Protocollaire behandelingen in de ambulante geestelijke ... - Springer

Protocollaire behandelingen in de ambulante geestelijke gezondheidszorg I

Protocollaire
behandelingen in
de ambulante
geestelijke
gezondheidszorg I
tweede, herziene druk
Redactie:
dr. G.P.J. Keijsers
dr. A. van Minnen
prof. dr. C.A.L. Hoogduin
Bohn Sta£eu Van Loghum
Houten 2004

ß 2004 Bohn Sta£eu Van Loghum, Houten
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in
enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopiee«n,
opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming
van de uitgever.
Voorzover het maken van kopiee«n uit deze uitgave is toegestaan op grond van
artikel 16b Auteurswet 1912 j‡ het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals
gewijzigd bij Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet
1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen
aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen
van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere
compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever
te wenden.
ISBN 90 313 4249 1 (genaaid gebrocheerd)
ISBN 90 313 4324 2 (genaaid gebonden)
NUR 777
Ontwerp omslag: Zeven Zomers. Art, Eelko van Iersel
Serieredacteur: prof. dr. C.A.L. Hoogduin
Eerste druk 1997
Tweede druk 2004
Bohn Sta£eu Van Loghum
Het Spoor 2
Postbus 246
3990 GA Houten
www.bsl.nl
Distributeur in Belgie«:
Standaard Uitgeverij
Belgie«lei 147a
2018 Antwerpen
www.standaarduitgeverij.be

Inhoud
Ten geleide VII
1 Protocollaire behandelingen in de ambulante GGZ 1
G.P.J. Keijsers, A. van Minnen en C.A.L. Hoogduin
2 Protocollaire behandeling van patie«nten met een paniekstoornis met
of zonder agorafobie: Interoceptieve exposure, cognitieve gedragstherapie
en exposure in vivo
M. Kampman, G.P.J. Keijsers en G.J. Hendriks
3 Protocollaire behandeling van patie«nten met een obsessieve-compulsieve
stoornis: Exposure, responspreventie en cognitieve therapie
M.J.P.M. Verbraak, C.A.L. Hoogduin, G.J. Methorst, W.J.J.M. Arts, A.M.D.
Hansen en G.P.J. Keijsers
4 Protocollaire behandeling van patie«nten met een gegeneraliseerde
angststoornis: Cognitieve therapie
H.J. Elgersma en A. Arntz
5 Protocollaire behandeling van patie«nten met een acute stress-stoornis:
Kortdurende cognitieve gedragstherapie
A.A.P. van Emmerik, J.H. Kamphuis en P.M.G. Emmelkamp
6 Protocollaire behandeling van depressieve patie«nten: Cognitieve gedragstherapie
W. Boelens
7 Protocollaire behandeling van patie«nten met onverklaarde lichamelijke
klachten: Cognitieve gedragstherapie
A.E.M. Speckens, Ph. Spinhoven en Y.R. van Rood
8 Protocollaire behandeling van patie«nten met migraine en spanningshoofdpijn:
Ontspanningstraining en cognitieve training
M.J. Sorbi en S.J. Swaen
32
63
98
125
154
183
219
V

Inhoud
Ten geleide VII
1 Protocollaire behandelingen in de ambulante GGZ 1
G.P.J. Keijsers, A. van Minnen en C.A.L. Hoogduin
2 Protocollaire behandeling van patie«nten met een paniekstoornis met
of zonder agorafobie: Interoceptieve exposure, cognitieve gedragstherapie
en exposure in vivo
M. Kampman, G.P.J. Keijsers en G.J. Hendriks
3 Protocollaire behandeling van patie«nten met een obsessieve-compulsieve
stoornis: Exposure, responspreventie en cognitieve therapie
M.J.P.M. Verbraak, C.A.L. Hoogduin, G.J. Methorst, W.J.J.M. Arts, A.M.D.
Hansen en G.P.J. Keijsers
4 Protocollaire behandeling van patie«nten met een gegeneraliseerde
angststoornis: Cognitieve therapie
H.J. Elgersma en A. Arntz
5 Protocollaire behandeling van patie«nten met een acute stress-stoornis:
Kortdurende cognitieve gedragstherapie
A.A.P. van Emmerik, J.H. Kamphuis en P.M.G. Emmelkamp
6 Protocollaire behandeling van depressieve patie«nten: Cognitieve gedragstherapie
W. Boelens
7 Protocollaire behandeling van patie«nten met onverklaarde lichamelijke
klachten: Cognitieve gedragstherapie
A.E.M. Speckens, Ph. Spinhoven en Y.R. van Rood
8 Protocollaire behandeling van patie«nten met migraine en spanningshoofdpijn:
Ontspanningstraining en cognitieve training
M.J. Sorbi en S.J. Swaen
32
63
98
125
154
183
219
V

Ten geleide
In de laatste twintig jaar zijn bij universiteiten en specialistische behandelcentra
psychologische behandelingen ontwikkeld die worden uitgevoerd aan de hand
van een protocol. Dit protocol behelst een stapsgewijze beschrijving van de behandeling
zoals die van sessie tot sessie door de therapeut wordt uitgevoerd. De
reden om een behandeling in details uit te schrijven had te maken met wetenschappelijk
onderzoek. Om een uitspraak te kunnen doen over de resultaten van
een behandeling zochten onderzoekers naar mogelijkheden om de uitvoering
van een behandeling ook precies zo te laten verlopen als de bedoeling was. Het
gebruik van behandelprotocollen leverde dus een methodologische verbetering
op in het therapie-effectonderzoek. Als het daarbij was gebleven had het behandelprotocol
alleen tot vakkennis van onderzoekers behoord, wat feitelijk ook
langere tijd het geval is geweest, en was de relevantie voor de praktijk bescheiden
gebleven. Maar het is daar niet bij gebleven.
Protocollaire behandelingen bleken over een aantal opvallende eigenschappen te
beschikken. Zo biedt bij goed onderzochte protocollaire behandelingen een diagnose
niet alleen een indicatie voor behandeling maar ook een prognose. Als na
het stellen van een diagnose besloten wordt tot een goed onderzochte protocollaire
behandeling, dan kan aan de patie«nt bij afsluiting van de diagnostische fase
betrouwbare informatie gegeven worden over de verbeteringskans, de kans op
drop-out en vaak ook over de resultaten op de langere termijn.
Een andere eigenschap van protocollaire behandelingen is het gefocuste karakter.
Als na het stellen van een diagnose besloten wordt tot een protocollaire behandeling,
dan biedt het protocol een behandeling die zich krachtig focust op juist die
stoornis. Het protocol houdt de behandelaar bij de les. Uitstapjes naar andere
onderwerpen tijdens de behandeling worden ontmoedigd. De stoornis staat centraal.
De trend tot stoornisspeci¢eke behandelingen was binnen de cognitieve
gedragstherapie al eerder ingezet. Protocollaire behandelingen zijn echter de
meest expliciete stap binnen deze trend. In de regel waren de ontwikkelaars
van behandelprotocollen dan ook specialisten juist op het gebied van de betreffende
stoornis.
Een derde eigenschap van protocollaire behandelingen is het gedetailleerde karakter.
Dit gedetailleerde karakter vergroot de transparantie van de behandelingen
en maakt dat therapeuten goed in de behandelingen te trainen en te superviseren
zijn. Tevens nemen door de training en door het protocol de verschillen
tussen therapeuten in de uitvoering van de behandeling af. Het protocol leidt tot
standaardisatie.
Een vierde eigenschap van protocollaire behandelingen is dat het effectonderzoek
VII

waarbij protocollaire behandelingen werden toegepast bijzonder gunstige behandelresultaten
produceerde bij zo’n dertig veelvoorkomende stoornissen. Protocollaire
behandelingen bleken effectief en ef¢cie«nt te zijn. Het aantal protocollaire
behandelingen met een solide empirische basis neemt nog steeds toe. Met dit alles
werd met de protocollaire behandeling in de ambulante geestelijke gezondheidszorg
een manier van behandelen ontworpen die vanaf de jaren tachtig van de
vorige eeuw gestaag aan populariteit heeft gewonnen: een effectieve, ef¢cie«nte,
transparante, stoornisspeci¢eke, in tijd begrensde, goed trainbare behandeling die
in principe bij iedere patie«nt die aan de diagnostische criteria van een psychische
stoornis voldoet, kan worden ingezet.
Tegenover de voordelen van protocollaire behandelingen kunnen ook nadelen
worden geplaatst. Halverwege de jaren negentig is er in de nationale en internationale
vakliteratuur veel en soms ook verhit gediscussieerd over het nut en de
onzin van protocollaire behandelingen. Die discussiepunten zijn niet beslecht.
Protocollair behandelen vertegenwoordigt een visie op behandelen die fundamentele
meningsverschillen bij onderzoekers en behandelaars teweegbrengt.
Desondanks zijn de discussies in de internationale vakliteratuur de laatste jaren
geluwd. Mogelijk komt dat doordat protocollaire behandelingen hun intrede
hebben gedaan in de ambulante geestelijke gezondheidszorg en hun weg hebben
gevonden naar de dagelijkse praktijk van de behandelaar. Zoals vaak bij ontwikkelingen
in de praktijk, blijken uiteindelijk niet de fundamentele maar de praktische
vragen over behandelen de richting aan te geven. De overeenstemming
groeit dat protocollaire behandelingen nuttige en bona¢de behandelingen zijn die
op indicatie, of in combinatie met ge|«ndividualiseerde behandelingen kunnen
worden toegepast. De gestandaardiseerde, protocollaire behandeling en de ge|«ndividualiseerde
behandeling bijten elkaar niet maar komen als behandelopties
steeds meer naast elkaar te staan. Tevens groeit het besef dat protocollaire behandelingen
weliswaar strikt gevolgd mo¤ esten worden in het wetenschappelijk
onderzoek waaruit ze voortkwamen, maar dat de behandelaar in de praktijk zich
daar minder aan behoeft te houden. Het gedetailleerde protocol is gebruikersvriendelijk,
compleet, gestructureerd en goed uitvoerbaar. Men kan er zijn of
haar voordeel mee doen. Ze zijn rijk aan psychopathologische kennis en gesystematiseerde
therapeutische procedures. Er is vrijheid om met het protocol te
experimenteren en de behandeling op maat aan te bieden. Uiteraard is het dan
wel zo dat aanpassingen van het oorspronkelijke protocol tot gevolg hebben dat
met minder zekerheid te zeggen valt of de gerapporteerde behandelresultaten uit
het onderzoek ook geldig zijn voor de toegepaste variant. Handhaving van het
oorspronkelijke protocol is de meest zekere weg om eveneens bij eigen patie«nten
de onderzoeksresultaten te repliceren.
In 1997 verscheen de eerste bundel ‘Protocollaire behandelingen in de ambulante
geestelijke gezondheidszorg’ en in 1999 kwam de tweede bundel uit. Het belangrijkste
doel van beide bundels was om de protocollaire behandelingen die bij
onderzoek- en behandelcentra ontwikkeld waren, te verzamelen en beschikbaar
te maken voor een breder publiek. Tot dan toe circuleerden de protocollen meestal
binnen een beperkte kring als folders of ongepubliceerde manuscripten. De
bundeling van de protocollen maakte ze beschikbaar voor iedereen. De auteurs
die bijdroegen aan de bundels werd gevraagd om niet over de behandeling te
schrijven maar de protocollaire behandeling zelf centraal te stellen. De bundels
VIII

zijn bedoeld voor praktijkmensen. Beide bundels zijn thans volledig herzien en
geactualiseerd. Bovendien zijn vijf nieuwe bijdragen opgenomen. In de huidige,
herziene druk zijn in deel I de protocollaire behandelingen opgenomen voor
patie«nten met paniekstoornis, obsessieve-compulsieve stoornis, gegeneraliseerde
angststoornis, acute stress-stoornis, depressie, onverklaarde lichamelijke klachten,
migraine en spanningshoofdpijn, ongewenste gewoonten, ticstoornissen en
het syndroom van Gilles de la Tourrette, protocollaire behandeling voor pedoseksuele
delictplegers en voor paren met relatieproblemen. Het eerste hoofdstuk uit
deze bundel biedt voorts een kritische bespreking van protocollaire psychologische
behandelingen in de geestelijke gezondheidszorg. In deel II zijn de protocollaire
behandelingen opgenomen voor patie«nten met posttraumatische stressstoornis,
sociale fobie, speci¢eke fobie, depressie, hypochondrie, chronische-vermoeidheidssyndroom,
conversieve £uisterspraak, burnout, alcoholproblemen en
boulimia nervosa. In totaal bieden de bundels samen eenentwintig ambulant
uitvoerbare, stoornisspeci¢eke protocollaire behandelingen.
Na een beschrijving van de stoornis en een wetenschappelijke verantwoording
van de gepresenteerde behandeling volgt in ieder hoofdstuk een gedetailleerde
beschrijving van de behandeling, verduidelijkt en toegelicht met voorbeelden,
tips en valkuilen en aangevuld met registratieformulieren, meetinstrumenten
en patie«nteninformatie. Het streven was steeds om de behandeling zo compleet
mogelijk te presenteren. De vormgeving van de hoofdstukken werd zo veel mogelijk
gelijk gehouden. Bij de selectie van de behandelprotocollen speelde een
aantal overwegingen. Het streven was om protocollaire behandelingen te bundelen
van stoornissen die geregeld in de ambulante geestelijke gezondheidszorg
voorkomen. Voorts dienden de behandelingen te steunen op up-to-date wetenschappelijke
bevindingen. En ten slotte hing de selectie samen met het vinden
van specialisten die bereid waren om een bijdrage aan de bundels te leveren. De
specialisten dienden als onderzoeker deskundig te zijn op het gebied van de
stoornis en als behandelaar en trainer nauw betrokken te zijn (geweest) bij de
ontwikkeling en uitvoering van de protocollaire behandeling.
Wij hopen dat wij met beide bundels opnieuw tegemoetkomen aan de wens van
velen te kunnen beschikken over een aantal aantrekkelijke, laagdrempelige en
gebruikersvriendelijk gepresenteerde protocollaire behandelingen die steunen op
empirische bevindingen.
Nijmegen,
Ger Keijsers
Agnes van Minnen
Kees Hoogduin
IX