteuning
aan de kwalitatieve verschillenhypothese, die
stelt dat SLI en dyslexie verschillende aandoeningen
zijn, maar dat beide gekenmerkt worden
door fonologische problemen. De hypothese
laat eveneens ruimte voor uitbreiding, waarbij
rekening gehouden kan worden met andere
linguïstische problemen dan fonologische, met
name bij de kinderen met SLI, die veelal ook
morfosyntactische problemen hebben.
Het proefschrift van De Bree doet verslag
van uitstekend uitgevoerd onderzoek, waarbij de
moeilijk te ontwarren relatie tussen SLI en dyslexie
op een heldere manier uiteengezet wordt
en er op basis van duidelijke vraagstellingen een
viertal hypotheses getoetst wordt. De uitkomsten
geven aanleiding tot het apart beschouwen
van taalproblemen van twee groepen kinderen
die deels overlap vertonen in de (linguïstische)
symptomen.
g.w.bol@rug.nl
358
Gerard W. Bol
Boekbesprekingen
Annemarie Kerkhoff. Acquisition of Morpho-
Phonology: The Dutch Voicing Alternation, Utrecht:
LOT, 2007. VI + 325 blz. ISBN 90 78328 35 3.
EUR 26,84. Proefschrift Universiteit Utrecht.
Het is een bekend gegeven dat jonge kinderen
wel eens ‘vergissingen’ maken in de vorming
van meervouden. Nederlands lerende kinderen
kunnen gemakkelijk betten zeggen in plaats van
bedden of olifanden in plaats van olifanten. De
kinderen gebruiken een stemloze plosief waar
een stemhebbende gebruikt moet worden of
omgekeerd. Een generatief fonoloog zou je vertellen
dat fouten in dergelijke stemalternanties
voorkomen omdat de kinderen een verkeerde
veronderstelling maken omtrent de ‘onderliggende
klankvorm’ van die woorden. Volgens
de klassieke generatieve fonologie eindigt de
onderliggende vorm van het woord bed op een
stemhebbende klank, ook al hoor je een stemloze
klank in het enkelvoud. De verspreking
wordt in die optiek veroorzaakt doordat het
kind de onderliggende vorm ‘verkeerd raadt’,
en dus zegt ze op een goed moment betten. Een
andere mogelijkheid is dat de verspreking het
gevolg is van het aannemen door het kind van
een spiegelbeeldige regel ‘intervocalic voicing’
die een stemloze klank tussen twee vocalen
stemhebbend maakt. Een dergelijke regel komt
in tal van talen voor, dus het is niet vreemd dat
kinderen gedurende een zekere periode denken
dat het Nederlands ook zo’n regel heeft. (Nog)
een alternatieve visie op hetzelfde verschijnsel
is dat kinderen dat soort fouten maken omdat
ze de meervoudsvorm van een woord maken op
grond van analogie met andere meervoudsvormen.
De gemaakte fouten zijn dan geen gevolg
van een verkeerd gekozen onderliggende vorm,
maar van een ‘verkeerde’ analogie die meer voor
de hand ligt omdat de meeste woorden die van
hetzelfde type zijn, op die manier hun meervoud
vormen. Een kind zegt betten, omdat het het
meervoud petten kent en het zegt olifanden naar
analogie van handen.

Boekbesprekingen
‘Final devoicing’ is wellicht het bekendste
fonologische verschijnsel in het Nederlands.
Het is hét voorbeeld van een regel die leidt tot
morfo-fonologische alternanties en het is dan
ook wellicht wat verbazend dat we voor het verschijnen
van de hier besproken uitvoerige studie
van Annemarie Kerkhoff vrijwel niets over de
verwerving van dit soort alternanties wisten.
De hierboven wat schetsmatig weergegeven
visies op taalverwerving confronteert Kerkhoff
met elkaar in haar studie naar de verwerving
van dergelijke alternanties. Ze vormen de achtergrond
van specifieke taalkundige theorieën
over die alternanties die uitvoerig uiteengezet
worden (hoofdstuk 2). Die theorieën doen vervolgens
voorspellingen over uitkomsten van
verschillende experimenten. Kerkhoff rapporteert
een reeks van die experimenten: productieexperimenten
(hoofdstuk 5), en perceptie-experimenten
(hoofdstuk 6). Daaraan voorafgaand
bestudeert Kerkhoff de frequentie van stemalternanties
in het Nederlands aan de hand van
corpus-data uit CELEX en van ‘child-directed
speech’ (hoofdstuk 4). Die frequentiegegevens
zijn nodig om toetsing van de analogiebenadering
mogelijk te maken. Hoofdstuk 3 geeft
een overzicht van eerdere studies omtrent het
stemcontrast en de verwerving daarvan. Een
belangrijk recent inzicht lijkt te zijn dat stemneutralisatie
in finale positie niet volledig is.
Corpus-onderzoek laat zien dat stemalternanties
minder vaak voorkomen dan niet-alternerende
vormen. Bovendien blijken de stemalternanties
een hoge tokenfrequentie te hebben
en vaak samen te gaan met andere onregelmatigheden,
zoals bijvoorbeeld klinkeralternanties
(pad – paden). Die hoge tokenfrequentie is niet
onverwacht in taalmodellen waarin vormen in
hun geheel worden opgeslagen en gemakkelijker
uit het geheugen kunnen worden gehaald
naarmate ze vaker voorkomen: onregelmatigheid
bij de gratie van een hoge frequentie. De in
de generatieve taalmodellen volstrekt regelmatige
morfo-fonologische alternantie wordt op die
manier beschouwd als een onregelmatigheid.
Ook blijkt dat er bepaalde lexicale gaten zijn
waar Kerkhoff handig gebruik van maakt om
de verschillende modellen te toetsen. Zo zijn er
geen woorden van het type aap – aben. In een
generatief model verwachten we dat kinderen
niet gevoelig zijn voor dergelijke toevallige gaten
in het lexicon, maar in een analogiemodel waarin
alle woorden in hun geheel worden opgeslagen,
verwachten we dat kinderen die lexicale
gaten zullen herkennen en derhalve geen (of
veel minder) alternanties zullen produceren.
Het eerste productie-experiment is een klassieke
‘wug’-test (Berko 1958). Kinderen krijgen
een plaatje van een bestaand woord of een
onzinwoord voorgelegd en moeten vervolgens
een plaatje waarop meerdere exemplaren staan
afgebeeld benoemen, volgens het stramien: “Dit
is een kimp; hier zie je twee...”. Kerkhoff vindt
in de resultaten meer aanwijzingen voor een
analogische benadering dan voor een pure regelbenadering.
Kinderen lijken zich te laten leiden
door woorden die ze al kennen, eerder dan door
fonologische onderliggende patronen. Allereerst
maken kinderen nog heel lang fouten met
alternerende vormen; en bovendien vertoont
het aantal fouten een omgekeerd evenredig
verband met de frequentie. Het analogiemodel
voorspelt dat kinderen geen alternanties zullen
produceren waar het volwassen Nederlands een
lexicaal gat vertoont. Dus, in een context zoals
aap zal een kind altijd een niet-alternerende
vorm moeten produceren. Zeer sporadisch doen
kinderen dat wel in de productietaak. Speelt
fonologische kennis hier een rol? Kerkhoff lijkt
op dit punt geen definitieve conclusie te willen
trekken; haar resultaten lijken op dit punt niet
meteen voor de ene en tegen de andere theorie
te pleiten.
Er is een tweede punt waarop de twee
modellen verschillende voorspellingen doen.
Volgens het fonologische model zouden kinderen
meer alternanties met p-b moeten maken
dan met d-t. De reden daarvoor is dat de b fonologisch
‘minder gemarkeerd’ is dan de ‘d’, terwijl
het analogiemodel het omgekeerde verwacht: er
359

zijn veel meer gevallen van d-t alternanties dan
b-p alternanties. De experimentele resultaten
wijzen erop dat kinderen meer d-t alternanties
produceren dan b-p.
Ten aanzien van een derde verschillende
uitkomst die de modellen voorspellen lijken
de fonologische modellen het ook te moeten
afleggen tegen de analogiemodellen. Het fonologische
model voorspelt dat overgeneralisaties
afnemen met de leeftijd: immers, naarmate de
kinderen ouder worden hebben ze meer kans
gehad de juiste onderliggende vorm te leren.
Echter, de 5-jarige kinderen in het experiment
maken (minstens) evenveel alternanties bij nonwoorden
en overgeneralisaties bij de bestaande
woorden als de 3-jarigen. Hoe kunnen we dat
begrijpen in een analogiemodel? Kerkhoff neemt
aan dat in het aanvankelijke lexicon van het
kind de alternerende vormen een relatief groot
deel uitmaken. Juist omdat dat beginlexicon nog
klein is, bevat het relatief veel ‘uitzonderingen’.
Omdat het kind nieuwe meervouden modelleert
naar bestaande in zijn lexicon, duiken er in de
experimentele resultaten relatief veel alternerende
vormen op.
In een tweede productie-experiment worden
kinderen gediagnosticeerd met Specific Language
Impairment (SLI) vergeleken met kinderen
met een normale ontwikkeling. Ruwweg
gesproken zijn er twee visies op SLI: sommige
onderzoekers menen dat er sprake is van een
typisch verstoring van de grammaticale component,
terwijl anderen veronderstellen dat er een
verstoring optreedt bij processing. De eerste visie
voorspelt dat SLI-kinderen, omdat ze verbogen
vormen moeilijk kunnen analyseren, zich bij de
vorming van meervouden vooral laten leiden
door hun lexicale kennis en dus geheel werken
naar analogie van bestaande woorden. Dat voorspelt
dat in de ‘wug’-test dergelijke kinderen het
minstens even goed zouden moeten doen op
alternerende vormen als op niet-alternerende
vormen. Die voorspelling blijkt onjuist: SLIkinderen
gedragen zich in dit opzicht net als
kinderen zonder SLI: de alternerende vormen
360
Boekbesprekingen
kosten meer moeite. In een ander opzicht verschillende
SLI-kinderen wel van de kinderen
met een normale ontwikkeling: ze maken meer
alternanties in onzinwoorden die geen parallel
hebben in het lexicon. Kerkhoff verklaart dit
door te wijzen op vergelijkbaar gedrag van de
jongste groep normale kinderen. Dit zou erop
kunnen wijzen dat deze kinderen nog minder
gevoelig zijn voor de precieze distributionele
gegevens van de stemalternanties in het lexicon.
Naar aanleiding van deze twee experimenten
concludeert Kerkhoff dan ook (p. 193): “[...] it
seems that we need to reformulate the notion of
a linguistic rule to account for these data, taking
the form of a frequency-based generalisation.”
De resultaten worden verder min of meer bevestigd
in twee vergelijkbare experimenten met
volwassen proefpersonen.
In hoofdstuk 6 wordt de experimentele taak
als het ware omgedraaid: proefpersonen wordt
gevraagd het enkelvoud te produceren, gegeven
een bepaald meervoud. Deze taak gaat de kinderen
wat gemakkelijker af dan de standaard ‘wug’test,
maar nog steeds is het zo dat alternerende
gevallen moeilijker zijn dan niet-alternerende
gevallen.Ook op basis van onzin-meervouden
met een mediale stemhebbende obstruent (zoals
bijv. kedden) blijft het produceren van een enkelvoud
(ket) lastiger dan wanneer de mediale
obstruent stemloos is (ketten). Daarnaast worden
twee additionele experimenten besproken: een
‘picture-selecting task’ en een ‘acceptability task’
waarin kinderen werd gevraagd of een bepaald
meervoud acceptabel was als meervoud van een
enkelvoudig woord.
Deze studie suggereert dat eerste-taalverwerving
van morfo-fonologische alternanties
gekoppeld wordt aan de taalvormen waarin de
alternantie zich voordoet. Kinderen lijken zich
in de verwerving vooral te laten sturen door
de concrete taalvormen en veel minder door
abstracte patronen die linguïsten in die taalvormen
menen te herkennen. Deze resultaten sluiten
direct aan bij bevindingen uit recent onderzoek
van bijv. Baayen & Ernestus (2003) die

Boekbesprekingen
eveneens laten zien dat de rol van in het lexicon
van doorslaggevende betekenis is voor de terugvindbaarheid
van de onderliggende stemwaarde
van geneutraliseerde obstruenten.
Kerkhoff heeft zonder twijfel een belangwekkende
studie geschreven die door de taalverwerving
van fonologische alternanties te bestuderen
steun lijkt te geven aan het idee dat dergelijke
fonologische patronen niet losgekoppeld kunnen
worden van het lexicon, zoals in een klassieke
generatieve fonologische benadering, maar dat
ze slechts bestaan bij de gratie van de lexicale
items waar ze deel van uitmaken.
J.Don@uva.nl
Bibliografie
Jan Don
Baayen, H. & M. Ernestus (2003). Predicting
the Unpredictable: Interpreting neutralized
segments in Dutch. Language 79, 5-38.
Berko, J. (1958). The child’s learning of
English morphology. Word 14, 150-177.
Ondene van Dulm. (2007). The grammar of
English-Afrikaans code switching. A feature checking
account. Utrecht: LOT, 2007. ISBN 90 78328 30
8. EUR 24,79. Proefschrift Radboud Universiteit
Nijmegen.
In deze dissertatie poogt Ondene van Dulm
bepaalde structurele aspecten van codeswitching
tussen Afrikaans en Engels te verklaren. Grote
groepen mensen in Zuid-Afrika zijn tweetalig in
deze talen en codeswitching is er een alledaags
verschijnsel. Van Dulm gaat uit van een Minimalistisch
kader. Ervan uitgaand dat voor tweetalige
spraak dezelfde principes een rol spelen als voor
monolinguaal taalgebruik, is haar hypothese
dat bepaalde soorten switches niet kunnen en
andere juist wel. Dit alles zou beregeld worden
door een verschil tussen het Afrikaans en het
Engels in de sterkte van inflectionele features,
die uiteindelijk zichtbaar zijn in woordvolgordeverschillen
tussen de twee talen. Die verschillen
leiden tot de feitelijke voorspellingen over wat
wel en wat niet kan, en concentreren zich in
dit onderzoek voornamelijk op de positie van
het werkwoord. Gebruikelijk in codeswitchingonderzoek
is om dit soort voorspellingen te checken
in een corpus spontane tweetalige spraak,
maar Van Dulm legde in haar methodologisch
innovatieve onderzoek 30 tweetalige informanten
(studenten van de Stellenbosch universiteit,
een campus waar veel codeswitching te horen
is) een batterij web-based testen voor, waarin
ze op een aantal verschillende manieren hun
voorkeuren en afkeuren voor bepaalde structuren
kenbaar konden maken. Naast bekende
taken zoals grammaticaliteitsoordelen werd
ook de innovatieve Magnitude Estimation-taak
gebruikt, waarbij respondenten de mate van
acceptatie niet scoren op een vaste schaal (bv.
5-punts), maar een eigen schaal ontwikkelen.
Daarmee ontstaat een beter zicht op de mate
waarin respondenten stimuli van elkaar vinden
verschillen op de relevante dimensie, bv. acceptabiliteit.
Het proefschrift beslaat acht helder
opgebouwde hoofdstukken, met als hoofdmoot
361

drie resultaathoofdstukken, die respectievelijk
de beoordelingstaken, een vrije productietaak en
de Magnitude Estimation taak behandelen. De
experimentele opzet stelt Van Dulm in staat het
probleem te omzeilen dat de structuren die het
object van onderzoek vormen niet vaak voorkomen
in spontane spraak. Vanuit een theorie
die competence en performance onderscheidt is
dat natuurlijk een logische gedachtegang; aan
de andere kant kan vanuit een taalgebruiksgebaseerde
theorie juist de inmiddels bekende
tegenwerping worden gemaakt dat de metalinguïstische
oordelen van sprekers over zinsstructuren
die ze bijna nooit tegenkomen niet zoveel
zeggen over hun interne grammatica.
De combinatie Engels-Afrikaans is interessant
omdat codeswitching-modellen veelal gebaseerd
zijn op taalparen waarin de talen typologisch
nogal uit elkaar liggen, zoals Swahili-Engels of
Turks-Nederlands, en het tegelijkertijd duidelijk
is dat taalparen met kleinere typologische
afstand, zoals Spaans-Engels, gedeeltelijk andere
patronen laten zien. Dat effect wordt versterkt
waargenomen als de talen nauw verwant zijn,
zoals bij Engels en Afrikaans het geval is. Een bijzondere
uitdaging voor een minimalistische verklaring
is dat er geen ruimte is om de op sociolinguïstische
factoren teruggaande asymmetrie tussen
een basistaal en een gasttaal te gebruiken als
verklaring voor de gevonden structuren. De te
beoordelen zinnen zijn dus niet te zien als ’in het
Engels’ of ‘in het Afrikaans’: de positie van werkwoord
en argumenten moet verklaard worden
vanuit de syntactische kenmerken van dat werkwoord
en van de functionele projecties die het
nodig maakt. De zinnen werden gerandomiseerd
aangeboden en bevatten paren zoals in (1) en
(2). Over de vorm die Engels-Afrikaanse codeswitching
aanneemt is overigens niet zo heel
veel bekend: het meeste onderzoek in Zuid-Afrika
concentreert zich op de functies van dit soort
taalgebruik, met name in het onderwijs. Een van
de uitzonderingen is Van Dulm’s eigen eerdere
werk. Merk op dat de zinnen in (1) en (2) ‘echte’
362
Boekbesprekingen
codeswitching bevatten, en niet slechts de insertie
van een enkel inhoudswoord: niet alleen de
werkwoordsstam is in het Afrikaans, maar ook
de werkwoordelijke inflectie (anders zou er gryps
hebben gestaan, met Engelse vervoeging; merk
tevens op dat (1) de Afrikaanse V2 volgorde
heeft en (2) de Engelse SV volgorde).
(1) The crazy policeman gryp skielik his partner’s
gun
(2) The crazy policeman skielik gryp his partner’s
gun
“De gekke politieagent grijpt plotseling het
geweer van zijn partner”
De voorspellingen zijn uitgewerkt voor die
aspecten waarop de Afrikaanse volgorde (en de
Nederlandse) verschilt van die van het Engels:
inversieconstructies, ondergeschikte bijzinnen
en ‘ja/nee’ vragen. De zinnen die door de informanten
beoordeeld moesten worden combineren
steeds een gecodeswitcht werkwoord (d.w.z.
een werkwoord in de andere taal dan de rest van
de zin) met deze constructionele kenmerken en
eventueel nog meer codeswitching. De resultaten
worden met grote zorg gepresenteerd en nog
eens samengevat in het slothoofdstuk. Over het
algemeen genomen werden de hypotheses, die
beschreven welke vormen van codewisseling
meer of minder acceptabel zouden zijn voor de
informanten, slechts mondjesmaat bevestigd.
De resultaten voor één en dezelfde structuur
waren vaak niet hetzelfde voor de verschillende
taken, de hypotheses werden beter bevestigd
in de inversie-structuren dan in de onderschikkingen
en er leken minder beperkingen te zitten
op de positionering van Engelse werkwoorden
in anderszins Afrikaanse zinnen dan andersom.
Sommige andere aspecten van de zinnen bleken
evenzeer invloed uit te oefenen op de oordelen,
met name of het subject pronominaal of een
NP was. Zo werd (3) beter bevonden dan (4),
waarschijnlijk omdat een geswitcht werkwoord
(met inflectie uit zijn eigen taal) beter past in
een langere switch dan in een korte (bij een lan-

Boekbesprekingen
gere switch zou je kunnen zeggen dat de spreker
echt op het andere taalsysteem is overgestapt,
terwijl een korte switch meer op insertie in een
basistaal lijkt).
(3) Die bekende ou modetydskrif order
young girls op ‘n gereelde basis
(4) Die bekende ou modetydskrif order
they
“Dat bekende oude modetijdschrift
bestellen jonge meiden/zij (regelmatig)”
Het interessante aan Van Dulm’s testzinnen is
dat zij naar codeswitches met vervoegde werkwoorden
kijkt, waardoor de werkwoordsinflectie
vaak in een andere taal is dan de meeste andere
elementen in de zin. Spontane codeswitchingdata
laten dit soort switches nou juist weinig
zien: werkwoorden uit de andere taal worden
weliswaar frequent ingezet, maar meestal vervoegd
met de inflectie van de basistaal. Dit houdt
de mogelijkheid open dat de ambivalentie van
de informanten over veel van de testzinnen
voortkomt uit de onbekendheid met dit soort
switches: een Engels werkwoord in een anderszins
Afrikaanse zin zal normaliter van Afrikaanse
inflectie worden voorzien. Wat dat betreft is het
jammer dat oordelen over de geteste zin in (5)
niet zijn vergeleken met oordelen over varianten
van dezelfde zin, met slechts de Engelse stam
hate en met het Afrikaanse equivalent van het
bijwoord. Dat laatste is ook van belang daar de
Magnitude Estimation taak liet zien dat het van
belang was voor de acceptatiegraad van een zin
of het woord naast het werkwoord uit dezelfde
taal kwam. Waarschijnlijk zullen de meeste
lezers (6) beter vinden dan (7), maar (8) prefereren
boven beide, en (9) nog beter vinden.
Je zou echter ook kunnen verwachten dat (6)
de voorkeur geniet, vanwege een aantal factoren,
waaronder het idiosyncratische aspect van
het Nederlands dat de benodigde inflectie een
–t is, en die hoor je niet in hate, wat het lastig
maakt het woord morfologisch aan te passen
aan het Nederlands. Dit ondersteunt een van
Van Dulms hoofdconclusies: vele factoren bepalen
tezamen wat voor vorm een codeswitch zal
krijgen.
(5) Daardie prokureur clearly hates sy lui
sekretaresse.
(6) Die procureur clearly hates zijn luie
secretaresse.
(7) Die procureur duidelijk hates zijn luie
secretaresse.
(8) Die procureur hate zijn luie secretaresse
duidelijk.
(9) Het is duidelijk dat die procureur zijn
luie secretaresse hate.
Zowel het feit dat Engelse werkwoorden niet
altijd hun Engelse positionering vasthielden als
het feit dat sommige items onverwachte resultaten
opleverden omdat de Engelse werkwoorden
meer ingeburgerd bleken te zijn in het alledaagse
Afrikaans dan verwacht, wijzen op het probleem
dat een theorie over codeswitching die uitgaat
van een strikt onderscheid tussen switches en
leenwoorden daarmee zijn eigen Achilleshiel
creëert. Een leenwoord begint zijn diachrone
weg namelijk als een duidelijke switch, maar
raakt geleidelijk aan steeds meer ingeburgerd.
Als syntactisch gedrag afhankelijk is van leenwoordstatus,
dan zal dat gedrag ook geleidelijk
veranderen. Voor momentopnames als in Van
Dulm’s onderzoek betekent dat dat er veel variatie
mag worden verwacht, en die heeft zij dan
ook gevonden. Dit maakt benieuwd naar wat we
zouden vinden als het onderzoek op een later
tijdstip herhaald zou worden. Onder bepaalde
omstandigheden ontwikkelt codeswitching zich
soms tot een mengtaal, die de feitelijke moedertaal
van de sprekers is geworden. Die sprekers
wisselen dan niet echt meer op en neer tussen
twee talen. Ze spreken gewoon een taal die etymologisch
gezien zijn oorsprong vindt in twee
verschillende talen. In Zuid-Afrika bestaan een
aantal zulke talen, waaronder het Afrikaans-
Engelse mengsel ‘Kaap-Afrikaans’. Van Dulm
heeft sprekers van deze taal buiten haar onder-
363

zoek gehouden, omdat de vermenging van de
twee talen in deze variëteit zo geconventionaliseerd
is dat onderzoek slechts oordelen over de
structuur van het Kaap-Afrikaans zou opleveren,
niet over de structuur van de meer ad-hoc
vermenging die codeswitching geacht wordt te
zijn. Gezien het vermoeden dat dergelijke mengtalen
ontstaan uit intensieve codeswitching zou
het echter de moeite waard zijn in de toekomst
nauwkeurig na te gaan hoe de structuur van het
Kaap-Afrikaans verschilt van die van Afrikaans-
Engelse codeswitching, en met name of de structuren
waarover onder de informanten nogal wat
onzekerheid bestaat inmiddels de conventie zijn
geworden in de mengtaal.
a.m.backus@uvt.nl
364
Ad Backus
Boekbesprekingen
Merel Keijzer. Last in first out? An investigation
of the regression hypothesis in Dutch emigrants in
Anglophone Canada. Utrecht: LOT, 2007. XXII +
407 blz. ISBN 90 78328 34 6. EUR 31,03.
[Ik] vroeg me af, of er al ooit in 85 jaren voor mijn
geboorte zo’n grote vooruitgang en in sommige dingen
zoo’n grote terugval is voorgekomen. (De Brouwer
1992, 1)
In 1953 verruilden mijn oudtante Elizabeth de
Brouwer en haar grote gezin hun Brabantse
boerderij voor eentje in London, Ontario. Ze was
toen 50. Op haar 85e schreef ze voor haar kinderen
en kleinkinderen haar emigratieverhaal
op, en wel in twee talen: Engels en Nederlands
– beide evenzo warrig. Die ene keer dat ik haar
ontmoette was ze 92 jaar oud. Het bleek lastig
om met haar te communice ren omdat ze steeds
naar uitdrukkingen en woorden zocht en van
taal wisselde. Mijn oudtante had aan het eind
van haar leven vermoedelijk geen taal meer
waarmee ze zich gedachteloos kon uitdrukken
want zelfs het Brabantse dialect, haar echte moedertaal,
was danig verminkt.
Merel Keijzer onderzocht dit fenomeen, taalverlies,
in het kader van haar proefschrift, getiteld
Last in first out?, en bekeek daartoe de taal en taalattitudes
van emigranten in genoemd gebied in
Canada. Monika Schmid (VU) nam de dagelijkse
begeleiding op zich en promotor is Lachlan Mackenzie
(tevens VU). De ondertitel van het proefschrift
is: An investigation of the regression hypothesis
in Dutch emigrants in Anglophone Canada. Misschien
wat ongelukkig geformuleerd (een hypothese/
onderzoek in emigranten?) maar verwijzend naar
de veronderstelling dat talige kenmerken die het
laatst verworven worden ook als eerste verloren
gaan. Een eerste blik op de inhoud maakt duidelijk
dat de theoretische onderbouwing uitgebreid
en gestructureerd is en dat Keijzer een grote hoeveelheid
empirische data heeft verzameld. Ook
vallen de ruime opmaak van tekst en grootte van
de figuren op, die bijdragen aan de lijvigheid van
het boek.

Boekbesprekingen
Na het dankwoord volgt een soort preambu-
le waarin Keijzer de Regressiehypothese introduceert
en de totnogtoe gevonden volgordeparallellen
tussen taalverwer ving en taalverlies.
Toegepast op taal is deze hypothese niet hard toe
te schrijven aan één onderzoeker maar ze wordt
wel geassocieerd (pp.1-2) met Roman Jakobson
(1941). Vervolgens worden voorgaande studies
besproken, die aantonen dat de hypothese nooit
echt afdoende bevestigd is. Keijzer geeft zelf al
vroeg in het proefschrift aan dat het een niet al
te overtuigende hypothese is (p.3) en ze verwijst
middels kwalificaties als holistic en pre-theoretical
naar hedendaagse ideeën over hoe taalverlies
en taalopbouw zich tot elkaar verhouden
(p.16). Keijzers pogingen om theoretisch bewijs
te vinden voor de Regressiehypothese leiden de
aandacht soms wat af maar deze hypothese geeft
aan de andere kant ook wel weer houvast.
Keijzer verwerpt nogal krachtig veel voorgaand
onderzoek naar taalverlies (o.a. op p.4
en p.9). Zo geeft ze aan dat afasiepatiënten niet
geschikt zijn voor onderzoek in dit kader omdat
het taalverlies bij deze groep veel te plotseling
intreedt. De methodes die ze noemt lijken echter
net zo’n betrouwbare bijdrage op te leveren als
Keijzers benadering.
Achtergronden (hoofdstuk 1-5)
De theoretische onderbouwing van het onderzoek
(pp.9-142) is overzichtelijk, transparant en
uitgebreid. Hoofdstuk 1 gaat over theoretische
concepten die relevant zijn bij het begrijpen van
taalverlies en taalverwerving. Hoofdstuk 2 legt
kort uit hoe hoofdstukken 3, 4 en 5 in elkaar zitten.
Genoemde drie hoofdstukken behandelen
stapsgewijs de onderzochte taalstructuren: noun
phrase morphology (hoofdstuk 3), verb phrase morphology
(hoofdstuk 4) en morpho-syntax (hoofdstuk
5). Voor elke categorie wordt beschreven
hoe in het Nederlands de volgorde van taalverwerving
van kinderen is en de volgorde van
taalverlies van volwassen. De gegevens komen
uit eerder onderzoek - met name Smits (1996)
onderzoek naar Iowa Dutch taalgemeenschappen
- en worden steeds samengevat in Implicational
hierarchies die op twee manieren gelezen kunnen
worden (verwerving vs. verlies). De reden
waarom de equivalente Engelse structuur steeds
kort vermeld wordt is niet geheel duidelijk,
vooral omdat deze in de rest van het proefschrift
niet systematisch aan verlies of verwerving
wordt gekoppeld en slechts als achtergrond lijkt
te dienen.
In hoofdstuk 1 vallen de grote Language
growth curve en Language decline curve (pp.34-35)
op. In elk van deze figuren staat één lijn en deze
twee lijnen zijn gespiegeld identiek aan elkaar.
Die kun je in één, kleinere, figuur zetten of
gezien de eenvoud ervan zelfs weglaten. Een
nog meer opvallende notationele redundantie
ligt in het herhalen van genoemde Implicational
hierarchies. Elk van deze hiërarchieën wordt
een tweede maal afgedrukt in elk hoofdstuk,
als onderdeel van een samenvatting. In totaal
gebeurt dit 15 keer en dit brengt met zich mee
een onwerkelijke leessensatie op pp.140-141,
waar dezelfde hierarchy in één oogopslag twee
keer te zien is.
Methodologie (hoofdstuk 6)
Het zesde hoofdstuk (pp.143-182) meldt onder
andere de samenstelling van de drie onderzoeksgroepen:
Nederlandse Canadezen (taalverliesgroep),
een Nederlandse controlegroep
met dezelfde leeftijd (geen taalverlies) en adolescente
Nederlandse kinderen (bijna hun taalverwervingsproces
afgerond). De Canadese en
Nederlandse volwassenengroepen zijn geselecteerd
volgens strakke criteria (tabel op p.147).
De individuele leden van de groep Canadese
Nederlanders zijn nauwgezet gematcht met de
groep Nederlandse Nederlanders. Dus voor elke
Canadese Nederlander was er een soortgelijke
niet-Canadese Nederlander - vaak een achtergebleven
broer of zus -, wat indrukwekkend is.
Keijzer geeft herhaaldelijk aan dat de jongste
groep bestaat uit 13- en 14-jarigen (onder ande-
365

e op p.6, p.396, p.402 en op de achterkant van
het boek) maar op p.150 wordt duidelijk dat van
de 35 leden in deze groep er zes 15 of 16 jaar oud
waren. Ze geeft aan dat deze zes dit tijdens de
selectieprocedure niet hebben gemeld maar dat
ze niet af leken te wijken van de 13- en 14-jarigen.
Ze laat na te vermelden welke tests en criteria
ze heeft toegepast om dat niet-afwijken te
bepalen. Deze jongste groep heeft niet 45 leden,
zoals de twee andere groepen, maar 10 minder
en Keijzer geeft aan dat tijdgebrek hiervan onder
andere de oorzaak was (p.144). De kindergroep
heeft verder een afwijkende man/vrouwverhouding
en bevat twee schoolniveaus (vmbo-T en
havo).
De lezer kan alleen gissen naar de achtergronden
van deze reeks opmerkelijke keuzes
met betrekking tot de jongste groep en zou bijna
denken dat Nederlandse scholieren moeilijker te
bereiken zijn dan Nederlanders die in Canada
hun moedertaal aan het verliezen zijn. Het verwervingsgedeelte
van Keijzers gehele onderzoek
hangt af van deze adolescente groep, maar ze
gaat makkelijk voorbij aan de verschillen in de
mate van taalverwerving van 13-jarigen aan de
ene kant en die van 16-jarigen aan de andere.
Op die leeftijd telt elk jaar en ook speelt geslacht
een grote rol (Saville-Troike 2006: p.82, 84).
Waarom niet gewoon 45 adolescenten van 14
jaar van één schooltype en ongeveer evenzoveel
jongens als meisjes?
Op p.152 plaatst Keijzer de kinderen van de
twee schoolniveaus in een tabel naast volwassenen
met afgeronde opleidingsniveaus, waarmee
alle kinderen als laagopgeleid te boek staan, wat
niet gebruikelijk is.
De rest van hoofdstuk 6 beschrijft gedetailleerd
de verschillende tests. De volwassen
deelnemers deden in de meeste gevallen in
een enkele zitting zes taken achter elkaar: de
Sociolinguistic Questionnaire [32 of 79 invul- en
meerkeuze-items], een C-test [100 invul-items],
een Wug Test [120 invul-items, onder andere
op basis van afbeeldingen], een Grammaticality
Judgment Task [38 beoordeelitems], Can-Do Scales
366
Boekbesprekingen
[43 stellingen beoordelen] en een Film Retelling
Task [10 minuten film kijken en 5 tot 10 minuten
praten]. In totaal moesten de volwassen
deelnemers dus 333 (Nederlanders in Nederland)
of 380 (Nederlanders in Canada) kleinere
of grotere opdrachten doen, en er waren heel
wat instructies die gelezen moesten worden. De
duur van de reeks experimenten was tot 2,5 uur
(pp.155-156) en degenen die het niet afkregen
binnen deze tijd, mochten de laatste taak mee
naar huis nemen en later opsturen. Keijzer geeft
aan dat ‘fatigue factors might influence the results’
als de testbatterij langer zou zijn (p.156), maar
dat lijkt me een understatement en redenering
achteraf. Mede gezien de introspectieve aard van
veel vragen kan ik me niet anders voorstellen
dan dat bij de meeste deelnemers halverwege de
sessie de concentratie afnam of inmiddels weg
was. Vooral voor deelnemers van rond de 70
(de oudste was zelfs 80) zal deze testbatterij een
zware belasting zijn geweest. Testmoeheid leidt
doorgaans tot veilig en ongeïnspireerd scoorgedrag,
waarbij extremen worden vermeden en
algemene, veilige antwoorden worden gekozen.
In een onderzoek als dit, waarin oudere mensen
onder andere hun eigen taalgewoontes verwoorden,
is dit risico nog eens extra aanwezig (Dorian
1981, 158; Smith-Christmas 2007, 30).
Als ik op p.161 lees dat in de Film Retelling
Task de hoeveelheid stimuli gehalveerd is vanwege
tijdgebrek, dan verbazen me de keuze voor
de forse Sociolinguistic Questionnaire en de reeks
taken (in één enkele sessie) die volgen.
Deze Sociolinguistic Questionnaire (pp.157-160)
heeft een onduidelijke status. De eerste paar vragen
in deze survey betreffen de demografie van
de deelnemers en daarna volgen gedetailleerde
vragen omtrent eigen taalvaardigheid en de rol
van het Engels en het Nederlands in het eigen
leven, veelal met behulp van glijdende schalen.
Op pp.160-161 staat dat de resultaten van deze
enquête niet statistisch geanalyseerd zijn. Ze zijn
zelfs nergens terug te vinden in het proefschrift.
En dat terwijl de gestructureerde vraagstelling
toch suggereert dat de antwoorden systematisch

Boekbesprekingen
zullen worden geanalyseerd en gerapporteerd.
Keijzer vermeldt drie redenen om de enquête
toch te doen. De eerste reden is het verschaffen
van een scherper beeld van de deelnemers
als potentiële verklaring van resultaten (p.158),
ten tweede het op het gemak stellen van de
deelnemers (p.159) en ten derde het verschaffen
van achtergrondinformatie over de deelnemers
(pp.160-161). Een vragenlijst stelt deelnemers
niet op het gemak, lijkt me. Op p.284 concludeert
Keijzer dat regressie-onderzoek altijd
factoren als sociolinguïstische kenmerken en
L2-invloed mee in overweging moet nemen.
Mogelijke factoren heeft ze zelf onderzocht maar
niet gerapporteerd.
Gedurende de Sociolinguistic Questionnaire,
afgenomen aan het begin van de testbatterij, was
de concentratie van deelnemers waarschijnlijk
optimaal en daardoor zijn de antwoorden waarschijnlijk
betrouwbaar. Hopelijk worden deze
interessante data in een andere publicatie nog
eens publiek.
Resultaten (hoofdstuk 7)
De resultaten in hoofdstuk 7 (pp.183-254) lopen
handig parallel aan de drie theoriehoofdstukken
(3 t/m 5). Gelukkig neemt Keijzer enige
afstand van de Regressiehypothese en bekijkt
ze objectief wat de structuren in taalverwerving
en -verlies zijn in de onderzochte groepen. Net
als in de theoriehoofdstuk ken, leidt de auteur
de lezer systematisch door de tekst. Dat is knap
omdat de dataset omvangrijk en gecompliceerd
is. De data worden helaas soms wat redundant
weergegeven en onnodig herhaald. De flinke
staafdiagrammen op p.190 en p.250 lijken bijvoorbeeld
geen nieuwe informatie te bieden
daar de waardes al gegeven zijn. Figuren zou je
kunnen beperken tot de weergave van moeilijk
te doorgronden cijfermatige data.
De resultaten van het onderzoek zijn overtuigend.
De algemene taalvaardigheid van de
twee onderzochte groepen was significant minder
dan die van de controlegroep. Dit doet ver-
moeden dat de adolescente groep, alhoewel niet
ideaal geselecteerd, wel aan de gewenste taalontwikkelingscriteria
voldoet. Overeenkomsten tussen
de Canadese groep en deze jongste groep zijn
zichtbaar op het vlak van meervoudmorfologie,
verleden-tijdmorfologie, lidwoorden, diminutieven,
agensvormen, voltooid deelwoorden, verwijzingen
naar de toekomst, negatie en passieve
zinnen. En dit leidt tot de conclusie dat morfologie
eerder onderhevig is aan verlies dan syntactische
kenmerken; woordvolgordes in hoofd- en
bijzinnen lieten bijvoorbeeld niet de verwachte
symmetrie zien. Syntactische verschillen tussen
de onderzochte twee groepen kwamen alleen
naar voren in de Film Retelling Task, dus de vrij
gesproken uitingen, niet in de schriftelijke Grammaticality
Judgments.
Conclusies (hoofdstuk 8-10)
Keijzer scheidt duidelijk bevindingen (hoofdstuk
7) van interpreta ties (hoofdstuk 8 en 9).
hoofdstuk 8 neemt de morfologische en morfosyntacti
sche resultaten onder de loep die symmetrie
in verwerving en verlies vertoonden en
bekeken wordt of regressie hieraan ten grondslag
ligt. De auteur legt haar bevindingen naast die
van eerder onderzoek, waarna veel vergelijkbare
uitkomsten naar voren komen. De subtiliteit van
taalverlies, zo geeft de auteur aan, duidt op itemspecifiek
verlies; de algemene Nederlandse taalvaardigheid
lijkt niet te zijn aangetast, daar de
emigranten wel gewoon alle talige taken konden
uitvoeren. Sommige items gingen dan wel fout,
maar de emigranten pasten wel degelijk succesvol
regels toe en communiceerden uiteindelijk
‘normaal’ in het Nederlands.
Men vraagt zich op dit punt af of regressie
en niet-volledige verwerving op hetzelfde
fenomeen duiden. De aanname in dit onderzoek
is steeds dat de deelnemers het Nederlands als
moedertaal hebben en dus volledige verwerving
hebben gekend. Vooral voor de generatie oudere
deelnemers zou het echter kunnen zijn dat ze
een regionale of lokale variant van het Neder-
367

lands als eerste taal hebben en het Nederlands
vooral passief en als geschreven taal kennen
(net als mijn oudtante). Deficiëntie in het Standaardnederlands
is dan niet gelijk aan die in hun
moedertaal en duidt eerder op een gebrek aan
verwerving van de aangeleerde standaardtaal.
De gevonden verschillen tussen de spontaan
gesproken uitingen en de grammaticaliteitsbeoordelingen
kunnen hiermee samenhangen.
Keijzer lijkt zich van een en ander bewust,
getuige de opmerking in de tabel op p.147 (punt
4), maar ze doet er verder niets mee.
Hoofdstuk 9 gaat kort in op de vraag wat de
onderliggende factoren van de aangetoonde taalachteruitgang
zouden kunnen zijn. Dat regressie
alléén niet alle uitkomsten van het onderzoek
kan verklaren lijkt duidelijk en in dat licht wordt
onder andere de invloed van het Engels onder
de loep genomen. Hoofdstuk 10 (pp.283-292)
is het concluderende hoofdstuk en vermeldt dat
het onderzoek regressie heeft kunnen aantonen.
De subtiliteit van regressie wordt nog eens benadrukt
op basis van het gegeven dat de algemene
taalvaardigheid intact blijft, vooral als deelnemers
vrij - dus onder niet-gecontroleerde condities
– communiceerden. Verder laat Keijzer in dit
hoofdstuk zien zich bewust te zijn van de kracht
en zwaktes van haar methodologie en van de
punten waar in vervolgonderzoek aandacht aan
kan worden besteed.
Appendix
De Appendix (pp.307-394) geeft vooral de vragenlijsten
die gebruikt zijn bij de verschillende
tests. Bij de List of subjects (App.1) was het misschien
handiger geweest om de leeftijd op het
moment van deelname te vermelden in plaats
van het geboortejaar. En de plaats waar mensen
opgegroeid zijn, en dus talig gevormd, is relevanter
dan hun geboorteplaats. Ook het aantal
jaren dat men in Canada heeft doorge bracht, is
belangrijke informatie over de Canadese Nederlanders,
maar deze is niet weergege ven. Deze
368
Boekbesprekingen
en andere hiaten maken het onderzoek minder
reproduceerbaar.
Zoals gemeld zijn de resultaten van de Sociolinguistic
Questionnaire (App. 2a-2d; maar liefst
36 pagina’s) niet systematisch gebruikt in het
proefschrift en daarom hoort deze eigenlijk niet
in de Appendix. Het gebruik van de vage term
‘standaard Nederlands’ in deze vragenlijst (bv.
p.349) is nogal verwarrend, daar dit door leken
als ‘alledaags/afgezaagd Nederlands’ zou kunnen
worden geïnterpreteerd. De Van Dale-term is al
enige tijd ‘Standaardnederlands’ (Martin & Tops
1986; Den Boon & Geeraerts, 2005) en ook in
de taalkunde is deze term gebruikelijk (Palmen
2002, 99-103; Van de Velde 2003, 224-226;
Smakman 2006, 33). Maar ook deze meer correcte
term blijft jargon en er is iets voor te zeggen
om gewoon de term ‘Nederlands’ te gebruiken,
omdat elke andere (inclusief ‘ABN’) allerlei
vragen en interpretaties oproept. De keus, ten
slotte, om bij glijdende schalen verschillende
volgordes te gebruiken is riskant (bijvoorbeeld in
vragen 27 en 28 op p.332).
Conclusie
Hoewel enkele methodologische, notationele
en redactionele keuzes wat vragen oproepen,
lijken deze keuzes de resultaten niet minder
overtuigend en betrouwbaar te hebben gemaakt.
Bovenal blinkt dit proefschrift uit in uitgebreidheid
en transparantie van het onderzoek en de
theoretische verantwoording daarvan. Keijzer
heeft niet alleen een belangrijke bijdrage geleverd
aan de theorievorming rond de volgorde
van taalverlies, ze heeft uitgebreide empirische
data toegevoegd aan een gebied waar deze nog
weinig voorhanden waren. Ze levert, ten slotte,
een mooie en levendige culturele bijdrage aan de
beschrijving van de ‘buitengaatse’ Nederlandse
taal en cultuur.
D.Smakman@hum.leidenuniv.nl
Dick Smakman

Boekbesprekingen
Bibliografie
Boon, T. den & Geeraerts, D. (2005). Van
Dale: Groot Woordenboek der Nederlandse Taal
(14e druk). Utrecht: Van Dale Lexicografie.
Brouwer-Van Eerd, E. (1992). Oma vertelt.
Blenheim, Ontario: The Printers Group Inc.
Dorian, N.C. (1981). Language Death: The life
cycle of a Scottish Gaelic dialect. Philadelphia:
University of Pennsylvania Press.
Jakobson, R. (1941). Kindersprache, Aphasie
und allgemeine Lautgesetze. Uppsala: Almqvist
& Witsell.
Martin, W. & Tops, G.A.J. (1986). Van Dale:
Groot Woordenboek Nederlands-Engels; Engels-
Nederlands. Utrecht: Van Dale Lexicografie.
Palmen, M. (2002). Respons bij telefonische
enquêtering. Een onderzoek naar het effect van
(socio)linguïstische factoren. Dissertatie Radboud
Universiteit Nijmegen.
Saville-Troike, M. (2006). Introducing Second
Language Acquisition. Cambridge: University
Press.
Smakman, D. (2006). Standard Dutch in the
Netherlands - a sociolinguistic and phonetic
description. Dissertatie Radboud Universiteit
Nijmegen.
Smith-Christmas, C.A. (2007). ‘He brought
home the English’: language shift on the Isle
of Skye, Scotland. Leiden: MA-scriptie (niet
gepubliceerd).
Smits, C. (1996). Disintegration of Inflection: The
Case of Iowa Dutch. Dissertatie Vrije Universiteit
Amsterdam.
Stroop, J. (red.). Waar gaat het Nederlands naartoe?
Panorama van een taal. Amsterdam: Bert
Bakker.
Van de Velde, H. (2003). Limburgers slapen in
bad. Klinkerverschillen in het Standaardnederlands.
In: J. Stroop (red.), 224-234).
J.M. van de Weijer & E.J. van der Torre
(red.). Voicing in Dutch. (De)voicing – Phonology,
Phonetics, and Psycholinguistics. Amsterdam/Philadelphia:
John Benjamins, 2007. IX + 186 blz.
ISBN 978 90 272 4801 5. EUR 105,00.
Deze bundel verscheen vorig jaar in de Current
Issues in Linguistic Theory reeks van John Benjamins
en bevat een zestal artikelen over de
fonologie en de fonetiek van het Nederlandse
stemcontrast. Een uitstekend initiatief, omdat
het Nederlands, zoals de redacteuren ook in
hun voorwoord stellen, altijd een belangrijke rol
heeft gespeeld in fonologische theorievorming
over verscherping. 1 Daarbij heeft recent fonetisch
onderzoek geleid tot nieuwe inzichten in de
aard van het Nederlandse stemcontrast, waarvan
het meest belangwekkende wel is dat verscherping
leidt tot incomplete neutralisatie (zie Ernestus
2000, Ernestus en Baayen 2003, Warner e.a.
2004 en Port en Leary 2005, als ook de bijdrage
van Ernestus en Baayen in deze bundel).
Het is binnen de ruimte van deze boekbespreking
niet mogelijk om aan iedere bijdrage
evenveel recht te doen. Ik zal me daarom beperken
tot een korte samenvatting van elk van de
zes artikelen, hier en daar aangevuld met extra
commentaar.
De bundel begint met “Issues in Dutch
devoicing: positional faithfulness, positional
mar kedness, and local conjunction” van Wim
Zonneveld. Zonneveld geeft een gedetailleerd
overzicht van de Nederlandse verscherpingsfeiten
zoals deze in de traditionele litera tuur
te vinden zijn, al doet de openingszin van
het artikel – “Once upon a time (not so long
ago), Final Devoicing was a simple phonological
process” – wellicht anders vermoe den.
Wie hier verwacht dat Zonneveld het probleem
van incomplete neutralisatie aan kaart, wordt
teleurgesteld; alleen Ernestus en Baayen (2003)
1 Ik gebruik de term ‘verscherping’ als vertaling voor
‘final devoicing’, in navolging van bijvoorbeeld Kooij
en Van Oostendorp (2003).
369

worden genoemd, in voet noot 8 op p. 8. Met de
geciteerde zin lijkt Zonneveld eerder te willen
suggereren dat bestaande analyses van verscherping
binnen de optimaliteitstheorie (OT) problematisch
zijn.
In het laatste deel van zijn artikel ontwikkelt
Zonneveld een nieuwe OT-analyse van Nederlandse
verscherping. Die analyse vind ik niet
geheel overtuigend. Op p. 26 merkt Zonneveld
op dat een stemhebbende fricatief in de aanzet
van een syllabe geen regressieve stemassimilatie
afdwingt, maar in plaats daarvan stemloos
wordt: een woord als handzaam wordt uitgesproken
als han[ts]aam, niet *han[dz]aam. Dat fricatieven
zich in dit opzicht anders gedragen dan
plosieven wordt geïllustreerd door een woord
als hui[zb]aas, waar de [z] stemhebbend is onder
invloed van de [b].
Zonneveld verantwoordt het gedrag van fricatieven
door middel van een lokale conjunctie
(“local conjunction”) van de volgende twee OTprincipes:
*On s e tFr i c: De aanzet van een syllabe mag
geen fricatieven bevatten (“…
banning fricatives in onsets”, p.
26).
Ly m a n ’s Law : Twee opeenvolgende obstruenten
mogen niet allebei stemhebbend
zijn (“No co-occurrence of
voiced obstruency with itself”, p.
27).
Een lokale conjunctie wordt alleen geschonden
door vormen die beide principes in de conjunctie
schenden. Dat geldt bijvoorbeeld voor de vorm
*han[dz]aam, die zowel een fricatief in de aanzet
als twee opeenvolgende stemhebbende obstruenten
heeft, maar niet voor de vorm han[ts]aam,
met alleen een fricatief in de aanzet. (Overigens
staat op p. 28 dat de conjunctie ook wordt
geschonden door de vorm *han[ds]aam, maar
dat is niet correct.)
370
Boekbesprekingen
Los van het feit dat lokale conjuncties weinig
restrictief zijn, heb ik zo mijn twijfels over Zonnevelds
gebruik van Lyman’s Law. Deze klankwet
is oorspronkelijk afkomstig uit beschrijvingen
van het Japans, waar hij verwijst naar de
observatie dat een stam hoogstens één stemhebbende
obstruent mag bevatten. In het Japans
zijn vormen als *gagi en *buda ongrammaticaal,
zoals ook Zonneveld opmerkt. Daarbij is Lyman’s
Law actief in morfologische processen; in het
Japans wordt een stemloze obstruent aan het
begin van het tweede lid van een samenstelling
stemhebbend, een proces dat “Rendaku” wordt
genoemd (zie bijvoorbeeld Itô en Mester 1986).
Het effect van Rendaku is zichtbaar in (1a), waar
de k in kami stemhebbend wordt. In (1b) echter
blijft de k in kaze stemloos, omdat deze stam al
een stemhebbende obstruent bevat.
(1) a. ori + kami → origami
‘papier
vouwen’
b. kami + kaze → kamikaze
‘goddelijke wind’
(*kamigaze)
De makkelijkste manier om Lyman’s Law te
formaliseren lijkt me dat een Japanse stam niet
meer dan één kenmerk [voice] mag hebben
(waarbij [voice] is voorbehouden aan obstruenten).
Zonneveld stelt voor dat Lyman’s Law ook
in het Nederlands actief is, maar in een ander
domein dan in het Japans, namelijk in obstruentclusters.
Deze domeinen zijn echter van een
wezenlijk andere soort: de een is morfologisch,
de ander fonologisch. Daarnaast heeft Lyman’s
Law in het Japans betrekking op twee obstruenten
die afzonderlijk van elkaar stemhebbend
zijn. Dat is niet het geval in een woord als
hui[zb]aas, waar de stemhebbendheid van de [z]
wordt afgedwongen door die van de [b]. De traditionele
opvatting binnen de fonologie is dat we
hier te maken hebben met een enkel kenmerk
[voice], dat van de [b] naar de [z] spreidt. Een

Boekbesprekingen
recentere opvatting is dat een [z] in deze context
het resultaat is van fonetische co-articulatie met
de [b] (zie bijvoorbeeld de bijdrage van Wouter
Jansen in deze bundel). Hoe dan ook, we hebben
hier niet te maken met twee klanken die los
van elkaar stemhebbend zijn. Als dat wel zo zou
zijn, dan zou je verwachten dat er, parallel aan
het Japans, ook talen zijn met stemdissimilatie in
clusters. Volgens mij bestaan zulke talen niet.
Het tweede artikel, “Representations of
[Voice], evidence from acquisition”, van René
Kager, Suzanne van der Feest, Paula Fikkert,
Annemarie Kerkhoff en Tania Zamuner, benadert
het Nederlandse stemcontrast vanuit het
perspectief van de taalverwerving. De Nederlandse,
Duitse en Engelse kindertaaldata die door
de auteurs besproken worden, ondersteunen de
“Multiple Feature Hypothesis” – het idee dat
‘stemtalen’ als het Nederlands en ‘aspiratietalen’
als het Duits gebruik maken van verschillende,
monovalente kenmerken (respectievelijk [voice]
en [spread glottis]). Kager et al. observeren dat
Nederlandse kinderen een voorkeur vertonen
voor initiële stemloze plosieven en Duitse kinderen
voor ongeaspireerde ‘lenis’ plosieven.
Dat verschil kan niet worden verklaard als het
laryngale contrast in beide talen wordt gerepresenteerd
met een binair kenmerk [±voice]. Maar
de Multiple Feature Hypothesis kan dit wél verklaren.
Een andere mogelijke verklaring voor het
gedrag van Nederlandse en Duitse kinderen
zou echter kunnen zijn dat stemhebbende en
geaspireerde klanken beide relatief moeilijk zijn,
en daarom worden vervangen door hun respectievelijke
stemloze en lenis tegenhangers.
De auteurs verwerpen dit alternatief – de “Articulatory
Effort Hypothesis” (p. 54) – op basis
van kindertaaldata uit het Engels. Net als het
Duits is het Engels een aspiratietaal, maar met
dit verschil dat het Engels geen neutralisatie in
codapositie heeft. Dat betekent dat in het Engels,
in principe althans, de mogelijkheid bestaat
voor regressieve laryngale harmonie. Kager et
al. vinden zo’n harmonisch effect inderdaad:
in woorden van de vorm C VC wordt C soms
1 2 1
geaspireerd onder invloed van een geaspireerde
C . Wat echter nooit gebeurt, is dat C lenis
2 1
wordt onder invloed van een lenis C . Dit is niet
2
alleen evidentie voor een enkel kenmerk [spread
glottis], maar tevens een argument tegen de
Articulatory Effort Hypothesis want, zo stellen
de auteurs, “motoric effort should be independent
of the presence of a target elsewhere in
the utterance, specifically when they are not
adjacent ... or when the targets are articulatory
diverse” (p. 55). (Merk op dat óók het laatste
het geval is in het Engels, waar fortis plosieven
geaspireerd zijn aan het woordbegin en geglottaliseerd
aan het woordeinde.) Het is in dit
kader misschien interessant om op te merken
dat niet-lokale interactie van laryngale kenmerken
in volwassenentaal eerder dissimilatorisch
dan assimilatorisch van aard is (zie bijvoorbeeld
Botma en Smith 2007). Ook dat pleit tegen de
Articulatory Effort Hypothesis. (Een mooi voorbeeld
van niet-lokale stemdissimilatie is Lyman’s
Law in het Japans.)
In het derde artikel, “Exceptions to final
devoicing”, laat Marc van Oostendorp zien dat er
Nederlandse dialecten zijn waar geen verscherping
optreedt in de eerste persoon enkelvoud
van werkwoorden die eindigen op /v/ of /γ/
(bijvoorbeeld ik geleu[v]). Van Oostendorp stelt
dat een fonologische analyse van deze uitzondering
(de fricatieven worden gevolgd door
een lege klinkerpositie, en zijn dus niet woordfinaal)
de voorkeur verdient boven een morfologische
(stemhebbendheid blijft behouden onder
druk van andere vormen in het paradigma, zoals
geleu[v]en). De argumenten die Van Oostendorp
geeft zijn overtuigend, vooral de observatie dat
sprekers van deze dialecten veelal variatie vertonen
tussen realisaties als ik geleu[v] en ik geleu[v]
e. De vraag is dan niet zozeer waarom er geen
verscherping plaatsvindt, maar of de slotsjwa wel
of niet gerealiseerd wordt.
De vraag waarom juist fricatieven een uitzondering
op verscherping (kunnen) vormen
wordt minder helder beantwoord. Van Oosten-
371

dorp merkt op dat “fricatives don’t support voicing
contrasts as easily as stops … Phonetically,
they are less compatible with voicing than plosives”
(p. 87). Maar op de volgende pagina lezen
we: “There is arguably a special relation between
fricatives and voice … from a cross-linguistic
perspective. According to Maddieson (1984:48),
‘bilabial, dental and palatal non-sibilant fricatives
are found to occur without a voiceless
counterpart more often than with one’”. Die
observaties lijken in tegenspraak met elkaar.
Van Oostendorp stelt uiteindelijk voor om
het Nederlandse fricatiefcontrast te representeren
met het kenmerk [spread glottis], maar
ook hier is zijn betoog niet altijd even duidelijk.
Zo beweert Van Oostendorp dat stemhebbende
fricatieven in deze analyse kunnen worden
beschouwd als “(literally) more marked than
voiceless ones, in the same sense that aspirated
stops are more marked than unaspirated ones”
(p. 90). Het is lastig te zien wat de auteur hier
bedoelt, niet in de laatste plaats omdat op de
betreffende pagina [spread glottis] en [+spread
glottis] door elkaar worden gebruikt. Een monovalent
kenmerk zou eerder suggereren dat
stemloze fricatieven gemarkeerd zijn, tenzij het
onderliggende contrast in deze benadering nog
steeds berust op [voice]. Dat laatste wordt echter
op geen enkel moment expliciet gemaakt.
De laatste drie artikelen zijn fonetischer
van aard en hebben door hun experimentele
invalshoek een meer afgebakend karakter. In
“Prevoicing in Dutch initial plosives: production,
perception, and word recognition” laat Petra van
Alphen zien dat initiële stemhebbende plosieven
in ongeveer een kwart van de gevallen zonder
‘prevoicing’ (d.w.z. zonder negatieve “voice
onset time”) worden gerealiseerd, maar dat
luisteraars ze desondanks in de meeste gevallen
kunnen onderscheiden van stemloze plosieven.
Dit suggereert dat er achter een label als ‘stemhebbendheid’
(of, zo men wil, een fonologisch
kenmerk als [voice]), een scala aan fonetische
correlaten schuilgaat.
372
Boekbesprekingen
Van Alphen test verder of de afwezigheid
van prevoicing van invloed is op woordherkenning.
Dat blijkt inderdaad het geval te zijn, maar
dan alleen wanneer er ‘concurrentie’ is met een
woord dat begint met een stemloze plosief (dus
bijvoorbeeld in beer, vanwege de aanwezigheid
van peer, maar niet in bloem). De uitkomst van dit
experiment laat derhalve zien dat woordherkenning
gevoelig is voor zowel fonemische als subfonemische
informatie. Van Alphen concludeert
hieruit dat woordherkenning een robuust proces
is, behalve in die gevallen waar een initiële plosief
zonder prevoicing wordt gerealiseerd én moet
concurreren met een stemloze tegenhanger.
In “Dutch regressive voicing assimilation as
a ‘low level phonetic process’: acoustic evidence”
onderzoekt Wouter Jansen de status van regressieve
stemassimilatie (RVA) en fricatiefverscherping
in een zeer specifieke context: die van een
plosief–fricatiefcluster gevolgd door een stemhebbende
plosief (bijvoorbeeld rijksdaalder). De
centrale vraag is hoe een fricatief in deze context
wordt gerealiseerd: stemloos, of stemhebbend als
gevolg van RVA? De resultaten van een door Jansen
uitgevoerd productie-experiment laten zien
dat RVA in deze context inderdaad voorkomt.
Jansen merkt op dat de uitkomst van dit onderzoek
in principe valt te rijmen met een monovalente
analyse op basis van [voice]. In dat geval
zou een stemhebbende obstruent [voice] naar de
voorafgaande fricatief spreiden, terwijl de realisatie
van de fricatief in andere contexten (voor
een volgende sonorant of stemloze obstruent
bijvoorbeeld) bepaald wordt door anticipatorische
coarticulatie – de “low level phonetic processes”
uit de titel. Jansen geeft echter de voorkeur aan
een algemenere analyse waarin, in de door hem
onderzochte context althans, de realisatie van de
fricatief in alle gevallen het resultaat is van coarticulatie.
In het zesde en laatste artikel, “Intraparadigmatic
effects on the perception of voice”
van Mirjam Ernestus en Harald Baayen, wordt
verdere invulling gegeven aan de observatie dat
Nederlandse verscherping een voorbeeld is van

Boekbesprekingen
incomplete neutralisatie. Uit eerder onderzoek
is bekend dat geneutraliseerde alternerende plosieven
als in mand (man[t], versus man[d]en)
een kortere explosie (“burst”) hebben dan nietalternerende
plosieven als in krant (zie Warner et
al. 2004). Ernestus en Baayen beargumenteren
dat incomplete neutralisatie ook een perceptuele
basis heeft. De auteurs beschrijven de resultaten
van een experiment waarin luisteraars twee soorten
stimuli krijgen gepresenteerd die eindigen op
stemloze en stemhebbende obstruenten: complete
woorden zoals kran[t] en man[t] (waarbij
de eerste [t] niet en de tweede wél alterneert), en
dezelfde woorden maar nu zonder de aanzet.
De uitkomst van dit onderzoek suggereert
dat luisteraars alternerende plosieven als ‘stemhebbender’
waarnemen dan niet-alternerende
plosieven, vooral wanneer ze complete woorden
horen. De auteurs concluderen hieruit dat de perceptie
van stemhebbendheid mede wordt bepaald
door ‘intraparadigmatische’ kennis: de obstruent
aan het eind van mand klinkt stemhebbender
omdat het paradigma ook het woord manden
bevat, waar de /d/ stemhebbend is. Ernestus en
Baayen stellen dat dit effect het best kan worden
verantwoord door lexicale analogie. Wanneer
een luisteraar een woord als mand hoort, wordt
automatisch ook de gerelateerde vorm manden
geactiveerd. Het is deze activatie die bijdraagt aan
het percept van stemhebbendheid. Een soortgelijk
scenario is al eerder beargumenteerd voor spraakproductie
(zie Bybee 2001).
De bijdragen aan deze bundel zijn stuk
voor stuk boeiend en over het algemeen helder
geschreven. De redacteurs zijn er in geslaagd om
een breed spectrum aan interessante invalshoeken
te combineren. Het enige minpunt is het
ontbreken van een uitgebreide(re) introductie.
In hun voorwoord geven de redacteurs een
uiterst beknopte opsomming van de belangwekkende
aspecten van de Nederlandse stemfeiten,
om vervolgens te volstaan met de opmerking
dat “all of these factors play a role in some of the
articles in this volume” (p. vii). Dat had wel iets
specifieker gekund. Verder is het opmerkelijk dat
Van de Weijer en Van der Torre het belang van
de Nederlandse verscherpingsdata onderstrepen
door te verwijzen naar Blevins (2004) en Port
en Leary (2005) – bronnen die door geen van
de auteurs in de bundel genoemd worden. Zo
rijst het vermoeden dat er tussen het indienen
van de bijdragen en het redigeren van de bundel
enige jaren zijn verstreken. Dat is jammer, maar
het doet gelukkig niets af aan de kwaliteit van de
artikelen, die zonder uitzondering hoog is.
e.d.botma@hum.leidenuniv.nl
Bibliografie
Bert Botma
Botma, B. & N.S.H. Smith (2007). A dependency-based
typology of nasalisation and
voicing phenomena. In: B. Los en M. van
Koppen (red.), 36-48.
Bybee, J. (2001). Phonology and Language Use.
Cambridge: Cambridge University Press.
Ernestus, M. (2000). Voice Assimilation and Segment
Reduction in Casual Dutch. Utrecht: LOT.
Ernestus, M. & R.H. Baayen (2003). Predicting
the unpredictable: interpreting neutralised
segments in Dutch. Language 79, 5-38.
Itô, J. & A. Mester (1986). The phonology
of voicing in Japanese: theoretical consequences
for morphological accessibility. Linguistic
Inquiry 17, 45-73.
Kooij, J. & M. van Oostendorp (2003). Uitnodiging
tot de Klankleer van het Nederlands.
Amsterdam: Amsterdam University Press.
Los, B. & M. van Koppen (2007) (red.). Linguistics
in the Netherlands 2007. Amsterdam/
Philadelphia: Benjamins, 36-48.
Port, R.F. & A.P. Leary (2005). Against formal
phonology. Language 81, 927-964.
Warner, N., A. Jongman, J. Sereno & R.
Kemps (2004). Incomplete neutralization
and other sub-phonemic durational differences
in production and perception: evidence
from Dutch. Journal of Phonetics 32,
251-276.
373

Pluymaekers, Mark. Affix reduction in spoken
Dutch. Probabilistic effects in production and perception.
Nijmegen: MPI Series in Psycholinguistics,
2007. 155 blz. ISBN 978-90-76203-28-7. Geen
prijsvermelding. Proefschrift Radboud Univer siteit
Nijmegen.
Op 7 juni 2007 verdedigde Mark Pluymaekers
aan de Radboud Universiteit Nijmegen een bijzonder
verdienstelijk proefschrift: Affix reduction
in spoken Dutch. Probabilistic effects in production
and perception. Het proefschrift bestaat uit zes
artikelen die de auteur recent publiceerde in of
aanbood aan wetenschappelijke tijdschriften.
Die zes artikelen vormen de hoofdstukken 2
tot en met 7 van het proefschrift. Hoofdstuk 1
bevat een inleiding, hoofdstuk 8 bevat de conclusie.
Het proefschrift wordt afgerond met een
samenvatting in het Nederlands (hoofdstuk 9).
Omdat de hoofdstukken eerder in artikelvorm
zijn verschenen, zijn het mooi afgeronde gehelen
die ook probleemloos afzonderlijk kunnen
worden gelezen.
Aanleiding voor dit onderzoek was de observatie
dat er in gesproken taal heel wat woorden
sterk gereduceerd worden (bv. natuurlijk >
[tyk]). Dat soort reducties wordt vaak verbonden
met een verminderde articulatorische inspanning
(“articulation effort”). In dit proefschrift
wordt onderzocht (1) onder welke omstandigheden
sprekers minder articulatorische inspanning
leveren en (2) hoe luisteraars omgaan met
woorden die reductie hebben ondergaan. De
auteur verwacht dat er meer reductie zal optreden
naarmate woorden beter voorspelbaar zijn.
Een aantal factoren kan de voorspelbaarheid
bevorderen en/of tegenwerken. In zijn proefschrift
onderzoekt Pluymaekers de invloed van
drie factoren: woordfrequentie (hoofdstukken 2
en 3), linguïstische context (hoofdstukken 4 en
5) en morfologische structuur (hoofdstukken 6
en 7).
Het proefschrift van Pluymaekers is een
aanrader voor iedereen die onderzoek doet naar
reductieverschijnselen. Deze studie is name-
374
Boekbesprekingen
lijk in diverse opzichten vernieuwend (p.11).
Onderzoek naar het verband tussen reductie en
voorspelbaarheid was tot nu toe vooral gericht
op het Engels, terwijl hier gefocust wordt op het
Nederlands. Verder worden in dit proefschrift
verschillende types van spraak onderzocht, varierend
van spontane spraak tot spraak die werd
uitgelokt in een experimentele context. Het
meest vernieuwende is echter dat de auteur zich
concentreert op de akoestische realisatie van
affixen: ge-, ver-, ont- en -lijk (hoofdstukken 2
en 3), -lijk (hoofdstuk 4), -igheid (hoofdstuk 6)
en de interfixen -s- en -e(n)- (hoofdstuk 7). In
hoofdstuk 5 wordt verslag uitgebracht van een
perceptie-experiment waarin zowel ongelede als
gelede vormen zijn onderzocht in vaste uitdrukkingen,
bv. droog brood (ongeleed) vs. vermoorde
onschuld (geleed).
De auteur stelde o.a. vast dat de duur van
affixen korter werd naarmate het draagwoord
een hogere frequentie had. Ook de voorspelbaarheid
van woorden in de zinscontext bleek
een belangrijke rol te spelen. Als woorden uit
hun oorspronkelijke context worden geknipt,
zijn ze vaak niet meer herkenbaar (zie bv.
Ernestus e.a. 2002, Kemps e.a. 2004). Blijkbaar
doen luisteraars dus een beroep op de context
om gereduceerde woorden toch te kunnen herkennen.
Welke contextfactoren de herkenbaarheid
precies bevorderden, was echter nog niet
bekend. Pluymaekers vond de meest robuuste
effecten voor de rechtercontext: gereduceerde
woorden werden beduidend sneller herkend
naarmate het volgende woord voorspelbaarder
was.
De inleiding (hoofdstuk 1) bij het proefschrift
is vrij beknopt (pp.9-12). Positief aan zo’n
beknopte inleiding is dat een en ander heel kernachtig
wordt uitgedrukt: de lezer weet precies
wat hij kan verwachten van dit proefschrift. Aan
de andere kant missen sommige lezers zo misschien
wel een soort algemeen referentiekader,
met o.a. een algemene toelichting bij het gebruik
van affixen in het Nederlands en een globaal
overzicht van de linguïstische en extralinguïsti-

Boekbesprekingen
sche factoren die reductie in de hand (kunnen)
werken. Een voorbeeld: de auteur kiest o.a. voor
affixen omdat ze doorgaans onbeklemtoond zijn
(p.11). Zonder twijfel een verantwoorde keuze:
op die manier wordt immers de factor klemtoon
constant gehouden. Waarom de factor klemtoon
hier relevant is (afwezigheid van klemtoon
verhoogt namelijk de kans op reductie), wordt
echter niet geëxpliciteerd in de inleiding.
De auteur hoopt dat zijn resultaten uiteindelijk
kunnen helpen om psycholinguïstische
modellen voor spraakproductie en -perceptie
te leren omgaan “with the enormous phonetic
variation present in the speech signal [mijn cursivering,
HK]” (p.127). In de inleiding en bij de
interpretatie van de onderzoeksresultaten had
daarom gerust ook nog iets vaker verwezen
mogen worden naar fonetische studies en studies
waarin reductiefenomenen zijn onderzocht
vanuit taalvariatieperspectief. Twee voorbeelden:
• Het prefix ver- blijkt een kortere duur te
hebben bij jongere Nederlandse sprekers
dan bij oudere (p.25). Ook merkt de auteur
op dat de vocaal en de /r/ uit het prefix vaak
maar moeilijk van elkaar onderscheiden
konden worden, áls er al een /r/ aanwezig
was. Deze observaties zijn te verbinden met
recent sociolinguïstisch onderzoek naar de
uitspraak van /r/. Daaruit bleek namelijk dat
/r/ in Nederland steeds vaker gevocaliseerd
of gedeleerd wordt (zie bv. Van de Velde
1996, Van Bezooijen & Van den Berg 2004).
• In hoofdstuk 6 wordt de duur gemeten
van het cluster /xh/ uit het suffix -igheid
(bv. bazigheid). Het bleek erg moeilijk om
te bepalen of er al dan niet een /h/ aanwezig
was (p.99). Verder bleken de Vlaamse
sprekers gemiddeld kortere /xh/-clusters te
produceren dan de Nederlandse (p.102).
Bij de interpretatie van deze resultaten had
verwezen kunnen worden naar het feit dat
de dialecten in het grootste deel van Noord-
België geen /h/-foneem kennen in anlautpo-
sitie, net als de dialecten van de provincie
Zeeland en het westen van de provincie
Noord-Brabant (zie bv. Weijnen 1966). Het
valt immers niet uit te sluiten dat sprekers
uit /h/-loze dialectgebieden ook geregeld de
/h/ weglaten als ze standaardtaal spreken
(“interferentie”), zeker als die /h/ deel uitmaakt
van een cluster zoals /xh/.
Elk hoofdstuk bevat een paragraaf waarin de
gebruikte methode grondig wordt toegelicht. Een
paar methodologische keuzes hadden misschien
nog iets sterker gemotiveerd kunnen worden.
Zo wordt enkele malen gebruik gemaakt van
woordfrequentielijsten bij het Corpus Gesproken
Nederlands (pp.18, 100). Er wordt echter
niet gespecificeerd welke lijsten precies als uitgangspunt
werden genomen. Bij het CGN zijn
namelijk diverse frequentielijsten beschikbaar:
er bestaan cijfers berekend op basis van het
volledige corpus, maar er zijn ook lijsten voor
Vlaanderen en Nederland afzonderlijk en voor
alle types spraak afzonderlijk (bv. voorgelezen
spraak vs. spontane conversaties). Verder werden
frequentiegegevens (p.39) en transcripties (p.99)
gebruikt uit CELEX. Ook dat is eigenlijk niet
vanzelfsprekend. De auteur bestudeert gesproken
Nederlands, maar voor zover ik heb kunnen
nagaan, zijn bij de samenstelling van de CELEXdatabase
alleen geschreven bronnen gebruikt (zie
Baayen e.a. 1995). De CELEX-transcripties zijn
tot stand gekomen in Nederland, terwijl ze in dit
proefschrift ook zonder meer als basis worden
gebruikt voor de automatische segmentatie (in
fonemen) van Vlaamse spraak.
Wat me bijzonder beviel aan dit proefschrift,
is dat er diverse benaderingen en technieken
gecombineerd worden:
• er is zowel aandacht voor spraakproductie
als -perceptie
• er wordt zowel een beroep gedaan op ervaren
fonetici als op de mogelijkheden van
automatische spraakherkenners
• er worden zowel corpora geanalyseerd van
voorgelezen spraak als van spontane spraak
375

• het corpusonderzoek wordt aangevuld met
psycholinguïstische experimenten
Verder is dit proefschrift sterk statistisch onderbouwd.
Het enige wat het statistische plaatje misschien
nog iets completer had kunnen maken,
was een bijlage met de absolute cijfers achter de
statistische tests (of een selectie ervan).
De bevindingen uit dit proefschrift zijn ook
bijzonder interessant vanuit taaltechnologisch
perspectief. De huidige generatie spraakherkenners
heeft vaak nog veel moeite met reductieverschijnselen.
Als we zouden kunnen voorspellen
wanneer een woord gereduceerd wordt en in
welke mate dat gebeurt, zouden die voorspellingen
ook geïntegreerd kunnen worden in een
spraakherkenner. Op die manier zou de spraakherkenner
als het ware – net als een mens – talige
verwachtingen kunnen opbouwen. De auteur
blijft echter – terecht – erg nuchter: het zal
zeker niet eenvoudig zijn om de bevindingen uit
dit proefschrift te integreren in modellen voor
spraakherkenning (p.86). Bovendien is er nog
heel wat aanvullend onderzoek nodig. Zo merkt
de auteur op dat er naast de rechtercontext nog
tal van andere variabelen zijn die de herkenning
zouden kunnen bevorderen en/of tegenwerken
(pp.88-89): niet alleen de linkercontext zou
moeten worden onderzocht, maar bijvoorbeeld
ook prosodische factoren, audiovisuele signalen
en de invloed van de communicatieve situatie.
Ook de conclusie (hoofdstuk 8) bevat een aantal
interessante en inspirerende suggesties voor vervolgonderzoek.
Kortom, reductieverschijnselen zijn bijzonder
complex en er liggen nog heel wat onderzoekspistes
open, maar dankzij proefschriften
als dat van Mark Pluymaekers krijgen we stilaan
toch meer grip op een op het eerste gezicht
ongrijpbaar fenomeen.
Hanne Kloots
hanne.kloots@ua.ac.be
Universiteit Antwerpen & Artesis Hogeschool
Antwerpen
376
Bibliografie
Boekbesprekingen
Baayen, R., R. Piepenbrock & L. Gulikers
(1995). The CELEX Lexical Database Consortium
(CD-ROM). Linguistic Data. Philadelphia:
University of Pennsylvania, 2de release.
Bezooijen, R. van & R. van den Berg (2004).
De Gooise r: wie ziet er wat in en waarom?
In: A. van Leuvensteijn, R. van Hout & H.
Aertsen (red.), Taalvariatie en groepsidentiteit.
Themanummer Taal en Tongval, nr.17,
86-108.
Ernestus, M., H. Baayen & R. Schreuder
(2002). The recognition of reduced word
forms. Brain and Language, 81, 162-173.
Kemps, R., M. Ernestus, R. Schreuder & H.
Baayen (2004). Processing reduced word
forms: The suffix restoration effect. Brain
and Language, 90, 117-127.
Velde, H. Van de (1996). Variatie en verandering
in het gesproken Standaard-Nederlands
(1935-1993). Proefschrift Katholieke Universiteit
Nijmegen.
Weijnen, A. (1966). Nederlandse dialectkunde.
Assen: Van Gorcum & comp / H.J. Prakke &
H.M.G. Prakke, 2de dr.

Boekbesprekingen
Hans Broekhuis. Derivations and Evaluations:
Object Shift in the Germanic Languages. Berlijn/
New York: Mouton de Gruyter, 2008 (Studies in
Generative Grammar 97). XIV + 382 pagina’s.
ISBN 978-3-11-019864-5 (HC). EUR 98,00.
Er zijn ruwweg twee manieren om onderzoek te
doen. Ofwel je kiest een onderwerp en probeert
daar een goed idee over te ontwikkelen, ofwel
je hebt een goed idee en zoekt een onderwerp
waarop je het vruchtbaar kunt toepassen. Hans
Broekhuis, ook bekend van het grote project
Modern Grammar of Dutch, is iemand die in zijn
theoretische werk consequent kiest voor de
tweede strategie. Het begon met zijn proefschrift
Chain Goverment: Issues in Dutch Syntax (1992), en
nu is daar het ambitieuze Derivations and Evaluations.
Het centrale idee is een nieuwe organisatie
van de grammatica, zo dat belangrijke aspecten
van het generatieve minimalistische programma
gecombineerd worden met de optimaliteitstheorie
(OT). Het concrete onderwerp van studie is
de positionering van argumenten en werkwoorden
in de Germaanse talen, waarbij object shift
(waaronder in dit boek ook scrambling verstaan
wordt) als uitgangskwestie dient.
Broekhuis introduceert het Derivaties en
Evaluaties-framework met de constatering dat
alle Chomskyaanse grammaticamodellen sinds
de jaren zeventig bestaan uit een generatieve
component en een filtercomponent. De eerste
zorgt voor de opbouw van syntactische structuur
(denk aan Merge of Move α), de tweede zorgt
ervoor dat ongrammaticale structuren worden
uitgefilterd door middel van condities op representaties
(denk aan het that-trace filter of conditie
A van de bindingstheorie). In het huidige
minimalistische programma lijkt de aandacht
wat eenzijdig gericht op de generatieve component
(Derivatie), maar in de praktijk wordt er
natuurlijk lustig op los gefilterd door middel van
sterke en zwakke features, PF-deletiemechanismes,
enzovoort. In de concurrerende OT-syntaxis
is het filteren echter de kern van de zaak (Evaluatie);
minder aandacht is er voor de vraag hoe
de te evalueren representaties (de ‘kandidaten’)
gegenereerd zijn. Volgens Broekhuis hoeven we
deze twee modellen niet als rivaliserend te zien:
ze kunnen elkaar juist versterken als ze in elkaar
worden geschoven. Beide hebben immers een
sterke en een zwakke kant, die complementair
zijn. Dat levert het volgende plaatje op (mijn
weergave):
(1) input → generator: MP → kandida-
kern
tenlijst → evaluator: OT → optimale
kern
output
De input komt uit het lexicon. De generator is
de kern van het minimalistisch programma,
bestaande uit – als ik het goed begrijp – de operaties
Select (Merge), Move, Agree en mogelijke
beperkingen daarop, bijvoorbeeld lokaliteitseffecten
als gevolg van fases (generatieve cycli)
en de Last Resort Condition, die zegt dat verplaatsing
zonder trigger (dus feature checking)
niet mogelijk is. Alleen volledig interpreteerbare
structuren worden doorgelaten (Full Interpretation);
dat levert dan een kandidatenlijst met relevante
syntactische structuren op. Die worden
middels de OT-methode geëvalueerd (waarover
zo dadelijk meer), wat een optimaal – doorgaans
uniek – resultaat oplevert. Het geheel onder
(1) mogen we ‘core syntax’ noemen, wat een
welkome correctie is op de lijn van Chomsky,
die de laatste jaren steeds meer onderdelen uit
de syntaxis verbant naar een niet nader uitgewerkte
periferie.
Het Derivaties en Evaluaties-model is niet
geheel nieuw. Het werd eind jaren negentig
ontwikkeld in samenwerking met Joost Dekkers
aan de Universiteit van Amsterdam, waar ik zelf
overigens getuige van was. De eerste resultaten
hadden betrekking op het cO m p -domein van
betrekkelijke bijzinnen. Het proefschrift van
Dekkers (1999), met gelijkluidende boventitel
(Derivations and Evaluations), gaat over subjecten
en voegwoorden in het Frans en Nederlands.
Ondanks de LOT/AVT/Anéla-dissertatieprijs
(moet die naam niet eens verkort worden?) is
377

Dekkers uit de taalkunde gestapt, maar zijn copromotor
Hans Broekhuis is verdergegaan op
de ingeslagen weg, met als resultaat de huidige
gedetailleerde analyse van object shift en verwante
zaken.
Een centrale rol in het boek speelt tabel 1 op
blz. 120, en meermaals herhaald, waarin gecomprimeerd
de eigenschappen van object shift in
acht Germaanse talen zijn weergegeven. Voor
het idee is deze hier gereproduceerd, al kunnen
de details niet in enkele woorden worden
besproken:
Een eenvoudig Nederlands voorbeeld is (2). In
de canonieke volgorde staat een object (hier:
dit boek) in de werkwoordelijke groep na een
eventueel zinsadverbium (hier: waarschijnlijk);
als object shift plaatsvindt komt dit boek vóór
waarschijnlijk te staan.
(2) Jan heeft waarschijnlijk gelezen.
De keuze hangt af van de vraag of het object tot
de presuppositie dan wel de informatiefocus van
de zin behoort. In het eerste geval is een ‘shift’
nodig, in het tweede geval blijft het object in
Table 1: Restrictions on the application of regular object shift
Finnish-
Swedish
378
weak
pronouns
DPs across P across
IO
Boekbesprekingen
de werkwoordelijke groep staan. Dit verklaart
meteen waarom voornaamwoorden, die geen
nieuwe informatie brengen, normaalgesproken
verplicht naar voren worden gehaald: Jan heeft
waarschijnlijk * gelezen.
Niet alle talen doen aan object shift. Broekhuis
leidt een macroparametrisatie op dit vlak af
uit de interactie van twee constraints. *m O v e is op
het eerste gezicht een van de simpelste en meest
algemene constraints: het straft verplaatsing af;
e p p(case) zegt dat een niet-gevalueerd naamvalskenmerk
zijn ‘goal’ aantrekt. Dat laatste vereist
enige achtergrondkennis. Een e p p-constraint
heeft de uitwerking van een sterk feature, wat
wil zeggen dat de relatie tussen twee grammaticale
elementen strikt lokaal tot stand moet
worden gebracht. In dit geval vindt er agreement
plaats tussen het object (dat gegenereerd wordt
als zuster van het hoofdwerkwoord en dat, zoals
elke naamwoordgroep, abstracte casus draagt)
en het functionele hoofd v (dat het werkwoord
transitief maakt, dus het externe argument
oproept, en tegelijk de accusatief licenseert, in
overeenstemming met Burzio’s generalisatie –
zie Burzio 1986). Als e p p(case) nu hoger geordend
is dan *m O v e , dan wordt het object om die
reden verplaatst naar het middenveld (SpecvP);
across V precedes
non-verbal
particles
— — n.a. n.a. n.a. n.a.
English — — n.a. n.a. n.a. n.a.
Swedish optional — — — — —
Norwegian optional — — — — +
Danish obligatory — — — — +
Icelandic obligatory optional — — — +
Dutch obligatory optional — — + +
German obligatory optional — + + +

Boekbesprekingen
omgekeerd, als geldt *m O v e > e p p(case), dan kan
er geen verplaatsing zijn. Beide mogelijkheden
worden gegenereerd en zijn onderdeel van de
kandidatenlijst, maar de OT-evaluator bepaalt
– afhankelijk van de taalspecifieke constraintordening
– welke van de verschillende mogelijkheden
als optimale output tevoorschijn komt. De
talen met volledige object shift zijn het IJslands,
Duits en Nederlands. Talen zonder object shift
zijn bijvoorbeeld het Engels en Frans. In de
Scandinavische talen (Deens, Noors, Zweeds) ligt
het gecompliceerder: er is alleen sprake van ‘pronoun
shift’ onder bepaalde omstandigheden.
OT-constraints zijn universeel en hebben een
algemeen karakter. In principe is elk constraint
schendbaar, wat samenhangt met het idee dat er
allerlei tegengestelde krachten werkzaam zijn in
de taal, net als in het bovenstaande voorbeeld.
OT is meteen ook een theorie over taalvariatie:
de verschillende mogelijke ordeningen tussen de
constraints bepalen het aantal mogelijke talen.
Broekhuis werkt nauwkeurig uit welke constraints
nodig zijn voor een analyse van object
shift en hoe deze op elkaar inwerken in de verschillende
Germaanse talen. Empirische factoren
die hierbij een rol spelen zijn de positie van het
werkwoord (denk aan Holmbergs generalisatie,
waarover straks meer), presuppositie en focus,
en de eventuele aanwezigheid van hulpwerkwoorden,
partikels, indirect objecten, bijwoorden
en bijwoordelijke bepalingen. Het geheel is
behoorlijk complex en veelomvattend, maar de
tekst behandelt stap voor stap alle afleidingen en
mogelijke complicaties. Daardoor is die soms wat
droog, maar Broekhuis verdient mijns inziens
grote waardering voor zijn gedetailleerde bespreking.
Het boek bevat een handige appendix waarin
alle gebruikte constraints van de evaluator
kort worden besproken. Er is geen appendix
waarin de componenten van de generator worden
samengevat. Dat is eigenlijk jammer: de titel
wekt de verwachting van een meer evenwichtige
benadering van deze twee modules, maar
de nadruk blijkt in de praktijk te liggen op de
OT-kant van de analyse. Het Derivaties en Evaluaties-model
roept bij mij een aantal vragen op;
deze betreffen met name de interactie tussen de
verschillende onderdelen van het taalsysteem.
Laat ik drie zaken noemen.
1. Broekhuis stelt terecht dat het wenselijk
is dat het aantal kandidaten per evaluatie eindig
en beperkt is. De specifieke MP-generator zorgt
daarvoor. In navolging van Grimshaw (1997)
neemt hij aan dat alleen kandidaten met een
gelijke betekenis in dezelfde kandidatenset kunnen
zitten. De aanname van een zogenaamde
numeratie (een geselecteerde set van lexicale
items bij aanvang van de derivatie), waartegen
een aantal bezwaren wordt aangevoerd, is dan
ook overbodig. Maar de vraag is waar de betekenis
van een representatie wordt bepaald. De
standaardaanname is dat de syntaxis volledige
representaties doorgeeft aan de PF- en LF-interface,
de toegangspoorten tot respectievelijk de
uitspraak en de interpretatie. In het Derivaties
en Evaluaties-model, zou je in eerste instantie
denken, wordt de uiteindelijke optimale output
naar de interfaces gestuurd. Maar dan zou
de betekenis (en uitspraak) na afloop van de
evaluatie van de kandidatenset komen, terwijl
die set juist moest worden vastgesteld aan de
hand van gelijke betekenissen: een onmogelijk
dilemma. Een uitweg is dat de interface zich
vóór de evaluator bevindt, zodat elke potentiële
kandidaat gewogen kan worden. Behalve in de
theorie van fases vindt dit idee bevestiging in
de eis van Full Interpretation: alle features van
een kandidaat moeten interpreteerbaar en dus
gevalueerd/gecheckt zijn. Ontbreekt er dan niet
iets in de weergave van het model in (1)? En
wat gebeurt er na de evaluatie van de kandidaten
met de optimale output – moet die opnieuw
naar de interfaces? Wat is dan de status van de
zogenaamde LF- en PF-constraints? Meer fundamentele
discussie en uitleg was volgens mij op
zijn plaats geweest.
2. Constraints zijn per definitie filters op
representaties. Ik verwacht dan dat ze iets kunnen
zeggen over het resultaat van een mogelijke
379

ewerking. Sommige van de voorgestelde constraints
verwijzen echter expliciet naar de vooraf-
gaande derivatie. Het genoemde *m O v e is hier een
duidelijk voorbeeld van: het wordt gedefinieerd
als “don’t apply internal merge” (blz. 37 en
355). Maar ‘internal merge’ is een proces van de
generator; het is niet rechtstreeks zichtbaar voor
de evaluator. Uiteraard kunnen we aannemen
dat dit proces traceerbare sporen achterlaat in
de resulterende representatie. Een representationeel
evalueerbaar constraint zou er dan zo uit
kunnen zien: *[... X(P) ... t ...], in woorden:
x(p)
straf sporen van verplaatsing af. Broekhuis’ definitie
“don’t apply internal merge” moet volgens
mij gezien worden als een heuristiek op basis
van een dergelijk filter. Het gevaar daarvan is
dat een deel van de theoretische last die er in
feite mee gepaard gaat aan het zicht onttrokken
wordt. Voor het filter *Move, bijvoorbeeld, is
niet alleen het proces internal merge van belang,
maar ook het bestaan van sporen (of eigenlijk
kopieën, binnen het minimalistisch programma);
dat laatste is overigens tamelijk standaard,
maar niet geheel onomstreden.
3. Broekhuis gaat uit van een universele
specificeerder–hoofd–complement-structuur. Op blz.
73-96 laat hij behoorlijk overtuigend zien dat
een VO-basis zelfs in het Nederlands met zijn
ogenschijnlijke OV-volgorde (modulo V2) theoretisch
gunstiger uitpakt dan een OV-basis,
als we tenminste niet alleen naar simpele zinnen
kijken, maar ook rekening houden met
werkwoords clusters en de positie van partikels
en secundaire predicaten. Dat is een mooie
bevestiging van eerder werk van Kayne (1994)
en Zwart (1997). Maar hoe en waar moet spechoofd-compl
worden afgedwongen? In de appen-
dix wordt gesuggereerd dat er naast h-c O m p L
een OT-constraint spec-h bestaat. Maar die zijn
dan in principe schendbaar – dat kan toch niet
de bedoeling zijn, zou je zeggen. In het boek
worden ook nergens structuren geëvalueerd die
in dit opzicht ‘verkeerd’ zijn (bv. met een OV- of
VS-basis). Bovendien wordt h-c O m p L als ‘order
preservation constraint’ getypeerd, en dat lijkt
380
Boekbesprekingen
mij niet hetzelfde: “[it] favor[s] preservation of
[...] the underlying head-complement order”
(blz. 357). Maar dan moet de onderliggende
volgorde dus op een andere manier vastgesteld
worden, anders valt er niets te behouden. De
uiteindelijke definitie van h-c O m p L luidt echter
nog anders: “a head precedes all terminals originally
dominated by its complement”. Hier is
geen sprake van ‘preservation’, alleen van een
gewenste uiteindelijke volgorde (ook na eventuele
verplaatsingen). Het zou aan mij kunnen
liggen, maar als lezer ben ik nu de draad kwijt
welke kant het op moet met de universele basis-
structuur. Hoe dan ook, met behulp van h-c O m p L
kan Holmbergs generalisatie – zie Holmberg
(1986) – worden afgeleid: bij object shift moet
ook het werkwoord verplaatst worden, anders
zou het complement voorafgaan aan het hoofd.
Dit proces is van kracht in het Zweeds, maar
niet in het Nederlands, zodat bij ons h-c O m p L
laaggerankt is (ten gunste van andere, in het
Nederlands belangrijkere constraints). Daaruit
volgt dat na verplaatsing de volgorde compl (...)
hoofd kan ontstaan. Over de gegenereerde basis
zegt het denk ik niets. Merk op dat, aangezien er
toch verplaatst wordt, het voor de uiteindelijke
volgorde niet uitmaakt of we in eerste instantie
compl-hoofd of hoofd-complement genereren –
althans in dit ene geval.
Laat ik ten slotte kort iets zeggen over de indeling
van het boek. Er zijn vijf inhoudelijke
hoofdstukken, plus een korte samenvatting, een
appendix met constraints, een literatuurlijst en
een beknopte index op onderwerp. Het boek is
uiterlijk mooi verzorgd. Een minpuntje is het
gebrek aan hiërarchie in de inhoudsopgave,
wat gezien de vele sub(sub(sub))-paragrafen
geen overbodige luxe was geweest. Hoofdstuk
1 bespreekt het Derivaties en Evaluaties-framework.
In hoofdstuk 2 betoogt Broekhuis dat er
in de literatuur ten onrechte verschil is gemaakt
tussen Scandinavische object shift en Ned./
Duitse scrambling; beide betreffen A-verplaatsing.
Vervolgens laat hij zien dat we wel onder-

Boekbesprekingen
scheid moeten maken tussen gewone object
shift (inclusief scrambling) en korte object shift
(binnen de VP). Dit laatste vindt plaats in alle
Germaanse talen (inclusief het Engels). Een
en ander hangt samen met de discussie over
VO/OV. Overigens wordt zogenaamde ‘medium
scrambling’ zoals O-over-S in het Duits in dit
boek buiten beschouwing gelaten; hoewel de
afbakening iets duidelijker had gekund, lijkt me
dat verdedigbaar omdat dit soort scrambling van
een ander type is, namelijk A-bar-verplaatsing,
waarschijnlijk gerelateerd aan focus. Hoofdstuk
3 gaat over gewone object shift. Hierin worden
de mogelijkheden en beperkingen met betrekking
tot object shift besproken, en de verschillen
tussen de individuele Germaanse talen. Het
OT-systeem doet ook voorspellingen ten aanzien
van het aantal mogelijke verschillende talen.
Hoofdstuk 4 bespreekt de interactie tussen object
shift en een aantal andere soorten verplaatsingen,
waaronder A-bar-verplaatsing zoals bij topicalisatie,
vragen en focusconstructies. Een van
de mooiste delen uit het boek vind ik paragraaf
4.2, waarin de parallellen tussen object shift en
subject shift worden besproken. Een voorbeeld
van het laatste is Morgen komt
waarschijnlijk op bezoek. Hoofdstuk
5 gaat over predicaatsverplaatsing. Dit had een
boek op zichzelf kunnen zijn. Broekhuis beoogt
hiermee te laten zien dat het geïntroduceerde
systeem, in combinatie met de verschillende
achtergrondaannames, ook in gunstige zin op
andere constructies dan object shift toegepast
kan worden. De discussie betreft onder meer
inversie en resultatieve small clauses in het
Engels en Nederlands.
Kortom, Derivations and Evaluations is van
belang voor iedereen die geïnteresseerd is in de
opbouw van het middenveld in de Germaanse
talen. Meer in het algemeen is het eerste hoofdstuk
een waardevolle bijdrage aan de discussie
over de architectuur van de grammatica.
Mark de Vries
Algemene Taalwetenschap, Rijksuniversiteit
Groningen
mark.de.vries@rug.nl
Bibliografie
Broekhuis, Hans. 1992. Chain Government:
Issues in Dutch Syntax. Proefschrift, Universiteit
van Amsterdam. (HIL dissertaties 2.)
Burzio, Luigi. 1986. Italian Syntax: A Government-Binding
Approach. Dordrecht: Reidel.
Dekkers, Joost. 1999. Derivations and Evaluations:
On the Syntax of Subjects and Complementizers.
Proefschrift, Universiteit van Amsterdam.
(LOT dissertaties 21.)
Grimshaw, Jane. 1997. Projection, heads and
optimality. Linguistic Inquiry 28: 373-422.
Holmberg, Anders. 1986. Word Order and Syntactic
Features in the Scandinavian Languages
and English. Proefschrift, Universiteit van
Stockholm.
Kayne, Richard. 1994. The Antisymmetry of Syntax.
Cambridge MA: MIT Press.
Zwart, Jan-Wouter. 1997. Morphosyntax of Verb
Movement: A Minimalist Approach to the Syntax
of Dutch. Dordrecht: Kluwer.
381

Maaike Beliën. Constructions, constraints, and
construal: Adpositions in Dutch. Dissertatie Vrije
Universiteit Amsterdamm 2008. 221 blz. ISBN
90-78328-68-1 € 22,48.
Adposities en partikels hebben de laatste jaren
niet te klagen over belangstelling van proefschriftschrijvers
in Nederland: na Helmantel
(Interactions in the Dutch adpositional domain),
Loonen (2003, Stante pede gaande van dichtbij
langs AF bestemming @) en Blom (2005, Complex
predicates in Dutch) waren er in 2008 in de LOT
Dissertation Series maar liefst drie studies over
adposities: Asbury (The Morphosyntax of Case and
Adpositions), Gehrke (Ps in Motion) en ten slotte
het boek van Maaike Beliën. In bijna al deze
proefschriften spelen Nederlandse adposities een
hoofdrol en dan vooral het intrigerende vermogen
van woorden als op, in en over om niet alleen
als prepositie voor te komen (1a), maar ook als
postpositie (1b), of als scheidbaar partikel (1c):
(1) a Een jongen fietste op de Rijksparallelweg
p11, (4)
b Een meisje fietste de Dokter Larijweg
op p11, (1)
c Iedereen dronk zijn drankje op
p12, (7)
Het gaat Beliën vooral om de status van die postposities.
In tegenstelling tot wat vrij algemeen in
de (syntactische) literatuur wordt aangenomen,
beargumenteert zij dat zulke ‘postposities’, net
als partikels, samen met het werkwoord een
scheidbaar complex vormen. Er zijn dan dus
helemaal geen postposities in het Nederlands en
ze spreekt daarom ook consequent van particles.
Ik zal in deze bespreking voor het gemak toch
maar gewoon van postposities blijven spreken,
waar Beliën van ParC (particle construction)
spreekt.
Het proefschrift, theoretisch te plaatsen in
het kader van de Cognitieve Linguïstiek, is een
soort cirkelgang die begint bij een syntactische
vraag: Wat kunnen allerlei soorten constituency
382
Boekbesprekingen
tests ons nu vertellen over het postpositie/partikel-onderscheid
(Chapter 2, Preposition or particle:
Constituency tests)?
(2) Ik zie dat een meisje de Dokter Larijweg
op fietste
Hoort op in zin (2) nu bij de NP de Dokter Larijweg
die ervoor staat of bij het werkwoord fietste dat
erop volgt? Daarover blijkt nogal wat onenigheid
te zijn, zoals Beliën helder laat zien in hoofdstuk
2. Vanuit dat startpunt begint Beliën een semantische
rondgang die kort als volgt kan worden
samengevat.
Hoofdstuk 3 (Previous semantic studies):
De bestaande semantische analyses van het
onderscheid tussen pre- en postposities schieten
tekort.
Hoofdstuk 4 (Adpositional semantics: The
case of over): Aan de hand van de prepositie over
wordt gesuggereerd dat de semantiek van een
prepositie opgevat kan worden als één algemene
constraint op interpretaties, niet als een netwerk
van betekenissen.
Hoofdstuk 5 (Prepositional phrases and auxiliary
choice): De keuze tussen hebben en zijn bij
preposities wordt niet bepaald door de syntactische
status van de PP, maar door de conceptualisering
van de zin als handeling of verplaatsing.
Hoofdstuk 6 (Constructional semantics: ParCs
vs. PreCs): De postpositionele constructie heeft
een betekenis die bestaat uit één algemene constraint
die traversal met een compleet resultaat
uitdrukt.
Hoofdstuk 7 (The grammatical constituency
of ParCs): Op basis van hun semantiek worden
postposities geanalyseerd als partikels bij het
werkwoord en niet als hoofden van een PPconstituent.
Daarna keert Beliën terug bij de constituententests
uit hoofdstuk 2. Omdat ze alle postposities
als partikels behandelt is het belangrijk dat
ze een analyse heeft voor zinnen als (3) waar in
structureel bij de garage lijkt te horen:

Boekbesprekingen
(3) De garage in rijdt hij altijd zelf
p190,(66)
Ze benoemt de garage in wel als constituent, maar
wil tegelijkertijd in ook hier op semantische
gronden blijven zien als partikel bij een begrepen
werkwoord: “they evoke the same semantics as
‘full’ ParCs, but profile only parts of it” (p191).
De garage in is dan een fragment van een volledige
partikelconstructie.
Dit is in veel opzichten een boeiend en bruikbaar
proefschrift voor iedereen die geïnteresseerd is
in postposities/partikels. Niet alleen biedt het
een diepgaande bespreking van allerlei aspecten
van het gedrag van postposities in het Nederlands,
met nuttige, nieuwe data en observaties,
het biedt tegelijk ook een duidelijk standpunt
over postposities, namelijk dat ze als zodanig
niet bestaan, maar als partikels moeten worden
gezien. Ik was na het lezen van het boek
nog niet overtuigd van die stelling, maar het is
belangrijk dat de vanzelfsprekendheid van een
postpositionele analyse op een kritische manier
wordt benaderd en dat aandacht wordt gevraagd
voor de vele gevallen waarin de postpositie zich
als een partikel bij het werkwoord gedraagt.
Ook belangrijk is dat, in een onderzoeksdomein
waarin vooral op persoonlijke intuïties wordt
vertrouwd, voornamelijk ‘echte’ (corpus)voorbeelden
gebruikt worden. Zo komen voorbeelden
onder de aandacht die zich anders minder
goed door het vangnet van de introspectie laten
vangen. Het is ook zeer te waarderen dat een
studie binnen de Cognitieve Linguïstiek data
en analyses bespreekt die afkomstig zijn uit de
‘hoek’ van de formele syntaxis en semantiek. De
praktijk is helaas vaak dat de formele benadering
en cognitieve benadering elkaars werk – over en
weer – negeren, maar hier is een studie die die
gewoonte doorbreekt. Tenslotte biedt Beliën een
monoseem alternatief voor de soms willekeurige
netwerk-benadering van woordbetekenissen die
in de Cognitieve Linguïstiek zo’n belangrijke rol
speelt: het voorstel tot één schematisch basisbetekenis
voor over biedt daarmee misschien een
testbare en falsifieerbare generalisatie over de
semantiek van dat woord.
Op een aantal aspecten van het proefschrift
wil ik graag kort ingaan.
In hoofdstuk 2 wordt helder uit de doeken
gedaan dat er ondanks het bestaan van een lange
lijst van (syntactische) tests geen overeenstemming
is over de status van postposities. Beliën
concludeert dat een (cognitief-)semantische
benadering nodig is, gebaseerd op corpus-data
en niet op grammaticaliteitsoordelen en dat niet
syntactische tests, maar semantiek belangrijk
is om de constituentenstructuur te bepalen. Zij
zet onder andere de volgende twee voorbeelden
tegenover elkaar om te laten zien dat taalkundigen
op basis van tegenstrijdige resultaten van de
topicalisatie-test tot tegenovergestelde conclusies
komen over de status van in:
(4) a De garage in rijdt hij altijd zelf
p20,(10)
b *?Het bos in is zij ondanks mijn advies
toch gelopen p20,(12)
Nu lijkt het alsof de topicalisatie-test niet eenduidig
is, en de status van de vetgedrukte
woordgroepen onbeslist. De ongrammaticaliteit
van (4b) heeft echter niets te maken met het
constituentschap van het bos in, omdat we bij het
bijwoord terug eenzelfde contrast zien:
(5) a Terug rijdt hij altijd zelf
b *?Terug is zij ondanks mijn advies toch
gelopen
Er zijn kennelijk beperkingen op topicalisatie die
niets te maken hebben met de status van postposities.
Dit laat zien dat de grammaticaliteit van (4a)
een belangrijke aanwijzing is voor een postpositie-analyse,
maar dat de ongrammaticaliteit van
(4b) omgekeerd geen gewicht in de schaal legt.
Het is daarom belangrijk om de bestaande onenigheid
in de literatuur niet zonder meer als gegeven
te nemen, maar te onderzoeken waarom tests
conflicterende resultaten lijken op te leveren.
383

384
Beliën werkt een monoseme analyse van
(prepositioneel) over uit die bestaat uit twee
elementen: (i) een trajector gerelateerd aan een
mentaal pad dat een oppervlak volgt van de
landmark en (ii) een kracht die van dat pad naar
de landmark wijst. Dit wordt schematisch als
volgt weergegeven (p47):
Figuur 1: Over in het Nederlands
Zo’n monoseem alternatief voor de inmiddels
klassieke netwerk-analyse is belangrijk, maar
het is dan belangrijk om de elementen van zo’n
constraint goed uit te werken. Beliën geeft een
analyse die intuïtief aantrekkelijk is, maar die
om verdere uitwerking vraagt. Wat betekent het
voor een mentaal pad om het oppervlak van
een ander object te volgen? Hoe bepalen we dat
oppervlak? Mag het pad dat een oppervlak volgt
‘uitsteken’, zoals in voorbeeld (6)?
(6) als de muis over de stip gaat
p57, (22)
Beliën veronderstelt dat deze mogelijkheid ontstaat
door interactie van de algemene semantiek
van over met de specifieke eigenschappen van
(6). Dat is een idee met perspectief, maar noties
als ‘volgen’ en ‘oppervlak’ moeten dan verder
worden uitgewerkt, anders staat een monosemie-analyse
nog betrekkelijk zwak tegenover de
netwerk-analyse. Immers, hoe weten we anders
dat de problemen die een netwerk-analyse oplost
door een betekenissen-netwerk te postuleren, in
deze analyse niet verdwijnen onder het vloerkleed
van de ongedefinieerde noties ‘oppervlak’
en ‘volgen’?
De voorgestelde semantiek van partikelconstructies
luidt als volgt: “a motion event in which
the trajector traverses a landmark so that result
P is achieved: the trajector moves from where it
Boekbesprekingen
is not P to where it is completely P” (p98). Traversal
wordt gebruikt in de speciale betekenis van
beweging “with respect to a landmark, i.e. [the
trajector] changes position where the landmark
is” (p99), een notie die nog niet helemaal wordt
uitgewerkt, ook niet door de omschrijvingen
“the trajector’s path covers some portion of
the landmark” (p99). Op een bepaald intuïtief
niveau kan de lezer wel inzien hoe de algemene
definitie werkt voor de postpositionele constructies
de kamer in en de berg op, waar het resultaat
gebaseerd is op de prepositionele tegenhangers
in de kamer en op de berg. Het resultaat van de
kamer in is ‘in de kamer’ en van de berg op ‘op
de berg’. Bij de postposities langs, voorbij, over,
door, om en rond is het resultaat P echter niet
onmiddellijk duidelijk. Circulariteit ligt bij deze
definitie op de loer, als bijvoorbeeld het vereiste
eindresultaat voor (7) wordt gedefinieerd als
“completely over the line” (p116):
(7) […] stapte ik de witte streep over
p115, (33)
Hier moet voorkomen worden dat resultaat P
van traversal T gedefinieerd wordt in termen
van eigenschappen van traversal T zelf, die weer
alleen gedefinieerd kan worden op basis van
resultaat P, enzovoort. De vraag is dus hoe dat
resultaat P op een onafhankelijke manier gedefinieerd
wordt.
De manier waarop in hoofdstuk 8 wordt
omgegaan met de argumenten voor een postpositionele
analyse is uiteindelijk niet helemaal
bevredigend. Beliën geeft toe dat de garage in in
(8a) een constituent is, maar stelt tegelijkertijd,
op semantische gronden, dat dat deel “the same
grammatical constituency” (p191) heeft als de
partikelconstructie in (8b):
(8) a [ De garage in ] rijdt hij altijd zelf
b … dat hij de garage [ in rijdt ]

Boekbesprekingen
Maar in (8b) vormt het woord in volgens haar
juist een complex met het werkwoord. Hoe de
constituent in (8a) een fragment kan zijn van
de constructie in (8b) op basis van de profilering
van bepaalde delen werd mij niet helemaal
duidelijk. Beliën generaliseert op semantische
gronden terecht over (8a) en (8b), maar daarmee
is de syntactische relatie tussen (8a) en (8b)
niet automatisch verantwoord, zoals dat wel
gebeurt in de heranalyse- of incorporatie-analyses,
genoemd in hoofdstuk 2. Hier is in zekere
zin de omgekeerde operatie nodig, een soort op
profilering gebaseerde ‘excorporatie’ van een
partikel uit het werkwoord.
Tenslotte, in hoofdstuk 8 worden de constituenttests
soms wat te gemakkelijk opzij geschoven,
zoals bijvoorbeeld de r-pronomina-test.
Beliëns claim is dat we bij r-pronomina altijd te
maken hebben met preposities of met een algemene
setting (voorbeeld (62),p187). Het volgend
voorbeeld laat echter zien dat het woord af toch
echt wel met r-pronomina voorkomt, terwijl het
toch geen prepositie is:
(9) a dat we de berg af liepen
b de berg waar we af liepen
c de berg waar we af liepen daar
d de berg die we af liepen
Omdat er geen prepositionele basis is en omdat
waar hier niet als setting-bijwoord fungeert
(getuige de mogelijkheid van toevoeging van
zo’n bijwoord in (9c)), moet de conclusie zijn dat
waar het object van een postpositie relativiseert
en dat af postpositie is. Natuurlijk laat voorbeeld
(9d) zien dat af ook als partikel voorkomt.
In weerwil van deze kritische opmerkingen
vind ik dit een interessante bijdrage aan het
onderzoek van Nederlandse postposities. Ik ben
benieuwd naar de verdere uitwerking en onderbouwing
van de partikel-analyse die Beliën
voorstelt voor postposities/partikels en hoe die
zou kunnen leiden tot een sterkere rol van syn-
tactische structuren en semantische definities
in de Cognitieve Linguïstiek en tot een verdere
toenadering tot andere vormen van linguïstiek.
J.Zwarts@uu.nl
Joost Zwarts 1
1 Dank aan Maaike Beliën voor commentaar op en
discussie naar aanleiding van een eerdere versie van
deze boekbespreking.
385

Henk Bloemhoff, Jurjen van de Kooi, Hermann
Niebaum & Siemon Reker (red.).
Handboek Nedersaksische Taal- en Letterkunde.
Assen: Van Gorcum, 2008. 466 blz. ISBN 978 90
4329 8. € 59,50.
Op 29 februari 1996 werd het Nedersaksisch
door de Nederlandse overheid bij publicatie
in het Nederlandse Staatsblad officieel erkend
als regionale taal in de zin van het Europees
handvest voor regionale talen of talen van minderheden.
In het kader van de actie die deze
erkenning begeleidde was duidelijk geworden
dat er bij diverse personengroepen die zich zowel
om professionele redenen als uit eigen beweging
interesseren voor “de regionale (taal)cultuur van
Noord- en Oost-Nederland” een grote behoefte
bestond aan een handboek met een “wetenschappelijk
georiënteerde basisbeschrijving van
structuur, gebruik en historische achtergrond
van het Nedersaksisch in Nederland in het algemeen
en van de hoofdvarianten in het bijzonder,
alsmede van de literaire uitingen in het Nedersaksisch,
de ontwikkelingen en achtergronden
daarvan” (H. Niebaum in “Woord vooraf”, blz.
VIII). Met de realisatie van dit handboek werd
aan het Nedersaksisch Instituut van de Rijksuniversiteit
Groningen al kort na de erkenning een
begin gemaakt. Het bleek echter niet zo makkelijk
te zijn voor elk van de voorziene thema’s
de nodige specialisten te vinden en de financiële
middelen voor het project bijeen te sprokkelen.
Uiteindelijk heeft de realisatie van het plan
negen jaar geduurd. Drie van de oorspronkelijke
medewerk(st)ers (G.H. Kocks, H. Entjes en Jo
Daan) hebben de voltooiing van het project niet
meer mogen beleven.
De term Nedersaksisch, die op de achterflap
van het handboek omschreven wordt als
“de regionale taal van Groningen, Stellingwerf
in Friesland, Drenthe, Overijssel, de Gelderse
Achterhoek en de Veluwe” is geen onomstreden
begrip, hoewel hij tegenwoordig langzaam
“in officieel, semi-officieel en ook in minder
formeel taagebruik” (H. Bloemhoff, blz. 296)
386
Boekbesprekingen
ingeburgerd geraakt is. In een nog niet zo ver
terugliggend verleden werd hij nog niet exclusief
als overkoepelende term voor de diverse streektalen
in het noordoosten van Nederland gebruikt
en stond hij in het wetenschappelijke debat in
concurrentie met verwante termen als Sassisch,
Niedersächsisch, Nederduits, Oost-Nederlands e.d.
Om die reden had aan het begin van dit handboek
een precieze betekenisomschrijving van het
hier gehanteerde begrip Nedersaksisch zeker niet
misstaan. Nu wordt men pas op de blz. 295 – 298
door H. Bloemhoff uitvoeriger over de discussie
rondom het naamprobleem ingelicht, al wordt
het probleem ook al door H. Niebaum in een
voetnoot op blz. 54 kort ter sprake gebracht.
Het boek bestaat uit twee grote delen. Het
eerste deel omvat vijf hoofdstukken waarin
taalkundige thema’s worden behandeld (blz.
23 – 323) en het tweede deel wordt gevormd
door één groot hoofdstuk dat aan de letterkunde
is gewijd (blz. 324 – 429). Aan het geheel gaat
een historische bijdrage over het Nedersaksische
taallandschap vooraf en het boek wordt afgerond
met een blik over de oostgrens naar het
Nederduits, gevolgd door korte biografieën van
de auteurs en telkens een register van persoonsen
plaatsnamen (blz. 448 – 466).
Het opstel van H. Feenstra over “Historische
ontwikkelingen in het Nedersaksische taalgebied”
(blz. 1 – 22) laat zien dat het Nedersaksische
taalgebied enerzijds geen landschappelijke
eenheid vormt en anderzijds van oudsher een
sterke band met het oostelijk aangrenzende deel
van Duitsland vertoont. Feenstra demonstreert
in een zeer helder en overzichtelijk geschreven
betoog de bijzondere positie van een aantal regionale
centra zoals Groningen en de IJsselsteden
en de sterke invloeden die achtereenvolgens
vanuit het oosten en later vanuit het westen
op het gebied inwerkten. Het is jammer dat dit
inleidende hoofdstuk niet zoals de rest van het
boek met een paar kaartjes is geïllustreerd.
De kern van de taal- en letterkundige hoofdbrokken
van het boek bestaat uit gedetailleerde
beschrijvingen per gewest (blz. 157 – 293 resp.

Boekbesprekingen
339 – 416). Beide blokken zijn parallel aangelegd.
Achtereenvolgens worden de regio’s
Groningen, Stellingwerf, Drente, Overijssel en
Gelderland behandeld. Deze centrale stukken
worden telkens in- en uitgeleid door enkele
algemene bijdragen.
Aan de “Talige beschrijving van de regio’s”
(blz. 157 – 293) gaan drie inleidende opstellen
vooraf. In hoofdstuk 2 schets L. Kremer de
“Geschiedenis van de Nedersaksische Taalkunde”
(blz. 23 – 51). Zijn met veel namen en titels doorspekte
overzicht concentreert zich vooral op de
20e eeuw maar verliest ook de voorgeschiedenis
met enkele idiotica en sporadische dialectstudies
niet uit het oog. Het overzicht van de 20e eeuw is
voor een groot deel gewijd aan de verenigingen
en inrichtingen die de studie van het Nedersaksisch
bevorderd hebben, de personen die daarbij
betrokken waren en de vaktijdschriften waarin
hun bijdragen uitgegeven werden. Het overzicht
is gestructureerd volgens taalkundige disciplines
(lexicologie en lexicografie, dialectologie en
“geschiedenis van de geschreven taal”) en sluit af
met een omvangrijke literatuurlijst.
Een overzicht van de geschiedenis van het
“Oostnederlandse taallandschap tot het begin
van de 19de eeuw” levert H. Niebaum (blz. 52 –
64). Hij laat zien dat het Nedersaksische gebied
en het oostelijk aansluitende deel van Duitsland
taalkundig een continuüm vormen waarin tot
voor kort nauwelijks scheidslijnen getrokken
konden worden. Het hele gebied wordt in de
middeleeuwen gekenmerkt door een zeer opvallende
en soms moeilijk te interpreteren variabiliteit
in de schrijftaalvormen. Niebaum gaat in dit
hoofdstuk ook uitvoerig in op de z.g. Westfaalse
en Hollandse expansiebewegingen, die voor een
belangrijk deel de interne diversiteit binnen het
Nedersaksisch teweeg hebben gebracht.
In het hoofdstuk “Taalstructuur en woordenschat”
(blz. 65 – 156) komen in samenvattende
overzichten de belangrijkste kenmerken van het
moderne Nedersaksisch ter sprake. H. Bloemhoff
hangt een beeld op van de fonologische en morfologische
aspecten en C. van Bree gaat in op
de syntaxis. Een bijdrage van Jo Daan is aan de
woordenschat gewijd en R. Ebeling belicht een
aantal naamkundige aspecten. In de zin van een
uitspraak van H. Entjes uit 1975 die beklemtoont
dat de term Nedersaksisch nooit een eenheid
heeft aangeduid, maar steeds “een verzamelnaam
[is] geweest van op elkaar betrokken varianten”
(door Bloemhoff geciteerd op blz. 296)
proberen de auteurs enerzijds steeds de talige,
meestal historisch bepaalde samenhorigheid van
het gebied te demonstreren, terwijl ze tegelijk
de verschillen tussen de diverse gewesten laten
zien, die vaak aan invloeden van het oostelijke
Nederduits aan de ene en het westelijke Nederlands
resp. Hollands aan de andere kant toe te
schrijven zijn.
Veel van wat in dit algemeen overzicht
wordt gepresenteerd, komt in de daaropvolgende
detailbehandeling per regio (hoofdstuk
“Talige beschrijvingen van de regio’s”, blz. 157
– 293) terug, zodat een gedetailleerd beeld van
de verspreiding en de grenzen van een aantal
verschijnselen wordt opgehangen. De vocaalbreking,
het optreden van umlaut bij lange vocalen,
het “Einheitsplural” en zijn varianten op –t en
-en, de diminutiefvorming, de prefigering bij
voltooide deelwoorden, de verspreiding van
de “rode” en de “groene” werkwoordvolgorde,
het optreden van voegwoordcongruëntie en de
constructie “hebben + predicatief gebruikt bijvoeglijk
naamwoord” (type “hij heeft de band
lek”) zijn enkele van de fenomenen die telkens
weer ter sprake komen en waarvan de geografische
begrenzing precies omschreven wordt. S.
Reker beschrijft het Gronings en H. Bloemhoff
het Stellingwerfs. Het door G. Kocks begonnen
hoofdstuk over het Drents werd door H.
Bloemhoff en H. Niebaum voltooid. De regio’s
Overijssel en Gelderland zijn telkens in twee
stukken opgesplitst: Philomène Bloemhoff-de
Bruijn behandelt West- en J. Nijen Twilhaar
Oost-Overijssel. L. Schaars neemt de Achterhoek
voor zijn rekening en H. Scholtmeijer “Gelderland
ten westen van de IJssel”. Deze bijdragen
verschillen stilistisch soms sterk van elkaar, maar
387

ze zijn zonder uitzondering boeiend en met veel
kennis van zaken geschreven. Ze zijn goed op
elkaar afgestemd en bevatten een rijke schat aan
informatie.
Het taalkundige gedeelte wordt afgesloten
met een beschouwing van H.Bloemhoff over
taalsociologische aspecten (blz. 294 – 323). Hier
gaat het om vragen over de kennis en het
gebruik van het Nedersaksisch bij diverse sprekersgroepen.
Het hoofdstuk is gebaseerd op een
taaltelling uit de jaren 2002/2003. Er wordt
beschreven hoe de diverse regionale variëteiten
van het Nedersaksisch gedurende de laatste eeuw
aan een regiolectiseringsproces onder invloed
van de Nederlandse standaardtaal onderhevig
zijn geworden en zodoende een aantal van hun
bijzondere kenmerken verliezen. Hoewel het
aantal dialectsprekers van generatie tot generatie
duidelijk terugloopt, schat Bloemhoff de situatie
nog niet als kritisch in. Een belangrijke aanwijzing
voor hernieuwde interesse voor de streektaal
ziet hij in de sterk toegenomen “kwaliteit en
kwantiteit van nedersaksische literatuur” en in
de muziek in de streektaal die “met name in de
laatste jaren een haast explosieve groei [heeft]
meegemaakt” (blz. 319). In het algemeen is het
beeld dat de auteur hier ophangt nogal optimistisch
en een aantal provocerende uitingen over
o.a. de definitie van het begrip dialect en de rol
van de Nederlandse Taalunie en de Belgische
taalpolitiek als hindernis voor de erkenning van
het Nedersaksisch als regionale taal (blz. 298,
320 – 321) zullen vermoedelijk en terecht aanleiding
geven tot discussie. In dit hoofdstuk vindt
men ook de reeds eerder geciteerde paragraaf
met de discussie omtrent de term Nedersaksisch.
Het literatuurhoofdstuk (blz. 324 – 429)
bestaat uit bijdragen van F. Veldman en Hanny
Diemer (over Groningen), H. Bloemhoff en P.
Jonker (over Stellingwerf), H. Nijkeuter (over
Drente), Jannie Bakker-Rietman en F. Löwik
(over Overijssel) en H. Korsenbrink (over Oost-
Gelderland en Oost-Veluwe). Afgezien van een
enkele uitzondering gaan de meeste van deze
hoofdstukken niet verder terug dan het einde
388
Boekbesprekingen
van de 18de eeuw. Belangrijke uitzonderingen
vormen het Zutphens Liedboek en het Darfelder
Liederhandschrift uit de 16de eeuw en de Over-
Ysselsche Boere-Vryagie, een klucht uit de 17de eeuw. Het literatuurbegrip wordt door enkele
auteurs ook breed geïnterpreteerd, zodat ook in
dit gedeelte hier en daar niet-literaire bronnen
zoals woordenboeken en –lijsten, de z.g. markeboeken
en andere aantekeningen ter sprake
gebracht worden. Het inleidende hoofdstuk met
de titel “Nedersaksische letterkunde onderweg”
is van H. Entjes en legt een bijzonder accent
op pogingen tot het bereiken van interregionalisme
na de Tweede Wereldoorlog. Omdat deze
uiteindelijk toch mislukten, bestaat het Nedersaksische
literatuurlandschap tegenwoordig uit
een groot aantal individuën, verenigingen en
initiatieven, die geen echte eenheid vormen, al
helemaal niet over de Nederlands-Duitse grens
heen. Het afsluitende hoofdstuk is van J. van
der Kooi en behandelt de z.g. orale literatuur,
d.w.z. oorspronkelijk mondeling overgeleverde
volksverhalen, sprookjes en sagen, volksliederen,
rijmspreuken, aftelrijmen e.d.
Het hoofdstuk over “Het Nederduits” van H.
Niebaum (blz. 430 – 447) vormt zowat de epiloog
bij dit handboek. Het is een helder overzicht
van de geschiedenis en de indeling van het Niedersächsisch,
de met het Nedersaksisch zeer eng
verwante taal ten oosten van de Duits-Nederlandse
grens. Het handboek is goed gestructureerd,
goed leesbaar en van de nodige illustraties
in vorm van kaarten en tabellen voorzien. Het
valt te verwachten dat het het doel waarvoor het
is geconcipieerd, zeker zal vervullen.
Münster, zomer 2009
Amand Berteloot

Boekbesprekingen
Rachel Fournier. Perception of the tone contrast in
East Limburgian dialects. Utrecht: LOT, 2008. 173
blz. ISBN 90 78328 70 4. EUR 20,19.
1. Doelstelling en inhoud van het proefschrift
Door het werk van Gussenhoven weten we dat
de realisatie van de Limburgse Accent1 en Accent2
wordt bepaald door drie factoren: 1) focus,
2) positie in een zin (finaal of niet) en 3) intonatie
(vraag- of mededelende intonatie). Aan het begin
van haar proefschrift legt Fournier uit dat het
belangrijk is om te weten hoe die drie factoren
bijdragen aan de perceptie van de twee accenten.
Dit is de belangrijkste doelstelling van het proefschrift.
Met dit doel ontwikkelt ze een aantal testen
waaraan de sprekers van drie dialecten onderworpen
worden: de dialecten van Roermond,
Venlo en Weert. Waarom precies deze dialecten?
Gussenhoven (2000ab) heeft laten zien dat in
het Roermonds het verschil tussen de accenten
bestaat uit toonverloop. Gussenhoven heeft dit
geobserveerd door gesproken woorden te meten.
Hetzelfde geldt voor het dialect van Venlo. Dat
is gemeten door Gussenhoven en Van der Vliet
(1999). Ook die ontdekking is weer gebaseerd
op gesproken vormen. Er is echter een belangrijk
verschil tussen Venlo en Roermond. Het
Roermonds heeft niet meer dan twee intonatiemelodieën,
namelijk de vraagintonatie en de
mededelende intonatie, terwijl het dialect van
Venlo een groter aantal heeft. Het dialect van
Weert verschilt van zowel het Roermonds als het
dialect van Venlo. In Heijmans en Gussenhoven
(1998) en Heijmans (2003) is aangetoond dat in
het Weerts het belangrijkste verschil tussen de
accenten bestaat uit klinkerduur: een lettergreep
met Accent1 is beduidend korter dan een met
Accent2. De verschillen tussen deze drie dialecten
zijn zo groot dat het aannemelijk is dat ze een
rol spelen in de wijze waarop de twee accenten
gepercipieerd worden.
Uit het eerste experiment, beschreven in
hoofdstuk twee, blijkt dat er inderdaad grote verschillen
zijn tussen het Roermonds en het Weerts
in de wijze waarop de accenten worden waargenomen.
Sprekers van het dialect van Roermond
kunnen wel een verschil waarnemen in woorden
die gerealiseerd worden met een focusklemtoon.
Ook kunnen ze het verschil waarnemen in woorden
die zich aan het einde van een zin bevinden.
Ze horen echter geen verschil meer tussen
de accenten in woorden die aan geen van beide
voorwaarden voldoen. Het Weerts blijkt anders
te werken. Zelfs in woorden die noch in focus,
noch in finale positie staan is het contrast tussen
de twee accenten voor de Weertenaar waarneembaar.
Op basis van dit resultaat concludeert
Fournier dat de analyses die zijn voorgesteld in
het eerder genoemde werk van Gussenhoven en
Heijmans bevestigd worden. Immers, de resultaten
van de test kunnen verklaard worden wanneer
aangenomen wordt dat in het Roermonds
het verschil tussen de twee accenten bestaat uit
toonverloop, terwijl in het Weerts het verschil
uitgemaakt wordt door klinkerduur.
In een tweede experiment, beschreven in
hoofdstuk drie, wordt het Roermonds in detail
bekeken. In dit experiment wordt van alle melodieën,
in alle mogelijke posities nagegaan in hoeverre
er een verschil tussen Accent1 en Accent2
opgemerkt wordt. Uit deze test blijkt dat voor alle
melodieën geldt wat al in het eerste experiment
is gevonden met betrekking tot de mededelende
melodie. Door de Roermondenaren wordt geen
verschil gehoord tussen Accent1 en Accent2 in
woorden die noch een focusklemtoon hebben,
noch in zinsfinale positie staan.
In hoofdstuk vier wordt het dialect van Venlo
nader bekeken. Het resultaat van het hier beschreven
experiment is dat voor het dialect van
Venlo hetzelfde geldt als voor het Roermonds.
Ook in Venlo wordt er geen verschil tussen de
accenten waargenomen in woorden die noch
in focus, noch in finale positie staan. Overigens
heeft Fournier wel een interessant verschil ontdekt
tussen de beide dialecten. Oudere sprekers
nemen het verschil tussen de twee accenten ge-
389

makkelijker waar dan jongere sprekers. Onder
de Roermondenaren is er geen verschil tussen
de generaties. Volgens Fournier zou dit kunnen
betekenen dat in Venlo het verschil tussen de accenten
aan slijtage onderhevig is.
Het laatste hoofdstuk is van een geheel andere
aard. Fournier stelt zich hier ten doel om na
te gaan in welk hersengedeelte de accenten en de
intonatiemelodieën ‘verwerkt’ worden. Het idee
is dat – door na te gaan welke gedeelten van de
hersenen actief zijn bij het waarnemen van toon
of intonatie – het wellicht mogelijk is om meer
te begrijpen van deze verschijnselen. Fournier
geeft een overzicht van de literatuur op dit gebied.
Daaruit blijkt dat in toontalen het verschil
tussen de tonen met de linkerkant van de hersenen
wordt verwerkt, terwijl de rechterkant meer
actief is bij de verwerking van de intonatiemelodieën.
Nu is het natuurlijk interessant om na te
gaan hoe dit zit met de sprekers van Limburgse
dialecten.
In de test die in hoofdstuk vijf wordt ontwikkeld
figureren twee groepen; sprekers van het
Roermonds, en personen die uitsluitend Standaard
Nederlands spreken. Beide groepen worden
geconfronteerd met Roermondse woorden.
De resultaten van het experiment zijn als volgt.
Wanneer alleen maar Accent1 en Accent2 verwerkt
worden, dan wordt bij beide groepen de
linkerhersenhelft geactiveerd. Wanneer alleen
maar intonatiemelodieën verwerkt hoeven te
worden dan is er een verschil tussen beide groepen
waarneembaar. De sprekers van het Roermonds
activeren alleen maar de rechterhersenhelft.
De sprekers van het Standaard Nederlands,
daarentegen, alleen maar de linker. Wanneer
zowel de beide accenten als intonatiemelodieën
verwerkt moeten worden is er wederom een
verschil. De Roermondenaren activeren zowel
de linker als de rechterhersenhelft. De sprekers
van Standaard Nederlands, daarentegen, activeren
alweer uitsluitend de linkerhersenhelft. Als
ik de literatuur die Fournier bespreekt goed begrijp
dan betekent dit dat de Roermondenaren
zich gedragen op de wijze die voorspeld wordt;
390
Boekbesprekingen
intonatie wordt aan de rechterkant verwerkt, en
tooncontrasten aan de linkerkant. Het zijn de
hersenactiviteiten van de standaardsprekers die
onverwacht zijn. Het problematische eraan is dat
onder alle omstandigheden de linkerhersenhelft
geactiveerd wordt. Op grond hiervan concludeert
Fournier dat het voor iedere taal afzonderlijk
uitgemaakt moet worden welke hersenhelft
door de sprekers ervan geactiveerd zal worden.
2. Een kanttekening
Een aantal van de resultaten zijn interessant,
zoals de ontdekking dat sprekers van het Weerts
het verschil tussen Accent1 en Accent2 in meer
posities in de zin waarnemen dan sprekers van
het Roermonds en het Venloos. Interessant is
ook de verklaring die ervoor gegeven wordt.
Zoals ik in de vorige paragraaf heb gezegd is die
gebaseerd op de gedachte dat in het Weerts het
verschil tussen Accent1 en Accent2 bestaat uit
klinkerlengte.
Van een aantal andere resultaten is het minder
makkelijk te doorgronden in hoeverre ze
belangwekkend zijn, omdat Fournier er geen
uitsluitsel over geeft. Zo kan men zich afvragen
in hoeverre het een belangwekkend feit is dat in
de dialecten van Venlo en Roermond het verschil
tussen Accent1 en Accent2 wel waargenomen
wordt in de lettergreep die de focus heeft of die
zich in finale positie van de zin bevindt. Hetzelfde
kan men zich afvragen met betrekking tot de
positie waar het verschil tussen de twee accenten
niet meer waargenomen wordt, de positie die
noch focus heeft, noch finaal is in de zin. Zijn dit
belangwekkende of verbazingwekkende feiten?
In het werk van Gussenhoven is al duidelijk
gemaakt dat er een duidelijk meetbaar verschil bestaat
tussen de twee accenten in focuspositie en
in finale positie. Dat geldt zowel voor het Venloos
als voor het Roermonds. Ook is in dat werk
al duidelijk gemaakt dat er geen meetbaar verschil
bestaat tussen de twee accenten in woorden die
noch in focuspositie, noch in zinsfinale positie
staan. De vraag die ik beantwoord zou willen

Boekbesprekingen
zien is in hoeverre Fournier’s resultaten nog belangwekkend
zijn wanneer we de meetresultaten
van Gussenhoven voor ogen houden. Hadden
die resultaten überhaupt anders kunnen
uitpakken? Zo zou het verrassend geweest zijn
als de Roermondenaren en Venlonaren geen verschil
hadden waargenomen in de focuspositie, of
in de finale positie, terwijl de metingen van Gussenhoven
duidelijk aangeven dat ze die verschillen
in hun spraak wel maken. Dit soort zaken
treft Fournier niet aan. Wat ze wel vindt is een
volledige convergentie tussen de meetresultaten
van Gussenhoven en haar perceptieresultaten.
Daarom rijst bij mij de vraag in hoeverre Fournier’s
resultaten belangwekkend zijn.
Fournier beantwoordt deze vraag niet. Het
lijkt erop dat het voor haar voldoende is om perceptietesten
uit te voeren. Naar mijn mening is
dit niet voldoende. We willen ook weten wat de
relevantie is van de resultaten ervan. Vormen ze
een probleem voor sommige fonetische theorieen,
of bevestigen ze die juist? Precies hier laat
Fournier het afweten.
Ben Hermans, Meertens Instituut
ben.hermans@meertens.knaw.nl
Bibliografie
Gussenhoven, C. (2000a). The lexical tone contrast
of Roermond Dutch in Optimality Theory.
In M. Horne (red.) Intonation: theory and
experiment. Amsterdam: Kluwer, 129-167.
Gussenhoven, C. (2000b). The boundary tones
are coming: on the non-peripheral realization
of intonational boundary tones. In
M. Broe & J. Pierrehumbert (red.) Papers in
Laboratory Phonology V: acquisition and the lexicon.
Cambridge: Cambridge University Press,
132-151.
Gussenhoven, C. & P. van der Vliet (1999).
The phonology of tone and intonation in the
Dutch dialect of Venlo. Journal of Linguistics
35, 99-135.
Heijmans, L. (2003). The relationship between
tone and vowel length in two neighbouring
Dutch Limburgian dialects. In P. Fikkert & H.
Jacobs (red.) Development in prosodic systems.
New York: Mouton de Gruyter, 7-45.
Heijmans, L. & C. Gussenhoven (1998). The
Dutch dialect of Weert. Journal of the International
Phonetic Association 28, 107-112.
391

Marijke Mooijaart & Marijke van der Wal
392
(eds.). Yesterday’s Words: Contemporary, Cur-
rent and Future Lexicography. Newcastle:
Cambridge Scholars Publishing, 385 blz.
ISBN (13) 9781847184696. USD 79,99;
GBP 39,99.
De weidse titel van deze Proceedings van de derde
International Conference of Historical Lexicography
and Lexicology gehouden te Leiden 2008,
belooft de lezer een overvloed aan lexicografica.
De bezorgsters hebben er alles aan gedaan om
deze lezer daarin op weg te helpen. In een inleidend
opstel (pp. 2-15) geven ze een duidelijk
overzicht van de stand van zaken in de internationale
lexicografie en de verschillende topics waar
de laatste jaren aan gewerkt wordt. Om hier op
voorhand enige duidelijkheid te krijgen zijn de
abstracts van alle opstellen als onderdeel van deze
inleiding toegevoegd (pp. 9-15). Deze abstracts
zijn alfabetisch geordend op auteur. Hier had ook
een verwijzing naar de betreffende pagina’s kunnen
staan, temeer daar de opstellen zelf gegroepeerd
zijn volgens thema. Deze zijn immers in
vier categorieën samengebracht om een zekere
ordening van verwante thema’s te bewerkstelligen.
De hoofdstukken (ik vertaal de engelstalige
titels, w.p.) zijn: Woordenboeken en woordenboekmakers
in de voorbije eeuwen (pp. 18-122),
de woordenschat van weleer (pp. 124-216),
lopend onderzoek en toekomstige lexicografica
van oudere taalfasen (pp. 218-275) en hedendaagse
technologie toegepast op de woorden uit
het verleden (pp. 278-340). Het geheel wordt
gecompleteerd door een geïntegreerde bibliografie
(woordenboeken pp. 341-350 en secundaire
literatuur , pp. 350-372), een lijst van websites (p.
373) en een lijst van auteurs van de bundel (pp.
375-376). Een woordindex ontbreekt.
Na het inleidende hoofdstuk 1 wordt in
hoofdstuk 2 aandacht besteed aan de woordenboeken
en woordenboekmakers en -gebruikers
uit het verleden.. Een opvallende uitzondering
hierop vormt meteen al het eerste artikel van
Isabel Casanova (…) The 2001 Portuguese Dictio-
Boekbesprekingen
nary. De lange voorgeschiedenis geeft het niettemin
een zwaar historisch accent. Het vervolg
handelt over diverse aspecten van woordenschat,
woordenboek en lexicografen (en andere
geleerden), voornamelijk van West-Europese
talen, waarbij vooral de Germaanse talen aandacht
krijgen. Met name is er aandacht voor
Friese onderwerpen (hedendaags Fries Duijf en
Oudfries (Popkema). Interessant is het opstel
van Osselton over de methodologische impact
van de vroeg achttiende-eeuwse Glossographia
Anglicana Nova. Binnen deze groep van artikelen
komt regelmatig de problematiek kijken
die samenhangt met aspecten als standaardizering,
leenwoorden, substandaardtaal en slang.
Interessant in deze voornamelijk monolinguaal
getinte lexicografie is de bijdrage van Podhajecka
m.b.t. een negentiende-eeuws ‘etymologisch’
woordenboek Engels-Pools, dat als doel had de
primordialiteit van de Slavische talen aan te
tonen.
Hoofdstuk 3, de woordenschat van weleer
handelt over taalkontakten en de weerslag
daarvan in de woordenschat. De thema’s van
de opstellen lopen van substraatwoorden (woorden
met een niet (meer) te traceren herkomst),
via leenwoorden (woorden met een traceerbare
herkomst en de geschiedenis ervan) tot beïnvloeding
van de woordenschat van de ene taal op de
andere en tot taalvermenging (creolisering). Deze
thema’s worden aangeboden door resp. Van Bree
(de plaats van substraatwoorden in het lexicon),
De Vaan (wanderworte, met als voorbeeld het
woord koffie), Scott en Farquharson. Aan bod
komen verder nog woordstudies (Pinnavaja: idiomatische
uitdrukkingen met woorden voor eten
en drinken en Waszink: het morfeem retro) geselecteerd
door de auteur danwel geselecteerd door
het bronnenmateriaal i.c. het Buch der Cirurgia
(Benati). Tot reflexie over taal en begrip nodigt de
bijdrage van Leonardi over terminologie uit.
Hoofdstuk 4 bevat bijdragen met betrekking
tot lopend onderzoek en woordenboekprojecten
in de bewerkingsfase. Drie ervan betreffen
het Nederlands, waarvan twee aandacht vragen

Boekbesprekingen
voor het Oudnederlands Woordenboek (Louwen en
Schoonheim) en eenmaal is er de mooie droom
over een toekomstig Woordenboek van de Gouden
Eeuw (Mooijaart). Verder is er plaats voor Oudfranse
charters en een glossarium van woorden
en verbindingen op basis daarvan (Peersman),
een project dat raaklijnen vertoont met het
Vroegmiddelnederlands Woordenboek, dat immers
voor een groot deel op Nederlandstalige charters
uit de dertiende eeuw is gebaseerd. Ten slotte
is er een vreemde (peking)eend in de bijt in de
vorm van de bijdrage van Pellin over lexicale
interferenties in de Chinese woordenboeken,
een artikel dat mijns inziens even goed in hoofdstuk
3 had gepast.
In beide artikelen over het Oudnederlands
Woordenboek wordt nogal veel aandacht besteed
aan het bronnenbestand, zodat er sprake is
van een flinke overlap. Daar staat tegenover
dat het een van de belangrijkste projecten binnen
de lexicografie van de oudste fasen van de
Germaanse talen is en dat het bij lange na niet
de aandacht krijgt die het verdient. De bijdrage
van Schoonheim maakt daarbij maar weer eens
komaf met de discussie over het oudste Nederlandse
woord. En dat is dus niet hebban olla uogala
… etcetera, maar de werkwoordsvorm ann,
de verleden tijd van *gi-unnan ‘toestaan’.
Het laatste hoofdstuk 5 betreft de hedendaagse
technieken, toegepast op de woorden uit
het verleden. Het is dan ook niet te verwonderen
dat in de titels woorden als computerizing en
Computer-Assisted voorkomen. Caron beschrijft
het maken van een electronische versie van
Férauds Dictionaire critique de la langue française.
Nyhan wil het Irish Language Dictionary digitaliseren,
Hawke beschrijft de problemen met het
Welsh woordenboek en de computer. Susan
Rennie maakt de bijdragen van het Verenigd
Koninkrijk compleet met haar electronische versie
van J. Jamieson, Etymological Dictionary of the
Scottish Language. Opvallend in deze reeks is ten
slotte de bijdrage van Van Dale-Oskam en Van
Zundert, die computer inzetten bij de analyse
van Middelnederlandse Arthurromans teneinde
het werk van de auteur en de invloed van de
kopiïst van elkaar te onderscheiden.
Slotopmerkingen
Yesterdays Words is in eerste aanleg een bundel
van lexicografen voor lexicografen en aanpalende
disciplines. De internationale toegankelijkheid
van de bundel wordt aanmerkelijk vergroot
door Engels in plaats van Nederlands als voertaal
te gebruiken (al was ook het gebruik van meerdere
talen een – minder te appreciëren – optie
geweest). Het is daardoor tegelijkertijd een (te
overkomen) hindernis voor Nederlandstaligen,
maar die zijn over het algemeen wel vertrouwd
met het lexicografisch jargon en de coputerterminologie
in het Engels. Waarschijnlijk zal er
van buitenstaanders alleen belangstelling bestaan
voor de artikelen die de eigen taal betreffen. Ik
heb ze daarom hierboven opgesomd. Voor de
collega’s hebben de editors in het inleidende
hoofdstuk alle mogelijke moeite gedaan om de
bundel inzichtelijk te maken. Ze zijn daarin volledig
geslaagd. Maar dat is iets wat je pas ziet als
je de bundel in handen hebt. Ik wil er in deze
recensie daarom nadrukkelijk op wijzen.
Een aspect van deze Proceedings wil ik nog
noemen: de lexicografie die aan de orde wordt
gesteld is de lexicografie van de deelnemers,
d.w.z. van de personen die deze conferentie hebben
willen en kunnen bijwonen. In dit geval is
het accent wel heel erg zwaar op lexicografie van
(West-)Europa komen te liggen, met als voornaamste
objecttalen Nederlands, Frans, Duits en
Engels. De twee voornaamste thema’s zijn: 1.
het digitaliseren van bestaande, papieren woordenboeken,
en 2. het vervaardigen van nieuwe
woordenboeken met behulp van de computer.
Daarbij is de vraag of die gedrukt worden danwel
alleen digitaal ter beschikking zullen worden
gesteld, van ondergeschikt belang gebleken.
De bundel geeft natuurlijk niet weer wat
er in de lexicografie op mondiaal niveau speelt.
Enerzijds is er in de wereld, ook op het gebied
van de hierboven genoemde talen, meer te koop
393

en anderzijds is er ook lexicografie van andere
dan (Indo-)Europese talen. Voor de lezerskring
van dit tijdschrift kan dit alleen maar een extra
aanbeveling zijn. De vraag of ik de bundel kan
aanbevelen, luidt bevestigend met de hierboven
aangegeven restricties. Toch kan hij ook voor
relatieve buitenstaanders interessant zijn. Want
in zijn algemeenheid hebben gedigitaliseerde
bestanden als basis voor een onderzoek verre de
voorkeur boven papieren versies. Zo kunnen de
bijdragen aan de bundel ook ander dan lexicografisch
onderzoek genereren.
Leiden, 15 augustus 2009
394
W.J.J. Pijnenburg
Boekbesprekingen
Marina B. Ruiter. Speaking in ellipses: The effect
of a compensatory style of speech on functional communication
in chronic agrammatism. Proefschrift
Radboud Universiteit Nijmegen, 223 blz. ISBN:
978-90-9023591-2. Geen prijsvermelding.
Een beroerte of cerebrovasculair accident (CVA)
bij volwassenen in de taaldominante hersenhelft
(bij 95% van de bevolking is dat de linkerhersenhelft)
en meer specifiek in het gebied van
Broca, kan een taalstoornis of afasie tot gevolg
hebben die zich kenmerkt door problemen met
het snel en accuraat produceren van zinnen.
Deze vorm van afasie wordt ook agrammatisme
genoemd. In Nederland kent het onderzoek naar
de linguïstische aspecten van afasie een lange
en rijke traditie. De therapie voor patiënten met
afasie kan gebaseerd zijn op taalkundige inzichten.
Een linguïstisch georiënteerde therapie gaat
ervan uit dat de taalstoornis effectief behandeld
kan worden als bekend is welke onderliggende
linguïstische verwerkingsprocessen gestoord zijn
en welke intact (voor een overzicht, zie Faber-
Feiken & Links, 2002).
Ruiter stelt in haar dissertatie dat er in
afasietherapie twee manieren bestaan om de
functionele communicatie van afasiepatiënten te
verbeteren: ten eerste probeert men de zinsproductie
te herstellen en als dat niet lukt, moet de
therapie zich richten op het compenseren van
het taalprobleem. Mensen met een chronisch
agrammatisme leren dan hun problemen met
taal te omzeilen door hun zinnen te vereenvoudigen
tot ellipsen. De auteur stelt dat compensatietherapie
de communicatieve effectiviteit en
efficiëntie bij chronisch agrammatische sprekers
kan verbeteren. Het enige therapieprogramma
dat focust op compensatorisch taalgedrag is
de Reduced Syntax Therapy (REST; Schlenck,
Schlenck & Springer, 1995, Springer, Huber,
Schlenck & Schlenck, 2000). Er kunnen echter
problemen optreden bij het aanleren van
nieuw taalgedrag (i.e. het spreken in ellipsen),
zowel door cognitieve factoren, zoals executieve
functies (denkprocessen die cruciaal zijn bij het

Boekbesprekingen
plannen van acties en het doelgericht oplossen
van een probleem), als door sociaal-emotionele
factoren, zoals acceptatie en inzicht in het eigen
communicatief functioneren. De centrale vraag
in het onderzoek van Ruiter is daarom of de
REST toegepast moet worden bij Nederlandse
agrammatische patiënten en of agrammatische
sprekers door een compensatoire spreekstijl zich
efficiënt en begrijpelijk kunnen uitdrukken.
Daartoe is een Nederlandse versie van de REST
ontwikkeld (Ruiter, Kolk & Holtus, 2003) en de
therapie is gegeven aan twaalf mensen in de
leeftijd tussen de 35 en 68 jaar, van wie er tien
een Broca-afasie hadden en twee een niet te
classificeren afasie ten gevolge van een CVA. De
deelvragen in het onderzoek van Ruiter zijn:
- kunnen mensen met chronisch agrammatisme
leren om tijdens de therapie hoogfrequent
in ellipsen te spreken?
- kunnen mensen met chronisch agrammatisme
het effect van de REST therapie vasthouden,
met andere woorden: kunnen zij de
elliptische spreekstijl toepassen in situaties
waarin dat niet geoefend is?
- neemt de functionele communicatieve vaardigheid
toe indien hoogfrequent in ellipsen
wordt gesproken?
- zijn er (neuro)psychologische factoren van
invloed op de mate waarin agrammatische
sprekers de elliptische spreekstijl kunnen
aanleren en vasthouden?
De deelnemers aan de therapie zijn gedurende
16 weken vier uur per week individueel behandeld.
De generalisatie van de elliptische spreekstijl
is onderzocht en de effectiviteit van de REST
therapie is bekeken door op drie meetmomenten
de communicatieve en de executieve vaardigheden
vast te stellen: voorafgaand aan de therapie,
direct daarna en een half jaar na de training.
Hiervoor zijn een aantal in Nederland bekende
(taal)testen voor afasiepatiënten afgenomen bij
de deelnemers.
De uitkomsten van het onderzoek geven aan
dat mensen met agrammatisme tijdens de the-
rapie succesvol ellipsen kunnen gebruiken om
hun boodschap over te brengen. Het criterium
dat daarvoor gehanteerd is, was dat op minimaal
90% van de oefenitems in de therapie een ellips
moest worden geproduceerd. De deelnemers
konden hun ellipsen ook toepassen op ongetraind
materiaal en na een half jaar lieten negen
van de twaalf significante effecten zien van de
aangeleerde elliptische spreekstijl, wat duidt op
een consolidatie van de therapie-effecten.
Het merendeel van de deelnemers toonde
naast een significante verandering van spreekstijl
eveneens een toename van de communicatieve
efficiëntie (89%). Om te bepalen aan
welke (neuro)psychologische voorwaarden
moet worden voldaan om de therapie te laten
slagen is gekeken naar de verschillen tussen de
deelnemers wat betreft hun vaardigheid om in
ellipsen te leren spreken en om het effect van
de therapie voor langere tijd vast te houden.
Daartoe is een onderscheid gemaakt tussen
preventieve sprekers en correctieve sprekers.
De eerste groep sprak al voor de therapie regelmatig
in ellipsen, de tweede groep niet. Voor de
correctieve sprekers was de verwachting dat ze
meer van de REST therapie zouden profiteren
dan de preventieve sprekers. De correctieve
sprekers blijken sneller in ellipsen te spreken en
ze kunnen dat beter als gevraagd wordt om te
wisselen tussen ellipsen en zinnen. Ze blijken de
elliptische spreekstijl acceptabeler te vinden. Ze
zijn zich meer bewust van hun taalprobleem en
ze hebben betere executieve vaardigheden. De
vraag doet zich nu voor, aldus Ruiter, waarom
degenen die de elliptische spreekstijl willen en
kunnen gebruiken daadwerkelijk de REST therapie
nodig hebben. Vervolgonderzoek is nodig
om deze vraag te kunnen beantwoorden, en
Ruiter geeft een aantal mogelijke verklaringen
die enigszins speculatief zijn, maar zeker aanleiding
geven voor verder onderzoek. Een van de
conclusies van het proefschrift is, dat de generaliseerbaarheid
van de resultaten bevestigd moet
worden in een onderzoek met meer deelnemers,
maar niettemin heeft Ruiter op overtuigende
395

wijze laten zien dat de REST therapie zowel voor
Nederlandse correctieve sprekers als voor Nederlandse
preventieve sprekers met agrammatisme
een belangrijke positieve bijdrage levert aan het
omgaan met hun taalproductieproblemen.
396
Gerard W. Bol
Taalwetenschap, Rijksuniversiteit Groningen
Bibliografie
Faber-Feiken, J.F. & P.J. Links (2002).
Linguïstisch georiënteerde therapie. In:
H.F.M.Peters et al. (eds.), Handboek Stem-,
Spraak-, Taalpathologie, B9.3.1. Houten/Diegem:
Bohn, Stafleu & Van Loghum.
Ruiter, M., H. Kolk & Holtus, P. (2003).
Compensatoire strategietraining voor
chronisch agrammatisme na een beroerte:
Bevindingen pilotonderzoek. Stem-Spraaken
Taalpathologie 11, 192-199.
Schlenck C., K.J. Schlenck & L. Springer
(1995). Die Behandlung des Schweren Agrammatismus
– Reduzierte-Syntax-Therapie (REST).
Stuttgart: Thieme.
Springer, L., W. Huber, K.J. Schlenck & C.
Schlenck (2000). Agrammatism: Deficit or
compensation? Consequences for aphasia
therapy. Neuropsychological Rehabilitation 10,
279-309.
Boekbesprekingen
Anne Baker, Beppie van den Bogaerde,
Roland Pfau & Trude Schermer (red.). Gebarentaalwetenschap.
Een inleiding. Deventer: Van
Tricht uitgeverij, 2008. 328 blz. ISBN 90 77822
33 3. EUR 55,00.
Het boek Gebarentaalwetenschap (GTW) is een
bijzonder werk, niet alleen omdat het is geschreven
door Nederlandse toponderzoekers op het
gebied van de gebarentaal, maar ook omdat het
geen enkele concurrentie heeft te duchten: het
is het enige actuele studieboek hier te lande op
het gebied van de gebarentaalwetenschap. Dat
er een Engelstalige versie van GTW op stapel
staat wijst erop dat er ook internationale belangstelling
is voor dit boek en dat is waarschijnlijk
mede te danken aan de sterk cursorische opzet
ervan. De tekst van de hoofdstukken richt zich
duidelijk op studenten en niet op een publiek
van specialisten en de hoofdstukken worden
gevolgd door opdrachten, die tijdens de colleges
kunnen worden besproken.
Het boek bevat veertien hoofdstukken,
geschreven door de vier onderzoekers die de
redactie van GTW hebben gevoerd, en zeven
andere auteurs, waarmee het totale aantal schrijvers
op elf komt. GTW is de gebarentaalpendant
van Appel e.a. (red.) (2002) en heeft dan ook
een vergelijkbare structuur. De hoofdstukken
bestrijken niet alleen het hele terrein van de
grammatica, maar begeven zich ook op het
gebied van de taalverwerving, interactie en discourse,
taalvariatie, enzovoort. Elk hoofdstuk is
rijk geïllustreerd met afbeeldingen en bevat veel
voorbeelden, vooral uit de Nederlandse Gebarentaal,
maar ook uit meer dan twintig andere
gebarentalen. De hoofdstukken worden gevolgd
door een Samenvatting, een Zelftoets, Opdrachten
en een Verantwoording en verder lezen.
Hieronder wordt eerst kort de inhoud
besproken van elk hoofdstuk, met hier en daar
een kanttekening. Daarna volgen enkele slotopmerkingen.

Boekbesprekingen
Hoofdstuk 1. Gebarentalen als natuurlijke talen
(Anne Baker)
In dit inleidende hoofdstuk wordt het ruimtelijke
aspect van gebarentalen besproken. Vervolgens
gaat de auteur in op het gebruik van
gebarentalen in dovengemeenschappen. Daarna
wordt de relatie gelegd tussen gebarentaal en
gesproken taal. Ook komt de vraag aan de orde
welke universalia gebarentalen kennen en of zij
universalia delen met gesproken talen. Andere
onderwerpen in dit hoofdstuk zijn de verschillen
tussen gebarentalen, het transcriberen van deze
talen, en de taalkunde van gebarentalen.
Hoofdstuk 2. Psycholinguïstiek (Trude Schermer,
Roland Pfau)
Dit hoofdstuk begint met enkele algemene
beschouwingen over taal en hersenen. Vervolgens
wordt ingegaan op afasie bij dove gebarentaalgebruikers,
waarbij natuurlijk de constatering
belangrijk is dat alleen patiënten met een beschadiging
in de linkerhemisfeer belangrijke stoornissen
in hun gebarentaal vertonen. We zien bij deze
stoornis hetzelfde beeld als bij horende afatici die
een beschadiging in de linkerhemisfeer hebben.
Andere onderwerpen die ter sprake komen, zijn
de opslag en verwerking van gebaren, waarbij
vooral het multiple-componentmodel een rol
speelt, de rol van iconiciteit bij het onthouden
van gebaren, en versprekingen (slips of the hand).
Bij de bespreking van de relatie tussen vorm en
betekenis worden voorbeelden genoemd van
onomatopeeïsche woorden. Het woord slang bijvoorbeeld
zou met een s beginnen vanwege het
sissende geluid dat het dier maakt. Hoewel ik niet
ontken dat sommige woorden een onomatopeeische
oorsprong hebben, lijkt me dit bij slang niet
het geval te zijn. Dit woord is een ablautvorm
van slingeren, dat in het Germaans oorspronkelijk
zoiets als ‘kronkelend’ betekende. Met het sissende
geluid heeft die beginklank van slang dus niets
te maken, wel met de kronkelende bewegingen
die het dier maakt.
Hoofdstuk 3. Gebarentaalverwerving (Anne
Baker, Beppie van den Bogaerde, Sonja Jansma)
In dit hoofdstuk wordt besproken hoe kin-
deren een gebarentaal leren en welke stadia zij
daarbij doorlopen. Vervolgens is de aandacht
gericht op het leren van gebarentaal als tweede
taal. Daarbij zijn het vooral die elementen die
niet in gesproken talen voorkomen, die het de
tweedetaalverwerver moeilijk maken, zoals de
niet-manuele aspecten en het gebruik van de
grammaticale ruimte. Ten slotte wordt ingegaan
op tweetalige ontwikkeling in verschillende situaties
(dove kinderen van dove ouders, horende
kinderen van dove ouders, dove kinderen van
horende ouders).
Hoofdstuk 4. Interactie en discourse (Anne
Baker, Beppie van den Bogaerde)
Dit hoofdstuk begint met de vraag hoe
de communicatieve samenwerking verloopt in
gesprekken die in gebarentaal worden gevoerd.
Belangrijk zijn natuurlijk ook hier de conversationele
implicatuur, beurtwisseling, coherentie,
verschillende taalhandelingen, de informatiestructuur
in gebarenzinnen, en pragmatische
gepastheid.
Hoofdstuk 5. Constituenten en woordsoorten
(Anne Baker, Roland Pfau)
Het vijfde hoofdstuk begint met een uiteenzetting
van de verschillende constituenten waaruit
een gebarenzin kan bestaan. Deze komen
overeen met de constituenten die gesproken
talen kennen. Interessant is dat gebarentalen
de mogelijkheid kennen om adjectivische en
adverbiale informatie uit te drukken door middel
van een niet-manuele modificeerder. Dit is een
niet-manueel gebonden morfeem dat simultaan
met het gebaar wordt gerealiseerd. Door bijvoorbeeld
tegelijk met het gebaar voor huis de nietmanuele
modificeerder ‘tongpunt’ te gebruiken,
krijgt het gebaar een adjectivische markering op
morfologisch niveau (‘huisje/klein huis’). Een
adverbiale functie krijgen we door bijvoorbeeld
het gebaar voor doos (dat extra groot wordt
gearticuleerd) vergezeld te laten gaan van de
niet-manuele modificeerder ‘bolle wangen’ (heel
groot). Ook de structuur van constituenten komt
ter sprake, evenals het verschil tussen lexicale
gebaren en functiegebaren.
397

398
Hoofdstuk 6. Enkelvoudige zinnen (Roland
Pfau, Heleen Bos)
In dit zeer helder geschreven hoofdstuk
wordt de functie besproken van constituenten in
de enkel voudige zin: predicaten en hun valentie,
argumenten en adjuncten. Vervolgens komen
de volgen de onderwerpen aan de orde: semantische
en grammaticale rollen, gebarenvolgorde,
met aparte aandacht voor topicalisatie, zinstypen,
ontkennende en bevestigende zinnen, en
pronominalisa tie.
Hoofdstuk 7. Complexe zinnen (Roland
Pfau)
In dit hoofdstuk, dat volgens mij het moeilijkste
is van allemaal, komen diverse soorten
bijzinnen voorbij die deel kunnen uitmaken van
de complexe zin: complementzinnen, adverbiale
zinnen, en betrekkelijke bijzinnen. Vervolgens
komen de verschillende soorten gecoördineerde
zinnen voor het voetlicht. Een belangrijk verschil
met gesproken talen is dat het in gebarentalen
soms behoorlijk lastig is om vast te stellen
of we te maken hebben met een hoofdzin of
een ingebedde zin, omdat die laatste vaak geen
manuele markering bezit in de vorm van een
conjunctie en/of verandering van de woordvolgorde.
In gecoördineerde zinnen worden
vaak elementen weggelaten die hetzelfde zijn in
beide zinnen van de coördinatie. Het is me niet
duidelijk waarom hier niet wordt gesproken van
‘samentrekking’, maar van ‘equi-deletie’. Equideletie,
eigenlijk equi-NP-deletie is een term die
uit de klassieke transformationele grammatica
stamt en die betrekking had op de subject-NP
in de ingebedde zin, die gedeleerd kon worden
als hij coreferentieel was met een NP in
de hoofdzin (zie o.a. Crystal 2008). De term
wordt in het boven genoemde Appel e.a. (2002)
gebruikt voor, inderdaad, complexe zinnen met
een beknopte zin en niet voor weglating van
overeenkomstige constituenten in gecoördineerde
structuren.
Hoofdstuk 8. Lexicon (Trude Schermer, Rita
Harder)
Dit hoofdstuk gaat over de structuur van
Boekbesprekingen
het gebarenlexicon, de relatie tussen de vorm
van het gebaar en zijn betekenis, die arbitrair of
iconisch is, gebarenwoordenboeken, metaforen
en idioom, en betekenisrelaties. Bij dat laatste
onderwerp moeten we denken aan bijvoorbeeld
homonymie en polysemie.
Hoofdstuk 9. Woordvorming (Roland Pfau)
In dit hoofdstuk komt onder meer de geleedheid
van een gebaar aan de orde. Die geleedheid kan
op veel verschillende manieren tot stand komen,
bijvoorbeeld door een sequentieel proces toe te
passen. Door de beide gebaren voor slapen en
kamer samen te voegen, ontstaat het gebaar voor
slaapkamer (Nederlandse en Vlaamse Gebarentaal).
Geleedheid kan in gebarentaal echter ook
simultaan tot stand komen en daarmee hebben
we naast het verschil in modaliteit tussen gebarentalen
en gesproken talen, een verschijnsel te
pakken waarin beide talen wezenlijk verschillen,
hoewel simultaneïteit, zij het in veel mindere
mate, ook wel voorkomt in gesproken talen. Een
voorbeeld van een simultaan proces dat tot een
geleed woord leidt: de niet-manuele modificeerder
‘bolle wangen’ wordt tegelijk met het gebaar
voor bal gearticuleerd, wat dan ‘grote bal’ oplevert
(zie voor andere voorbeelden boven, bij de
bespreking van hoofdstuk 5). Ook aan de orde
komen samenstelling, derivatie, flexie (waaronder
tijd en aspect, congruentie, meervoudsvorming),
en incorporatie en classificatie, waarvan
niet duidelijk is of ze bij een van de eerste drie
fenomenen behoren.
Hoofdstuk 10. Fonetiek (Onno Crasborn, Els
van der Kooij)
Bijzonder helder geschreven is het hoofdstuk
over de fonetiek in het gebarentaalonderzoek.
In de fonetiek van gebarentaal houdt men
zich enerzijds bezig met de visuele perceptie van
gebarentaal en anderzijds met de fysieke eigenschappen
die een rol spelen bij de productie van
gebarentaal, zoals de spieren van de arm, hand
en vinger. De bewegingen die ontstaan doordat
de spieren in werking zijn gezet, kunnen op drie
niveaus beschreven worden. Er moet worden
aangegeven welke spier bij een gebaar betrokken

Boekbesprekingen
is en wat deze doet, in de tweede plaats welk
gewricht wat doet en in de derde plaats welke
delen van het lichaam welke activiteiten verrichten.
Ook is er in dit hoofdstuk aandacht voor de
notatiesystemen voor gebarentalen
Hoofdstuk 11. Fonologie (Els van der Kooij,
Onno Crasborn)
De fonologie van gebarentalen richt zich op
de verschillende bouwstenen (basiselementen)
waaruit een gebaar bestaat, welke invullingen
van die basiselementen betekenisonderscheidend
kunnen werken en welke regels de bouwstenen
van een gebaar kunnen ondergaan in de context
van andere gebaren. Ook het verschil tussen
foneem en allofoon komt aan de orde. Over de
condities waaronder we van allofoon mogen
spreken in gebarentalen, is minder bekend dan
in gesproken talen. Het voert te ver om hier dieper
op dit onderwerp in te gaan. In dit hoofdstuk
van GTW had van mij iets meer gezegd mogen
worden over het verschil met gesproken talen op
dit gebied.
Hoofdstuk 12. Taalvariatie en standaardisatie
(Trude Schermer)
Dit hoofdstuk gaat over onderwerpen als
dialect en standaardtaal, variatie in gebarentalen,
de status en erkenning van gebarentalen,
taalpolitiek en taalbeleid, en standaardisatie.
Hoofdstuk 13. Taalverandering en taalcontact
(Trude Schermer, Roland Pfau)
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de
geschiedenis van gebarentalen, families van
gebarentalen, veranderingen die zich in de loop
der tijd in deze talen voltrekken, en taalcontact.
Hoofdstuk 14. Tweetaligheid en educatie
(Beppie van den Bogaerde, Marjolein Buré,
Connie Fortgens)
Dit laatste hoofdstuk begint met een bespreking
van de tweetalige dovengemeenschap.
Daarna komen de geschiedenis van het dovenonderwijs
en het tweetalig onderwijs aan de
orde.
Een uitgebreid en uniek werk als Gebarentaalwetenschap
verdient natuurlijk veel meer aandacht
dan mogelijk is in beknopte besprekingen als
deze. Het boek is een belangrijke aanwinst voor
iedereen die studie maakt van gebarentalen.
Bovendien is het helder geschreven en de poging
om het werk geschikt en gebruikersvriendelijk te
maken voor studenten, is naar mijn mening zeer
geslaagd, niet alleen door die heldere stijl, maar
ook door de cursorische opzet van het geheel.
Het boek zal na vertaling ook internationaal
zijn weg wel vinden. Tot slot nog het volgende.
GTW wordt gebruikt voor studenten van zowel
universiteit als hogeschool. Voor sommige studenten
levert dit boek door de complexiteit van
de materie de nodige hoofdbrekens op. Dat valt
echter niet het boek te verwijten. Hier zal de
docent zich voor de taak gesteld moeten zien
om met extra uitleg en een goed werkboek zijn
leerdoelen te bereiken.
Schalkhaar, september 2009
Bibliografie
Jan Nijen Twilhaar 1
Appel, R., A. Baker, K. Hen geveld, F. Kuiken
& P. Muysken (red.) (2002). Taal en
taalwetenschap. Oxford: Black well.
Crystal, D. (2008). A dictionary of linguistics and
phonetics. Oxford: Blackwell.
1 Met dank aan Beppie van den Bogaerde voor
haar commentaar op de eerste versie van deze
bespreking.
399

Joke de Lange. Article omission in headlines and
child language: a proces sing approach. Utrecht: LOT,
2008. X + 305 blz. ISBN 90 78328 63 6. EUR
25,95.
Het is een bekend verschijnsel dat kinderen
bepaalde functionele elementen kunnen weglaten
in hun taaluitingen. Ook in sommige registers
in de taal van volwassenen is dit mogelijk.
Joke de Lange bestudeert in haar proefschrift
de omissie van lidwoorden bij taalverwervende
kinderen en in krantenkoppen. Tussen deze
verschijnselen blijken interessante overeenkomsten
te bestaan. Het doel van het proefschrift is
dan ook om een gemeenschappelijke verklaring
hiervoor te vinden. Er wordt met name gekeken
naar twee talen, het Nederlands en het Italiaans.
De verschillen tussen deze twee talen worden
verklaard met behulp van de verwerkinsgcapaciteit
(processing) van lidwoorden in deze talen.
De Lange laat op overtuigende wijze zien hoe de
verwerkinsgcapaciteit gemeten kan worden en
stelt hiervoor een nieuw model voor. Het proefschrift
bestaat uit vijf hoofdstukken, gevolgd
door een korte algemene conclusie.
In het eerste hoofdstuk, een algemene inleiding,
geeft De Lange een beschrijving van de
paradigma’s van lidwoorden in het Nederlands
en in het Italiaans. Het Nederlands beschikt
over veel minder vormen dan het Italiaans. Er
zijn slechts drie vormen in het Nederlands: het
bepaalde de voor mannelijke en vrouwelijke zelfstandige
naamwoorden in het enkelvoud en alle
zelfstandige naamwoorden in het meervoud, het
bepaalde het voor onzijdige zelfstandige naamwoorden
in het enkelvoud en het onbepaalde
een voor alle zelfstandige naamwoorden in het
enkelvoud. In het Italiaans daarentegen zijn er
maar liefst negentien verschillende vormen. Het
Italiaans onderscheidt zowel in het enkelvoud
als in het meervoud en zowel voor bepaalde
als voor onbepaalde lidwoorden mannelijke en
vrouwelijke vormen van het lidwoord. Daarnaast
beschikt het Italiaans ook over een delend
lidwoord en zijn er verschillende lidwoordsvor-
400
Boekbesprekingen
men voor zelfstandige naamwoorden die met
een klinker beginnen en zelfstandige naamwoorden
die met een medeklinker beginnen. Op
het eerste gezicht lijkt het dus moeilijker om een
lidwoord te produceren in het Italiaans. Maar
het feit het Nederlands minder verschillende
vormen van het lidwoord heeft, maakt ook dat
deze vormen meer ambigu zijn wat betreft hun
grammaticale functies dan de vormen van het
lidwoord in het Italiaans. Dit blijkt later van
belang te zijn in de analyse van De Lange.
In het tweede hoofdstuk wordt de psycholinguïstische
achtergrond geschetst. De Lange
presenteert een model voor de selectie van
lidwoorden dat gebaseerd is op modellen van
Levelt, Avrutin en Caramazza en collega’s. Het
model is bedoeld voor normale sprekers en
sprekers met een verminderde verwerkingscapaciteit,
voor de productie van lidwoorden onder
normale en speciale omstandigheden. In kindertaal
is er sprake van sprekers met een beperkte
verwerkingscapaciteit (omdat de hersenen van
kinderen nog niet volledig ontwikkeld zijn). Bij
het lezen van krantenkoppen gaat het om taalgebruikers
met een normale verwerkingscapaciteit,
die een beperkte tijd beschikbaar hebben
(krantenlezers scannen als het ware de inhoud
van de koppen en willen in zo kort mogelijke tijd
zo veel mogelijk informatie tot zich nemen).
In het derde hoofdstuk presenteert De Lange
de resultaten van haar eigen onderzoek. Als eerste
heeft ze een database samengesteld van krantenkoppen
uit Nederlandse en Italiaanse kranten.
Uit de analyse van deze krantenkoppen blijkt dat
lidwoorden in het Nederlands vaker worden
weggelaten dan in het Italiaans. Verder valt een
aantal andere zaken op: het weglaten van het
lidwoord wordt beïnvloed door 1) de positie
van het zelfstandig naamwoord (omissies doen
zich vaker voor aan het begin van de zin); 2) de
finietheid van het werkwoord (omissies treden
vaker op als er geen finiet werkwoord aanwezig
is); en 3) het gebruik van een voorzetsel (omissies
komen minder vaak voor als het zelfstandig
naamwoord direct volgt op een voorzetsel). Als

Boekbesprekingen
vervolg hierop heeft De Lange een experiment
uitgevoerd met 50 Nederlandse en 34 Italiaanse
krantenlezers. Er werd hun gevraagd een oordeel
te geven over krantenkoppen waarin het
lidwoord al dan niet werd weggelaten, in de
bovengenoemde contexten. De resultaten van
dit experiment bevestigen de bevindingen van
de database-analyse. Als laatste analyseert De
Lange de omissie van lidwoorden in longitudinale
spontane taaldata van vier Nederlandse en
vier Italiaanse kinderen in de leeftijd van 1;7 tot
3 jaar, van wie de gegevens afkomstig zijn van
de Childes database. Het blijkt dat Nederlandse
kinderen vaker het lidwoord weglaten dan Italiaanse
kinderen en dat het lidwoord vaker weggelaten
wordt aan het begin van de zin en als
er geen finiet werkwoord aanwezig is. Het zou
interessant geweest zijn om, net als in het geval
van de krantenkoppen, ook experimentele data
te hebben over de omissie van lidwoorden in
specifieke taalkundidige contexten, die de bevindingen
nog meer gewicht zouden kunnen geven.
Hoe dan ook, het weglaten van lidwoorden in
kindertaal vertoont sterke gelijkenissen met het
weglaten van lidwoorden in krantenkoppen, wat
duidt op een gemeenschappelijke oorzaak.
Een belangrijk gegeven wat betreft de omissie
van lidwoorden is dat deze facultatief is. Dit
suggereert dat omissie niet gestuurd wordt door
strenge grammaticale restricties of regels. Het
feit dat omissies ook in volwassen taal (zij het
in speciale registers) voorkomen bevestigt dit. In
hoofdstuk 4 gaat De Lange dan ook niet op zoek
naar een verklaring die gebaseerd is op de structuur
van lidwoorden en zelfstandig naamwoorden,
maar kijkt ze naar de verwerkingscapaciteit
die nodig is om een lidwoord te produceren.
Aangezien het niet aannemelijk is dat er een
verschil bestaat in de verwerkingscapaciteit van
de hersenen bij Nederlandse en bij Italiaanse
sprekers, moet dat betekenen dat de productie
van een lidwoord meer verwerkingscapaciteit
vraagt in het Nederlands dan in het Italiaans.
De Lange stelt nu een methode voor waarmee
de verwerkingscapaciteit op een objectieve wijze
gemeten kan worden. Deze is gebaseerd op een
methode die gebruikt is in Shannon & Weavers
Informatie Theorie. De selectie van een lidwoord
is het resultaat van een ‘competitiestrijd’ tussen
alle lidwoorden van de groep lidwoorden
in een taal. Hoe sterker de competitiestrijd,
hoe groter de onzekerheid en des te meer verwerkingscapaciteit
er nodig is om een bepaald
lidwoord te selecteren. De onzekerheidsgraad
wordt ‘entropie’ genoemd. Om zoals in het geval
van lidwoorden in het Nederlands en in het
Italiaans sets van ongelijke grootte met elkaar te
vergelijken is het nodig de relatieve entropie (of
de gemiddelde informatieve waarde van een element
uit een set) te berekenen. Deze geeft aan
hoe ver de eigenlijke entropie van de maximale
onzekerheidsgraad af ligt. Als er grote verschillen
zijn in de waarschijnlijkheidsverdeling van de
elementen, dan is de relatieve entropie laag. Hoe
hoger de relatieve entropie, des te moeilijker is
de selectie van een lidwoord en des te meer verwerkingscapaciteit
is er nodig. De Lange toont
met behulp van nauwkeurige berekeningen aan
dat de relatieve entropie van de lidwoordenset in
het Nederlands hoger is dan die van de lidwoordenset
in het Italiaans. Met andere woorden, de
selectie van een lidwoord kost meer inspanning
in het Nederlands dan in het Italiaans. De Lange
laat verder zien dat de methode van de relatieve
entropie ook de andere eerder genoemde
factoren die van invloed zijn op de omissie van
lidwoorden kan verklaren.
In het vijfde en laatste hoofstuk wordt het
model van De Lange toegepast op een andere
taal, het Duits. Dit is net als het Nederlands
een Germaanse taal, maar met een heel ander
lidwoorden-paradigma. Er worden drie geslachten
onderscheiden en ook de naamval wordt
aangegeven in het lidwoord. Sommige vormen
kunnen echter verschillende functies hebben en
er is dus niet een aparte vorm voor elke functie.
Een berekening van de relatieve entropie van
lidwoorden in het Duits toont aan dat die tussen
die van het Nederlands en die van het Italiaans
in ligt. Men kan zich afvragen waarom de resul-
401

taten van het Duits in een apart hoofdstuk zijn
ondergebracht. Aanvankelijk wordt ook niet
helemaal duidelijk waarom juist het Duits erbij
gehaald wordt. Dit neemt niet weg dat de analyse
van lidwoorden in deze taal precies past in
het door De Lange voorgestelde model en dat de
data dus relevant zijn voor het proefschrift en
juist meer waarde geven aan het model.
Het proefschrift van De Lange biedt een
waardevolle bijdrage aan de studie van kindertaal.
De link met de omissie van lidwoorden
in volwassen taal laat zien dat kindertaal niet
op zichzelf staat en dat afwijkingen gestuurd
worden door algemene principes die aan taal
ten grondslag liggen. Dit pleit ook voor een continuïteitshypothese
voor de ontwikkeling van
kindertaal naar volwassen taal. De aangetoonde
overeenkomsten en de gemeenschappelijke verklaring
vormen naar mijn mening een van de
verdiensten van het proefschrift. Een andere
verdienste is dat er een concrete methode voorgesteld
wordt om de verwerkingscapaciteit te
meten. In de taalverwervingsliteratuur wordt
deze term regelmatig gebruikt, maar vaak blijft
het dan bij een meer abstracte notie. Zowel het
bestuderen van heel verschillende domeinen van
de taal (kindertaal en krantenkoppen in volwassen
taal) als het gebruik van precieze wiskundige
berekeningen om een taalkundig verschijnsel te
verklaren, geeft het proefschrift een interdisciplinair
en daardoor origineel karakter. Met dit
originele onderzoek is De Lange erin geslaagd
om een bevredigend antwoord te vinden op de
door haar gestelde onderzoeksvragen.
nellekestrik@gmail.com
402
Nelleke Strik
Boekbesprekingen
Pieter Muysken. Functional categories. Cambridge:
Cambridge University Press, 2008 [Cambridge
Studies in Linguistics 117]. XXII + 297 blz.
2008. ISBN ISBN 0 521 61998 1 (Pb). BP 21,99.
Er zijn over functionele categorieën (voortaan:
F-cats) veel brandende vragen te stellen. Het
begint eigenlijk al met de definitie: hoe stellen
we vast of een bepaald element een F-cat
is of een L(exicale)-cat? Wat doen F-cats wat
L-cats niet doen, en andersom? Ook als we over
de definitiekwestie heen stappen (we hebben
immers wel een vaag idee: F-cats vervullen
“grammaticale functies” in plaats van iets te
“betekenen”; de Chinezen geven deze intuïtie
goed weer door F-cats en L-cats “lege” respectievelijk
“volle woorden” te noemen), kunnen we
gemakkelijk allerlei, niet minder fundamentele
vragen bedenken. Daar zijn algemene onder,
zoals: waar hebben we F-cats eigenlijk voor
nodig? en: vinden we dezelfde F-cats terug in
alle talen van de wereld?, en minder algemene,
zoals: vinden we de F-cats die we in het verbale
domein of dat van de zin aantreffen terug in het
nominale domein, al dan niet in vermomming?
en: Zit het verschil tussen “analytische” en “synthetische”
talen ’m wellicht in de manier waarop
ze de F-cats vorm geven?
Biedt Muyskens boek pasklare antwoorden
op deze vragen? Nee, dat niet. Maar na zorgvuldige
bestudering ervan hebben we wel een
veel beter idee van de manier waarop we deze
vragen moeten benaderen, al is het alleen al, om
maar weer bij de definitie te beginnen, omdat
Muysken aan de hand van heel veel details laat
zien dat het niet eenvoudig is een scheidslijn te
trekken tussen F-cats aan de ene en L-cats aan
de andere kant. Er is veeleer sprake van een
continuüm. Dat wisten we ergens wel, maar
Muysken maakt het heel concreet. Hij laat zien
(samengevat in een afbeelding op pagina 245)
dat het markeren van definietheid (het nominale
domein!) en finietheid (de zin!) het wezenskenmerk,
de kern, van het functionele systeem
vormt. Vanuit dat hart kunnen we in tenminste

Boekbesprekingen
vier richtingen stapsgewijs bij lexicale(re) categorieën
uitkomen. Zo komen we vanuit de kern
via congruentiemarkeerders, clitische pronomina,
sterke pronomina en classificeerders uit bij
het nomen en, om nog een voorbeeld te geven,
via tempusmarkeerders, hulpwerkwoorden van
aspect, modale hulpwerkwoorden en “restructuring
verbs” bij het werkwoord.
Wat Muysken ook op overtuigende wijze
laat zien is dat de F-cats elementen zijn met
eigenschappen die ze interessant maken vanuit
semantisch, syntactisch, fonologisch, lexicaal
en pragmatisch oogpunt. Hij verbindt hier de
conclusie aan dat het weinig zin heeft ze vanuit
slechts een van deze oogpunten te bestuderen.
Om echt inzicht te krijgen in de kenmerkende
eigenschappen van de F-cats moeten we ons
rekenschap geven van hun multidimensionale
karakter.
Het boek bestaat uit 18 hoofdstukken die,
met uitzondering van de inleiding en de conclusie,
zijn verdeeld in de volgende vier groepen:
grammatica, historische taalkunde, psycholinguïstiek
en taalcontact en tweetaligheid. In de
verschillende hoofdstukken wordt steeds vanuit
een andere invalshoek naar F-cats gekeken, met
de uiteindelijke bedoeling meer over de verschillende
dimensies van de F-cats te weten te
komen. De verschillende hoofdstukken richten
zich op de plaats van de F-cat in taaltypologie
(hoofdstuk 2), op de lexicale, morfologische en
fonologische kanten van de F-cat (3), de status
van de F-cat in pragmatiek en semantiek (4) en
in de (generatieve) syntaxis (5). De hoofdstukken
6 en 7 kijken naar de F-cat vanuit historisch
perspectief. Hoofdstuk 6 gaat in op het feit dat
vele elementen die wij kennen als F-cats zijn
ontstaan uit L-cats – via grammaticalisatie, een
proces dat door Muysken wordt gedefinieerd als
“the recruitment, across time, of lexical elements
for grammatical purposes” (p. 73). Ter onderstreping
van zijn pleidooi voor een multidimensionale
aanpak van de F-cats maakt Muysken aan
de hand van verschillende voorbeelden duidelijk
dat grammaticalisatie een proces is dat invloed
heeft op alle aspecten van de elementen in kwestie
– hun fonologische vorm, hun betekenis, hun
grammaticale status, etc.: op al deze vlakken zien
we een ontwikkeling van (relatief) complex naar
(relatief) simplex, van (relatief) flexibel naar
(relatief) star. Hoofdstuk 7 gaat over reconstructie
(met name het Proto-Indo-Europees). Het is
een van de mooiste hoofdstukken uit het boek.
Hier blijkt dat niet van alle F-cats met zekerheid
kan worden gezegd dat ze zijn ontstaan door
grammaticalisatie. Muysken laat zien dat categorieën
als pronomina en geslachtsmarkeerders
uiterst stabiel zijn. Hij concludeert dat F-cats die
tot een paradigma behoren (zoals pronomina)
eerder stabiliteit te zien geven dan andere. We
leren bovendien dat het nominale domein in de
loop van de ontwikkelingen die van het Proto-
Indo-Europees ebben geleid tot de Indo-Europese
talen zoals we ze nu kennen veel stabieler is
geweest dan het verbale.
Hoe zit het (hoofdstuk 8) met de F-cats
(tegenover de L-cats) in de productie van spraak
(bijvoorbeeld bij versprekingen)? Is er op hersenscans
verschil te zien, bijvoorbeeld in lokalisatie?
Wat leren we over F-cats als we kijken
naar eerste en tweede taalverwerving, tweetaligheid
en taalontwikkeling (hoofdstuk 9)? En
wat als we kijken naar afasie (10), taalverval
(11), gebarentaal (12), code-switching (13), de
leenbaarheid van woorden (14), creolisering
(15), mengtalen (16) en de gesimplificeerde
taal gericht tot buitenlanders (17)? Door F-cats
vanuit al deze verschillende invalshoeken te
bestuderen is het boek een uitermate boeiende
en vaak originele zoektocht geworden naar het
wezen van de F-cat. Vaak eindigt een hoofdstuk
met een “mixed picture”: er is verschil tussen
L-cats en F-cats, maar er zijn altijd wel een paar
factoren die het beeld verstoren. Muysken windt
er ook geen doekjes om dat we soms gewoon
niet genoeg weten om verregaande conclusies
te trekken. Zo vinden we als we naar neurolinguïstische
studies en naar versprekingen kijken
wel verschil tussen L-cats en F-cats, maar ligt
dat uitsluitend aan het verschil tussen F en L,
403

of spelen andere factoren, zoals frequentie en
woordlengte misschien (ook) een rol? Ook uit
het hoofdstuk over gesimplificeerde taal gericht
tot buitenlanders blijkt dat er meer onderzoek
nodig is. Het is duidelijk dat simplificatie het
F-domein treft: lidwoorden en koppelwerkwoorden
worden vaak weggelaten, net als subjectpronomina,
en infinitieven verschijnen waar we
finiete vormen verwachten, etc. Aan de andere
kant is er erg veel verschil in simplificatie tussen
verschillende talen. Het aardige is dat sommige
soorten simplificatie (zoals het gebruik
van niet-finiete in plaats van finiete vormen)
als onbeleefder worden ervaren dan andere,
wat de these betreffende het multidimensionale
karakter van de F-cat alleen maar versterkt. Het
hoofdstuk over de mengtalen is ook daarom
interessant omdat de mix een duidelijk bewustzijn
van het verschil tussen L-cats en F-cats
laat zien (in Spaans Romani, bijvoorbeeld, zijn
alle L-elementen Romani en alle F-elementen
Spaans): het bevestigt het idee dát er verschil is
tussen L en F, maar het brengt ons interessant
genoeg niet veel dichter bij een antwoord op de
vraag wàt dat verschil dan precies is.
Jammer genoeg zijn de hoofdstukken erg
kort. Juist als je de smaak te pakken hebt, loopt
het hoofdstuk alweer ten einde en beginnen we
aan een nieuw. Muysken zegt het zelf al in de
inleiding, in plaats van een boek met 18 hoofdstukken
hadden materiaal en onderwerp ook 18
monografieën gerechtvaardigd. Toch is het boek
in de meeste hoofdstukken sterk exploratief van
karakter. Het staat vol met uiterst informatieve
tabellen, vaak samengesteld op basis van informatie
uit een veelheid aan bronnen (hier zit heel
veel werk in, denk ik). Het is heel plezierig om
al deze informatie bij elkaar te hebben in één
boek.
Het laatste hoofdstuk van het boek bevat
niet alleen een goede samenvatting en een uitwerking
van het pleidooi voor een multidimensionale
aanpak, maar ook een aantal speculaties
betreffende de F-cats vanuit een evolutionair
gezichtspunt. Ook in dit hoofdstuk komen we
404
Boekbesprekingen
een aantal interessante ideeën tegen, die richting
kunnen geven aan toekomstig onderzoek. Een
ervan is het idee dat de F-cats vooral als doel
hebben “syntactic processing” in goede banen te
leiden. Muysken haalt Willem Levelt aan die de
syntaxis “the poor man’s semantics” genoemd
heeft en de fonologie “the poor man’s phonetics”:
de syntaxis zorgt voor orde in de potentiële
chaos van de semantische rollen, zoals de fonologie
systeem aanbrengt in de duizelingwekkende
articulatorische werkelijkheid. Muysken
suggereert vervolgens dat we de F-cats wellicht
moeten zien als “the poor man’s lexicon”: de
F-cats vormen dat deel van het lexicon, dat zorg
draagt voor een soepel verloop van “morphosyntactic
patterning” (p. 252).
Al bij al maken de rijkdom aan informatie en
de veelheid aan stimulerende ideeën dit boek tot
een goed boek.
Rint Sybesma

Boekbesprekingen
Mieke Trommelen. Buitenkrachten, binnenkrach-
ten. De Utrechtse taalkunde 1979-1989. Utrecht:
Matrijs, 2008. 208 blz. ISBN 90 5345 369 8.
EUR 19,95.
Wie het boek van Mieke Trommelen Buitenkrachten,
binnenkrachten. De Utrechtse taalkunde 1979-
1989 (BB) vluchtig doorbladert, wordt meteen
getroffen door het grote aantal foto’s. Daarop
staan o.a. gebouwen van taalkundige afdelingen
van de Utrechtse Universiteit op verschillende
tijdstippen, maar vooral hun bewoners, Utrechtse
taalkundigen, vaak dezelfden, nogal eens met
een glas in de hand bij feestelijke gelegenheden,
soms achter vergadertafels of staand op spreekgestoelten.
Het boek roept door deze aankleding
associaties op met het soort historiserende boeken
dat door scholen, bedrijven of ziekenhuizen
bij jubilea wordt uitgegeven. Deze associaties
zijn in zoverre terecht, dat BB zowel de “leve
wij!”-stemming als de aandacht voor anekdotiek
uitstraalt die ook dit soort boeken kenmerkt: de
lezer kan genieten van lichtvoetige persoonlijke
herinneringen en huiselijke details over b.v. het
koffieapparaat of de sjoelbak in de kantine.
Maar terwijl in gedenkboeken van scholen
of ziekenhuizen doorgaans ook foto’s staan van
de zaken waar het werkelijk om gaat -je ziet b.v.
welgevulde klaslokalen resp. ziekenzalen- ontbreken
in BB beelden van het echte taalkundige
werk: we zien geen docerende of onderzoekverrichtende
docenten, geen studenten in college-
of tentamenzalen, etc. Over dit echte werk
gaat BB dan ook niet; in die zin zijn de foto’s
representatief en is de ondertitel “De Utrechtse
taalkunde 1979-1989” niet helemaal passend.
Het boek gaat wel over Utrechtse taalkundigen,
althans over een deel van hen: een grotendeels
generatief-georiënteerde, nauw samenwerkende
en bestuurlijk extreem actieve groep, en over
hun feitelijke bestuurlijke werkzaamheden. Het
gaat vooral om een viertal personen: Cohen,
Schultink, De Haan en Zonneveld. Dat BB geen
enkele overlap vertoont met een (nog ongepubliceerd)
werk over de geschiedenis van het
Utrechtse Instituut voor Duitse Taal- en Letterkunde,
waarin toch heel wat “Utrechtse taalkunde
1979-1989” ter sprake komt, komt geheel
voor rekening van deze scherpe voorselectie. 1
Het bestuurlijke werk aan de Nederlandse
universiteiten stond in de bewuste periode vrijwel
geheel in het teken van een drietal van
bovenaf opgelegde maatregelen: de Voorwaardelijke
Financiering (VF) in 1979, de Taakverdeling
en Concentratie (TVC) in 1982 en de Selectieve
Krimp en Groei (SKG) in 1986. Dit zijn in
Trommelens terminologie de “buitenkrachten”
die op de Utrechtse taalkunde inwerkten, en
die de achtergrond vormen voor de keuze van
het decennium 1979-1989. Het begrip ‘buitenkrachten’
en zijn tegenhanger ‘binnenkrachten’
zijn, zoals in hoofdstuk 1 wordt uiteengezet,
gebaseerd op het gedachtegoed van de wetenschapsfilosoof
Schuster, die ontwikkelingen in
wetenschappelijke gemeenschappen toeschrijft
aan zowel factoren binnen de gemeenschap zelf
1 Zie Vonk en Peeters (2007). Het accent op
bestuurlijk werk vloeit voort uit de hierna vermelde
probleemstelling van BB. Op p. 14-15 wordt de
beperking tot “theoretische taalkunde” geëxpliciteerd
en gemotiveerd, waarbij “theoretische taalkunde” wordt
geïdentificeerd met “generatieve taalkunde”. Deze
beperking wordt niet steeds consequent doorgevoerd,
wat soms tot referentiële onduidelijkheden en
onheldere aanduidingen als “(generatieve) taalkunde”
leidt. De actieve groep die feitelijk centraal staat bevatte
ook andersoortige taalkundigen (b.v de foneticus
Cohen) en ging regelmatig (strategische) allianties
aan met taalkundigen van niet-generatieve signatuur.
Dat de Duitse taalkunde geheel ontbreekt wordt
gemotiveerd in een voetnoot op p.41, maar daarin
is ten onrechte sprake van slechts één taalkundige
medewerker; er waren er vier; zie Vonk en Peeters
2007: 309).
405

als aan maatschappelijke factoren daarbuiten. 2 , 3
BB is ontstaan als deelproject van het NWOonderzoek
“Rem of stimulans? De institutionele
inbedding van de geesteswetenschappen”; het
samenspel van buiten- en binnenkrachten vormt
daarom het centrale thema van het boek.
Van de genoemde buitenkrachten hadden de
laatste twee, TVC en SKG, zonder meer negatieve
gevolgen: het waren bezuinigingsmaatregelen.
Ook de VF kon negatief uitpakken: een groot
deel van de voorheen vrij (althans zonder overheidsbemoeienis)
te besteden onderzoekstijd van
wetenschappers werd nu alleen toegekend na
groepering tot grotere eenheden, interne beoordeling,
en uiteindelijk externe goedkeuring,.
De binnenkrachten zijn in BB de krachten
die de Utrechtse taalkundigen zelf mobiliseerden
bij hun bestuurlijke en organisatorische werk.
2 Henk Schultink (p.c.) maakte mij attent op
een cruciale maar in BB niet vermelde “kracht”
(mogelijk doordat hij een tussenpositie tussen
“binnen” en “buiten” inneemt): de rol van NWOmedewerker
en taalkundige Hans Smits als “grote
inspirator van Toon Cohen” en als ijveraar bij
NWO ten gunste van de taalwetenschap.
3 Het model van Schuster (1995) wordt
gepresenteerd als een explicitering van Kuhns
wetenschapsvisie (p.11). Bij Kuhn zouden de
binnenkrachten echter gebonden zijn aan het
heersende (en als enige succesvolle) paradigma.
BB is op dit punt ambivalent (zie ook noot
1). Enerzijds wordt de generatieve benadering
als “het” hedendaagse theoretisch-taalkundige
paradigma gepresenteerd (opvolger van het
eerdere structuralistische paradigma), anderzijds
is er geen sprake van het Kuhniaanse beeld
van één inhoudelijk succesvol paradigma, terwijl
andere paradigma’s aan anomalieën te gronde
(zijn ge-)gaan. De binnenkrachten die volgens
BB de (grotendeels) generatief-taalkundige groep
succes brachten moeten dan ook niet zonder meer
gelijkgesteld worden aan wat normaliter met
“wetenschapsinterne factoren” wordt aangeduid.
De in BB feitelijk besproken binnenkrachten
zijn voornamelijk wetenschapsexterne factoren
die werkzaam zijn binnen de gemeenschap
van wetenschappers. De buitenkrachten zijn
wetenschapsexterne factoren die van buiten op
deze gemeenschap inwerken.
406
Boekbesprekingen
De stelling die Trommelen verdedigt is dat dankzij
deze binnenkrachten de Utrechtse taalkunde
(let wel: in feite slechts het besproken deel daarvan)
“groter en sterker dan daarvoor […] uit de
confrontatie met de ‘buiten-wereld’ gekomen” is
(p.169). Dit wordt voornamelijk afgemeten aan
de positieve resultaten van een zeer hoge organisatiegraad,
eerst in VF-programma’s, later in het
onderzoeksinstituut voor Taal en Spraak OTS,
(na fusie voorzien van het voorvoegsel “Utrecht
Institute of Linguistics”: UiL-OTS), dat vervolgens
het voortouw nam bij de oprichting van
de Landelijke Onderzoekschool Taalwetenschap
(LOT). Dankzij deze hoge organisatiegraad traden
de Utrechtse taalkundigen bij elke maatregel
als eersten met goed-ogende, op de toekomstige
situatie vooruitlopende plannen naar buiten.
Door deze voorsprong ontsprongen zij de dans
bij veel bezuinigingen en scoorden zij voortdurend
hoog bij het binnenhalen van geld (en dus
formatieplaatsen), zowel uit de eerste als uit de
tweede en derde geldstroom.
Trommelen behandelt de “krachten” in
afzonderlijke hoofdstukken. Na een kort inleidend
hoofdstuk volgt het hoofdstuk “Generatieve
Taalkunde”. Centraal daarin staat de introductie
van deze benadering in Nederland, en speciaal in
Utrecht, in de jaren ‘60. Utrecht werd de Nederlandse
plaats waar deze stroming, onder de stimulerende
leiding van hoogleraar Algemene Taalwetenschap
Schultink, al vroeg een sterke bloei
doormaakte. Een hecht samenwerkende groep
jonge stafleden stortte zich met groot enthousiasme,
rijkdom aan initiatieven en organisatorisch
talent op onderzoek en onderwijs binnen het
generatieve kader. De rest van BB is eigenlijk één
grote illustratie van hoe de toen ontstane binnenkrachten
in latere stadia doorwerkten.
De hoofdstukken 3, 4 en 6 bespreken de buitenkrachten
VF, TVC en SKG. Uitvoerig en soms
erg technisch-ambtelijk worden de ministeriële
maatregelen en hun weerslag op de Utrechtse
Letterenfaculteit uiteengezet. Al deze maatregelen
moesten in eerste instantie door de universiteiten
zèlf worden geconcretiseerd. Dat hield

Boekbesprekingen
feitelijk in dat wetenschappers elkaar de maat
moesten nemen, en in de laatste twee gevallen
zelfs voor ontslag of reallocatie moesten voordragen.
Bij de TVC ging het om opheffing van
hele studie-onderdelen. Zo verdween aan de
Utrechtse letterenfaculteit een flink aantal studierichtingen,
o.a. Klassieke Talen, Slavisch, Scandinavisch
en Archeologie. Bij de SKG werd het
aantal afstudeerrichtingen sterk ver minderd en
op het wetenschappelijk personeel werd conform
een “overall (re-)organisatieplan” (p.121) stevig
gekort.
Ook wie dit soort maatregelen niet aan den
lijve heeft ondervonden zal het niet moeilijk
vallen, zich voor te stellen tot welke onverkwikkelijkheden
en menselijke ellende ze aanleiding
zijn. In Trommelens verhaal overheerst echter
het positieve geluid van het strategische succes
van de taalkundige groep die zij bespreekt. Uit
alle maatregelen komen zij goed tevoorschijn.
Hun VF-programma’s werden landelijke paradepaardjes.
Bij de TVC bleven zij ongedeerd;
bovendien werd in de nasleep ervan door hen
de kiem gelegd voor het OTS (over deze laatste
ontwikkeling gaat hoofdstuk 5). Bij de SKG
werden zij niet gespaard, maar daar stond een
grootse compensatie tegenover: zij namen bij
de eruit voortvloeiende impuls voor landelijk
opgezet AIO-onderwijs het voortouw, hetgeen
flink wat financiële injecties opleverde. Zo werd
het LOT vanuit het Utrechtse OTS opgezet (over
deze laatste ontwikkeling gaat hoofdstuk 7).
Dit alles kon gebeuren dankzij de in deze groep
gebundelde binnenkrachten: talent voor creatief
inspelen op de landelijke ontwikkelingen, strategisch,
soms zelfs machiavellistisch opereren op
alle bestuursniveaus, handig netwerken en het
aangaan van slimme allianties. Wat op p. 13 nog
als een “paradox” en tevens als centrale onderzoeksvraag
wordt gepresenteerd (hoe was zoveel
succes mogelijk ondanks negatieve buitenkrachten?)
wordt zo meer en meer verklaarbaar.
Hoofdstuk 8 vat deze ontwikkeling bondig
samen. De toon is hier openlijk juichend. Vooral
het OTS wordt als een gouden greep gepresen-
teerd: “Martin Luther King had “a dream”. Hans
Wiegel sprak van “een spannend jongensboek”.
In Utrecht ontstond uit een beetje van beide het
OTS” (p.174). Het succes van dit voor tegenwerking
onkwetsbare instituut was onomkeerbaar.
Aan de “stroomversnelling van fortuinlijkheden”
(p. 169) lijkt geen einde te komen.
Hoofdstuk 9 “Een vergelijking met Leiden”,
toegevoegd omdat zo “de Utrechtse ontwikkelingen
nog beter geëvalueerd kunnen worden”
(p.175), bevestigt dit beeld. De Leidse generatieve
taalkunde was niet zo blijvend succesvol als
de Utrechtse, en dat had volgens Trommelen te
maken met het ontbreken van een “taalkundig
onderzoeksinstituut in eigen huis” (p. 194), een
Leidse pendant van het OTS.
Al met al is BB een veel breder-opgezet en
pretentieuzer boek dan de gelegenheidswerkjes
waar ik het in het begin mee vergeleek. Toch
neem ik die vergelijking niet terug. Het boek
heeft namelijk een hybride karakter: leuk verhaal
èn wetenschapshistorische analyse. Door alle,
soms grappige, details over personen en hun
onderlinge verhoudingen laat het zich, zeker als
je de tabellen en technisch-beleidsmatige details
overslaat, wel degelijk enigszins lezen op de wijze
van Het Bureau van Voskuil, of eventueel van een
epos over een paar “handige jongens” (p. 174).
Het is dan wel zaak de -in overvloed aanwezigevoetnoten
niet over te slaan; daarin staan de
smeuïgste details. Trommelen gunt haar lezers dit
eenvoudige vermaak gaarne. Zelfs als een sterk
verhaal (over de vermeende gretigheid waarmee
de Leidse taalkundige Stutterheim “alle structuralisten
door de modder” haalde, p. 178) achteraf
niet blijkt te kloppen, wordt het vermeld. 4
4 De verteller van dit verhaal (tevens degene die
het later corrigeerde), Joop van der Horst, blijkt
op meer punten een onbetrouwbare bron. Zie
Noordegraaf (2009) voor een weerlegging van
Van der Horsts bewering, geciteerd in BB op p.
179, dat de eerste Leidse colleges Generatieve
Taalkunde tegen het verbod van Stutterheim in in
het verborgene gegeven werden.
407

408
Beoordeeld als verhaal over klein stukje
geschiedenis van het “taalkundig bedrijf” vind
ik BB een informatief, onderhoudend en goed
gecomponeerd en geschreven boek. 5 Wel heb ik
moeite met de ééndimensionaal-positieve toon,
die niet in overeenstemming is met het feit dat,
zoals eerder opgemerkt, tengevolge van de opgelegde
maatregelen het behandelde decennium
voor de Nederlandse universitaire bevolking
een zeer zware tijd was. Naar mij van Utrechtstaalkundige
zijde verzekerd is, was er ook daar,
naast alle successen, sprake van een traumatische
periode. Trommelen verzwijgt de pijnlijke
zaken niet geheel, maar verstopt ze nogal eens
in voetnoten; haar formuleringen zijn bovendien
vaak indirect of verhullend, soms zelfs bagatelliserend
(p.135). Het m.i. meest cynische voorbeeld
betreft het gedwongen ontslag van een
hoogleraar Spaanse taalkunde (specialist in syntaxis),
tengevolge van een nieuw-bedachte verdeling
van vakonderdelen over de verschillende
leerstoelen. Trommelen spreekt hier neutraal
van “een probleem bij Spaans” (p.131). Syntaxis
moest exclusief aan ATW gekoppeld worden,
waar N.B. op dat moment een vacature was. In
een voetnoot wordt vervolgens terloops en zonder
enig commentaar onthuld dat korte tijd later
de verdeling eenvoudig weer werd losgelaten, en
nog wel via een dubbelvertegenwoordiging van
syntaxis. 6
Als wetenschapshistorische analyse van binnenen
buitenkrachten is BB adequaat (maar zie
de opmerkingen in noot 1 t/m 3), maar minder
opzienbarend dan wordt gepretendeerd. Het
gehanteerde model van Schuster laat expliciet
5 Jammer genoeg staan er in BB wel wat taalfouten.
Ook kloppen niet alle detailfeiten over de
Nederlandse taalkundige situatie.
6 Op p. 56 wordt (in een voetnoot) vermeld dat deze
hoogleraar de taalkunde gedesillusioneerd verliet.
De erop volgende opmerking dat ze daarna nog
successen als schrijfster boekte, maakt het verhaal
niet minder cynisch, eerder meer.
Boekbesprekingen
ruimte voor de mogelijkheid dat negatieve buitenkrachten
gecompenseerd worden door positieve
binnenkrachten. Wie de Nederlandse ontwikkelingen
in het onderwijs, maar ook daarbuiten,
van de laatste decennia ook maar enigszins heeft
gevolgd, heeft vrijwel overal het patroon zien
terugkeren van bezuiniging via herstructurering.
Steeds leidt dit ertoe dat er naast verliezers
ook winnaars zijn: degenen die handig inspelen
op de opgelegde herstructureringen. Van een
op te lossen “paradox” is hierbij geen sprake.
Het Utrechts-taalkundige verhaal is gewoon een
instructief voorbeeld van een bekend patroon.
Bibliografie
Els Elffers
Noordegraaf, J. (2009). ‘Ariane ondergronds?’
Metaal. Tijdschrift voor Leidse neerlandici, nr.1
(afscheidsnummer Ariane van Santen), 7.
Schuster, J.A. (1995). The scientific revolution.
An introduction to the history and philosophy
of science. University of New South Wales.
Vonk, F. & W. Peeters (2007). In beDEKte termen.
Een biografische en instituutsgeschiedenis
van het Instituut Frantzen voor Duitse Taal- en
Letterkunde. Documenten, foto’s, anekdotes en
meningen. Doetinchem/Utrecht. Ongepubliceerd.

Boekbesprekingen
Rolf H. Bremmer Jr. An Introduction to Old
Frisian. History, Grammar, Reader, Glossary. Amsterdam/Philadelphia:
Benjamins, 2009, IX + 237
blz. ISBN 9027232557. EUR 160,00.
De internationale positie van de frisistiek is altijd
in belangrijke mate bepaald geweest door de studie
van het Oudfries. Cultuurhistorisch en linguistisch
is het Oudfries buitengewoon interessant.
Ook de afgelopen decennia is er een aantal
belangwekkende onderzoeksresultaten gepubliceerd.
Een goede indruk van recente onderzoeksthema’s
geven de drie artikelenbundels
Bremmer, Van der Meer & Vries (red.)(1990),
Bremmer, Johnston & Vries (red.) (1998) en
Bremmer, Laker & Vries (red.) (2007). Opvallend
hierbij is dat de linguïstische bijdragen in de eerste
twee bundels sterk ondervertegenwoordigd
zijn, terwijl dit in de laatste uitgave niet meer
het geval is. Juist op het terrein van de studie
van de Oudfriese taalkunde liggen er nog wel
een paar wensen. Een zo’n wens is de totstandkoming
van een Oudfriese grammatica die zowel
de klankleer, als de morfologie en de syntaxis
bestrijkt. Het hiervoor benodigde vooronderzoek
kan worden gestimuleerd door een tot nu toe
ontbrekende moderne inleiding in de Oudfriese
taalkunde. Het is buitengewoon verheugend dat
Rolf Bremmer met de recente publicatie van zijn
An Introduction to Old Frisian (verder IOF) in deze
lacune heeft voorzien.
IOF is zo opgezet dat het, als eerste kennismaking
met het Oudfries, studenten inzicht
verstrekt in de variëteit aan tekstgenres en
verschijningsvormen van het Oudfries, en hen
in staat stelt zelfstandig teksten te lezen. De
kern van het boek bestaat uit vier hoofdstukken
grammatica (fonologie (Ch. II), morfologie (Ch.
III), lexicologie (Ch. IV) en syntaxis (Ch. V)),
een hoofdstuk waarin de dialectvariatie binnen
het Oudfries wordt beschreven (Ch. VI), en een
bloemlezing van een twintigtal teksten en tekstfragmenten
die beoogt een beeld te geven van
de schriftelijke overlevering van het Oudfries.
De verstrekte grammaticale informatie (inclusief
de dialectkenmerken), het verklarend notenapparaat
dat de teksten vergezelt, en een glossarium
moeten studenten in staat stellen deze
teksten te lezen. IOF begint met een algemene
historische inleiding waarin de noodzakelijke
achtergrondinformatie wordt verschaft over de
geschiedenis van de Middeleeuwse Friezen, hun
geschriften, de taal en het bereik van de studie
van het Oudfries (Ch. I). In een apart hoofdstuk
bespreekt Bremmer nog twee problemen die het
nodige stof hebben doen opwaaien: de periodisering
van het Oudfries en de relatie tussen het
(Oud-)Fries en het (Oud-)Engels (Ch. VII). Een
bibliografie en een index met woorden die in de
grammatica-hoofdstukken voorkomen, completeert
het geheel.
In de grammatica-hoofdstukken geeft IOF
een goed overzicht van de beschikbare kennis.
Die kennis is weliswaar eenzijdig (veel klankleer
en morfologie, en weinig syntaxis), maar dat is nu
eenmaal de stand van zaken van het vakgebied.
Het hoofdstuk over de klankleer beperkt zich niet
tot een synchrone beschrijving, maar geeft ook
inzicht in de Ingvaeoonse klankveranderingen
vanuit het Westgermaans en de specifiek (Proto-)
Friese klankveranderingen. De Oudfriese morfologie
wordt enigszins verrassend verdeeld over
twee hoofdstukken. In Ch. III komen onder de
titel Morphology: the inflections of Old Frisian morfosyntactische
categorieën en flectieverschijnselen
aan de orde. Afleidings- en samenstellingsverschijnselen
worden behandeld in een hoofdstuk
dat als hoofdtitel Lexicology draagt, en waarin ook
aandacht wordt geschonken aan leenwoorden in
het Oudfries (Ch. IV). Het gaat bij de behandelde
leenwoorden meestal niet om directe ontlening,
maar om leenwoorden die geërfd zijn uit de
(West-)Germaanse periode, en in dat opzicht is er
geen principieel verschil met het grootste deel van
het Oudfriese vocabulair. Het hoofdstuk over de
syntaxis geeft geen beschrijving van de (niet bijster
florissante) stand van zaken op dit deelgebied,
maar beperkt zich tot een aantal syntactische
verschijnselen die moeilijkheden kunnen geven
bij het lezen van teksten.
409

410
De schriftelijke overlevering van het Fries
begint goed op gang te komen zo ongeveer in het
derde kwart van de dertiende eeuw. Vanaf het
begin is er sprake van dialectvariatie. De oudste
manuscripten zijn geschreven in een variant
van het Fries die ten oosten van de rivier de
Lauwers voorkomt. Later komen daar Westerlauwers
Friese teksten bij. Deze varianten worden
respectievelijk aangeduid als Oudoostfries
en Oudwestfries. Beide dialecten kunnen nog
weer verder worden opgesplitst. In IOF wordt
de taalkundige beschrijving van het Oudfries
in de hoofdstukken II-V in hoofdstuk VI aangevuld
met een beschrijving van de taalkundige
eigenschappen van deze verschillende Oudfriese
dialecten. Zo geeft IOF een goed beeld van de
huidige kennis van taalkundige eigenschappen
van het Oudfries.
In zijn inleidend hoofdstuk beperkt Bremmer
zich tot het geven van de meest noodzakelijke
achtergrondinformatie. Een aantal intrigerende
thema’s uit de studie van het Oudfries
worden daardoor niet behandeld, of slechts even
aangestipt. Zo vind ik het jammer niets te horen
over de vraag of de hedendaagse bewoners van
de Friese gebieden eigenlijk wel rechtstreekse
afstammelingen zijn van de ‘Romeinse’ Friezen,
dat wil zeggen van de Friezen waarvan sprake
is in de Romeinse bronnen uit de eerste eeuwen
van onze jaartelling. Onderwerpen die Bremmer
wel aanstipt, maar waar ik wel wat meer over
had willen lezen zijn verder de vraag waarom de
genres van de overgeleverde teksten zo beperkt
zijn (vooral rechtsteksten in de volkstaal) en
waarom er verzamelingen van rechtsteksten werden
aangelegd. Intrigerend vind ik ook nog steeds
de vraag waarom het Fries vanaf 1400 volledig
verdwenen is uit de Groninger ommelanden. Dat
kan niet alleen het gevolg zijn van het verdwijnen
van het Fries als schrijftaal, want dat heeft
in Friesland ook plaatsgevonden. Er zijn twee
thema’s die Bremmer belangrijk genoeg vindt om
uitvoeriger te behandelen: de periodisering van
het Oudfries en de relatie tussen het (Oud-)Fries
en het (Oud-)Engels (Ch. VII).
Boekbesprekingen
Traditioneel wordt voor de taal van de oudste
Friese manuscripten van ca 1200 tot ca 1550
de term ‘Oudfries’ gebruikt. Met deze benaming
voor de taal uit die periode loopt het Fries fors
uit de pas met de andere Westgermaanse talen.
Meestal laten onderzoekers de Oudhoogduitse,
Oudengelse, Oudsaksische en Oudnederlandse
periode reeds eindigen voor 1200 of zelfs 1100.
Het verbaast daarom niet dat de benaming ‘Oudfries’
voor de taal van de allervroegste Friese
schriftelijke overlevering al wel meer dan een
eeuw onderwerp van debat is geweest. Opmerkelijk
genoeg spelen taalkundige eigenschappen
in dat debat nauwelijks een rol, laat staan dat
taalvergelijkende criteria worden gehanteerd.
Recentelijk is op taalkundige gronden de stelling
verdedigd dat de term Oudfries beter vervangen
kan worden door de aanduiding Middelfries, een
stelling die overigens onmiddellijk weersproken
werd. 1 Deze discussie laat op zijn minst zien dat
de in het oudste Fries geïnteresseerde de term
Oudfries met de nodige voorzichtigheid en liefst
scepsis dient te benaderen. Bremmer besteedt in
IOF dan ook terecht aandacht aan deze periodiseringsproblematiek.
Hij oordeelt dat de aangevoerde
argumentatie voor een terminologische
aanpassing van de benaming voor het oudste
Fries niet overtuigend is, en ziet derhalve geen
reden af te wijken van de traditionele indeling,
met de term Oudfries voor de taal van de manuscripten
tot ca 1550.
De bestaande linguïstische overeenkomsten
tussen het Oudfries en het Oudengels hebben
in het verleden geleid tot de conclusie dat het
Oudengels nauwer verbonden is met het Oudfries
dan met welke andere Germaanse taal
ook. 2 Bremmer illustreert deze overeenkomsten
met een aantal voorbeelden en geeft een overzicht
van de verklaringen die in het verleden
voor deze nauwe band zijn gegeven. De overeenkomsten
zijn verklaard vanuit situaties van
1 Zie respectievelijk De Haan (2001) en Versloot
(2004).
2 Zie Nielsen (1981, 273).

Boekbesprekingen
taalcontact: bijvoorbeeld, Friezen namen deel
aan de Angelsaksische invasie van Brittanië in
de 5de eeuw, of op weg naar deze invasie bleef
een deel van de Angelsaksische stammen achter
in de Friese gebieden langs de Noordzeekust.
Een andere theorie is de zogenaamde Anglo-
Friese hypothese: de overeenkomsten zouden
niet terug te voeren zijn op taalcontact, maar
het gevolg zijn van het feit dat het Engels en het
Fries zich zouden hebben ontwikkeld uit één en
dezelfde brontaal, het Anglo-Fries. Bremmer stelt
vast dat noch de Anglo-Friese hypothese, noch
de taalcontacttheorie thans gangbaar is. Verondersteld
wordt dat er in de periode voorafgaand
aan de volksverhuizingen aan de Noordzeekust
een dialectcontinuum bestond, het Ingvaeoons,
of Noordzeegermaans, waarvan onder meer de
voorlopers van het Oudengels, Oudfries en ook
het Oudsaksisch deel uitmaakten. Latere culturele
en politieke ontwikkelingen hebben ervoor
gezorgd dat van de continentale talen het Oudfries
de oorsponkelijke Ingvaeoonse kenmerken,
die de Angelsaksen meegenomen hadden naar
Brittanië, het best heeft bewaard.
Er is wel eens gezegd dat het Oudfries het
lelijke eendje is van de Oudgermanistiek: onderzoekers
van Germaanse talen en geschiedenis
betrekken het Oudfries te weinig bij hun studie.
Deze onderzoekers konden dan ter verontschuldiging
aanvoeren dat de studie van het Oudfries
het noodzakelijk instrumentarium ontbeert om
succesvol als onderzoeksobject te kunnen fungeren.
Daar is verandering in gekomen. In 1992
publiceerde Bremmer zijn A Bibliographical Guide
to Old Frisian Studies (Bremmer 1992). In Munske
(red.) (2001) zitten diverse bijdragen die het
Oudfries als terrein van onderzoek ontsluiten.
Recentelijk is het Altfriesisches Wörterbuch gepubliceerd
(Hofmann & Popkema 2008). Er wordt
in een gezamenlijk project van de Fryske Akademy
en het Fries Instituut van de Rijksuniversiteit
Groningen gewerkt aan het beschikbaar stellen
van alle Oudfriese teksten via het internet3 . En
nu heeft Bremmer er met zijn waardevolle inleiding
tot het Oudfries voor gezorgd dat niets de
bestudering van deze taal en zijn cultuur meer
in de weg staat.
G.J.de.Haan@rug.nl
Bibliografie
Germen J. de Haan, 2009
Bremmer Jr, R. H. (1992). A bibliographical
guide to Old Frisian studies. Odense.
Bremmer Jr, R. H. G. van der Meer & O.
Vries (red.) (1990). Aspects of Old Frisian
philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren
Germanistik 64/Estrikken 60. Amsterdam,
Atlanta GA and Groningen.
Bremmer Jr, R. H. T.S.D. Johnston & O.
Vries (red.) (1998). Approaches to Old Frisian
philology. Amsterdamer Beiträge zur älteren
Germanistik 49/Estrikken 72. Amsterdam,
Atlanta GA and Groningen.
Bremmer Jr, R. H. S. Laker & O. Vries
(red.) (2007). Advances in Old Frisian philology.
Amsterdamer Beiträge zur älteren Germanistik
64/Estrikken 80. Amsterdam/New
York and Groningen.
Haan, G. J. de (2001). Why Old Frisian is really
Middle Frisian. Folia Linguistica Historica
22, 179-206.
Hofmann, D. & A. T. Popkema (2008). Altfriesisches
Wörterbuch. Heidelberg.
Munske, H. H. (red.) (2001). Handbuch des Friesischen/Handbook
of Frisian Studies. Tübingen.
Nielsen, H. F. (1981). Old English and the continental
Germanic languages. Innsbruck.
Versloot, A. (2004). Why Old Frisian is still
quite old. Folia Linguistica Historica 25, 253-
298.
3 Bremmer vermeldt dit project in IOF (p. 14), maar
noemt alleen de Fryske Akademy als uitvoerder.
411