Installatiewijzer Zorg - Eerder verschenen in Zorg aan bod ...

Ontwerpeisen voor verschillende doelgroepen
Installatiewijzer Zorg

© UNETO-VNI, Zoetermeer, september 2009
Dit rapport is tot stand gekomen in opdracht van de Stuurgroep Zorg van UNETO-VNI.
UNETO-VNI is niet aansprakelijk voor fouten en/of onvolledigheden in deze uitgave.
Auteurs: drs. J.H. Korpel en drs. A.P. Muizer, Consult, Zoetermeer

Inhoudsopgave
1
2
3
4
5
6
1 Zorg en installatietechniek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5
2 Goed voorbereid met de Installatiewijzer Zorg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7
2.1 Wat heeft de bewoner nodig ?................................................ 7
2.2 De installateur helpt zorgen ................................................. 8
2.3 Voorwaarde: de gebruiker begrijpen .......................................... 9
2.4 Bespreken van eisen en wensen met de bewoners. .............................. 9
2.5 Oplevering van de installatie of aanpassing . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
3 Wat heeft deze bewoner nodig ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
3.1 Bewoners van een levensloopgeschikte woning. ................................11
3.2 Mensen met beperkte mobiliteit............................................. 14
3.3 COPD-patiënten .......................................................... 15
3.4 Mensen met visuele beperkingen............................................ 17
3.5 Licht dementerenden...................................................... 18
3.6 Mensen met lichte verstandelijke beperkingen ................................ 20
4 Installatie-eisen in het kort: overzicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23
5 Installatietechniek voor wonen, zorg en welzijn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .28
5.1 Gebruiksvriendelijkheid ................................................... 28
5.2 Bedieningsgemak ........................................................ 31
5.3 Welzijn bewoners en zorg .................................................. 32
5.4 Veiligheid & comfort: woning ............................................... 35
5.5 Veiligheid & comfort: voordeur.............................................. 37
5.6 Veiligheid & comfort: woonkamer ........................................... 38
5.7 Veiligheid & comfort: keuken ............................................... 39
5.8 Veiligheid & comfort: badkamer en toilet ..................................... 40
5.9 Veiligheid & comfort: slaapkamer en overige ruimten ........................... 41
6 Meer weten ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .42
3

1 Zorg en installatietechniek
Mensen die zorg nodig hebben, lossen dat meestal het
liefste zó op dat zij gewoon in hun vertrouwde huis en
omgeving kunnen blijven wonen. Met hulp van familie en
vrienden (‘mantelzorg’), thuiszorg en zorg op afstand.
Dat is ook het beleid van de overheid: minder mensen in
zorginstellingen (‘intramurale zorg’) en zoveel mogelijk
zorg verlenen aan mensen in hun eigen woonomgeving
(‘extramuralisering’). Dat kost minder geld en helpt om
een groot tekort aan arbeid in de zorg te voorkomen.
Techniek kan daarbij helpen: voor de communicatie
met zorgverleners, voor de veiligheid (personenalarm)
en het volgen van de gezondheidstoestand op afstand
(‘tele-care’). Techniek kan de bewoners ondersteunen,
beperkingen compenseren en het leven een stuk
eenvoudiger maken.
Installatiewijzer Zorg
U krijgt als installateur steeds vaker te maken met de
bijzondere eisen die deze ontwikkeling stelt aan de
woninginstallatie. De Installatiewijzer Zorg helpt u daarbij
op weg.
Bepalen wat bijvoorbeeld mevrouw Jansen nodig heeft die
slecht ter been is, of meneer Pieterse die door diabetes
slechtziend is geworden, is het werk van gespecialiseerde
adviseurs. Dat geldt ook voor het aanvragen van vergoe-
dingen voor voorzieningen en zorg. De Installatiewijzer
Zorg kan de expertise van dergelijke adviseurs nooit
vervangen, het is de verantwoordelijkheid van de
bewoners om zich daarover goed te laten adviseren.
Maar met de Installatiewijzer Zorg in de hand kunt u wèl
als installateur een goed geïnformeerde gesprekspart-
ner zijn voor de bewoner, de huiseigenaar, de adviseur
en de zorgverlener. U begrijpt beter waaraan de klant
behoefte kan hebben en waaròm dat zo is. U kunt
daardoor uw klanten de installatie leveren waaraan zij
het meeste hebben en u kunt hen adviseren over nieuwe
technische mogelijkheden.
De Installatiewijzer Zorg is geen handleiding en
evenmin een overzicht van eisen en normen. Het is
een beschrijving van mogelijke installatietechnische
voorzieningen, dat uitgaat van de functionaliteit en
van de bijzonderheden, wensen en behoeften van de
bewoners en gebruikers van de woning.
Leeswijzer
De Installatiewijzer Zorg geeft om te beginnen, in
hoofdstuk 3, informatie over de (zes) doelgroepen die
in deze publicatie behandeld worden. Deze informatie
helpt u om de bijzonderheden en de eisen en wensen
van elke doelgroep beter te begrijpen. In hoofdstuk 4
vindt u een beknopt overzicht van installatie-eisen voor
deze zes doelgroepen. In hoofdstuk 5 worden deze eisen
uitgebreider beschreven en toegelicht.
Verantwoording
Voor deze Installatiewijzer Zorg hebben wij gebruik
gemaakt van een groot aantal publicaties, handboeken,
brochures en websites. Achterin vindt u een overzicht
van een aantal belangrijke informatiebronnen.
5

6
Daarnaast hebben wij acht verschillende experts
geraadpleegd:
• Willem Bastein, OTIB
• Alfons Klarenbeek, Amerpoort
• Helianthe Kort, Hogeschool Utrecht
• Ita Luten, Ita Luten Advies
• Nelleke Nelis, VACpunt Wonen
• Monique Wijnties, Aedes-ActiZ Kenniscentrum
Wonen-Zorg
• Arie van der Wijst, Op Maat Woningaanpassingen
• Marij van de Wildenberg, Bartiméus
Wij zijn hen zeer dankbaar voor hun bijdrage, zonder
hun kennis van de praktijk had deze Installatiewijzer
Zorg niet ontwikkeld kunnen worden.

2 Goed voorbereid met de
Installatiewijzer Zorg
Waar is de Installatiewijzer Zorg voor bedoeld, en
waarvoor niet? En hoe kunt u deze publicatie in de
praktijk gebruiken?
Het ontwerpen, aanleggen, beheren en aanpassen
van installatietechnische voorzieningen voor ouderen,
mensen die slecht ter been zijn, mensen die slecht kun-
nen zien en voor andere bijzondere doelgroepen vraagt
van de installateur iets extra’s. Het is geen opdracht
als alle andere: de techniek is voor een deel anders,
maar ook de gebruiker is niet doorsnee en dat stelt
andere eisen aan de installatie en aan de communicatie.
De Installatiewijzer Zorg helpt u op weg, zodat u beter
voorbereid aan de slag kunt gaan.
2 .1 Wat heeft de bewoner
nodig ?
Zorggerichte installatietechniek begint, meer nog dan
de gewone installatie, bij de gebruikers (bewoners). De
vraag is niet: wat heeft ‘de’ bewoner nodig, maar moet
steeds zijn: wat hebben deze bewoners nodig? Bijvoor-
beeld: welke lichamelijke, geestelijke of verstandelijke
beperkingen heeft deze bewoner, wat kan hij of zij
wèl, en wat niet (meer)? Maar ook: waaraan heeft deze
bewoner zelf vooral behoefte, bijvoorbeeld op het
gebied van comfort, sociale contacten, veiligheid, rust,
structuur? Welke eisen en wensen heeft de eventuele
mede-bewoner? En wat heeft de zorgverlener van deze
bewoner nodig om goed zorg te kunnen verlenen?
Dat verschilt in de praktijk van geval tot geval. Wij
hebben de werkelijkheid vereenvoudigd en brengen de
ontwerpeisen in kaart voor zes doelgroepen:
• bewoners van een levensloopgeschikte woning;
• beperkte mobiliteit / rolstoelgebruikers;
• COPD-patiënten;
• mensen met visuele beperkingen;
• licht dementerenden (zelfstandig wonend);
• mensen met verstandelijke beperkingen (begeleid
zelfstandig wonend).
Deze indeling is gekozen omdat het herkenbare doel-
groepen en situaties zijn. Experts zouden het wellicht
anders benaderen en uitgaan van meer gedetailleerde
functies en beperkingen. Voor de Installatiewijzer Zorg
voert dat te ver, die is bedoeld om installateurs een
goede eerste indruk te geven van de eisen en wensen.
Door deze doelgroepen als vertrekpunt te nemen zullen
de ontwerpeisen van de verschillende doelgroepen
overigens voor een deel met elkaar overlappen.
Sommige mensen zijn namelijk slechtziend en hebben
een beperkte mobiliteit, anderen dementeren en hebben
COPD.
Voor de eisen en wensen die aan de woning en aan de
installatie gesteld kunnen worden is niet alleen van
belang welke kenmerken en beperkingen de bewoners
op dit moment hebben:
• houdt ook rekening met de toekomst, de beperkingen
kunnen toenemen en dan moet de installatie aan de
nieuwe eisen voldoen;
• houdt ook rekening met de eisen en wensen die voor
7

8
het verlenen van zorg van belang zijn;
• houdt ook rekening met de eisen en wensen van
andere bewoners: woont de bewoner alleen, of samen
met een partner of familie?
• in de praktijk heeft een groot deel van de zes
doelgroepen te maken met de grenzen, die de sociale
woningbouw en de vergoedingensystematiek van
zorgverzekeraars en AWBZ en WMO stellen.
Veel van de eisen en normen zijn vooral van bouwkun-
dige aard. Wij richten ons in de Installatiewijzer Zorg
vooral op de installatie en de technische voorzieningen
in de woning.
Gespecialiseerd maatwerk: beperkte markt
Veel van de aanpassingen en voorzieningen zijn in de
praktijk maatwerk. Dat geldt bijvoorbeeld voor mensen
met vergaande bewegingsbeperkingen, zoals een
dwarslaesie of spasticiteit. Maar ook voor mensen met
lichtere bewegingsbeperkingen, of bijvoorbeeld met
lichte visuele beperkingen is een belangrijk deel van
de aanpassingen en voorzieningen zeer specifiek. De
meeste voorzieningen worden vergoed en (in bruikleen)
verstrekt door de zorgverzekeraar. Deze laat dergelijke
voorzieningen maken, leveren en installeren door ge-
specialiseerde leveranciers als RTD (Het Dorp, Arnhem),
KMD (Duiven) en QuoVadis (voorheen Gewa, Baarn).
De kans dat een installateur hiermee te maken krijgt is
dus niet erg groot. Dat geldt ook voor gespecialiseerde
hulpmiddelen in badkamer/toilet en elders in de woning.
Ook deze kunnen (in bruikleen) door de zorgverzekeraar
worden verstrekt. Maar ook installateurs met ervaring
op deze markt installeren dergelijke hulpmiddelen
en bijvoorbeeld de Technische Unie heeft sinds enige
tijd hiervoor een speciale gids Comfort en veiligheid in
sanitair.
Het vrije segment: kansen voor installateurs
Tenzij uiteraard de gebruiker/bewoner (maar dan vaak
voor eigen rekening) geheel of gedeeltelijk kiest voor
àndere oplossingen (en leveranciers). Er is ook een
aanbod dat meestal duurder zal zijn, maar dat voor de
gebruiker aantrekkelijker kan zijn – bijvoorbeeld wat de
functionaliteit betreft, of qua vormgeving en kwaliteit.
Voor de installatiebranche is dit ‘vrije’ segment het
meest interessant.
2 .2 De installateur helpt zorgen
Installatietechniek biedt, zeker tegenwoordig, interes-
sante mogelijkheden. Maar aan welke ontwerpeisen
moeten die voldoen?
Er zijn wettelijke normen (zie bijvoorbeeld het Bouw-
besluit 2003 1 ), en er zijn verschillende handboeken
(bijvoorbeeld het Handboek voor Toegankelijkheid 2 , het
Handboek Woonkeur Bestaande Bouw 3 , de publicatie
‘Bewust bouwen voor mensen met een visuele en ver-
standelijke beperking’ en het bijbehorende supplement
uit de Bartiméus reeks 4 en het Handboek Buitengewoon
Wonen 5 ) en allerlei overzichten met eisen, normen en
wensen. Maar de meeste eisen die daarin genoemd
worden zijn bouwkundig van aard, bijvoorbeeld over
deurmaten, drempelhoogtes en gangbreedte.
Opvallend is, dat er in al deze regels en handboeken
weinig gezegd wordt over eisen aan de installatie.
Hoewel er op dat terrein al veel mogelijk is en de tech-
nologische ontwikkeling snel gaat, hebben bewoners,
zorgverleners en bouwers vooral ervaring met enkele
basistoepassingen: personenalarm, videodeurtelefoon,
elektrische deuropener et cetera. De installateur kan de
bewoners en de (ver)bouwer advies geven over nieuwe
mogelijkheden die beschikbaar zijn.
1 Bouwbesluit 2003, Stb. 2001, 410, laatstelijk gewijzigd bij Stb. 2006, 586,
30-11-2006.
2 Maarten Wijk, Handboek voor Toegankelijkheid - Over de ergonomie van
buitenruimten, gebouwen en woningen, 6e druk, 2008.
3 Handboek WoonKeur Bestaande Bouw, 2006. Dit vervangt het Handboek
Opplussen van de Stuurgroep Experimenten Volkshuisvesting (SEV).
4 Wildenberg, M. van den, Marjo van Welbergen en Chrétienne van den Burg
(2002), Bewust bouwen voor mensen met een visuele en verstandelijke
beperking, Bartiméus, Doorn.
5 J. Drenth, J. Singelenberg, Handboek Buitengewoon Wonen, 2004.

Oplossingen worden vaak één voor één aangeschaft en
aangebracht, maar dat is vaak relatief kostbaar en leidt
tot een installatie zonder samenhang. De installateur
overziet bij uitstek de samenhang tussen alle verschil-
lende toepassingen en de eisen die dat stelt aan de
infrastructuur. En kan hij de installatie zo inrichten, dat
die betrouwbaar is, eenvoudig te beheren en op termijn
aan te passen is, en per saldo op de langere termijn
goedkoper is.
2 .3 Voorwaarde: de gebruiker
begrijpen
Om zijn rol goed te kunnen vervullen moet de installa-
teur zich echter in de eisen en wensen van de doelgroe-
pen verdiepen. Hij beheerst de techniek, maar begrijpt
hij ook de gebruiker en zijn wensen, mogelijkheden en
beperkingen? Zowel gebruikers als zorgorganisaties
hebben behoefte aan installateurs die beter thuis zijn in
de wereld van de woninggebonden zorg.
Daarom is hoofdstuk 3 van de Installatiewijzer Zorg
gewijd aan de kenmerken en bijzonderheden van de zes
doelgroepen. Voor welke problemen moet de installatie
een oplossing bieden? En met welke randvoorwaarden
moet de installateur daarbij rekening houden?
Dit wordt per doelgroep besproken, maar houdt
in gedachten dat uw klant ook een combinatie van
beperkingen kan hebben en dus binnen meer dan één
doelgroep valt. Bijvoorbeeld verstandelijke beperkingen
en slechtziend, of licht dementerend, slechtziend en
slecht ter been.
Zorggerichte installatietechniek vergt ook speciale
technische expertise en ervaring. Welke kennis er
precies nodig is, verschilt van geval tot geval. Weinig
installateurs zullen op alle gebieden voldoende kennis
in huis hebben. Daarom is het aan te bevelen om samen
te werken met andere installateurs, die aanvullende
kennis en ervaring inbrengen.
2 .4 Bespreken van eisen en
wensen met de bewoners
Regelmatig blijkt, dat de gebruiker niet graag (alleen
maar) praat over zijn beperkingen. Of over de lichamelij-
ke en geestelijke ongemakken waar hij of zij in de nabije
toekomst mee te maken zal krijgen. Voor het begrijpen
van de klant zijn de lichamelijke en de geestelijke of
verstandelijke beperkingen dus van belang, maar voor
het gesprek met de klant is dat niet per definitie de beste
insteek.
Dat geldt zeker voor de levensloopgeschikte woning.
Als er verder (nog) geen specifieke beperkingen aan
de orde zijn, zijn comfort en veiligheid een veel beter
vertrekpunt. Veel toepassingen die vandaag vooral
plezierig zijn, kunnen later nuttig worden als de bewoner
met lichamelijke en geestelijke beperkingen te maken
zou krijgen. Daarna kan de vraag gesteld worden tot
wanneer de klant in deze woning wil blijven wonen, hoe
oud hij dan denkt te zijn en waaraan hij dán behoefte
denkt te hebben.
Ook voor de vijf andere doelgroepen is de kwaliteit
van het dagelijks leven een goed vertrekpunt. In het
verlengde daarvan komen ook de hindernissen en
beperkingen wel aan bod. Bij deze vijf doelgroepen zal
vaak een expert of adviseur betrokken (moeten) zijn, die
kan aangeven aan welke eisen de woninginstallatie nu
en in de nabije toekomst zal moeten voldoen.
In de Installatiewijzer Zorg komen de beperkingen van
vijf doelgroepen aan de orde. Maar de bewoner kan
natuurlijk (ook) andere beperkingen hebben. Zo zal een
deel van hen bijvoorbeeld ook slechthorend zijn. En er
zijn meer aandoeningen en chronische ziekten, die elk
weer een eigen combinatie van beperkingen met zich
meebrengen.
Zorggerichte installatietechniek is maatwerk, het is van
belang om uit te gaan van de bewoner: welke voor-
zieningen zijn echt noodzakelijk, welke wensen heeft
9

10
de bewoner zelf. Vermijd daarom ‘betutteling’: breng
niet meer voorzieningen aan dan nodig is en probeer
een ziekenhuis-uitstraling te voorkomen – er zijn vaak
alternatieven die fraai vormgegeven zijn en ook in een
‘gewone’ woning zeker niet zouden misstaan.
Wanneer het niet om een individuele woning gaat,
maar bijvoorbeeld een verbouwproject van een
corporatie en/of zorgverlener, dan is er overigens vaak
een vertegenwoordiging betrokken van de gebruikers -
bijvoorbeeld de huurdersvereniging, cliëntenraad of de
lokale Adviescommissie Wonen 1 . Deze hebben er, net
als de installateur, belang bij om in een vroeg stadium
van de plannen betrokken te worden. Daarnaast zijn
bij dergelijke projecten vaker deskundigen en WMO-
adviseurs betrokken.
Eisen en wensen van zorgverlener en/of verzekeraar
Behalve met de bewoners zelf heeft de installateur ook
te maken met de eisen en wensen van de zorgverlener
en/of zorgverzekeraar. De belangen en wensen van de
bewoner kunnen op onderdelen verschillen van die van
zorgverleners en verzekeraars. Het is dus van belang om
met beide partijen de plannen te bespreken.
2 .5 Oplevering van de installatie
of aanpassing
Na de oplevering van de installatie of woningaanpassing
is het werk van de installateur nog niet gedaan. Juist
voor deze bijzondere voorzieningen en voor deze gebrui-
kers is het van belang om de installatie zorgvuldig over
te dragen: de gebruiker en de eventuele partner goed
instrueren over het gebruik, een handleiding achterla-
ten, een service-overeenkomst sluiten en wellicht ook
zorgen voor goed bereikbare technische ondersteuning.
Ook de zorgverleners en de ‘mantelzorgers’ (zoals
familieleden of vrienden) moeten goed geïnformeerd en
geïnstrueerd worden.
1 Er zijn ruim 150 Adviescommissies Wonen (VAC’s of WAC’s) verspreid over het
land.
Met de woningeigenaar (de bewoner of bijvoorbeeld de
woningcorporatie) moeten goede afspraken gemaakt
worden voor het onderhoud en beheer en voor de even-
tuele aanpassingen en uitbreidingen in de toekomst.

3 Wat heeft deze bewoner nodig ?
In dit hoofdstuk vindt u om te beginnen infor-
matie over de zes doelgroepen die in de Instal-
latiewijzer Zorg behandeld worden. Daardoor
kunt u de bijzonderheden en de eisen en wensen
van elke doelgroep beter begrijpen.
De Installatiewijzer Zorg brengt de ontwerpeisen in kaart
voor zes relatief veel voorkomende doelgroepen:
• bewoners van een levensloopgeschikte woning;
• beperkte mobiliteit / rolstoelgebruikers;
• COPD-patiënten;
• mensen met visuele beperkingen;
• licht dementerenden (zelfstandig wonend);
• mensen met verstandelijke beperkingen (zelfstandig
wonend).
Daarbij richten wij ons op mensen die (nog) zelfstandig
wonen, in een bestaande woning. Dat betekent, dat
het gaat om mensen met lichte beperkingen en niet om
mensen die intensieve zorg nodig hebben.
Binnen elke doelgroep zijn er nog grote verschillen
mogelijk van geval tot geval. Omdat de Installatiewijzer
Zorg bedoeld is om u een goede eerste indruk te geven
van de eisen en wensen die het meest voorkomen, laten
wij de bijzondere gevallen buiten beschouwing.
Het gaat ons dus:
a. om de ‘grootste gemene deler’ van eisen en wensen,
van
b. de ‘lichte gevallen’ die zelfstandig wonen, en
c.
om de installatie voor een bestaande woning.
In dit hoofdstuk stellen wij om te beginnen elke doelgroep
aan u voor: met welke beperkingen heeft deze doelgroep
te maken en wat betekent dat voor het dagelijks leven?
Over elke doelgroep is uiteraard nog veel meer te
vertellen dan hier mogelijk is, de bedoeling is om u een
goede eerste indruk te geven. Dit hoofdstuk biedt u dus
achtergrondinformatie die helpt om de klant, zijn leef- en
woonsituatie en de eisen en wensen beter te begrijpen.
Daaruit volgt welke eisen en wensen dat oplevert voor
de woninginstallatie. Daaraan is hoofdstuk 5 gewijd,
daaraan voorafgaand worden in hoofdstuk 4 de eisen
alvast kort geïntroduceerd in een overzicht (Tabel 1 en 2).
3 .1 Bewoners van een levensloopgeschikte
woning
Voor wie is een levensloopgeschikte woning bedoeld, en
aan welke eisen moet een levensloopgeschikte woning
voldoen?
Dat is niet eenvoudig, er bestaat geen goede definitie
van het begrip 1 ‘levensloopgeschikte woning’.
1 Er zijn nog vele andere termen in omloop, zoals seniorenwoningen,
nultredenwoningen, rolstoelgeschikte woningen, zorggeschikte woningen
enzovoort. Het is niet altijd duidelijk, wat de beleidsmakers daarmee precies
willen en op welk type woning zij eigenlijk doelen. Wij richten ons daarom hier
op het begrip ‘levensloopgeschikte woning’.
11

12
Er is wel overeenstemming over wat er in grote lijnen
mee wordt bedoeld:
Bewoners van een levensloopgeschikte
woning:
Wij gaan uit van een zelfstandige woning voor
(nog) vitale senioren, die ook geschikt is voor
bewoning in latere levensfasen en waarbij dus
rekening gehouden is met toekomstige wensen
en behoeften, fysieke beperkingen en het risico
van ongevallen.
De woning is deels geschikt (voorbereid) en
deels later geschikt te maken (aanpasbaar)
voor bewoners met mobiliteitsbeperkingen en
lichte andere functionele beperkingen en voor
bewoners die zorg nodig hebben.
De kern van levensloopgeschiktheid is aanpasbaar
(ver)bouwen: de woning moet ook in latere levensfasen
geschikt zijn of geschikt gemaakt kunnen worden voor
de huidige bewoners. Bijvoorbeeld als de bewoner
moeite heeft om te gaan staan, niet meer zo goed ter
been is en (ook) binnenshuis een rollator nodig heeft.
Andere beperkingen kunnen zijn: moeilijker hoog
kunnen reiken, minder kracht in armen en/of handen
hebben, minder goed kunnen zien, onzekerder worden
in de bewegingen en de fijne motoriek (lastig om kleine
knopjes te bedienen) en minder energie en uithoudings-
vermogen hebben.
Het levensloopgeschikt maken van een woning is dus
ook van belang voor nu nog vitale 50- en 60-plussers,
die in deze woning willen kunnen blijven wonen als ze
straks ouder en wat minder vitaal zijn. Veelal zal de
oudere met beperkingen daar (nog) samen met een
partner wonen. De woning moet dus ook voor deze
partner geschikt zijn.
Bij het (ver)bouwen zullen keuzes gemaakt moeten
worden: een deel van de voorzieningen in de woning is
ook in de huidige levensfase voor de bewoners interes-
sant (comfort, veiligheid, luxe). Een ander deel is pas in
een latere levensfase relevant, de installatie moet daar
dan eenvoudig voor aangepast kunnen worden. Een
deel van die aanpassingen kan beter direct doorgevoerd
worden: een stopcontact pas later verplaatsen is niet
handig.
De ministeries van VWS en VROM willen, dat er de
komende jaren enkele honderdduizenden levensloop-
geschikte woningen bijkomen, voor een deel door het
aanpassen van bestaande woningen – door woningcor-
poraties, maar ook door particuliere eigenaars. Terecht,
want het aantal mensen dat een dergelijke woning nodig
heeft groeit snel:
• het aantal 65-plussers groeit snel: in 1990 waren het
er 1,9 miljoen (13%), in 2009 al 2,5 miljoen (15%) en in
2035 bijna 4,4 miljoen (25%);
• van alle 65-plussers heeft ongeveer 20% lichamelijke
beperkingen, en van alle 75-plussers 50%.
Misschien nog wel belangrijker is, dat steeds meer
ouderen liever zo lang mogelijk zelfstandig willen blijven
wonen. En dat is goed mogelijk: met de juiste aanpas-
singen, de juiste apparatuur en met (beperkte) zorg aan
huis.
Verschillende woningcorporaties werken met een
‘sterrensysteem’, waarmee zij hun woningvoorraad
classificeren. Hierbij wordt vooral gekeken naar
de toegankelijkheid en de mogelijkheid om zorg te
verlenen. Voorbeelden zijn het sterrensysteem dat
gebruikt wordt in Rotterdam en door corporaties in de
regio Eemland/Gelderse Vallei, het sterrensysteem dat
onder andere in Leiden en Tilburg wordt gebruikt 1 en de
classificatie van CliëntenBelang Utrecht, de voormalige
Stichting Bouwadvies Toegankelijkheid (BAT) 2 .
1 Noortje van Kempen, Classificatiesysteem van woningen, RAVG Ergonomisch
Adviseurs, Rijnlands Revalidatie Centrum, Leiden 2005.
2 J.J.M. Haug/CliëntenBelang Utrecht, Toegankelijkheid en geschiktheid van
woningen, Utrecht 2007.

Wat is voor een levensloopgeschikte woning van
belang ?
Een levensloopgeschikte woning (en installatie) is
zo gebouwd, dat deze kan worden aangepast zodra
de levensomstandigheden en de daarbij behorende
wensen en behoeften van de bewoners veranderen. De
woning(inrichting) en de installatie kunnen daarvoor
eenvoudig gewijzigd of uitgebreid worden.
De veranderende levensomstandigheden hebben
bijvoorbeeld betrekking op afnemende mobiliteit
(gebruik van rollator, eventueel rolstoel) en andere
lichamelijke beperkingen. Daarnaast op mogelijke
geestelijke beperkingen, op een toenemende behoefte
aan veiligheid, op de behoefte aan contact met zorg-
verleners (ook in noodgevallen) en op het toenemend
belang van beveiliging tegen ongevallen. Tenslotte moet
er voldoende ruimte zijn voor het verlenen van zorg en
moeten zorg- en hulpverleners toegang krijgen.
Welke eisen stelt dat aan de woning en aan de
installaties in de woning? Voor bestaande woningen
startte het Ministerie van VROM in de jaren ’90 het
experiment ‘opplussen’: aanpassen van woningen om
ze meer geschikt te maken voor oudere bewoners. Dat
experiment is nu beëindigd, maar eind 2006 werd het
WoonKeur Bestaande Bouw geïntroduceerd met onder
andere een certificaat Levensloopbestendige woning 1 .
Installatietechnische eisen zijn te vinden in twee
ISSO-publicaties: nr. 77 Levensloopbestendig Wonen;
functie ontwerp en uitvoering en de aanvulling nr. 77-
Aanv Renovatie van woningen en levensloopbestendig
installeren.
Een deel van de eisen en wensen is vooral van bouwkun-
dige aard en voor de installateur niet direct van belang.
De installateur moet bij de plaatsing van apparatuur,
bedieningselementen en (bijvoorbeeld) radiatoren wel
deze bouwkundige eisen respecteren.
1 Zie Handboek WoonKeur Bestaande Bouw, 2006. Voor nieuwe woningen kan
aangesloten worden bij de eisen van WoonKeur (nieuwbouw), Pluspakket
Toekomstwaarde: Handboek WoonKeur - Nationaal certificaat voor nieuwbouwwoningen,
2007.
Om een indruk te geven:
• Vrije doorgang is bij alle deuren tenminste 85 cm
(de ‘dagmaat’ is in principe 5 cm meer dan de ‘vrije
doorgang’), en liever geen drempels.
• Om te zorgen dat een voetganger een rolstoel goed
kan passeren moet de breedte van ‘verkeersruimten’
zoals hal en gang ≥ 150 cm zijn.
• Vrije manoeuvreer -ruimte voor het aanrecht is ≥ 120
cm.
• Geschikte vloerafwerking (geen hoogpolig tapijt,
bijvoorbeeld), voor een rolstoel of rollator is een
voldoende harde ondergrond nodig.
• Voldoende ruimte om (met bijvoorbeeld een rollator)
te manoeuvreren en te keren naast bed, toilet,
wastafel en douche: draaicirkel ≥ 105 cm.
• Voordeur voorzien van seniorenslot, met sleutelgat
boven de deurkruk.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 1 in
hoofdstuk 4.
Gebleken is, dat bewoners niet altijd zin hebben om na
te denken (vooruit te denken) over lichamelijke beper-
kingen en de aanpassingen die daardoor noodzakelijk
kunnen worden. Veel aanpassingen, zeker installatie-
technische voorzieningen, kunnen echter in een breder
perspectief geplaatst worden: een videodeurtelefoon is
voor iedereen handig, een inbraak- en brandalarm heeft
iedereen nodig, een keramische kookplaat is zelfs een
luxeproduct en dienstverlening via internet is inmiddels
gemeengoed. Het gaat dan om het vergroten van
veiligheid, comfort en luxe – de levensloopgeschiktheid
krijgt de klant ‘er vanzelf bij’.
13

14
3 .2 Mensen met beperkte
mobiliteit
Een woning voor mensen met mobiliteitsbeperkingen,
bijvoorbeeld rolstoelgebruikers, moet aan andere, voor
een deel verdergaande eisen voldoen dan een levens-
loopgeschikte woning. Bovendien moet de woning op dit
moment al aangepast worden (terwijl een levensloopge-
schikte woning op termijn aanpasbaar moet zijn).
Beperkte mobiliteit:
Wij gaan in grote lijnen uit van mobiliteitsklasse
C 1 : de bewoner is meestal rolstoelgebonden,
kan een korte afstand lopen, kan zichzelf
ondersteunen en kort staan. De bewoner is deels
van hulp door zorgverleners afhankelijk en heeft
hulpmiddelen nodig voor een aantal verloren
functies. Vaak is het belangrijk om de resterende
functies juist te stimuleren.
Een dergelijke woning wordt wel ‘rolstoel toe- en
doorgankelijk’ genoemd 2 . Zeker zo belangrijk is,
dat alles in de woning door de rolstoelgebruiker ook
gebruikt kan worden – dat gaat verder dan de breedte
van de deuropening. En dat ook zorgverleners de ruimte
hebben om hun werk te kunnen doen.
Mobiliteitsbeperkingen kunnen sterk uiteenlopen,
het gaat om veel meer dan ‘in een rolstoel zitten’. Bij
lichte mobiliteitsbeperkingen is een rolstoel niet nodig,
vaak wel een rollator. Niet alleen het functioneren van
de benen kan sterk verminderd zijn, de beperkingen
kunnen ook betrekking hebben op de armen en andere
delen van het lichaam.
1 J.J. Knibbe, N.A. Hulshof, A.P. Stoop, R.D. Friel, Kleine hulpmiddelen: hulp voor
bewoners en verzorgenden, NIVEL, 1998.
2 Er wordt meestal onderscheid gemaakt tussen rolstoel-bereikbaarheid (kun je
goed bij de woning komen), -toegankelijkheid (kun je het gebouw en de woning
binnenkomen) en -doorgankelijkheid (kun je door de woning bewegen en
manoeuvreren).
Beperkte mobiliteit komt het meest voor bij ouderen
(bij ongeveer 500.000 65-plussers). Maar ook ongeveer
10% van de 45-65-jarigen heeft lichte of zwaardere
mobiliteitsbeperkingen (ruwweg 300.000 mensen)
en ook enkele procenten van de 16-45 jarigen (ruim
100.000 mensen). Een deel van alle mensen met
beperkte mobiliteit woont zelfstandig.
Wat is voor mensen met beperkte mobiliteit van
belang ?
De eisen van het Bouwbesluit, het Handboek voor
Toegankelijkheid en het Handboek WoonKeur zijn
hiervoor niet toereikend: rolstoelgeschiktheid gaat
verder dan alleen rolstoeltoegankelijkheid, daarnaast
wordt er onvoldoende rekening gehouden met het
(kunnen) verlenen van zorg en blijken er in de praktijk
meer eisen en wensen te leven.
Belangrijk voor de rolstoelgebruiker zelf is:
• Verplaatsen: Een rolstoelgebruiker heeft meer vrije
doorgangsbreedte nodig en meer keerruimte. Voor
een standaard handbewogen rolstoel moet de hele
woning toegankelijk èn doorgankelijk zijn.
• Handelen: Vanuit een rolstoel kan de bewoner minder
ver en minder hoog reiken, het is moeilijker om kracht
te zetten (bijvoorbeeld iets optillen en verplaatsen) en
de ‘ooghoogte’ van de rolstoelgebruiker is een stuk
lager. Bij de meeste handelingen heeft de rolstoel-
gebruiker bovendien meer ‘opstelruimte’ nodig en
ruimte om te kunnen manoeuvreren.
• Zien: De ‘ooghoogte’ ligt voor rolstoelgebruikers
op een ander niveau. Om dingen te kunnen zien (en
bedienen), om informatie te kunnen (af)lezen en om
naar buiten te kunnen kijken moeten veel onderdelen
van de woning dus aan specifieke eisen voldoen.
Een deel van de eisen en wensen is vooral van bouwkun-
dige aard en voor de installateur niet direct van belang.
De installateur moet bij de plaatsing van apparatuur,
bedieningselementen en (bijvoorbeeld) radiatoren wel
deze bouwkundige eisen respecteren.

Om een indruk te geven:
• Sommige eisen en wensen voor een levensloopge-
schikte woning zijn ook van toepassing voor mensen
met beperkte mobiliteit:
- Om te zorgen dat een voetganger een rolstoel goed
kan passeren moet de breedte van de hal ≥ 1,50 m
zijn. Die breedte is overigens ook minimaal nodig
om met een rolstoel te kunnen keren.
- Geschikte vloerafwerking (geen hoogpolig tapijt,
bijvoorbeeld), voor een rolstoel of rollator is een
voldoende harde ondergrond nodig.
• Een rolstoelgebruiker heeft naar verhouding meer
ruimte nodig: voor het bewegen en manoeuvreren
door het huis en het stallen van de rolstoel. Omdat
hoge kasten niet bereikbaar zijn is voor hetzelfde
volume aan bergruimte relatief veel vloeroppervlak
nodig is. Daarnaast is er meestal extra ruimte nodig
om te helpen en zorg te kunnen verlenen: bij toilet en
douche, naast het bed et cetera.
• De woning heeft bij voorkeur zo weinig mogelijk
deuren, één centrale hal (liefst kort en breed) met
daaromheen de andere ruimten: de woonkamer naast
de slaapkamer, de slaapkamer naast de badkamer en
badkamer en toilet goed bereikbaar uit woonkamer.
• Vrije doorgang is bij alle deuren tenminste 90 cm
(de ‘dagmaat’ is in principe 5 cm meer dan de ‘vrije
doorgang’). Die eis is ruimer dan de handboeken
aangeven, maar vanwege toenemende lengte,
heupbreedte en (over)gewicht is meer ruimte nodig.
Voor een elektrische rolstoel (vaak met verschillende
uitsteeksels en voorzieningen) is nog meer vrije
doorgang nodig, bijvoorbeeld 100 cm.
• Voldoende vrije opstelruimte achter de voordeur en
voldoende ruimte naast slotzijde van de deur.
• Voldoende keerruimte, daar waar dat nodig is: ≥ 1,50
m. De gemiddelde lichaamslengte neemt echter toe,
dus deze draaicirkel zal over enige tijd niet meer
toereikend zijn. Een elektrische rolstoel vraagt meer
ruimte.
• Juist voor rolstoelgebruikers is een balkon (of terras)
van belang: een eenvoudig te bereiken plek om droog
en veilig buiten te kunnen zijn. Het balkon moet
voldoende keerruimte bieden (≥ 1.50m diep), moet
goed bereikbaar zijn (afgeronde drempel ≤ 20 mm) en
uitzicht bieden.
• Om goed naar buiten te kunnen kijken moet de
onderkant van ramen (en van de balustrade van een
balkon) niet hoger zijn dan 0,60 m.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 1 in
hoofdstuk 4.
3 .3 COPD-patiënten
Als (één van) de bewoner(s) COPD-patiënt is, moet een
woning aan een aantal speciale eisen voldoen. Achter
de term COPD 1 gaat een grote variatie schuil in de aard
en ernst van de klachten en beperkingen. En ook een
grote variatie in de doelgroep: van jonge kinderen via
middelbare (ex)rokers tot ouderen met verminderde
longfunctie.
COPD-patiënten:
COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease) is
een verzamelnaam voor twee long-aandoeningen:
chronische bronchitis en longemfyseem.
Wij richten ons hier op volwassen, veelal wat
oudere COPD-patiënten, die (inmiddels) duidelijk
beperkt zijn in hun handelen in het dagelijks
leven. Zij hebben tamelijk ernstige klachten,
zijn duidelijk beperkt in hun energie en moeten
mogelijk van zuurstof gebruik maken.
Er zijn ruim 300.000 COPD-patiënten, de meesten zijn
ouder dan 40 jaar. Een COPD-patiënt heeft het vrijwel
constant benauwd, is kortademig en moet veel kuchen
of hoesten. Veel COPD-patiënten wonen gewoon thuis.
1 Vroeger werd de term CARA gebruikt, die bovendien astma omvatte. Astma
heeft echter een andere oorzaak en wordt tegenwoordig apart benoemd en
behandeld.
15

16
Wat is voor COPD-patiënten van belang ?
COPD-patiënten hebben niet of nauwelijks bewegings-
beperkingen (zoals rolstoelgebruikers die hebben):
zij zijn vooral energetisch beperkt, zij moeten het
rustig aan doen en kunnen zich niet te lang of te zwaar
inspannen. Hun klachten kunnen – onder andere, en
voor een deel – worden verminderd door het contact met
stof, vocht en prikkelende geuren te beperken.
Daar is vooral een aangepaste inrichting van de woning
voor nodig. In grote lijnen gaat het om:
• Prikkels beperken:
een COPD-patiënt heeft last van
prikkelende stoffen, zoals tabaksrook, de gassen
van een gasfornuis of geiser, bak- en braadluchtjes,
parfum, gassen afkomstig van spaanplaat of isolatie-
materiaal (formaldehydegas), de lucht van chloor en
andere schoonmaakmiddelen (boenwas, terpentijn),
benzinedampen, uitlaatgassen en drukinkt. Ook
hebben zij last van bepaalde weersomstandigheden,
zoals mist, regen, vochtig weer, sterke temperatuurs-
wisselingen en koude lucht.
• Beperken van inspanning:
De COPD-patiënten waar
wij ons op richten kunnen zich niet te lang of te
zwaar inspannen. Een COPD-patiënt heeft meestal
geen rolstoel nodig, of gebruikt vooral buitenshuis
een rollator, rolstoel of scootmobiel. Pas als de
COPD-klachten ernstig (geworden) zijn, wordt ook
binnenshuis een rollator, rolstoel of scootmobiel
gebruikt.
• Hoewel COPD-patiënten zich niet te lang of te zwaar
moeten inspannen, is het anderzijds ook van belang
dat zij hun conditie in stand houden en verbeteren.
Daarom moet onnodige inactiviteit vermeden worden
en moet bewegen (voor zover haalbaar) juist worden
gestimuleerd.
Een deel van de eisen en wensen is vooral van bouwkun-
dige aard en voor de installateur niet direct van belang.
Om een indruk te geven:
• Om prikkels te beperken moeten wanden en meubilair
klamvochtig afneembaar zijn. De materiaalkeuze is
dus beperkt, bijna alles in de woning heeft een glad
oppervlak of kan regelmatig op 60o gewassen worden
(bijvoorbeeld kleden en gordijnen).
• Harde vloeren, die eenvoudig schoon te houden zijn en
gedweild kunnen worden. Een schoonlooprooster aan
de buitenzijde van buitendeuren.
• Stofnesten moeten vermeden worden: verticale
lamellen i.p.v. vitrage, weinig kleine losse spullen
in de kamer, horizontale vlakken vermijden door
bijvoorbeeld afsluitbare kasten die doorlopen tot aan
het plafond.
• Hoeken, randen en richels die lastig schoon te houden
zijn vermijden, bijvoorbeeld ook waar leidingen langs
of door een muur of vloer gaan.
• Materialen die een prikkelende geur afgeven vermij-
den: bijvoorbeeld door verf op waterbasis te gebruiken,
geen meubelen met spaanplaat, ook kaarsen, wierook
etc. zijn niet toegestaan.
• Bronnen van pollen of schimmelsporen zijn taboe: bloe-
men en planten, afvalemmer in de keuken et cetera.
• Voor het beperken van inspanning is een deel van de
(bouwkundige en andere) eisen voor een levensloopge-
schikte woning en voor mensen met beperkte mobiliteit
ook voor COPD-patiënten relevant. Bijvoorbeeld
het bedieningsgemak: bedieningsweerstand ≤ 15
Newton, geschikte deurgrepen en sleutelgat boven de
deurgreep.
• Voor COPD-patiënten is van belang, dat de slaapkamer
grenst aan de woonkamer en dat een ruime doorgang
tussen beide ruimten mogelijk is (zodat, als de
COPD-patiënt bedlegerig is, er een goed contact met de
woonkamer mogelijk is).
• Aandachtspunt is tegelijkertijd, om onnodige inacti-
viteit tegen te gaan en activiteit - voor zover mogelijk
- voldoende te stimuleren.
• Daarnaast is (net als voor rolstoelgebruikers) voor
COPD-patiënten een balkon (of loggia of tuin) meer dan
gemiddeld van belang.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 1 in
hoofdstuk 4.

3 .4 Mensen met visuele
beperkingen
Visuele beperkingen kunnen worden ingedeeld op basis
van twee aspecten van het zien: de gezichtsscherpte
(ofwel ‘visus’) en het gezichtsveld.
De gezichtsscherpte of ‘visus’ is een maat voor het zien
van details. Het is een decimaal getal, dat aangeeft
op welke afstand twee punten nog kunnen worden
onderscheiden en contouren zichtbaar zijn. De normale
scherpte is 1,0 of hoger, bij totale blindheid is de visus
0,0. Iemand met een visus van 0,5 moet twee keer zo
dichtbij staan om dezelfde details te kunnen zien.
Het gezichtsveld is het gebied dat in één oogopslag
zichtbaar is. Dit wordt uitgedrukt in graden, waarbij
per oog zijdelings (naar buiten) 90˚, neuswaarts (naar
binnen) 60˚, bovenwaarts 60˚ en neerwaarts 70˚ per oog
als ‘normaal’ wordt beoordeeld.
Visuele beperkingen:
Iemand is slechtziend als de gezichtsscherpte
van zijn beste oog, ondanks optimale bril- of
lenscorrectie, 0,3 of minder is en/of zijn gezichts-
veld 300 of minder is. We spreken van blindheid
bij een gezichtsscherpte van minder dan 0,05 en/
of een gezichtsveldbeperking tot minder dan 10˚.
Mensen die blind zijn oriënteren zich door het gebruik
van de tast en gehoor. De taststok wordt hierbij als
verlengde van het lichaam gezien. Oplossingen in de zin
van adequate verlichting, het vermijden van hinderlijk
daglicht en het werken met helderheids- en kleurcon-
trasten hebben voor blinde mensen geen toegevoegde
waarde. Voor hen zijn vooral oriëntatieondersteuning in
de zin van akoestische toepassingen en het gebruik van
(natuurlijke) tastcontrasten zinvol.
Circa 630.000 mensen hebben visuele beperkingen, ca.
600.000 van hen zijn slechtziend en ca. 30.000 van hen
zijn blind. Het grootste deel daarvan is ouder dan 65 jaar.
Wat is voor mensen met visuele beperkingen van
belang ?
Echte eisen of richtlijnen ontbreken voor de woonomge-
ving van mensen met een visuele beperking. Om goed
en zelfstandig te kunnen functioneren moet de eigen
woning volgens de experts aan zeer specifieke eisen
voldoen. De publicatie ‘Bewust bouwen voor mensen
met een visuele en verstandelijke beperking’ en het
bijbehorende supplement uit de Bartiméus reeks 1
bieden veel informatie en aanknopingspunten daarvoor:
1. Licht (daglicht en kunstlicht): mensen die slecht-
ziend zijn kunnen zich, op basis van hun restvisus,
alleen een redelijk beeld van de ruimtelijke omge-
ving vormen als er optimale lichtcondities zijn.
2. Kleurcontrasten: het verschil in kleur en helderheid
tussen een bepaald voorwerp en zijn achtergrond
vormt het contrast. Mits goed toegepast in de
afwerking (bijvoorbeeld het toilet tegen de wand of
de deur in de muur) en de inrichting (bijvoorbeeld
meubels) van ruimten kunnen contrasten een
slechtziend persoon helpen bij de oriëntatie.
3. Tactiele informatie (voelen): voorzieningen die het
gebruik van de tast helpen of zelfs uitlokken kunnen
de oriëntatie ondersteunen.
4. Geluid: van belang voor de oriëntatie is dat iemand
betekenisvol geluid goed kan horen. Dit betekent
dat hij het geluid kan herkennen en de richting en
herkomst van het geluid kan bepalen. Onbelangrijk
geluid moet juist zoveel mogelijk worden beperkt.
5. Indeling van de woning: een logische omgeving
helpt bij de oriëntatie, daarvoor moeten aspecten
als herkenbaarheid, overzichtelijkheid en veiligheid
voorop staan. Voldoende bergruimten en goede
verkeersruimten (gang, hal en trappenhuis) zijn
hierbij cruciaal.
1 Wildenberg, M. van den, Marjo van Welbergen en Chrétienne van den Burg
(2002), Bewust bouwen voor mensen met een visuele en verstandelijke
beperking, Bartiméus, Doorn.
17

18
Alleen een goed samenspel tussen licht, helderheidcon-
trasten, tactiele informatie, geluid en de indeling van de
woning maakt het voor slechtzienden mogelijk om zich
zelfstandig door de woning te bewegen en activiteiten
uit te voeren.
Naast deze vijf aandachtsgebieden kan geur een belang-
rijke rol spelen, als herkenningsmiddel en ter oriëntatie.
Verder moet aandacht besteed worden aan de veiligheid
en de hygiëne. Onveilige situaties worden door de
visuele beperking niet of vaak pas (te) laat gesignaleerd.
Vanuit hygiënisch oogpunt dienen bij het ontwerp
bijvoorbeeld onnodige nissen, kleine hoekjes, richels en
tussenruimten zoveel mogelijk worden vermeden. Deze
worden snel vuil en kunnen bij zelfstandig schoonmaken
over het hoofd worden gezien.
De meeste van deze eisen en wensen zijn vooral van
bouwkundige aard en voor de installateur niet direct van
belang. Voor installateurs is van belang:
• ICT (bijvoorbeeld grootletter-, braille- en spraaksoft-
ware) en domotica (bijvoorbeeld ‘sprekende’
apparaten en meters) kunnen het eenvoudiger maken
om zelfstandig te wonen en te werken;
• door het installeren van noodknoppen, rook- en
brandmelders en alarm- en oproepsystemen kan de
veiligheid worden vergroot.
Er zijn tot op zekere hoogte enkele parallellen tussen
mensen met visuele beperkingen, (licht) dementeren-
den, mensen met een (lichte) verstandelijke beperking
en ook slechthorenden. Al deze doelgroepen hebben
baat bij een voor hen gunstig binnenklimaat, waarin
verlichting en akoestiek/geluid een belangrijke rol
spelen.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 2 in
hoofdstuk 4.
3 .5 Licht dementerenden
Aan welke eisen moet een woning moet voldoen als één
van de bewoners licht dementerend is, maar nog wel
zelfstandig woont (al dan niet met partner)?
Licht dementerenden:
Dementie is een verzamelnaam voor allerlei
gecombineerde stoornissen in de verstandelijke
vermogens (waaronder het geheugen), de stem-
ming en het gedrag. Het gaat om combinaties
van bijvoorbeeld geheugenverlies (amnesie),
afnemend oriëntatievermogen in tijd, naar plaats
of persoon, taalproblemen (afasie: niet kunnen
zeggen wat je wilt zeggen), wisselende emotiona-
liteit, verlies van eigenwaarde, niet meer in staat
zijn problemen op te lossen of plannen te maken.
Wij richten ons hier op bewoners die licht
dementerend zijn en beginnende klachten heb-
ben. Zij kunnen nog redelijk zelfstandig wonen,
maar hebben daarbij wel hulp, ondersteuning en
toezicht nodig.
Bij de meest voorkomende vorm, de ziekte van
Alzheimer, wordt het kortetermijngeheugen (nieuwe
dingen onthouden) eerst minder goed, waarna een
dement persoon steeds verder terug in de tijd gaat en
bijvoorbeeld denkt een kind te zijn.
Dementie openbaart zich vooral op latere leeftijd,
door de vergrijzing zal het aantal dementerenden dus
toenemen. De schattingen van het aantal mensen dat op
dit moment aan dementie lijdt lopen uiteen van 70.000
tot 190.000. Ongeveer tweederde daarvan woont (nog)
thuis. In 2035 zal het aantal dementerenden naar
verwachting ongeveer verdubbeld zijn.

Wat is voor licht dementerenden van belang ?
Veel mensen met dementie wonen thuis, in een
woonomgeving die niet is afgestemd op het wegvallen
van hun verstandelijke vermogens. Vandaar dat er
steeds meer aandacht komt voor aanpassingen in bouw
en inrichting van woningen voor dementerenden. Ook
voor woningen voor dementerenden bestaan geen
richtlijnen of handboeken. Ouderen met dementie en
hun naasten hebben volgens experts 1 behoefte aan een
woonomgeving die:
• de zelfstandigheid ondersteunt;
• de afnemende vitaliteit compenseert;
• de draaglast van familieleden verlicht;
• vertrouwd is voor de dementerende;
• veilig is (zowel feitelijk, als in de beleving).
Aangezien dementie vooral bij ouderen voorkomt
moet rekening gehouden worden met de basiseisen
die gelden voor ouderen in het algemeen, zoals de
toegankelijkheid, doorgankelijkheid en veiligheidsvoor-
zieningen.
Een goede woonomgeving kan verwarring en opwinding
verminderen, helpt de dementerende om zich te kunnen
oriënteren en in de omgang en het contact met anderen.
Omgekeerd kan een slechte omgeving verwarring en
probleemgedrag verergeren en leiden tot nervositeit,
slapeloosheid, sociaal disfunctioneren, gevoelens van
depressie en ongelukken.
Net als voor mensen met visuele beperkingen speelt
voor dementerenden het binnenmilieu (geluid, reuk,
temperatuur, luchtkwaliteit en verlichting) dus een
belangrijke rol. Dit komt doordat bij dementerenden
de zintuigen langer goed blijven functioneren dan
de mentale en fysieke vaardigheden. De zintuiglijke
aspecten kunnen zowel positief (bijvoorbeeld gerust-
stellend) als negatief (bijvoorbeeld harde, schelle
geluiden) uitwerken.
1 Hoof, van J. en H. Kort (2007), Een veilige haven, aangepast wonen voor mensen
met dementie, in Denkbeeld 2007: 19(1): p. 22-25. Zie ook: Behoeftenonderzoek
naar woningaanpassing voor mensen met dementie, OTIB 2008.
Verlichting (type en sterkte) bijvoorbeeld speelt een
belangrijke rol bij het voorkomen van depressies en
een verbetering van de slaap. De hoeveelheid daglicht
die binnenvalt is van belang voor het reguleren van de
biologische klok van de dementerenden.
Dit betekent dat de eerder (zie: visuele beperkingen)
genoemde publicatie ‘Bewust bouwen voor mensen
met een visuele en verstandelijke beperking’ en het
bijbehorende supplement uit de Bartiméus reeks 2 ook
voor de groep dementerenden veel aanknopingspunten
biedt. De bruikbaarheid wordt nog extra vergroot omdat
hierin rekening is gehouden met beperkte cognitieve
functies van mensen met een verstandelijke beperking.
Ook dementerenden hebben te lijden onder afnemende
verstandelijke vermogens.
Een belangrijk verschil is, dat mensen met een verstan-
delijke beperking nog wèl iets nieuws kunnen leren en
onthouden en (licht) dementerenden juist daar grote
moeite mee hebben.
Licht dementerenden en hun partner kunnen baat
hebben bij installatietechnische voorzieningen
en domotica-oplossingen. Bij het ontwerpen van
technologische hulpmiddelen voor dementerenden
rekening moet worden gehouden met de volgende
uitgangspunten 3 :
• er moet hiervoor geen enkele vorm van leren nodig
zijn;
• de nieuwe technologie moet er bekend en vertrouwd
uitzien;
• de hulpmiddelen moeten niet de controle wegnemen
van de gebruiker;
• er is een minimum aan interactie nodig met de
gebruiker;
• de toepassing (o.a. de interface) moet de gebruiker
geruststellen.
2 Wildenberg, M. van den, Marjo van Welbergen en Chrétienne van den Burg
(2002), Bewust bouwen voor mensen met een visuele en verstandelijke
beperking, Bartiméus, Doorn.
3 Hoof, van J. en H. Kort (2007), Een veilige haven, aangepast wonen voor mensen
met dementie, in Denkbeeld 2007: 19(1): p. 22-25.
19

20
Verder is een goede en rustige uitleg van belang,
waarbij rekening wordt gehouden met geestestoestand
van de gebruiker. Mensen met dementie zijn vaak
nieuwsgierig naar de werking van een nieuw apparaat
en hebben verder behoefte aan een snelle reactie bij
moeilijkheden, omdat zij niet altijd in staat zijn de reden
van een optredende fout te begrijpen en een probleem
logisch op te lossen. Zorgverleners en partner van de
dementerende moeten daarom goed worden getraind in
het omgaan met de nieuwe apparatuur.
Installatietechniek kan op tal van manieren worden
ingezet in woningen voor (licht) dementerenden:
• helpen herinneren;
• zelfstandigheid bevorderen;
• sociale netwerken onderhouden;
• emotionele last door zorgen, angst of irritatie
verminderen;
• toezicht en surveillance, wijzen of reageren op
gevaren, oriëntatie;
• monitoren van de thuisomgeving (verlichting,
ventilatie/luchtkwaliteit, temperatuur, beveiliging);
• monitoren van bewegingen en gedrag in huis (deuren
openen, gebruik van apparatuur);
• monitoren van de gezondheidstoestand (bloeddruk,
gewicht, urine);
• zelfzorgbehoeften (winkelen, bankzaken, aankleden);
• (mantel)zorg ondersteunen.
Dit vraagt echter deskundig advies en begeleiding
vanuit de zorgverlener.
In het kader van het innovatieprogramma Technologie
Thuis Nu! 1 wordt een modelwoning met een aangepaste
thuisomgeving ontworpen en gebouwd. In de woning
worden aspecten als bruikbaarheid en leefbaarheid in
de praktijk getoetst.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 2 in
hoofdstuk 4.
1 Zie website: www.technologiethuis.nu
3 .6 Mensen met lichte
verstandelijke beperkingen
Een behoorlijk aantal mensen met een lichte verstande-
lijke beperking woont thuis, al dan niet met familie of
een partner. De woning moet dan voldoen aan enkele
specifieke eisen.
Het niveau van intellectueel functioneren wordt als volgt
onderverdeeld:
• zwakbegaafd: IQ van 70/75 tot 85/90;
• lichte verstandelijke handicap: IQ van 50/55 tot 70/75;
• matige verstandelijke handicap: IQ van 35/40 tot 50/55;
• ernstige verstandelijke handicap: IQ van 20/25 tot
35/40;
• diepe verstandelijke handicap: IQ lager dan 20/25.
Daarnaast wordt gekeken naar beperkingen in het
gedrag, zelfstandigheid en aanpassingsvermogen: com-
municatie, zelfverzorging, zelfstandig kunnen wonen,
sociale en relationele vaardigheden, gebruik maken van
gemeenschapsvoorzieningen, zelfstandig beslissingen
nemen, gezondheid en veiligheid, functionele intellectu-
ele vaardigheden, vrijetijdsbesteding en werk.
Lichte verstandelijke beperking:
Mensen met een verstandelijke beperking heb-
ben soms een aangeboren of later optredende
beperking in het intellectueel functioneren, die
gepaard gaat met beperkingen in de sociale (zelf)
redzaamheid 2 . De ernst en de oorzaak van de
verstandelijke beperkingen verschilt sterk, evenals
de leeftijd en de aard van de bijkomende stoornis-
sen. Bijkomende psychiatrische stoornissen of
beperkingen komen relatief veel voor. Het kan
verder gaan om motorische stoornissen, epilepsie,
zintuiglijke stoornissen, psychische problemen en
gedragsproblemen.
Wij richten ons op mensen met een IQ groter dan 50
en met een redelijke mate van praktische en sociale
zelfredzaamheid.
2 Koedoot PJ (Trimbos-instituut). Wat is een verstandelijke handicap? In:
Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid.
Bilthoven: RIVM, 14 september 2001.

Naar schatting waren er in 2001 in Nederland ruim
100.000 mensen met een verstandelijke beperking.
De komende jaren zal dat aantal nog licht groeien,
vooral het aantal 50-plussers zal toenemen. Dit hangt
samen met de algemene groei van het aantal ouderen
(vergrijzing) en met de stijgende levensverwachting van
mensen met een verstandelijke beperking.
Wat is bij lichte verstandelijke beperkingen
van belang ?
Ongeveer de helft van de mensen met een verstandelijke
beperking heeft een lichte verstandelijke beperking.
Deze mensen komen als volwassene aardig mee in
de samenleving. Ze kunnen duidelijk maken wat ze
bedoelen, leren lezen en schrijven op een lager niveau
lukt vaak ook. Met geld omgaan en voor zichzelf zorgen
gaat velen ook redelijk af. Sommigen lukt alles zo goed,
dat ze geen structurele begeleiding nodig hebben.
Anderen lukt het net niet om alles zelf te doen, zij
hebben af en toe hulp nodig 1 .
Als kind gaan ze vaak naar de gewone basisschool
- meestal met wat extra ondersteuning - en daarna
naar het voortgezet speciaal onderwijs of het prak-
tijkonderwijs. Als ze op hun achttiende van school af
komen, gaan de meesten werken, soms met begeleiding.
Voor anderen is werken binnen de reguliere setting te
moeilijk of te onrustig. Deze mensen kunnen terecht
in een sociale werkplaats of in een dagcentrum voor
volwassenen.
Mensen met een lichte verstandelijke beperking kunnen
(begeleid) zelfstandig wonen. Ze hebben dan vaak wel
extra hulp nodig, bijvoorbeeld bij het bijhouden van hun
administratie, als ze naar de dokter gaan, ondersteuning
bij de regiefunctie en dat soort dingen. Maar veel hulp
hebben ze niet nodig: meestal maar tot circa 7 uur per
week.
1 Zie: http://www.kennisring.nl/smartsite.dws?id=39482
Begeleid zelfstandig wonen is bedoeld voor mensen
met een lichte verstandelijke beperking die niet in een
24-uurs woonvoorziening willen en hoeven te wonen,
maar ook niet helemaal zelfstandig kunnen wonen. De
bewoners hebben eigen woonruimte, bijvoorbeeld een
appartement of een studio in een huis. Enkele uren per
week komt een begeleider langs om bewoners te helpen
bij het koken, met geldzaken of het onderhouden van
contacten. De bewoners leren om zelf beslissingen te
nemen en om dingen zelf te doen (zelfredzaamheid).
Veel bewoners van dergelijke projecten werken overdag,
bijvoorbeeld in een sociale werkplaats.
Een woonvoorziening voor verstandelijk gehandicapten
is een kleine woonvorm in een woonwijk. De bewoners
van een woonvoorziening wonen vaak in een groep. Ze
krijgen ondersteuning van vaste begeleiders. Overdag
gaan ze naar een werkvoorziening, een school voor
(voortgezet) speciaal onderwijs of een dagcentrum,
afhankelijk van hun mogelijkheden. Het niveau van de
bewoners varieert. Sommige mensen hebben nauwelijks
begeleiding nodig, anderen hebben dag en nacht zorg
nodig.
Een lichte verstandelijke beperking gaat vaak samen
met een psychiatrisch probleem, zoals autisme, ADHD,
angststoornissen, problemen met prikkelverwerking,
onzekerheid. De bewoner is net als licht dementerenden
daarom gebaat bij een rustige (prikkelarme) en
vertrouwde omgeving, waarbij gezorgd is voor veiligheid
en zelfredzaamheid wordt ondersteund. Bijvoorbeeld
eisen met betrekking tot ‘horen’ (geen harde geluiden)
en ‘zien’ (geen onnodige prikkels door fel licht of felle
kleuren) gelden ook voor deze groep. Daar komt bij, dat
relatief veel mensen met een verstandelijke beperking
ook last hebben van visuele beperkingen.
We hebben geen richtlijnen of specifieke eisen aange-
troffen voor woningen voor met mensen met een lichte
verstandelijke beperking. Zij zijn in staat om zelfstandig
of onder gedeeltelijke begeleiding te wonen. De mate
van zelfredzaamheid verschilt echter per individu.
21

22
De combinaties van bijvoorbeeld ouderdom, beper-
kingen in de mobiliteit en een lichte verstandelijke
beperking kan complicerend zijn.
Installatietechniek kan de veiligheid bewaken (zoals
brandpreventie, keukenbeveiliging, alarmering), het
vertrouwde vergroten (huiselijkheid, bedieningsgemak,
zo ‘gewoon’ mogelijk) en de zelfredzaamheid van de
bewoners ondersteunen. Daarvoor is wel maatwerk
nodig, uitgaande van de kwaliteiten en vermogens en
de beperkingen van de bewoners. In de omgang met
mensen met een lichte verstandelijke beperking speelt
overschatting vaak een grote rol. De intellectuele
ontwikkeling en de sociaal-emotionele ontwikkeling
gaan in veel gevallen niet gelijk op. Zo kan bijvoorbeeld
de woordenschat groot zijn terwijl het begrip over de
betekenis veel minder kan zijn. Het is dan ook belangrijk
om te checken of de boodschap overgekomen is en kans
op overschatting daarmee te verkleinen.
Zie voor de installatietechnische eisen Tabel 2 in
hoofdstuk 4.

4 Installatie-eisen in het kort: overzicht
In dit hoofdstuk vindt u een overzicht in twee
tabellen, waarin de eisen en mogelijkheden voor
de zes doelgroepen kort worden samengevat.
Indeling tabellen:
Tabel 1, doelgroepen:
•
•
•
Bewoners levensloopgeschikte woning;
Mensen met beperkte mobiliteit;
COPD-patiënten.
Tabel 2, doelgroepen:
•
•
•
Mensen met visuele beprekingen;
Licht dementerenden;
Mensen met lichte verstandelijke beprekingen.
In hoofdstuk 5 worden de installatietechnische
eisen en mogelijkheden per doelgroep beschre-
ven en toegelicht.
23

Tabel 1
Tabel 1
oning
oblemen
, die
en wonen.
de
stelijke
de
ent
rden;
comfort
k in
vallen;
r
plaatsing
en bijv.
ertificaat
tendig
;
van
talleren.
24
>>
De nummering van de installatie-eisen komt overeen met die in het uitgebreide rapport
InstallatieWijzer Zorg, zodat het opzoeken van de volledige informatie eenvoudig is.
Ontwerpeisen Doelgroep
Nr. Gebruiksvriendelijkheid van de installatie
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit
Rolstoelgebruikers
1 Gebruikersvriendelijke interfaces, voldoende status-feedback 1 1 1
2
Zelf eenvoudig in te stellen door gebruiker en eventuele
zorgverleners
2 2 2
3 Flexibele infrastructuur, liefst draadloos
Installatie voldoet aan ISSO-publicatie 77 en 77-Aanv:
3 3 3
4 flexibel en aanpasbaar, componenten zijn goed bereikbaar,
voldoende overcapaciteit, flexibel waterleidingsysteem
4 4 4
5
Plaats elementen zodanig dat de inrichting en het ruimtegebruik
in de woning altijd aan te passen zijn
5
6 Individuele regeling van verwarming tot 22˚C is overal mogelijk 6
Bedieningsgemak
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
11 Hoogte bedieningselementen: 90-120 cm 11 11 11
12
Hoogte wandcontactozen, thermostaat- en radiatorknoppen:
50-120 cm
12 12 12
13 Bedieningsweerstand (bijv. van de grepen): ≤ 15 N 13 13 13
14
Bedieningselementen en radiatorknoppen aanwezig en 50 cm uit
inwendige hoek, wandcontactdozen 35 cm uit inwendige hoek
14 14 14
15
Houd bij plaatsing van bedieningselementen rekening met
de inrichting
15 15 15
16 Informatiehoogte: tussen 100-120 cm 16 16 16
17
Eén of meer elektrische (binnen)deuropeners of
elleboogschakelaars; deur blijft lang genoeg openstaan
17
Welzijn en zorg
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
23 Houd rekening met (later te installeren):
- passieve en actieve personenalarmering
- inactiviteitsignalering
- zorgomroepsysteem, spreek/luisterverbinding
(evt. met beeldverbinding)
- mogelijkheid voor zorg op afstand (telecare)
23
24 Passieve en actieve personenalarmering 24 24
25 Inactiviteitsignalering 25 25
26
Zorgoproepsysteem, spreek/luisterverbinding
(evt. met beeldverbinding)
26 26
27 Mogelijkheid voor zorg op afstand (telecare) 27 27
28 Indien nodig en mogelijk: traplift 28
29 Indien mogelijk: centraal stofzuigsysteem 29
Veiligheid & comfort: woning
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
41 Inbraakalarm, eventueel met melding naar centrale
Brandalarm
41 41 41
42
- Levensloopgeschikte woning: eventueel met melding centrale
- Overige doelgroepen: brandmeldinstallatie met doormelding
naar zorgcentrale is wenselijk
42 42 42
43
‘Aan-/uitzetten’ van woning (inbraakalarm, verlichting,
eventueel ook verwarming, kookplaat)
43 43 43
44 ‘Woonsimulatie’ als inbraakpreventie 44 44 44
45
Automatische verlichting badkamer, toilet, hal en/of gang;
‘nachtpadverlichting’
45 45 45
46
Automatische bediening van gordijnen, zonwering en
ventilatie
46 46 46
47
Uitstekend ventilatiesysteem: capaciteit 1,5 maal eisen
Bouwbesluit (hoogste stand)
47
48
In badkamer, toilet en keuken: eventueel vochtsensoren die
extra ventilatie inschakelen
48
49 Uitstekende klimaatregeling en luchtbehandeling 49
50 Indien mogelijk: vloerverwarming 50
COPD-patiënten
COPD-patiënten
COPD-patiënten
COPD-patiënten

te afstand
aan;
verleners
antal
langrijk.
sbreedte
k én
ogen
et
, minder
passen
laatsing
en bijv.
ur zijn alle
mfyseem;
Disease;
amelijk
dagelijks
t rustig
panning,
geuren is
iaalkeuze;
ten ook
el of
is
e aard.
Ontwerpeisen Doelgroep
Nr. Veiligheid & comfort: voordeur
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
53
Goede verlichting van entree/voordeur; goed zichtbaar
huisnummer
53 53 53
54 Hoogte voordeurbel: 95 cm; grote knop, tuimelschakelaar 54 54 54
55
Videodeurtelefoon, voordeur ontgrendeling,
elektrische (voor)deuropener
55 55 55
56
Eventueel koppelen aan ‘omgevingsbesturing’, mobiele
telefoon of andere afstandsbediening
56 56 56
57
Videodeurtelefoon en ontgrendeling voordeur zeker koppelen
aan ‘omgevingsbesturing’
57
58
Voordeur zelf te openen met pasje of afstandsbediening; deur
blijft minimaal 8 sec. open
58 58
59
Toegang voor zorg- en hulpverleners met pincode
en/of verificatie via zorgcentrale
59 59
60 Oplaadpunt (en -plaats) voor rolstoel/scootmobiel 60 60
66
67
68
Veiligheid & comfort: woonkamer
Automatische interactie tussen apparatuur (bijv: geluid TV en
audio zachter als er aangebeld wordt of de telefoon gaat)
Geïntegreerde ‘omgevingsbesturing’ voor TV, audio,
videodeurtelefoon, verlichting, etc.
Videocommunicatie met anderen mogelijk, bijv. met familie,
vrienden, zorgverleners
Veiligheid & comfort: keuken
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
66 66 66
67 67
Levensloop-
geschikte woning
68 68
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
73
Thermostaatkraan (indien nodig) of goed te bedienen
éénhendelkraan
73 73 73
74 Inductiekookplaat, goed afleesbaar en goed te bedienen 74 74 74
75 Hoogte bedieningselementen (ook van afzuigkap): 90-120 cm 75 75 75
76
Aanrecht: onderrijdbaar en verstelbaar in hoogte (op consoles),
met flexibele leidingen
76
77 Uitstekende afzuigkap en ventilatiesysteem, capaciteit ≥ 150 m3 77
Veiligheid & comfort: badkamer & toilet
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
84 Slipvaste vloer, bijv. R11 of R12 84 84 84
85
Inloop-/inroldouche met voldoende afschot,
met douchezitje of steunbeugel, afvoergoot
85 85 85
86 Douche: naast douchezitje, hoogte 95-220 cm 86 86 86
87
Thermostatische douchekraan, naast douchezitje, 30 cm buiten
douchestraal, op 95 cm hoogte, 55 cm uit inwendige hoek
87 87 87
88
Hulp- of zorgverlening mogelijk aan 1 kant van het toilet
en 1 kant van de douche
88 88 88
89 Goede verlichting, 400 lux op werkvlak 89 89 89
90 Voldoende ventilatie 90 90 90
91 Regelknop ventilatie ook in badkamer 91 91 91
92 Zo mogelijk: extra toilet bovenverdieping 92 92 92
93 Lange doucheslang 150 cm t.b.v. zorgverlening 93 93
94 Radiator hoog aan muur, knop steekt niet uit naar voren 94 94
95
Onderrijdbare wastafel: hoogte 80 cm, vrije knieruimte
>68 cm, diepte 60 cm, sifon naar achteren weggewerkt
95
96 Spiegel: doorlopend tot aan wastafel
Vlakspoeltoilet met toiletbeugels, tegenover of haaks op
96
97 de deur, doorspoelknop en WC-rolhouder goed bereikbaar,
eventueel met ingebouwde ‘onderdouche’ en föhn
97
98 Alarmering in badkamer en toilet 98
99 Indien mogelijk: extra, apart gastentoilet 99
100 Bad, in plaats van (of naast) douche 100
101 Uitstekende ventilatie badkamer en toilet 101
102 Wasdroger goed geventileerd (naar buiten) 102
Veiligheid & comfort: slaapkamer en overige ruimten
Levensloop-
geschikte woning
Beperkte mobiliteit,
rolstoelgebruikers
108 Videodeurtelefoon/deuropener ook in slaapkamer 108 108
109
Zorgoproepsysteem met spreek-/luisterverbinding ook in
slaapkamer
109 109
UNETO-VNI is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel
COPD-patiënten
COPD-patiënten
COPD-patiënten
COPD-patiënten
COPD-patiënten
Tabel 1
25

abel 2
Tabel 2
wonend
gen,
d
an 65 jaar.
van toilet
tastzin
atie;
del,
ig van
r mensen
rking’ met
26
>>
De nummering van de installatie-eisen komt overeen met die in het uitgebreide rapport
InstallatieWijzer Zorg, zodat het opzoeken van de volledige informatie eenvoudig is.
Ontwerpeisen Doelgroep
Nr. Gebruiksvriendelijkheid van de installatie Visueel beperkt Licht dementerend
1 Gebruikersvriendelijke interfaces, voldoende status-feedback 1 1 1
2
Zelf eenvoudig in te stellen door gebruiker en eventuele
zorgverleners
2 2 2
3 Flexibele infrastructuur, liefst draadloos
Installatie voldoet aan ISSO-publicatie 77 en 77-Aanv: flexibel
3 3 3
4 en aanpasbaar, componenten zijn goed bereikbaar, voldoende
overcapaciteit, flexibel waterleidingsysteem
4 4 4
7
Accentueer de belangrijke details van alle bedieningselementen
en apparaten; vermijd echter niet-functionele contrasten
Ontwerpeisen en randvoorwaarden:
- minimum aan interactie met gebruiker nodig
7
8 - gebruik (en feedback) is geruststellend
- ook nieuwe technologie ziet er bekend en vertrouwd uit en
ontneemt de controle niet
Ontwerpeisen en randvoorwaarden: er is geen enkele vorm van
8 8
9 ‘leren’ nodig om installatie te kunnen gebruiken of bedienen, of
ermee om te gaan
9
10 Bedieningselementen zijn eenvoudig te begrijpen 10
Licht verstandelijk
beperkt
Bedieningsgemak Visueel beperkt Licht dementerend
Licht verstandelijk
beperkt
11 Hoogte bedieningselementen: 90-120 cm 11 11 11
12
Hoogte wandcontactozen, thermostaat- en radiatorknoppen:
50-120 cm
12 12 12
13 Bedieningsweerstand (bijv. van de grepen): ≤ 15 N 13 13 13
18
In alle ruimten: contrasterende schakelaars, met reliëf en
aan/uit-controlelampje
18
19
Wandcontactdoos bij lichtschakelaar: alleen plaatsen als die
combinatie een specifiek nut heeft
19
20
Informatie (ook displays) en knoppen: goed zichtbaar en
leesbaar, 3 à 4 keer groter
20
21
Waar mogelijk: apparaten met ‘auditieve terugkoppeling’
(geluid/signaal)
21
22
Bedieningselementen (knoppen, kranen, etc.): goed herkenbaar
en voor ouderen goed te bedienen
22 22
Welzijn en zorg Visueel beperkt Licht dementerend
Licht verstandelijk
beperkt
24 Passieve en actieve personenalarmering 24 24 24
25 Inactiviteitsignalering 25 25 25
26
Zorgoproepsysteem, spreek-/luisterverbinding
(evt. met beeldverbinding)
26 26 26
27 Mogelijkheid voor zorg op afstand (telecare) 27 27 27
30
Verlichting en keuze armaturen:
op basis van lichtplan, opgesteld door adviseur
30
31 Licht: dimbaar en onafhankelijk schakelbaar 31
32 Voldoende en geschikte taakverlichting 32
33
Plaats signaalverlichting om de oriëntatiepunten en
voorzieningen of apparaten te markeren
33
34 Beperk het niet relevante geluid van apparaten 34
35 Verlichting en geluid zorgen voor rust en gevoel van veiligheid 35 35
36
Bij voorkeur gewone, huiselijke verlichting;
lichtopbrengst is te vergroten tot 800 lux
36 36
37 Daglichtsimulatie t.b.v. dag-/nachtritme
Domotica helpt herinneren (bijv. afspraken, medicijngebruik) en
37 37
38 ondersteunt patiënt in dagelijks leven (bijv. huishoudelijke taken,
winkelen)
38 38
39
Monitoring van thuisomgeving, van beweging en gedrag
en van gezondheidstoestand
39 39
40 Toezicht op afstand, signaleren van gevaren 40 40
Veiligheid & comfort: woning Visueel beperkt Licht dementerend
Licht verstandelijk
beperkt
41 Inbraakalarm, eventueel met melding naar centrale 41 41 41
42
Brandmeldinstallatie met doormelding naar zorgcentrale is
wenselijk
42 42 42
43
‘Aan-/uitzetten’ van woning (inbraakalarm, verlichting, eventueel
ook verwarming, kookplaat)
43 43 43
44 ‘Woonsimulatie’ als inbraakpreventie 44 44 44
45
Automatische verlichting badkamer, toilet, hal en/of gang;
‘nachtpadverlichting’
45 45 45
46 Automatische bediening van gordijnen, zonwering en ventilatie 46 46
51 Zonwering die daglichthinder voorkomt 51 51
52 Veilige radiatoren, eventueel afgeschermd 52 52 52

ke
ing en het
s van bijv.
vermogen
lemen
),
men op te
t hulp,
p tal van
n;
en;
als in de
ken;
r mensen
rking’ met
isch en
e
sterk;
met
eid;
rnissen
rnissen,
chische
n
ventie,
eid,
lijk)
e kwalide
klant;
s i.v.m.
e
t gelijk op.
begrip
r mensen
rking’ met
Ontwerpeisen Doelgroep
Nr. Veiligheid & comfort: voordeur Visueel beperkt Licht dementerend
55
59
Videodeurtelefoon, voordeur ontgrendeling,
elektrische (voor)deuropener
Toegang voor zorg- en hulpverleners met pincode
en/of verificatie via zorgcentrale
55 55 55
59 59 59
61 Goede verlichting overgang buiten/binnen 61 61 61
62
Voordeurbel: goed zichtbaar en herkenbaar, met goed hoorbaar
en herkenbaar geluid
62 62 62
63 Elektrisch slot op voordeur, ontgrendeling bij brand of ander alarm 63 63
64 Deurbel: herkenbaar ouderwets belsignaal 64
65 Eventuele signalering bij het verlaten van de woning 65
Veiligheid & comfort: woonkamer Visueel beperkt Licht dementerend
66
Automatische interactie tussen apparatuur (bijv. geluid TV en
audio zachter als er aangebeld wordt of de telefoon gaat)
66 66
68
Videocommunicatie met anderen mogelijk, bijv. familie,
vrienden, zorgverleners
68 68
69
Goede plaatsing van audio-apparatuur, TV, TV-loep, beeldscherm
m.b.t. geluid en licht
69 69
70 Akoestische voorzieningen 70
71 Vermijd losliggende snoeren 71 71 71
72
Videocommunicatie met anderen mogelijk, met familie, vrienden,
zorgverleners en ook voor gesprekken met de begeleider
72
Licht verstandelijk
beperkt
Licht verstandelijk
beperkt
Veiligheid & comfort: keuken Visueel beperkt Licht dementerend
Licht verstandelijk
beperkt
73
Thermostaatkraan (indien nodig) of goed te bedienen
éénhendelkraan
73
74 Inductiekookplaat, goed afleesbaar en goed te bedienen 74 74 74
75 Hoogte bedieningselementen (ook van afzuigkap): 90-120 cm 75 75 75
78
Goede basis- en taakverlichting, vermijd glimmende materialen
en oppervlakken, maak bewust gebruik van contrasten
78 78 78
79 Geluidsarme apparatuur (o.a. afzuigkap) 79 79 79
80
Pas waar mogelijk apparaten toe met ‘auditieve terugkoppeling’
(geluid/signaal)
80
81
Keukenapparatuur staat spanningsloos (m.u.v. koelkast),
wordt ‘aan/uit gezet’ met duidelijk herkenbare knop
81 81
82 Koken beveiligd d.m.v. kookduurbegrenzing 82 82
83
Temperatuurbegrenzing (thermostaatkraan); al dan niet
mengkraan met draaiknop(pen) (geen hendelkraan)
83 83
Veiligheid & comfort: badkamer & toilet Visueel beperkt Licht dementerend
Licht verstandelijk
beperkt
84 Slipvaste vloer (bijv. R11 of R12) 84 84 84
85
Inloop-/inroldouche met voldoende afschot,
met douchezitje of steunbeugel, afvoergoot
85 85 85
86 Douche: naast douchezitje, hoogte 95-220 cm 86 86 86
87
Thermostatische douchekraan, naast douchezitje, 30 cm
buiten douchestraal, op 95 cm hoogte, 55 cm uit inwendige hoek
87 87 87
88
Hulp- of zorgverlening mogelijk aan 1 kant van het toilet
en 1 kant van de douche
88 88 88
89 Goede verlichting, 400 lux op werkvlak 89 89 89
90 Voldoende ventilatie 90 90 90
91 Regelknop ventilatie ook in badkamer 91 91 91
92 Zo mogelijk: extra toilet bovenverdieping 92 92 92
103
Zorg voor goede basis- en taakverlichting en vermijd glimmen
tegels, materialen en oppervlakken
103 103 103
104
Gebruik contrasten bij inrichting
(toilet, wastafel, bad/douche versus wand en vloer)
104 104 104
105 Geluidsarme wasmachine en droger 105 105 105
106
Temperatuurbegrenzing: thermostaatkraan al dan niet
mengkraan, met draaiknop(pen) (geen hendelkraan)
106 106
107
Afsluitbare badkamer en toilet die in noodgevallen van
buitenaf te ontsluiten zijn
107 107
110
111
Veiligheid & comfort: slaapkamer en overige ruimten Visueel beperkt Licht dementerend
Zorg voor goede basis- en taakverlichting, dimbaar en
onafhankelijk schakelbaar; vermijd hoge lichtinval van buiten
Vermijd geluidshinder van bijv. ventilatie of
luchtbehandelingsinstallatie
UNETO-VNI is de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel
110 110 110
111 111 111
Licht verstandelijk
beperkt
Tabel 2
27

28
5 Installatietechniek voor wonen,
zorg en welzijn
In dit hoofdstuk worden de installatietechnische
eisen en mogelijkheden per doelgroep uitge-
breider beschreven en toegelicht. Dat is niet
bedoeld als een handleiding of een vaststaand
eisenpakket. We laten u kennismaken met de
bijzonderheden van elke doelgroep en met een
aantal mogelijke technische oplossingen voor
hun beperkingen.
Er zijn weinig normen en officieel vastgestelde eisen,
zeker als het gaat om de installatie, voor woningen die
geschikt zijn voor elk van de zes doelgroepen. Dat is ook
logisch: de mogelijkheden en beperkingen verschillen
vaak van geval tot geval. De Installatiewijzer Zorg kan
een deskundig advies daarom nooit vervangen.
De ontwerpeisen en suggesties in dit hoofdstuk zijn
bedoeld, om de installateur te laten kennismaken met de
specifieke wensen en behoeften van elke doelgroep en
de oplossingen die de installateur daarvoor kan bieden.
Zodat de installateur een goede gesprekspartner is voor
zowel de bewoner als zijn adviseur(s).
Wij presenteren de ontwerpeisen in de volgende negen
paragrafen:
1. Gebruiksvriendelijkheid
2. Bedieningsgemak
3. Welzijn bewoners en zorg
4. Veiligheid & comfort: woning
5. Veiligheid & comfort: voordeur
6. Veiligheid & comfort: woonkamer
7. Veiligheid & comfort: keuken
8. Veiligheid & comfort: badkamer en toilet
9. Veiligheid & comfort: slaapkamer en overige ruimten
5 .1 Gebruiksvriendelijkheid
Bewoners levensloopgeschikte woning
De bewoners moeten de apparatuur eenvoudig kunnen
gebruiken, ook later als zij wat ouder zijn en wellicht te
maken krijgen met bijvoorbeeld afnemende mobiliteit
(gebruik van rollator, eventueel rolstoel) en andere
lichamelijke beperkingen. En wellicht ook met geeste-
lijke beperkingen.
De technische infrastructuur in een levensloopge-
schikte woning moet voldoende flexibel zijn om nu en
in de nabije toekomst een goede basis te bieden aan
basisvoorzieningen (zoals gas, water en elektra), com-
municatie (telefoon, kabel, internet) en toepassingen
op het gebied van comfort, veiligheid, diensten en zorg.
De bewoners kunnen op termijn meer behoefte krijgen
aan veiligheid en beveiliging tegen ongevallen en aan
regelmatig contact met zorgverleners. Een deel wordt
direct gerealiseerd, enerzijds de toepassingen die ook
voor de huidige bewoners comfortabel en aantrekkelijk
zijn en anderzijds de onderdelen van de installatie die
beter direct aangebracht kunnen worden omdat latere
aanpassing relatief duur zal zijn. De rest moet later
toegevoegd of aangepast kunnen worden.

De installatie moet daarom aangepast kunnen worden
aan:
• nieuwe behoeften en wensen van de bewoners in de
komende jaren;
• technische veranderingen bij de dienstverleners van
de bewoners;
• de laatste stand van de techniek (in de komende
jaren).
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
1) De installatie (inclusief eventuele domotica) heeft
gebruikersvriendelijke interfaces, die voldoende
status-feedback geven.
2) De installatie kan door de gebruiker (en ook door
familie en eventuele zorgverleners) eenvoudig zelf
ingesteld worden.
3) De basis-infrastructuur voor de installaties en de
communicatie in de woning is flexibel en aanpas-
baar. Hiervoor bestaan verschillende oplossingen,
zoals het aanbrengen van extra (loze) leidingen,
kabel- of plintgoten en draadloze systemen. Als de
bewoner na een aantal jaren andere toepassingen
nodig heeft, of een volgende bewoner andere eisen
heeft, moet de configuratie in de woning eenvoudig
aangepast kunnen worden. Een complicatie is, dat
de bewoner ook van zorg-organisatie kan verande-
ren. Een deel van de apparatuur moet dan gewisseld
kunnen worden. Het meest flexibel lijkt een oplos-
sing met een centraal punt in de woning, waarmee
alle apparatuur (liefst draadloos) communiceert.
Een voorbeeld is het iDAP (intelligent Domotica
AansluitPunt). Het iDAP verbindt de infrastructuur
naar de woning toe (koper, coax, glasvezel) met
sensoren, camera’s, of andere toepassingen in de
woning.
4) De installatie in de woning voldoet aan de eisen
van de ISSO-publicaties 77 Levensloopbestendig
wonen: functie, ontwerp en uitvoering en 77-Aanv
Renovatie van woningen en levensloopbestendig
installeren. De installatie is flexibel en eenvoudig
aanpasbaar en installatiecomponenten zijn voor het
(later) aanpassen en uitbreiden van de installatie
goed bereikbaar, bijvoorbeeld d.m.v. een ver-
hoogde vloer, verlaagd plafond en/of een plint- en
leidingkokersysteem. Het toevoegen, verplaatsen
en verwijderen van componenten is eenvoudig en
de installatie heeft hiervoor voldoende overca-
paciteit. Ook de waterinstallatie is aanpasbaar,
door flexibele leidingsystemen toe te passen en
eventueel keuken/badkamerwanden die gevoed
worden uit één of meer centrale leidingkokers.
ISSO-publicatie 77 ‘Levensloopbestendig wonen’
Voor de installatietechnische voorzieningen
wordt veelal uitgegaan van wat het wettelijk
minimum voorschrijft of wat gebruikelijk is.
Daardoor wordt de installatie vaak minimaal
uitgevoerd: voor de elektrische installatie zijn de
minimumeisen uit NEN 1010 in de praktijk een
algemeen geaccepteerd maximum geworden.
Deze minimumeisen schenken weinig aandacht
aan besturings- en ICT-toepassingen in de
woonomgeving. Op klimaattechnisch gebied
wordt veelal gewerkt met GIW-ISSO eisen. In de
nieuwste versie van deze eisen ontbreken vooral
voorzieningen voor individuele ruimteregeling.
Ook voor het sanitair wordt vaak gekozen voor
een minimale standaardoplossing.
De ISSO-publicatie beschrijft wat er nodig is om
de installatie wèl levensloopgeschikt te maken.
Voor de elektrische installatie wordt bijvoorbeeld
een energiedistributienet (EDN) en een ICT- en
besturingsnet (IBN) onderscheiden. Daarbij is
het IBN bedoeld voor de communicatie-, meet- en
besturingsignalen (zoals temperatuursensor en
aansturing van de verwarming), de aansluiting
van telematica-installaties (zoals internet,
CAI en telefonie) en de integratie van diverse
installatiefuncties door middel van woonhuis-
automatisering. Het EDN kan conventioneel
29

30
uitgevoerd worden met buizen en dozen, maar
ook met behulp van plint- en kanaalsystemen.
Ook het IBN kan bedraad worden uitgevoerd. Een
ander oplossing is integratie van het IBN met het
EDN door middel van Powerlinecommunicatie.
Hierbij wordt het EDN benut voor energiedistri-
butie en signaaluitwisseling. Tenslotte kan een
(virtueel) IBN ook met draadloze technologieën
gerealiseerd worden.
Bij de klimaattechnische installatie kan rekening
gehouden worden met duurzame energiebronnen
met koelfuncties en individuele ruimteregeling.
Woonhuisautomatisering biedt mogelijkheden
voor meer comfort en luxe, maar is ook van
belang voor de (toekomstige) zorgbehoefte.
5) Aanpasbaar bouwen en installeren betekent
ook: voorkomen dat onderdelen van installaties
een belemmering vormen voor (toekomstige)
inrichting en gebruik. De plaatsing van radiatoren
bijvoorbeeld mag de inrichting niet belemmeren:
deuren moeten volledig kunnen openen, voldoende
ononderbroken muurlengte vrijlaten voor plaatsing
van kasten. Voor latere bouwkundige aanpassingen
(bijvoorbeeld twee kleine verblijfsruimtes samen-
voegen tot één grote ruimte) moet wandopper-
vlakte vrij gehouden worden van installaties (geen
verwarmingselementen of -buizen, thermostaat of
wandcontactdozen). Ook moet rekening gehouden
worden met de mogelijkheid om later een badkamer
en/of een slaapkamer op de begane grond te
realiseren.
6) Om elke ruimte later een andere bestemming te
kunnen geven dienen alle verblijfsruimten van de
woning tot 22 C verwarmd te kunnen worden. Ga bij
voorkeur uit van individuele regeling per vertrek.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (1) t/m (4).
COPD-patiënten
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (1) t/m (4).
Visuele beperkingen
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (1) t/m (4).
Voor mensen met visuele beperkingen geldt één
aanvullende eis:
7) Accentueren van belangrijke details van alle
bedieningselementen en apparaten, door gebruik
te maken van kleuren en contrasten (bijvoorbeeld
een witte knop in een donker afdekraam). Verder
moeten alle niet-functionele contrasten juist zoveel
mogelijk vermeden worden.
Licht dementerenden
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (1) t/m (4).
Voor licht dementerenden gelden daarnaast enkele
aanvullende eisen:
8) De installatie voldoet aan de volgende ontwerpei-
sen/randvoorwaarden:
- er is een minimum aan interactie met de gebruiker
nodig;
- gebruik van normale, vertrouwde schakelaars, ook
in combinatie met automatische schakelingen;
gebruik van een analoge klok;
- het gebruik (en de feedback) is voor de gebruiker
geruststellend;
- ook nieuwe technologie ziet er bekend en
vertrouwd uit en ontneemt de gebruiker niet de
controle.
9) Daarnaast is een belangrijke ontwerpeis en
randvoorwaarde:
- er is geen enkele vorm van ‘leren’ nodig om er

mee om te gaan, om apparaten te gebruiken of
bedienen.
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (1) t/m (4).
Bovendien geldt één van de (aanvullende) eisen
voor Licht dementerenden: (8). De andere eis (9) is
juist niet van toepassing, omdat mensen met (lichte)
verstandelijke beperkingen in tegenstelling tot licht
dementerenden wèl kunnen bijleren.
Voor mensen met lichte verstandelijke beperkingen
geldt daarnaast één aanvullende eis:
10) Eenvoudig te begrijpen bedieningselementen, zodat
de gebruiker er mee om kan leren gaan en ze kan
leren gebruiken. Mensen met een verstandelijke
beperking lijken vaak technisch redelijk veel te
kunnen, maar kunnen het in de praktijk niet altijd
uitvoeren.
5 .2 Bedieningsgemak
Bewoners levensloopgeschikte woning
De plaatsing van bedieningselementen wordt op
voorhand aangepast aan de eisen die voor een rolstoel-
gebruiker gelden, omdat het relatief duur is om ze later
te verplaatsen.
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
11) Bedieningshoogte van elementen: tussen 0,90 en
1,20 m.
12) Wandcontactdozen en radiatorknoppen: tussen
0,50 en 1,20 m hoog.
Deze twee eisen gelden voor alle bedienings-
elementen: behalve lichtschakelaars en
wandcontactdozen bijvoorbeeld ook de knop van
een automatische deuropener, de deurbel, video-
deurtelefoon, kamerthermostaat, afzuigkap in de
keuken, meterkast. Maar ook voor bijv. handgrepen
van deuren, radiatorknoppen, bediening van ramen
(ook bovenlicht), gordijnen en markiezen.
13) Bedieningsweerstand ≤ 15 Newton: voor de
bediening moet niet teveel kracht nodig zijn. Zeker
als de bewoner (later) minder goed ter been is, want
zittend kan men vaak moeilijker kracht zetten dan
staand. En/of wanneer iemand een verminderde
handfunctie heeft. Deze eis geldt, behalve voor
deurgrepen, ook voor andere bedieningselementen,
zoals bijvoorbeeld kranen.
14) Bedieningselementen en radiatorknoppen:
bovendien 50 cm uit een inwendige hoek plaatsen
en wandcontactdozen 35 cm uit een inwendige
hoek, zodat deze ook vanuit een rolstoel bereikbaar
zullen zijn. Houd hierbij ook rekening met de
ruimte die een openslaande deur (of kastdeur) kan
innemen.
15) Bij de plaatsing van bedieningselementen moet
daarnaast zo veel mogelijk rekening worden
gehouden met de meest waarschijnlijke inrichting
van de ruimte (tafel, stoelen, kasten, bed).
16) Informatiehoogte (ook voor aflezen van bijvoor-
beeld kamerthermostaat en een deel van de
keukenapparatuur): tussen 100 en 120 cm hoog,
zodat deze ook zittend goed af te lezen is. De wo-
ning zal echter veelal bewoond worden door meer
personen, ook een rechtopstaande gebruiker moet
de informatie goed kunnen aflezen en de geschikte
informatiehoogte daarvoor is tussen 1,40 en 1,60
meter. Wij stellen voor om bij een levensloopbesten-
dige woning uit te gaan van staande gebruikers,
maar voor lastig te verplaatsen bedieningselemen-
ten en apparatuur alvast rekening te houden met de
(on)mogelijkheden van een rolstoelgebruiker. Een
alternatief is: gebruikmaken van informatie-panelen
onder een schuine of instelbare hoek.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (11) t/m (16).
31

32
Voor mensen met beperkte mobiliteit geldt daarnaast
één aanvullende eis:
17) Eén of meer elektrische (binnen)deuropeners of
elleboogschakelaars, waarbij de deur lang genoeg
open blijft staan. Dit verschilt van geval tot geval.
En/of een elektrische schuifdeur aanbrengen, die
minder vrije ruimte vraagt. Deuren zijn voor rollator-
en rolstoelgebruikers een belangrijke hindernis.
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (11) t/m (16).
Visuele beperkingen
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (11) t/m (13).
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
18) Contrasterende schakelaars in alle ruimten, met
reliëf en een aan/uit controlelampje. Contrast
is bijvoorbeeld te realiseren door een donker
afdekraam te gebruiken.
19) Alleen een wandcontactdoos bij een lichtschakelaar
als die combinatie een specifiek nut heeft.
20) Alle informatie (ook op displays) en knoppen is
voor slechtzienden goed zichtbaar en leesbaar: dat
betekent 3 à 4 keer zo groot als normaal.
21) Waar mogelijk apparaten en bedieningselementen
toepassen met ‘auditieve terugkoppeling’: een
geluid (bijvoorbeeld een klik) of een signaal geeft
aan, dat de status verandert of welke functie is
ingeschakeld.
Licht dementerenden
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (11) t/m (13).
Voor licht dementerenden geldt daarnaast één aanvul-
lende eis:
22) Gebruiken van goed herkenbare en ‘ouderwetse’
bedieningselementen (knoppen, kranen etc.), die
door ouderen goed bedienbaar zijn.
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor geldt een deel van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (11) t/m (13).
Bovendien geldt de (aanvullende) eis voor Licht demen-
terenden: (22).
5 .3 Welzijn bewoners en zorg
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
23) Om de levensloopgeschiktheid en toekomstvast-
heid te vergroten wordt bij de installatie rekening
gehouden met toepassingen die later geïnstalleerd
kunnen worden:
- passieve en actieve personenalarmering;
- inactiviteitsignalering;
- zorg-oproepsysteem, met een spreek/luisterver-
binding (evt. met beeldverbinding);
- mogelijkheid van ‘tele-care’ (zorg op afstand).
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Voor mensen beperkte mobiliteit zijn de eerder
genoemde toepassingen nu al van belang:
24) Passieve en actieve personenalarmering.
25) Inactiviteitsignalering.
26) Zorg-oproepsysteem, met een spreek/luisterverbin-
ding (evt. met beeldverbinding).
27) Mogelijkheid van ‘tele-care’ (zorg op afstand), zoals
‘tele-nursing’ en ‘tele-consultatie’.
Voor mensen met beperkte mobiliteit geldt daarnaast
één aanvullende eis:
28) Indien nodig en technisch mogelijk: aanbrengen van
een (‘kromme’) traplift.
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Beperkte mobiliteit: (24) t/m (27). Alleen een traplift (28)
is voor COPD-patiënten over het algemeen niet nodig,
en veelal ook niet wenselijk - activiteit moet voor zover
mogelijk juist worden gestimuleerd.

Voor COPD-patiënten geldt daarnaast één aanvullende
eis:
29) Indien gewenst en mogelijk: het aanbrengen van
een centraal stofzuigsysteem. De ‘stofzuiger’ staat
op een centraal punt, dus er wordt binnenshuis
geen stof uitgeblazen (zoals bij een gewone stofzui-
ger). Dit vergt een leidingsysteem met voldoende
‘stofcontacten’ in de muur om de stofzuigslang op
aan te sluiten. De meningen hierover zijn echter
verdeeld: andere gebruikers en experts geven juist
de voorkeur aan een gewone stofzuiger.
Visuele beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Beperkte mobiliteit: (24) t/m (27). Alleen een traplift (28)
is over het algemeen niet nodig.
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
30) De verlichting in de woning en de keuze van
armaturen: op basis van een lichtplan, opgesteld
door gespecialiseerd adviseur. Slechtziend kunnen
zich namelijk, op basis van hun restvisus, alleen
een beeld van de ruimtelijke omgeving vormen als
er optimale lichtcondities zijn. Kunstlicht is altijd
nodig als aanvulling op daglicht om een constante
gelijkmatige verlichtingssterkte te waarborgen.
Afhankelijk van de stand van de zon en het weer va-
riëren de verlichtingssterkte, de diffusie en de kleur
van het daglicht. De variatie en wisselvalligheid van
daglicht kan voor verwarring en onduidelijkheid
zorgen bij mensen met een visuele beperking.
Daglicht moet daarom op een juiste manier worden
toegelaten en gebruikt en verblinding moet worden
voorkomen. In een dergelijk lichtplan wordt gelet
op voor slechtzienden belangrijke aspecten als
het soort licht, invalshoek en verhouding daglicht
tot kunstlicht, felheid, lichtkleur, lichttemperatuur
(spectrum), voorkomen van verblinding door onder
andere zonwering et cetera. Van belang is ook een
zeer goede verlichting van werkkasten en bergruim-
ten.
31) Het licht is dimbaar en onafhankelijk schakelbaar.
32) Overal voldoende en geschikte taakverlichting. De
basisverlichting (op struikelhoogte) tenminste 200
lux, taakverlichting tenminste 800 lux.
33) Signaalverlichting om oriëntatiepunten en voorzie-
ningen of apparaten te markeren worden deze apart
uitgelicht (500 lux).
34) Niet-relevant geluid van apparaten beperken.
Geluid is voor slechtzienden belangrijk als
aanvulling op het gemis aan visuele informatie:
geluid kan de goede richting wijzen, maar ook
juist verwarrend werken; geluid kan een signaal
voor gevaar zijn of juist het gevoel van veiligheid
onderstrepen; en geluid kan herkenning oproepen.
Daarom moet betekenisvol geluid ook als zodanig
herkend en gehoord kunnen worden. Daarvoor moet
niet relevant geluid zoveel mogelijk wordt gemini-
maliseerd. Een goede akoestiek en isolatie spelen
daarbij een cruciale rol, maar ook het gebruik van
‘stille’ apparaten.
Licht dementerenden
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Beperkte mobiliteit: (24) t/m (27). Alleen een traplift (28)
is over het algemeen niet nodig.
Voor licht dementerenden gelden daarnaast en-
kele aanvullende eisen. Net als voor mensen met een
visuele beperking speelt het binnenmilieu (geluid, reuk,
temperatuur, luchtkwaliteit en verlichting) een belang-
rijke rol voor licht dementerenden. De werking van de
zintuigen blijft namelijk bij dementerenden langer in
stand dan de mentale en fysieke vaardigheden. Deze
aspecten kunnen zowel positief als negatief (zoals bij
harde, schelle geluiden) werken. Met name verlichting
speelt een belangrijke rol: voor het reguleren van de
biologische klok van de dementerenden, het voorkomen
van depressies en het zorgen voor een goed slaapritme.
De volgende eisen zijn voor licht dementerenden van
belang:
35) Verlichting en geluid zorgen voor een rustige
situatie, met uitgebalanceerde verlichting en goede
33

34
akoestiek, en biedt een gevoel van veiligheid. De
richtlijnen hiervoor lijken op die voor slechtzienden,
al zijn niet op alle onderdelen vergaande maatrege-
len nodig.
36) Kies zoveel mogelijk voor gewone, vertrouwde
huiselijke verlichting. De lichtopbrengst moet
vergroot kunnen worden tot 800 lux.
37) Automatisch ‘daglicht’: het simuleren van een
heldere zonnige ochtend (ongeacht het weer) en
gelijkmatig daglicht helpt bij het in stand houden
van het dagritme.
38) Domotica-toepassingen kunnen helpen herinneren
(bijv. afspraken, medicijngebruik) en ondersteuning
bieden in het dagelijks leven (bijv. huishoudelijke
taken, winkelen).
39) Andere mogelijke toepassingen: monitoring van de
thuisomgeving, van beweging en gedrag, en van de
gezondheidstoestand.
40) Tenslotte: toepassingen gericht op toezicht op
afstand en het signaleren van gevaren.
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Beperkte mobiliteit: (24) t/m (27). Alleen een traplift (28)
is over het algemeen niet nodig.
Bovendien gelden de (aanvullende) eisen voor Licht
dementerenden: (35) t/m (40).
5 .4 Veiligheid & comfort: woning
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
41) Inbraakalarm, eventueel met melding naar een
alarm- of servicecentrale.
42) Brandalarm, eventueel met melding naar een alarm-
of servicecentrale. De regels voor brandveiligheid
bij wonen met zorg zijn onlangs aangepast. De
wijzigingen zijn verwerkt in het nieuwe (algemene)
Gebruiksbesluit 1 . De brandveiligheidseisen zijn
afhankelijk van de woonfunctie en de aard van de
zorgverlening. Voor geheel zelfstandige woningen
gelden geen speciale eisen, dan volstaan rook-
melders in alle verkeersruimten. Voor geclusterde
woningen en groepswoningen met 24-uurs zorg zijn
de eisen het meest streng. Behalve automatische
doormelding naar de brandweer is het nu ook
toegestaan door te melden naar een zorgpost of
zorgcentrale.
43) Het ‘aan/uitzetten’ van de woning bij binnenkomst/
vertrek: inbraakalarm, verlichting, en eventueel ook
verwarming, kookplaat en dergelijke.
44) In het verlengde daarvan: ‘woonsimulatie’ (i.v.m.
inbraakpreventie: het licht gaat ’s avonds automa-
tisch aan en later weer uit, etc.).
45) Automatische verlichting in badkamer, toilet, bij de
trap en in hal en/of gang en ‘nachtpadverlichting’,
eventueel met een bewegingssensor. Een alterna-
tief is het toepassen van (meer) hotelschakelaars,
onder andere naast het bed.
46) Automatische bediening van gordijnen, zonwering
en ventilatie.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (41) t/m (46).
M.b.t. (42): voor bewoners met beperkte mobiliteit is
een brandmeld-installatie met doormelding naar de
zorgcentrale wenselijk.
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (41) t/m (46).
M.b.t. (42): voor COPD-patiënten is een brandmeld-
installatie met doormelding naar de zorgcentrale
wenselijk.
Voor COPD-patiënten gelden daarnaast enkele aanvul-
lende eisen:
1 Besluit brandveilig gebruik bouwwerken, Staatsblad 208 nr. 327. Zie de nieuwe
website Alles over brandveiligheid: www.allesoverbrandveiligheid.nl.

47) Voor COPD-patiënten is uiteraard een uitstekend
ventilatiesysteem in de gehele woning vereist, dat
bovendien geen nadelen heeft voor COPD-patiënten
(zoals stofophoping). De gewenste ventilatiecapa-
citeit is 1,5 maal de Bouwbesluit-eisen (hoogste
stand).
48) Eventueel kunnen vochtsensoren worden aange-
bracht in badkamer, toilet en keuken, die zo nodig
(extra) ventilatiecapaciteit inschakelen.
49) Voor het vermijden van prikkels is meer in het
algemeen een zeer goed systeem voor klimaatrege-
ling en luchtbehandeling vereist. Daarnaast moet
in elke ruimte zeker één raam geopend kunnen
worden.
50) Om harde, dweilbare vloeren te combineren met
voldoende comfort, wordt in woningen voor COPD-
patiënten wel vloerverwarming toegepast. Worden
toch gewone radiatoren gebruikt, dan moeten deze
goed schoon te maken zijn en geen ‘stofnesten’
hebben.
Visuele beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (41) t/m (46).
M.b.t. (42): voor bewoners met visuele beperkingen
is een brandmeld-installatie met doormelding naar de
zorgcentrale wenselijk.
Voor mensen met visuele beperkingen gelden twee
aanvullende eisen:
51) Veilige radiatoren, eventueel afgeschermd, zodat
de slechtziende zich daaraan niet per ongeluk kan
stoten of branden. Denk hierbij ook aan scherpe
randen van bevestigingsbeugels.
52) Zonwering die daglicht-hinder (verblinding,
tegenlicht) voorkomt. Zonwering die automatisch
op de zon reageert voldoet niet, want ook een
lichtbewolkte dag kan daglichthinder veroorzaken.
Licht dementerenden
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (41) t/m (45), met uitzondering van
(46): van automatisch bewegende gordijnen, zonwering
etc. kunnen zij namelijk onrustig worden.
M.b.t. (42): voor licht dementerenden is een brandmeld-
installatie met doormelding naar de zorgcentrale
wenselijk.
Bovendien gelden de (aanvullende) eisen voor Visuele
beperkingen: (51) en (52).
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (41) t/m (46).
M.b.t. (42): voor bewoners met lichte verstandelijke
beperkingen is een brandmeld-installatie met doormel-
ding naar de zorgcentrale wenselijk.
Bovendien geldt één van de (aanvullende) eisen voor
Visuele beperkingen: (52).
5 .5 Veiligheid & comfort:
voordeur
De belangrijkste aandachtspunten rond toegang en
de voordeur zijn: de toegankelijkheid van de woning,
het beheersen van de toegang tot de woning, zowel
vanwege privacy als voor de veiligheid, en tenslotte
moet (te zijner tijd) de toegang voor zorgverleners goed
te regelen zijn.
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
53) Goede verlichting van de entree en de voordeur.
Ook het huisnummer is goed zichtbaar (ook vanaf
de weg).
54) Plaatsing voordeurbel: op 95 cm hoogte; grote
knop, tuimelschakelaar.
55) Videodeurtelefoon, voordeur ontgrendeling, met
elektrische (voor)deuropener.
56) Eventueel te koppelen aan de ‘omgevingsbesturing’
(zie (67)), en/of aan mobiele telefoon of andere
afstandsbediening.
35

36
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloopge-
schikte woning: (53) t/m (56).
Voor mensen beperkte mobiliteit gelden daarnaast enkele
aanvullende eisen:
57) Juist voor mensen met beperkte mobiliteit is het
handig als de videodeurtelefoon en de bediening van
de voordeuropener gekoppeld is aan de ‘omgevings-
besturing’ (zie (61)).
58) Voordeur openen door bewoners zelf: met een pasje
of afstandsbediening, de deur blijft minimaal 8
seconden open staan.
59) Toegang voor zorg- en hulpverleners met behulp
van een code, bijvoorbeeld met een chipcard. De
zorgorganisaties hebben behoefte aan een systeem
om (thuis)zorgmedewerkers en (in noodgevallen)
hulpverleners toegang tot de woning te geven. De
bewoner heeft daar ook belang bij, maar wil een
systeem dat zijn privacy en veiligheid voldoende
waarborgt. Eén extra sleutel voor de zorgverlener is
voor de zorg erg onpraktisch en biedt geen oplossing
in noodsituaties, en als er veel sleutels in omloop
zijn komen de privacy en de veiligheid van de
bewoners in gevaar. Met een chipcard kan de deur (of
een sleutelkastje naast de deur) door de zorgverlener
worden geopend. Dit kan verder worden beveiligd
met een pincode per medewerker, zodat slechts één
of enkele medewerkers geautoriseerd zijn, en met
tijdelijke autorisatie (online) vanaf de zorgcentrale(s)
voor het geval een andere medewerker een dienst
overneemt en voor noodgevallen. Er zijn ook
eenvoudiger code-systemen zonder chipcard.
60) Een oplaadpunt (en opstelplaats) voor de (buiten)
rolstoel of de scootmobiel. Vaak zal de opstelplaats
van de (buiten)rolstoel dicht bij de voordeur zijn.
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloopge-
schikte woning: (53) t/m (56).
Bovendien gelden drie van de (aanvullende) eisen voor
Beperkte mobiliteit: (58) (59) (60). Het koppelen aan
de ‘omgevingsbesturing’ (57) is meestal juist niet van
toepassing, omdat activiteit voor zover mogelijk gestimu-
leerd moet worden.
Visuele beperkingen
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (55).
Bovendien geldt één van de (aanvullende) eisen voor
Beperkte mobiliteit: (59).
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
61) Goede verlichting bij de overgang van buiten naar
binnen, zodat de bewoner niet verblind kan worden
en toch goede taakverlichting heeft (800 lux).
62) De voordeurbel is goed zichtbaar en duidelijk
herkenbaar (bijvoorbeeld: contrast) en het geluid is
herkenbaar en goed hoorbaar.
Licht dementerenden
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (55).
Bovendien geldt één van de (aanvullende) eisen voor
Beperkte mobiliteit: (59) en de eisen voor Visuele
beperkingen: (61) en (62).
Voor licht dementerenden gelden daarnaast enkele
aanvullende eisen:
63) Een elektrisch slot op de voordeur, dat automatisch
kan worden ontgrendeld bij brand of een ander
alarm.
64) Voordeurbel: bij voorkeur met een herkenbaar
‘ouderwets’ belsignaal.
65) Eventueel: signalering bij het verlaten van de woning.
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (55).
Bovendien geldt één van de (aanvullende) eisen voor
Beperkte mobiliteit: (59, voor eventuele noodsituaties),
en de eisen voor Visuele beperkingen: (61) en (62) en één
van de eisen voor Licht dementerenden: (63).

5 .6 Veiligheid & comfort:
woonkamer
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
66) Automatische interactie tussen apparatuur, bijvoor-
beeld: het geluid van TV en audio gaat zachter als er
aangebeld wordt of als de telefoon gaat.
67) ‘Omgevingsbesturing’ waarmee de apparaten en
voorzieningen in huis bediend kunnen worden:
zowel muziekinstallatie, TV en DVD-speler, als
videodeurtelefoon, verlichting, verwarming en even-
tueel gordijnen en/of zonwering. Bij voorkeur een
geïntegreerde bediening (infrarood of RF); eventueel
een regelpaneel bij de deur van de woonkamer.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloopge-
schikte woning: (66) en (67). Rolstoelgebruikers hebben
hier, zeker als zij relatief vergaande bewegingsbeper-
kingen hebben, veel baat bij. Zelfs een regelpaneel is al
een hele hulp, dan hoeven zij niet de hele kamer door om
lichten aan (en later weer uit) te doen.
Voor mensen met beperkte mobiliteit geldt daarnaast één
aanvullende eis:
68) De beperkte bewegingsvrijheid maakt dat
videocommunicatie met anderen extra waardevol is
(bijvoorbeeld met familie, vrienden, maar ook met
zorgverleners).
COPD-patiënten
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (66). De andere eis (67) is meestal juist
niet van toepassing, omdat activiteit voor zover mogelijk
gestimuleerd moet worden. Bovendien geldt dezelfde
(aanvullende) eis als voor Beperkte mobiliteit: (68).
Visuele beperkingen
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (66). De andere eis (67) juist niet, omdat
een dergelijke ‘omgevingsbesturing’ voor hen lastig te
hanteren is.
Bovendien geldt dezelfde (aanvullende) eis voor Beperkte
mobiliteit: (68).
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
69) Goede plaatsing van audioapparatuur, TV, TV-loep,
beeldscherm en dergelijke m.b.t. zowel geluid als
licht. De geluidsbron moet niet verwarrend of versto-
rend werken (oriëntatie). Plaatsing ten opzichte van
het daglicht en de verlichting: dwars op het raam en
bij voorkeur daar zo ver mogelijk vandaan (1,5 tot 2
meter) is het beste.
70) Akoestische voorzieningen, die storend geluid
beperken en helpen bij de oriëntatie in de ruimte.
71) Om ongelukken te voorkomen: losliggende snoeren
vermijden.
Licht dementerenden
Hiervoor geldt één van de eisen voor de Levensloopge-
schikte woning: (66). De andere eis (67) juist niet, omdat
een dergelijke ‘omgevingsbesturing’ voor hen lastig te
hanteren is.
Bovendien geldt dezelfde (aanvullende) eis als voor
Beperkte mobiliteit: (68) en twee van de eisen voor
Visuele beperkingen: (69) en (71).
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor geldt één van de eisen voor Visuele beperkingen:
(71).
Voor mensen met lichte verstandelijke beperkingen geldt
daarnaast één aanvullende eis of wens:
72) Video-communicatie met anderen is mogelijk. Niet
alleen met familie, vrienden en zorgverleners, maar
ook voor gesprekken met de begeleider. Iedere dag
beeldcontact, al is het maar 10 minuten, kan soms
beter werken dan een bezoek van de begeleider één
of twee keer per week en kost de begeleider niet
meer tijd.
37

38
5 .7 Veiligheid & comfort: keuken
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
73) In de keuken wordt indien nodig een thermostaat-
kraan toegepast (dat hangt ondermeer af van de
maximumtemperatuur van het heetwater), of een
eenhendelkraan die eenvoudig te bedienen is; dit
verkleint het risico dat men zich brandt aan heet
water.
74) Kookplaat: inductiekoken is zowel veiliger als
praktischer. Zodra de pan van de plaat wordt
gehaald schakelt de warmtebron zichzelf uit. Bij
een vlakke kookplaat (zoals een inductiekookplaat)
kan een pan eenvoudig en zonder (zwaar) tillen op
en weer afgeschoven worden. Van belang is, dat
de bediening (veelal in de plaat geïntegreerd) goed
afleesbaar is en goed te bedienen (ook voor minder
‘trefzekere’ ouderen).
75) Bedieningselementen (ook van de afzuigkap) op
90-120 cm hoogte.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (73), (74) en (75).
Voor mensen met beperkte mobiliteit, in het bijzonder
rolstoelgebruikers, geldt daarnaast één aanvullende eis:
76) Een onderrijdbaar aanrecht, dat in hoogte verstel-
baar is (aangebracht op consoles), de met het aan-
recht verbonden leidingen zijn flexibel en de muur
achter het aanrecht is betegeld tot aan de vloer.
Op welke hoogte het aanrechtblad wordt ingesteld
verschilt van geval tot geval. Om een indicatie te
geven: gemiddeld zal een gebruikshoogte van het
aanrechtblad 85 cm zijn, de ruimte eronder 70 cm
(in de praktijk heeft een ‘onderrijdbaar aanrecht’
meestal wel laden onder het werkblad).
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (73), (74) en (75).
Voor COPD-patiënten geldt daarnaast één aanvullende
eis:
77) Extra goede afzuigkap en uitstekend ventilatie-
systeem (met capaciteit ≥ 150 m3) in de keuken om
vocht, luchtjes en andere prikkels te minimaliseren.
Visuele beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (73), (74) en (75).
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
78) Voldoende basis- èn taakverlichting. Verstelbare,
goed afgeschermde bureaulampen met een klein
langwerpig armatuur voor een pl-lamp (11 Watt)
bijvoorbeeld zijn goed bruikbaar als taakverlich-
ting. Glimmende materialen en oppervlakken
werken verwarrend en moeten daarom vermeden
worden. Door bewust gebruik van contrast kunnen
de oriëntatiemogelijkheden worden vergroot.
79) Zoveel mogelijk geluidsarme apparatuur toepassen
(o.a. afzuigkap), zodat geluiden tijdens het koken
goed gehoord kunnen worden.
80) Waar mogelijk apparaten en bedieningselementen
toepassen met ‘auditieve terugkoppeling’: een
geluid (bijvoorbeeld een klik) of een signaal geeft
aan, dat de status verandert of welke functie is
ingeschakeld.
Licht dementerenden
Hiervoor gelden twee van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (74) en (75).
Bovendien gelden twee van de (aanvullende) eisen voor
Visuele beperkingen: (78) en (79).
Voor licht dementerenden gelden daarnaast enkele
aanvullende eisen:
81) De keukenapparatuur staat normaliter spannings-
loos (m.u.v. de koelkast), de keuken wordt ‘aan/
uit gezet’ met een duidelijk herkenbare knop. Als

er lange tijd niets in de keuken gebeurt wordt deze
automatisch uitgeschakeld.
82) Het koken is beveiligd d.m.v. kookduurbegrenzing.
83) Temperatuurbegrenzing (thermostaatkranen),
al dan niet een mengkraan, gebruik bij voorkeur
kranen met draaiknop(pen) (geen hendelkraan).
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor gelden twee van de eisen voor de Levensloop-
geschikte woning: (74) en (75).
Bovendien gelden twee van de (aanvullende) eisen voor
Visuele beperkingen: (78) en (79) en de aanvullende
eisen voor Licht dementerenden: (81), (82) en (83).
5 .8 Veiligheid & comfort:
badkamer en toilet
Bewoners levensloopgeschikte woning
Voor de Levensloopgeschikte woning gelden de volgende
eisen:
84) Slipvaste vloer, bijvoorbeeld R11 of eventueel R12
(het Handboek Toegankelijkheid adviseert: waarde
≥ 65 gemeten met toestel van Laroux volgens NEN
2873).
85) Inloop/inrol-douche met voldoende afschot, geen
douchebak (verhoogd) met een zwembad-goot/
rooster bij overgang doucheruimte/badkamer in
plaats van afvoerputje. Een douchezitje maakt het
mogelijk om zittend te douchen, als staand douchen
te vermoeiend of onmogelijk is. Positie van het
douchezitje: haaks op douche en douchekraan.
Bovendien een steun of wandbeugel (bijvoorbeeld
geïntegreerd met doucheglijstang). De douche-
ruimte bevindt zich bij voorkeur in de hoek het verst
bij de deur vandaan.
86) Douche: plaatsen naast douchezitje, hoogte 95-220
cm.
87) Thermostatische douchemengkraan: op de muur
naast het douchezitje, 30 cm buiten douchestraal,
aan instap-kant van de douche, op 95 cm hoogte,
55 cm uit inwendige hoek; daar ook het zeepbakje
en/of doucherekje plaatsen.
88) Hulp of zorgverlening is mogelijk aan tenminste één
kant van het toilet en aan één kant van de douche.
89) Goede basis- en taakverlichting (400 lux op
werkvlak). Basisverlichting bij voorkeur diffuus,
taakverlichting indirect en niet verblindend (ook
niet op spiegelende oppervlakken).
90) Voldoende ventilatie (Handboek Toegankelijkheid:
capaciteit ≥ 1 x per uur verversing van de ruimte-
inhoud).
91) Regelknop voor de ventilatie niet alleen in de
keuken, maar ook in de badkamer aanbrengen.
92) Waar dat mogelijk is: een extra toilet op de boven/
slaapverdieping. Relatief veel ongelukken gebeu-
ren, wanneer ouderen ’s nachts half slapend naar
beneden naar het toilet gaan.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (84) t/m (92).
Voor mensen beperkte mobiliteit gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
93) Extra lange doucheslang 175 cm (voor hulp bij
het douchen door de zorgverlener) en extra lange
glijstang of extra bevestigingspunt.
94) Radiator hoog aan muur, en geen heetwaterlei-
dingen zonder isolatie tot 180 cm hoogte, om te
voorkomen dat de rolstoelgebruiker zich hier per
ongeluk aan kan branden. Als de radiator niet hoog
opgehangen is, mag de radiatorknop niet uitsteken
vóór de voorkant van de radiator.
95) Een onderrijdbare wastafel (60 cm diep, vrije
knieruimte >68 cm). Hoogte is afhankelijk van de
rolstoel(gebruiker), een gemiddelde hoogte is 80
cm. Sifon naar achteren weggewerkt, zodat de
rolstoelgebruiker daar niet telkens tegenaan stoot.
96) Wastafelspiegel: er zijn kantelbare spiegels die
kunnen zowel door de rolstoelgebruiker als door
een staand persoon (bijvoorbeeld de partner)
gebruikt worden. Maar een spiegel die doorloopt tot
vlak boven de wastafel voldoet in de praktijk beter,
39

40
kan goedkoper zijn en is minder ‘uitzonderlijk’ (wat
de rolstoelgebruiker mogelijk prettiger vindt).
97) Een vlakspoel-toilet (i.v.m. controle ontlasting) met
toiletbeugels (aan de toiletpot bevestigd) of met
wandbeugels (muren moeten daar sterk genoeg
voor zijn), bij voorkeur tegenover of haaks op de
deur zodat de rolstoelgebruiker geen haakse draai
hoeft te maken. De doorspoelknop en WC-rolhouder
zijn zittend goed bereikbaar, bijvoorbeeld op de
zijmuur (vóór toiletpot) of aan één van de steunen.
Eventueel met ingebouwde ‘onderdouche’ en föhn,
voor het reinigen van het onderlichaam na toiletge-
bruik.
98) Alarmering (personenalarm) in badkamer en
toilet, zodat de bewoner bij problemen, vallen en
dergelijke zonodig hulp kan inroepen.
99) Gastentoilet: vanwege de privacy hebben veel
rolstoelgebruikers een voorkeur voor een extra,
‘gewoon’ toilet (niet in de badkamer) voor de
gasten; dan worden gasten niet met het aangepast
toilet geconfronteerd (en met eventueel incontinen-
tiemateriaal).
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (84) t/m (92).
Bovendien gelden twee van de (aanvullende) eisen
als voor Beperkte mobiliteit: (93) en (94). De andere
(aanvullende) eisen voor Beperkte mobiliteit zijn niet van
toepassing.
Voor COPD-patiënten gelden daarnaast enkele aanvul-
lende eisen:
100) Voor COPD-patiënten is douchen meestal niet
handig: het veroorzaakt meer stoom, lang staan
kan te vermoeiend zijn en douchen is onhandig
met een zuurstoffles. Daarom heeft een bad de
voorkeur, eventueel naast een douche.
101) De badkamerdeur moet zoveel mogelijk gesloten
blijven en de ventilatie van de badkamer (en toilet)
moet uiteraard extra goed zijn.
102) Ook de ruimte voor de wasdroger moet zeer goed
geventileerd zijn (geen stof en vocht in huis
blazen).
Visuele beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (84) t/m (92).
Voor mensen met visuele beperkingen gelden daarnaast
enkele aanvullende eisen:
103) Ook in badkamer en toilet geldt: zorg voor
voldoende basis- en taakverlichting en vermijd
glimmende materialen en oppervlakken zo veel
mogelijk.
104) Gebruik van contrasten bij de inrichting (toilet,
wastafel, bad/douche, t.o.v. wand en vloer) helpt
bij de oriëntatie in badkamer in toilet, op advies
van een deskundig adviseur.
105) Zo veel mogelijk geluidsarme apparatuur (wasma-
chine, droger) toepassen.
Licht dementerenden
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (84) t/m (92).
Bovendien gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Visuele beperkingen: (103) t/m (105).
Voor licht dementerenden gelden daarnaast enkele
aanvullende eisen:
106) Temperatuurbegrenzing (thermostaatkranen),
al dan niet een mengkraan, gebruik bij voorkeur
kranen met draaiknop(pen) (geen hendelkraan).
107) Deur van badkamer en toilet is van binnen
afsluitbaar, maar dit is van buitenaf overrulebaar in
noodgevallen.
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde eisen als voor de Levensloop-
geschikte woning: (84) t/m (92).
Bovendien gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Visuele beperkingen: (103) t/m (105) en de eisen voor
Licht dementerenden: (106) en (107).

5 .9 Veiligheid & comfort:
slaapkamer en overige
ruimten
De slaapkamer is, met de badkamer, de zorg-ruimte
bij uitstek. Dat stelt vooral eisen aan de ruimte en de
inrichting. Maar in beperkte mate ook aan de installatie.
Bewoners levensloopgeschikte woning
Aan de slaapkamer en de overige ruimte worden,
afgezien van wat reeds genoemd is in paragraaf 5.1 tot
en met 5.4, verder geen andere eisen gesteld.
Beperkte mobiliteit (rolstoelgebruikers)
Voor mensen met beperkte mobiliteit geldt één aanvul-
lende eis:
108) De videodeurtelefoon/deuropener is ook beschik-
baar en te bedienen in de slaapkamer.
109) Het zorg-oproepsysteem met spreekluisterverbin-
ding is ook beschikbaar in de slaapkamer.
COPD-patiënten
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Beperkte mobiliteit: (108) en (109).
Visuele beperkingen
Voor mensen met visuele beperkingen gelden twee
aanvullende eisen:
110) Ook in andere ruimten, zoals de slaapkamer, geldt:
voldoende basis- en taakverlichting, dimbaar en
onafhankelijk schakelbaar, vermijden van hoge
lichtinval van buiten.
111) Vermijden van geluidshinder door bijvoorbeeld
ventilatie of de luchtbehandelingsinstallatie.
Licht dementerenden
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Visuele beperkingen: (110) en (111).
Lichte verstandelijke beperkingen
Hiervoor gelden dezelfde (aanvullende) eisen als voor
Visuele beperkingen: (110) en (111).
41

42
6 Meer weten?
Publicaties
Bouwbesluit 2003, Stb. 2001, 410, laatstelijk gewijzigd
bij Stb. 2006, 586, 30-11-2006.
J. Drenth, J. Singelenberg, Handboek Buitengewoon
Wonen, 2004.
J.J.M. Haug/CliëntenBelang Utrecht, Toegankelijkheid en
geschiktheid van woningen, Utrecht 2007.
J. van Hoof en H. Kort, Een veilige haven, aangepast
wonen voor mensen met dementie, in Denkbeeld 2007:
19(1).
ISSO-publicatie 77 ‘Levensloopbestendig wonen: func-
tie, ontwerp en uitvoering’ en aanvullende publicatie 77
Aanv ‘Renovatie van woningen en levensloopbestendig
installeren’.
Noortje van Kempen, Classificatiesysteem van woningen,
RAVG Ergonomisch Adviseurs, Rijnlands Revalidatie
Centrum, Leiden 2005.
J.J. Knibbe, N.A. Hulshof, A.P. Stoop, R.D. Friel, Kleine
hulpmiddelen: hulp voor bewoners en verzorgenden,
NIVEL, 1998.
Behoeftenonderzoek naar woningaanpassing voor
mensen met dementie, OTIB 2008.
Maatregelenpakket Allergeenarme woningen, SEV, 2002.
Handboek WoonKeur – Nationaal certificaat voor
nieuwbouwwoningen, SKW, 2007.
Handboek WoonKeur Bestaande Bouw, SKW, 2006.
Maarten Wijk, Handboek voor Toegankelijkheid – Over
de ergonomie van buitenruimten, gebouwen en wonin-
gen, 6e druk, 2008.
Maarten Wijk en Ita Luten, Tussen Mens en plek, over de
ergonomie van de fysieke omgeving, 2001.
Marij van den Wildenberg, Marjo van Welbergen en
Chrétienne van den Burg, Bewust bouwen voor mensen
met een visuele en verstandelijke beperking, Bartiméus,
Doorn (en het bijbehorende supplement).
Organisaties en websites
Astmafonds: www.astmafonds.nl.
Technologie Thuis Nu!: www.technologiethuis.nu
Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg:
www.kenniscentrumwonenzorg.nl
VACpunt Wonen, kennis- en adviescentrum voor de
gebruikskwaliteit van woning en woonomgeving:
www.vacpuntwonen.nl

© UNETO-VNI, Zoetermeer, september 2009
UNETO-VNI
Postbus 188 - 2700 AD Zoetermeer
T 079 325 06 50 - F 079 325 06 66
info@uneto-vni.nl - www.uneto-vni.nl