WoodbrookersCahier nummer 7 - Vereniging Woodbrookers Barchem

TER ZAKE
‘Vereniging geen doel
maar middel’
Marijke Sondorp, de nieuwe voorzitter van de Vereniging
Woodbrookers Barchem
De Vereniging Woodbrookers Barchem moet voor de zoveelste
keer sinds 1908 haar koers opnieuw formuleren nu de overgang
plaatsvindt van Woodbrookershuis naar het Woodbrooke
Hotel. Zojuist is een nieuwe voorzitter aangetreden, Marijke
Sondorp. Op basis van een met haar gevoerd gesprek is deze
inleiding voor het nieuwe Woodbrookers Cahier geschreven.
Sondorp ziet zowel bij de Woodbrookers als bij andere
maatschappelijke organisaties met een rijke traditie de
vergrijzing toenemen. Volgens haar is onze vereniging in feite
een middel en geen doel en is dat ook nooit geweest. ‘Het was
een manier om met elkaar – georganiseerd – bijeen te komen
om te praten en te discussiëren in een bepaalde atmosfeer.
Onze vereniging heeft van daaruit sporen nagelaten in de
maatschappij. Als deze taak van de vereniging naar buiten toe
volbracht zou zijn, kan men zich afvragen waarom dan de boel
in stand zou moeten worden gehouden.’
‘Praten en ontmoeten in Barchem geeft velen de kans om
bij te tanken, te reflecteren en om de dagelijkse bezigheden
weer optimaal te kunnen doen. Deze mogelijkheid is nog
steeds belangrijk.’ Sondorp heeft daar zelf altijd veel plezier
aan beleefd. Volgens haar hebben zowel leden als niet-leden
persoonlijk veel gehad aan de lezingen, de cursussen, de
ontmoetingen en aan de nachtelijke zittingen en wandelingen
in Barchem. Al deze mogelijkheden bestaan er tegenwoordig
voor iedereen in het hele land – ook in het buitenland.
Ofschoon de Woodbrookers hierin niet meer uniek zijn wil de
nieuwe voorzitter dit wel graag in Barchem in stand houden en
zo mogelijk uitbreiden. Daarom zou de vereniging behouden
moeten blijven. Mocht er geen belangstelling meer voor zijn
omdat een jongere generatie zoveel andere dingen te doen
heeft en zoveel keuzes heeft dat ze hiervan geen gebruik wenst
te maken, dan houdt het volgens haar op.
‘Het lijkt me voor onze vereniging belangrijk om zich te
richten op het oosten van het land. Ook zouden we in deze
contreien gaandeweg meer met soortgelijke verenigingen
kunnen samenwerken. Graag zou ik over tien jaar zien dat we
dezelfde mogelijkheden behouden hebben of deze zelfs hebben
uitgebreid. Ondanks onze staat van dienst moeten we oppassen
dat onze vereniging zich niet verheven voelt boven andere. We
zijn namelijk niet (meer) uniek; wel hebben we ons eigen thuis!
Laten we daar dan gebruik van maken volgens de traditie van
de Woodbrookers’, aldus Marijke Sondorp.
(AK/WL)
1

WOODBROOKERS VAN TOEN
J.A. de Koning en
W. Verkade in hun
aandacht voor
Walther Rathenau
Toen de pionier van de zakencursus in Barchem, de theoloog
J.A. de Koning, in 1930 promoveerde op een proefschrift over
Walther Rathenau, waren de Woodbrookers hem al bijna
een decennium voorgegaan in aandacht voor deze Duitse
grootindustrieel en schrijver over economische ordening en
planning. Mannen als de jurist-theoloog M.J.A. Moltzer, de
theoloog-socioloog W. Banning, de jurist-socioloog J. Bierens
de Haan en de econoom-scheikundige Ed. van Cleeff waren
al sinds begin jaren twintig met de ideeën van Rathenau in
de weer. De dubbele disciplines worden expres opgesomd,
omdat ze een goede aansluiting hebben gegeven op de bij
uitstek multidisciplinaire Rathenau, de man met de vele
eigenschappen. Zelfs de meisjeskring van de Woodbrookers
had Rathenau op het programma.
Jan de Koning (1899-1973) komt echter de eer toe in Nederland
de eerste systematische uiteenzetting over Rathenau te hebben
geschreven. Zijn proefschrift (Leiden, promotor H.T. de Graaf)
verscheen bij uitgeverij Van Loghum Slaterus te Arnhem, waar
de bij de Woodbrookers betrokken voormalige predikant
J.L. van Tricht directeur was. Een jaar eerder was bij dezelfde
uitgever de vertaling van de biografie door Harry Graf Kessler
over Walther Rathenau verschenen. Wie de ‘geautoriseerde
vertaling’ heeft verzorgd is nog niet achterhaald, maar het
ligt voor de hand aan een van de Rathenau-adepten uit de
Woodbrookerskring te denken, zeker als men weet dat Van
2
Cleeffs met De Koning zeer
verwante boek over sociaaleconomische
ordening, met
veel aandacht voor Rathenau,
ook bij Van Loghum Slaterus
is verschenen (in 1939). 1
Deze uitgever was zo’n
beetje de huisdrukker van de
Barchembeweging.
In de sfeer van vrijzinnigheid
en reformideeën wemelde het
van dubbel- en nog meer talenten. Ook Ed. van Cleeff had veel
Rathenau zelf was een meester op aandacht voor Rathenau
vele wapens, evenals de met hem
bevriende theoloog- socioloogeconoom
Ernst Troeltsch dat was, en in de Nederlandse
Barchemkring de eerdergenoemde inleiders van Rathenau, met
Jan de Koning voorop.
De Koning was een theoloog met een grote sociaaleconomische
en politieke belangstelling. Hij waarschuwde al
vroeg, in 1931, tegen de gevaren van het nationaalsocialisme.
De remonstrantse hoogleraar G.J. Hoenderdaal typeerde
Jan de Koning eind jaren tachtig als de beste organisator
die het vrijzinnig protestantisme hier heeft gehad. 2 De
Koning was van 1925 tot 1933 algemeen secretaris van de
Vrijzinnig Christelijke Jeugdcentrale VCJC, die trouwens
ook uit Barchemse bodem is ontsproten, was voorzitter van
het hoofdbestuur van de Nederlandse Protestantenbond NPB
(1934-1940), had redacteurschappen bij tal van bladen en was
maar liefst achtendertig jaar lang voorzitter van de Centrale
Commissie van het Vrijzinnig Protestantisme en, zij het
korter, ook van de VPRO. Bovendien was hij van 1933 tot
1953 remonstrants predikant in Utrecht. Zijn sociaal-politieke
interesse kon De Koning vooral uitleven bij de Woodbrookers,

waar hij een van de initiatiefnemers van de zakencursus was,
daarin duidelijk geïnspireerd door zijn Rathenau-studie. In
het bestuur van de Centrale Commissie (CC in de wandeling)
kwam hij zijn mede-Woodbrookers Van Holk, Kleijn,
Banning, Schermerhorn en... W. Verkade tegen. Deze laatste
lichten wij er nu uit, omdat ook Verkade hogelijk in Rathenau
geïnteresseerd was en over hem heeft gepubliceerd.
Willem Verkade (1905-1990) stamde uit de Zaanse familie
van koekfabrikanten. Hij was de zoon van de toneelspeler
Eduard Verkade, die het acteren verkoos boven het fabriceren,
en Johanna van Wulfften Palthe, die in het Barchemblad Het
Kouter over toneel heeft geschreven. Ook Willem Verkade
deelde in de veelzijdigheid van het vrijzinnige milieu, daarin
geholpen door het verlicht ondernemerschap van de Verkades,
dat ook in verband blijkt te staan met talent elders in de familie
op het gebied van de beeldende kunst. Jurist van opleiding
heeft Willem Verkade uiteenlopende functies vervuld als
algemeen secretaris van de VCJC als opvolger van Jan de
Koning, daarna als journalist (De Groene Amsterdammer,
Het Volk en het blad Je Maintiendrai van de Nederlandse
Volksbeweging) en vervolgens participeerde hij onder andere
in cultuurgeoriënteerde werkkringen in Gelderland en voor de
Unesco. Verkade was zoals een goed Woodbrooker uit die tijd
betaamde zowel geïnteresseerd in socialisme als in liberalisme
en publiceerde daar ook over. Zijn proefschrift uit 1935 ging
over Thorbecke.
De opvattingen van De Koning en Verkade, voor de eerste
postuum, troffen elkaar voor het laatst in een bundel opstellen
Om het gelaat van een nieuwe tijd: verder gaan met Jan
de Koning, 3 waarin Rathenau een belangrijk thema was.
Het boek bevat een herdruk van een voor het Maandblad
voor Evangelie en Cultuur Wending geschreven artikel dat
De Koning in 1967 leverde ter herdenking van Rathenau’s
honderdste geboortejaar. Het gaf de auteur de gelegenheid
onder de titel De actualiteit van Rathenau’s sociale profetie de
houdbaarheid te testen van wat hij zevenendertig jaar eerder
in zijn proefschrift had geschreven. Redacteur Verkade zelf
ging in op Het blijvende in de maatschappijkritiek van Walther
Rathenau, terwijl hij ook nog een levensschets van De Koning
bijdroeg.
De Koning bedoelde met zijn proefschrift ‘Rathenau’s
denkbeelden over onze samenleving’ blijkens de inleiding ‘een
bijdrage te leveren tot de zedenleer van het Christendom’. De
tijd heeft wel zijn werk gedaan als men leest wat Verkade ruim
veertig jaar later voorstelt als passender ondertitel: bijdrage tot
een algemene sociale zedenleer voor de hooggemechaniseerde
maatschappij. Want ‘mechanisatie’ is het sleutelwoord in
Rathenau’s wereld- en mensbeschouwing. Enerzijds – en hier
is de industrieel aan het woord – is die hard nodig om welvaart
te verschaffen aan een groeiende bevolking, anderzijds is de
mechanisatie een grote bedreiging van ‘de ziel’ van de mens,
zeggen wij met De Koning uit 1930: ‘het vol-menschelijk
leven’. Het is de centrale tegenspraak in het oeuvre van
Rathenau, waarvan tal van andere ambivalenties bij hem
zijn af te leiden. Wij kunnen in deze rubriek nu niet nader
op Rathenau’s denken ingaan en verwijzen daarvoor naar
Barchem Berichten 4 en het Woodbrookers Cahier 5 , waarin dat
wel is gedaan.
In 1967 herinnert De Koning eraan dat Rathenau in een reeks
geschriften evenzoveel modellen heeft gegeven van Der
neue Staat, Die neue Wirtschaft en Die neue Gesellschaft.
‘Trouwens ook ten onzent zijn in die jaren de vragen van
socialisatie, medezeggenschap, gemechaniseerde arbeid en
dergelijke, ruimschoots en met bewogenheid aan de orde
gesteld en behandeld’, aldus de schrijver terugblikkend. De
Koning heeft de indruk dat deze discussies en projecten door
de crisis van de jaren dertig en de opkomst van totalitaire
stelsels op de achtergrond zijn geraakt. Ten onrechte,
3

zo zegt hij duidelijk, want de actualiteit van Rathenau’s
waarschuwingen is onaangetast (ook, weer veertig jaar verder,
nu nog, kan men toevoegen, WL). Want, zegt De Koning,
‘Walther Rathenau heeft met zijn publicaties (...) een
‘document humain’ geleverd, waaruit wij de analyse en de
diagnose van deze twintigste-eeuwse geïndustrialiseerde
samenleving kunnen aflezen, en – wat nog belangrijker is –
kunnen sonderen waar de kritische punten gelegen zijn.’
Verkade stemt volledig in met De Konings signalement en
houdt Rathenaus ‘profetische kritiek’ voor inhoudsvoller en
dieper borend dan die van diens tijdgenoten, geestverwanten
als Friedrich Naumann en Max Weber, maar ook van
jaren zestig-idolen als Che Guevara of Herbert Marcuse.
Verkade legt een direct verband tussen de inhoud van De
Konings proefschrift en de opzet van de zakencursussen in
Barchem. En via deze ‘Barchemroute’ op de Nederlandse
overlegeconomie van na de oorlog. Want het zegt toch wel
iets dat een insider als Verkade de zakencursus koppelt aan
de Arbeidersgemeenschap der Woodbrookers die samen peet
hebben gestaan voor hét oer-instrument van het poldermodel:
de Stichting van de Arbeid. (WL)
Literatuur
1. Woodbrookers Cahier 5/6 (2011)
2. In ‘Tussen Geest en tijdgeest’, waarin De Koning veelvuldig voorkomt,
De Ploeg, Utrecht (1989)
3. Het Wereldvenster, Baarn (1974)
4. Barchem Berichten 3 (2007) 29-31
5. Woodbrookers Cahier 2 (2009) 3-14
4

DOCUMENT
Walther Rathenau als
Europeaan
Frans-Duitse verzoening in Luxemburg
De Duitse denker en grootindustrieel Walther Rathenau
was niet alleen als schrijver over een humane industriële
samenleving zijn tijd ver vooruit toen hij de Europese
eenwording voorzag, maar werkte daar als fabrikant
en bezoeker van culturele en politieke salons ook als
wegbereider aan mee. In de politiek uiterst gevoelige jaren
vlak na de Eerste Wereldoorlog leverde hij daaraan een
belangrijke bijdrage door in Luxemburg contact te hebben
met het echtpaar Mayrisch - de Saint-Hubert en door hun
bemiddeling met de beroemde Franse schrijver André Gide.
Rathenau en Gide ontmoetten elkaar op Schloss Colpach, in
het zuiden, vlak tegen de Belgische grens, het woonoord van
Emile en Aline Mayrisch - de Saint-Hubert. Mayrisch (1862-
1928) had de leiding over het staalconcern Arbed, dat in
1911 uit het samengaan van een aantal familiebedrijven was
ontstaan. Zijn vrouw (1874-1947) hield een culturele salon,
gericht op vooral de Franse literatuur. Zij schreef ook voor het
letterkundige tijdschrift Nouvelle Revue Française. Colpach
had al een muzische traditie sinds in de negentiende eeuw de
Hongaarse schilder Munkacsy er had gewoond, die ook Franz
Liszt onder zijn bezoekers telde. Emile Mayrisch, had een
natuurkundige studie achter de rug, vergelijkbaar met die van
de vijf jaar jongere Rathenau. Ook als verlicht ondernemer
was Mayrisch verwant met Rathenau. Hij voerde een reeks
van sociale maatregelen in, zoals ziektekostenvoorzieningen
voor zijn personeel, beperking van de arbeidstijd (per dag
en vakantie toestaan), kinderopvang en scholen, en eigen
Omdat Walther Rathenau via publicaties over hem in
Nederland veel invloed heeft gehad in Woodbrookerskring
wordt van tijd tot tijd in het Woodbrookers Cahier aandacht
aan hem besteed. Ditmaal over contacten in Luxemburg in
‘Europese geest’.
winkels met gematigde prijzen voor zijn werknemers. Zijn
vrouw steunde hem hierin en had bovendien als speerpunten
vrouwenemancipatie en medische zorg met onder andere
ondersteuning van het Rode Kruis.
Als Luxemburgers, met een gemengde cultuur tussen
Duitsland en Frankrijk, waren zij bij uitstek Europeanen.
Mayrisch als de man van Arbed, de directe voorloper van
de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS).
Cultureel blijkt dat uit hun intensieve contacten met andere
overgangsfiguren/kosmopolieten als Graf Coudenhove-Kalergi
(volkenbondspionier), de filosofen Bernard Groethuysen en
Karl Jaspers, de essayist Ernst Robert Curtius, de dichter
Rilke, de politieke denker Hendrik de Man uit België en de
Duits/Franse schrijfster Annette Kolb. Hun dochter Andrée
Mayrisch (1901-1976) trouwde met Pierre Viénot, die in de
jaren twintig de leiding had van de Berlijnse vestiging van het
Comité franco-allemand dat werkte aan betere betrekkingen
tussen beide landen. Andrée Viénot-Mayrisch was later
‘Dat hij met grootindustriëlen over de industrie en met
bankiers over de economie kon praten was te begrijpen;
maar hij was in staat even onbeperkt over moleculaire
natuurkunde, mystiek of duivenschieten te kouten. Hij
was een buitengewoon goed spreker; als hij eenmaal
was begonnen hield hij evenmin op als dat men een boek
kan afsluiten voor daarin alles is gezegd wat dringend
op verwoording wacht; maar hij had een stil voorname,
vloeiende manier van spreken, een manier die bijna treurig
was over zichzelf, zoals een door donker struikgewas
5

6
omzoomde beek, en dat gaf aan zijn vele praten iets
noodzakelijks. Zijn belezenheid en zijn geheugen waren
werkelijk enorm; hij kon specialisten de subtielste
trefwoorden op hun gebied geven, maar kende evengoed
elke belangrijke figuur uit de Engelse, de Franse of Japanse
adel en wist alles van de ren- en golfbanen, niet alleen in
Europa, maar ook in Australië en Amerika.(...)
(Over Paul Arnheim, alias Walther Rathenau, ‘een rijke jood,
een zonderling die gedichten schreef, de kolenprijs dicteerde
en een persoonlijke vriend was van de Duitse keizer’, uit Der
Mann ohne Eigenschaften van Robert Musil).
Aline Mayrisch - de
Saint-Hubert was
de gastvrouw van
Rathenau en Gide
als socialistische politica betrokken bij
het werk van een belangrijke pionier van
de Europese Gemeenschap, de eveneens
in Luxemburg geboren Robert Schuman.
Het laat zich verstaan dat Walther
Rathenau zich bij het echtpaar Mayrisch
thuis heeft gevoeld, een milieu dat zich
bovendien bevond in een schitterende
omgeving. En zoals altijd bij Rathenau:
zaken en ‘Die Seele’ worden dicht bij
elkaar behartigd. Zo is hij van 22 tot 24
september 1920 op Colpach, krap negen
maanden na het van kracht worden van
de vredesverdragen van Versailles.
Gedurende de Eerste Wereldoorlog was
Rathenau, met alle reserves overigens die hij tegenover de
oorlogsbeluste Duitse elite had, belast met de leiding over de
grondstoffenvoorziening. Zijn organisatietalent als president
van de Allgemeine Elektrizitäts-Gesellschaft maakte hem
voor die functie uitermate geschikt. Meteen na het einde
van de oorlog, in 1918, is Rathenau de medeoprichter van de
links-liberale Deutsche Demokratische Partei (DDP). Op het
moment dat hij Mayrisch ontmoet bekleedt hij nog niet de
politieke ambten van zijn laatste twee jaren: achtereenvolgens
minister van wederopbouw en die van buitenlandse zaken van
de Republiek van Weimar. Hij kan zich, naast de cultuur, dan
ook volop aan de zaken wijden. En dat zijn aangelegenheden
die met de Luxemburgse staalbaron Mayrisch geregeld moeten
worden wat betreft beider belang in het Keulse metaalbedrijf
Felten & Guilleaume.
Men moet zich voorstellen welk een hachelijke materie
dit was in 1920, tussen de Duitse en Franse belangen in,
het jaar ook dat in het Belgische Spa over ontwapening en
‘reparatieleveringen’ door Duitsland werd onderhandeld, waar
Rathenau nota bene als expert aan deelnam. Toch stond dit
niet in de weg dat het tussen Mayrisch en Rathenau goed is
verlopen, in elk geval dat de laatste een ontspannen contact
had met de Franse schrijver André Gide, die terzelfdertijd
was uitgenodigd. Gide, een schrijver met een grote politieke
belangstelling, had Mayrisch gevraagd een ontmoeting
te regelen omdat hij onder de indruk was van een in 1919
verschenen boek van Gaston Raphaël: Walther Rathenau, ses
projets et ses idées d’organisation économique. In zijn Journal
schrijft Gide: ‘Ik was ietwat in verlegenheid gebracht door
de uiterste vriendelijkheid van deze enorme man, die mij
onmiddellijk bij de arm nam
en mij over de paden van het
landgoed voerde. Hij legde een
heftige emotie aan de dag. ‘Het
is de eerste keer na de oorlog’,
zo zei hij, ‘dat ik Duitsland
heb verlaten – tenminste voor
mijn plezier, voor iets anders
dan zaken – de eerste keer, zo
komt het mij voor, dat ik vrij
adem kan halen.’ Hij drukte
zich in nagenoeg foutloos Frans
uit, zonder enig accent. ‘Ik zie
ons samentreffen als van het
André Gide kon moeilijk wennen
aan het onverwacht amicale van
Rathenau

grootste belang, zo ging hij verder, ‘en beschouw het net zo
betekenisvol als alle politieke akkoorden tussen onze twee
landen.’ Gide vermeldt dat hij niet zo gauw een antwoord had
op deze woorden in een nog zo verse pijnlijke situatie na de
oorlog. Later op de dag onthaalt Rathenau Gide nog op een
college economie, waarin hij erop wijst dat Duitsland het niet
van zijn monetaire gezondheid moet hebben maar van zijn
hardwerkende, productieve bevolking.
Weer terug in Berlijn, stuurt Rathenau al zijn publicaties,
waarvoor Gide in zijn bedankbrief schrijft (25 juni 1921):
‘Aan u is het te danken dat de horizon voor het eerst sinds de
vijandelijkheden een beetje opklaart.’ Hij volgt met spanning
de ideeën in boeken en tijdschriften, na ze uit Rathenau’s
mond wandelend door de lanen van Colpach ook te hebben
gehoord. ‘In u komen bij elkaar – wat zelden voorkomt –
een groot denker en een kloeke realist.’ Gide besluit met de
vermelding dat een flink aantal Fransen Rathenau’s ideeën
volgt. Rathenau antwoordt op 29 juni dat het overbodig is te
schrijven dat hij geenszins een vijand van Frankrijk is en juist
veel te danken heeft aan de Latijnse en Franse geest en cultuur.
Hij ziet in het contact met Gide een goede opmaat tot zijn ambt
van minister van wederopbouw, dat hij sinds mei bekleedt.
Na zijn bezoek aan Colpach had Rathenau zijn gastvrouw nog
schriftelijk bedankt en ook daarin zijn enthousiasme over de
ontmoeting met Gide uitgesproken. Als scherp waarnemer,
ook van de bibliotheek van Madame Mayrisch, vielen hem
enkele ontbrekende werken uit de Duitse romantiek op. Hij
koopt die maar meteen en zendt ze haar: Eichendorff, Mörike
en Novalis.
Rathenau en Gide ontmoeten elkaar voor de laatste keer in
Parijs op 3 januari 1922, minder dan een maand voordat
Rathenau zijn portefeuille verwisselt voor die van buitenlandse
zaken. In zijn dagboeken geeft Gide er opnieuw blijk van
moeite te hebben met het amicale van Rathenau, die gedurende
het volle uur van het onderhoud Gides arm vasthield terwijl het
‘refrein’ van het gesprek telkens luidde: ‘Heel Europa rent naar
de afgrond.’
Schloss Colpach was een ontmoetingsplaats van intellectuelen
Nog geen half jaar later zou Walther Rathenau op de
Königsallee, vlakbij zijn Berlijnse huis, door rechtse
extremisten worden doodgeschoten. Het eerste slachtoffer
van de opkomende naziterreur is Rathenau wel genoemd. De
21-jarige Andrée Mayrisch schrijft na gehoord te hebben over
de moord op Rathenau vanuit Londen, waar ze studeert aan
de London School of Economics, aan haar moeder: ‘Wat een
stupiditeit om deze man te doden, de enige die in staat zou
zijn de internationale en sociale vrede te bewaren.’ Omdat
ze zichzelf socialiste noemt, wijst de dochter erop dat ze
in Rathenau als Fabriksherr een geestverwant ziet die een
bijdrage kan leveren aan ‘het vraagstuk van het socialisme’.
Zes jaar later komt de Fabriksherr Emile Mayrisch die haar
vader is, om bij een auto-ongeluk op de weg naar Parijs, nabij
Châlon-sur-Marne.
Aline Mayrisch bouwt in het interbellum Schloss Colpach
uit tot een veel gefrequenteerde ontmoetingsplaats van
intellectuelen, volgens Germaine Goetzinger van het
Luxemburgse literatuurcentrum vergelijkbaar met de salons in
het Berlijnse Grunewald, de Londense Bloomsbury Groep en
7

in Frankrijk de Décades de Pontigny.
Op een bijeenkomst bij de staalonderneming ArcelorMittal,
de voortzetting van Arbed, bij de herdenking van de vorming
daarvan, honderd jaar geleden in 1911, die werd gewijd
aan Rathenaus contact met Colpach, werd verwezen naar
het belang van de ‘dialoog der elites’. Goetzinger bedoelt
dat representanten van enerzijds ‘technisch-economische
rationaliteit’ en anderzijds van schoonheid en zingeving elkaar
ontmoeten. Rathenau, die deze componenten in zijn persoon
verenigde, was een voorbeeld daarvan in Berlijn, waar hij
inspirerende geesten uit verschillende werelden wist samen
te brengen, en van de Bloomsbury Groep maakte – ander
voorbeeld – de econoom John Maynard Keynes deel uit, die
in 1944 op de monetaire conferentie van Bretton Woods zo’n
belangrijke rol zou spelen.
Het heeft allemaal te maken met de Europese geest, die ruimer
is dan de technisch-economische ordening van de latere
gemeenschap en unie. Walther Rathenau leefde zelf als
persoon die veelzijdigheid voor, vol ambivalenties, maar
toch. Harry Graf Kessler, zijn biograaf, typeerde hem
met het onvertaalbare ‘Stockpreuße..., so weit er nicht ein
alttestamentarischer Jude war.’
De eigentijdse historicus Michael Stürmer borduurt hierop
voort door hem (...) ‘ein jüdischer Puritaner preußischer
Prägung und europäischer Geistigkeit’ te noemen, die
Duitsland en Europa wilde behoeden voor een nieuwe
ineenstorting die hij aan zag komen. Volgens Stürmer was de
vestiging op het Pruisische slot Freienwalde, omstreeks 1800
gebouwd, zinnebeeldig voor Rathenaus oogmerken. In een tijd
– zíjn tijd – van morele, politieke en strategische ontgrenzing
tóch te begrenzen: vaste en boven de tijd uitgaande waarden te
winnen en daarin stand te houden. Dat drukte het classicisme
van Freienwalde, en ook van het door hemzelf ontworpen huis
in Berlijn, in al zijn hoofsheid uit. Het stond ook voor zijn op
beheersing aangelegde persoonlijkheid ondanks de door Gide
8
gesignaleerde amicaliteit. Iedere lijn staat in betrekking tot
alle andere, niets is aan het toeval of stemming overgelaten.
Zoals het volgens Rathenau omstreeks 1800 was: een eenheid
van geest en samenleving, van vorm en inhoud. Kortom: het
Gesamtkunstwerk dat Rathenau ook van Europa wilde maken.
(WL)
Literatuur
• Bundels over Colpach en zijn gasten, Centre National de
Littérature, Maison Servais, Mersch - Luxembourg
• André Gide, Journal 1889-1949
• Wouter Lookman, Op het spoor van Walther Rathenau,
Woodbrookers Cahier 1#2 (2009)

DOCUMENT
Financiële en reële
economie botsen
Van ‘productie dient kapitaal’ op drie manieren naar
nieuwe verhoudingen
Het verzet groeit tegen een financiële sector die de reële
economie van het leveren naar behoefte van goederen
en diensten aan zichzelf ondergeschikt maakt. De
achtereenvolgende banken-, schulden- en eurocrisis zijn mede
ontstaan omdat het beginsel dat (het) kapitaal de productie
financiert is verlaten voor het omgekeerde waarbij de
productie dient voor het kapitaal en zijn groei.
Hierbij een schets in drie delen van de ontstane situatie
en van nieuw te stellen prioriteiten bij het voldoen aan de
behoefte aan goederen en diensten. Die prioriteiten liggen bij
de gebruikswaarde alsook bij het onderkennen van de relatie
tussen voorraadvorming en nieuwe productie, beide vooral
gezien in het licht van de houdbaarheid in ecologisch opzicht.
1) Financiële sector moet zijn plaats weten
Sinds in de jaren tachtig beperkende afspraken over de
financiële sector, die dateren van de wereldcrisis van begin
jaren dertig, ongedaan werden gemaakt, is de liberalisatie
van deze sector gepaard gegaan met een gigantische groei.
De reactie op de beurskrach van 1929 was scheiding van
beslispunten in de markten omdat de samenklonteringen een
kettingreactie veroorzaakten. Maar de liberalisering leidde tot
nieuwe verknopingen met weer kettingreacties, alleen veel en
veel sneller dan toen door de communicatietechniek, zodanig
dat de ‘marktmeesters’ en politici het amper kunnen bijbenen.
Sinds 2000 is de omvang van de financiële sector wereldwijd
verdubbeld. Nu gaat ruim 8% van de globale economie om bij
banken, verzekeraars en diverse fondsen, terwijl de ervaring
leert dat 4% voldoende is, zo meent het bureau Vallstein dat
bedrijven adviseert in hun relatie met banken. ‘De marges van
de banken bijvoorbeeld zijn te hoog en er worden zeepbellen
geblazen’, aldus Vallstein-directeur Hugo van Wijk. Financiële
producten worden verpakt en herverpakt zonder een relatie
met de reële economie. Directeur Adair Turner van de Britse
toezichthouder FSA (Financial Services Authority) sprak in
2009 van ‘maatschappelijk zinloze activiteiten van de sector’.
Veel instellingen zijn georganiseerd rond de verkoop van
zodanige producten dat die vaak zelfs niet worden begrepen
door de leiding van deze bedrijven omdat ze op eigen houtje
door ondergeschikten werden ontwikkeld. Maatwerk voor
de klant is ver in de minderheid. Tegenkanting vanuit de
invloedrijke New Yorkse effectenbeurs is er niet. Wat zich
laat begrijpen. Volgens Wall Street is een onderneming niets
anders dan een verhandelbare contant gemaakte kasstroom.
Het boekhoudkundige systeem IFRS (International Financial
Reporting Standards) is daarop toegesneden.
Maar er komt kritiek op, ook van accountants wereldwijd.
Het International Integrated Reporting Committee (IIRC)
pleit voor wijziging zodat het ‘de onderneming in staat stelt te
vertellen hoe deze duurzaam waarde creëert’. Oftewel om de
vraag te beantwoorden: zijn wij een onderneming als een op
duurzaamheid gerichte organisatie die voorziet in een deel van
de maatschappelijke behoefte aan goederen en diensten?
Toezicht op ‘welstand’ producten
In Nederland maakt het Sustainable Finance Lab (SFL) onder
voorzitterschap van Herman Wijffels zich sterk voor nieuwe
verhoudingen. Wijffels was bestuursvoorzitter van Rabobank
Nederland, voorzitter van de Sociaal-Economische Raad
(SER) en Nederlands bewindvoerder bij de Wereldbank in New
York. Hij is nu hoogleraar Duurzaamheid en Maatschappelijke
Verandering aan de Universiteit Utrecht. In het blad van
De Nederlandsche Bank DNB-magazine (nummer 6)
gispt hij de situatie sinds de jaren tachtig (toen ook nog het
9

communisme wegviel) met zijn gerichtheid op een zo hoog
mogelijk rendement voor aandeelhouders en bonussen en
aandelenopties voor eigen personeel. Het Rijnlandse model
op het Europese continent, dat de economie ziet om gespreide
belangen te dienen, had onvoldoende in te brengen tegen de
krachtige prikkels die van dit eenzijdig winststreven in de
Angelsaksische wereld uitgaan. Maar er zijn nieuwe kansen,
aldus Wijffels, nu het in de laatste decennia gegroeide systeem
volledig uit evenwicht is geraakt. ‘Doel en middel worden erin
verwisseld. Zo is het leveren van producten en diensten niet
meer dan een middel geworden voor het maximaliseren van
financiële waarde. Dat doel werd nagestreefd door klanten,
leveranciers, medewerkers en natuurlijke hulpbronnen te
exploiteren, vaak over de grenzen van het houdbare heen.
De kortetermijnoriëntatie die daarbij hoort, ondermijnt het
langetermijnbelang van investeren in research en ontwikkeling
en in medewerkers.’ Nergens is deze verloedering zo ver
voortgeschreden als in de financiële wereld’, vervolgt Wijffels,
waar ‘de hogepriesters van de aandeelhouderswaarde’ hun
oorsprong hebben. Zij zijn er met inzet van analisten in
geslaagd om ondernemingen in de reële economie naar hun
pijpen te laten dansen. Daarbij deed zich zelfs een heuse
omkering voor: de financiële sector is de ‘baas’ geworden van
de reële economie in plaats van de dienaar, zoals het hoort te
zijn.’ Wijffels rept van een omvangrijke ‘spookwaarde’ die
is gecreëerd door het speculatieve drijven van het financiële
systeem, dat vervolgens in 2008 in elkaar stortte.
De gaten van de financiële crisis waarin we verzeild zijn
geraakt, moeten nu worden gedicht met reëel, in de echte
economie verdiend geld. Belastingbetalers draaien er voor
op en zijn niet voor niets kopschuw om verdergaande
verplichtingen op zich te nemen, aldus Wijffels. Algemene
conclusie: het bankwezen zal zich weer moeten concentreren op
zijn eigenlijke rol, namelijk het dienen van de reële economie.
Om hierbij een handje te helpen stelt het Sustainable Finance
Lab voor dat toezichthouders financiële producten keuren
10
alvorens zij op de markt kunnen worden toegelaten. Het
SFL wil naar een situatie zoals in de farmaceutische- en
levensmiddelenindustrie, waar producten vooraf op hun
toegevoegde waarde en veiligheid worden beoordeeld. Een
dergelijk voorstel past in de doelstelling van het SFL om ideeën
te ontwikkelen voor een toekomstbestendige financiële sector.
De leden van deze onderzoeksgroep komen uit verschillende
wetenschappelijke disciplines. Vanuit economie en financiën
zijn dat behalve voorzitter Wijffels onder anderen Harald
Benink, Arjo Klamer, Arnoud Boot, Ester-Mirjam Sent en
Ewald Engelen.
2) Gebruikers zijn ook een marktpartij
Van reële economie kan pas echt worden gesproken als wordt
voldaan aan de voorwaarde dat geproduceerd wordt voor
de maatschappelijke behoefte. Die laatste houdt in dat de
gebruikswaarde centraal staat en dat de productie in verband
wordt gebracht met
de al aanwezige
voorraden van
goederen. Beide
zijn ondergeschikt
aan de eisen die
het ecologisch
evenwicht stelt.
Voorkomen wordt
zo dat inadequate
en overbodige
productie
plaatsvindt.
In dit stuk
verkennen
wij eerst de
gebruikswaarde
waarna apart
de productie in
Misschien mooi maar handig om mee te
eten? De Italiaanse designer Ferrucio
Laviani ontwierp in 1987 dit bestek.

verband met de voorraden onder de loep wordt genomen. Voor
de Woodbrookers is interessant dat uitgesproken ideeën over
gebruikswaarde in de praktijk zijn gebracht door dissidenten
ten opzichte van de hoofdstromen in kerkelijk-theologisch en
sociaal-economisch opzicht. Trefwoorden zijn dan: protestant,
vrijzinnig, kleine geloofsgemeenschappen, joods of affiniteit
hebbend met het jodendom en daarin meer ‘profetisch’ dan
priesterlijk, links-liberaal tot cultuursocialistisch, vaak
Angelsaksisch of daarmee verwant. In verband met de
voorgeschiedenis van de Woodbrookers is van belang te
weten dat sobere functionele producten, zonder ornamenten,
verbonden waren met de ‘dissenters’ in Engeland en Amerika,
eind achttiende eeuw. Quakers en de verwante shakers,
de aanhangers van Georg Rapp, rappisten genaamd, de
Amerikaanse volgelingen van de van oorsprong Duitse
predikant, en de ‘utilitarist’ Jeremy Bentham – zij allen
muntten uit in zakelijk ontwerpen van gebouwen en producten.
Uit deze hoek kwam ook de utopische socialist en op
collectieve goederen gerichte Robert Owen, begin negentiende
eeuw, voort. Nadruk op de gebruikswaarde, waarop een
hele designfilosofie werd gebaseerd, vindt men ook bij de uit
een Schots calvinistisch milieu stammende John Ruskin. In
de Angelsaksische traditie staat ook de twintigste-eeuwse
econoom John Maynard Keynes in zijn accentueren van de
gebruiksfunctie van geld tegenover speculatieve handel. Des te
merkwaardiger dat de financiële centra Londen en New York zo
ver zijn afgeraakt van deze Angelsaksische noties.
Een vriend van Keynes was de Oostenrijkse filosoof Ludwig
Wittgenstein die eveneens een kampioen van de soberheid
was en in Wenen voor zijn zuster Margaret Stoneborough-
Wittgenstein een ornamentloos huis ontwierp. Met
Wittgenstein hebben we een vruchtbare verbinding te pakken
in de combinatie joods-protestant. Wittgenstein kwam uit een
aldus samengestelde familie van industriëlen, die ondanks al
haar rijkdom dissident was in het sterk hiërarchisch denkende
rooms-katholieke keizerrijk. Dezelfde combinatie vinden we
bij de Noord-Italiaanse fabrikant van kantoormachines Camillo
Olivetti, stichter van het op functioneel ontwerpen gerichte
gelijknamige concern. Olivetti, jood van geboorte, trouwde met
de dochter van een waldenzen predikant. Hij was als unitariër,
socialist en republikein een volstrekte outsider in het Italië van
toen. Ook zijn zoon Adriano was een bevlogen industrieel,
samen met zijn vader strijdbare antifascisten.
Hierbij moet worden bedacht dat in landen als Oostenrijk,
Italië en Frankrijk protestanten maar 1 à 2% van de bevolking
uitmaakten, maar dat het doorgaans wel de industriële en
intellectuele elite was. Voor de joodse minderheden gold op
veel plaatsen hetzelfde en vandaar dat er nogal eens zakelijke
verbindingen en zelfs levensverbintenissen tot stand kwamen.
De ervaring van ‘uittocht uit een bedreigende hoofdstroom’
en daarna het leven in de diaspora leidde bij groepen als
de katharen, de waldenzen, de hussieten, de puriteinen en
methodisten tot een sterke mate van identificatie met het
jodendom. Dat kwam onder meer tot uiting in de naamgeving
van personen en woonplaatsen, ontleend aan de teksten van
Mozes en de profeten van voor het hellenisme. Het laat zich
verstaan dat in deze traditie het heftigste verzet tegen fascisme
en nationaalsocialisme is te vinden. En dat niet alleen vanwege
het anti-joodse en anti-dissidente karakter van deze dictaturen,
maar ook om de oppermachtige staat en zijn gezwollen
ideologische taal, die nu eenmaal slecht valt in de aan soberheid
en echtheid verknochte dissidente sfeer. Wittgensteins filosofie
cirkelt ook rond zuiver taalgebruik, gesproken en geschreven,
maar ook bijvoorbeeld rond architectonische taal. In dezelfde
geest schreef de joodse pamflettist Karl Kraus in de eerste
decennia van de twintigste eeuw in zijn blad Die Fackel. De
bekende ontwerper Josef Hoffmann van de Wiener Werkstätte
was protestants van huis uit.
Bonden de Olivetti’s de strijd aan met het fascisme, de met
de Geschwister Scholl gelieerde ontwerper Otl Aicher stond
met de Scholl-familie uit Ulm in de frontlinie tegen het
nationaalsocialisme. De executie door de nazi’s van zijn zwager
11

en schoonzusje Hans en Sophie Scholl van de verzetsgroep Die
Weiße Rose inspireerde Aicher een leven lang tot het centraal
stellen van de gebruikswaarde als verweer tegen onnodige
esthetisering maar ook als democratische waarde die de
actieve burger boven de passieve consument plaatst, daarmee
tevens getuigend van het ecologisch belang van gebruik boven
verbruik.
Gebruik gaat boven verbruik
Brengen wij enkele motieven uit de voorgaande historische
schets samen, dan komt om te beginnen vanuit de utopische
socialisten de vraag naar voren waarom wij individueel zoveel
goederen moeten bezitten en niet meer gemeenschappelijk
doen. Bij verkeer en vervoer zijn de middelen duidelijk
verkaveld, maar ook in de particuliere sfeer zijn er
mengvormen (carpoolen, taxi, autoverhuur). Maar in de
huishouding? Waarom kan een fabrikant van wasmachines
geen verhuurder worden om zo de levenscyclus van het
product in handen te hebben? En om met de recyclingpionier
Michael Braungart te spreken: waarom moet ieder huishouden
duizenden soorten chemicaliën kopen die samen het toestel
vormen terwijl het er toch om gaat tv-programma’s te zien?
En waarom blijven we maar wasmachines aanschaffen (om
van drogers maar niet te spreken) terwijl de buurtwasserette
toch al lang bestaat? Maar hoe dan ook: ‘design for
reincarnation’ is geboden. Bij het ontwerp moet dus de
gehele levensloop van het product worden overdacht, waarbij
‘van wieg tot wieg’ uitgangspunt dient te zijn. Industriële
productie moet tot industriële ecologie worden doordat –
net als in de natuur – afval geen afval is maar voedsel in de
kringloopgedachte. Behulpzaam is ook om de draagstructuur
van het inbouwpakket te scheiden. In de woningbouw kan dat
de zeggenschap van gemeenschap en individu regelen en in de
productensfeer wordt de reparatie en indien niet meer mogelijk
de vervanging van het interieur met behoud van omhulling (de
kast) vergemakkelijkt. De duurzaamheid van de kast, ook qua
12
vormgeving, kan hierdoor ook meer aandacht krijgen.
Een ander aspect is om het ‘moraliseren’, dat veel irritatie
verwekt, te beperken door zogezegd ‘de moraal’ en het
voorschrift in te bouwen. Bijvoorbeeld dat een auto niet kan
rijden zonder dat de gordels zijn omgedaan.
Welstandstoezicht voor producten
Ten slotte. Men kan gebruikswaarde, verschillend van
ruilwaarde en/of prestigieus vertoon, gemakkelijk in verband
brengen met welstand in de betekenis van goede gezondheid
en gelukkige, gunstige omstandigheden. Welnu, wat is er
dan tegen om dit begrip welstand, dat wij ook kennen uit
de ruimtelijke ordening, uit te breiden tot de wereld van de
roerende goederen? Welstands- of schoonheidscommissies
beoordelen bouwplannen vooral op hun publieke karakter.
Maar dit publieke karakter is ook verbonden met de artikelen
in onze leef- en systeemwereld. Denk aan de houdbaarheid
in ecologisch opzicht, de schoonheid in de letterlijke zin,
de recycleerbaarheid, de veiligheid, de materialen en de
constructie tot en met de verschijningsvorm. Intermediaire
organen van vakmensen en gewone burgers zouden in
deze sfeer een vergelijkbare rol kunnen spelen als de
welstandscommissies bij het bouwen. Zo zou men kunnen
komen tot een toelatingsstelsel van producten met een
publiekrechtelijk karakter, waarbij handhaving van de
wettelijke kant bij de overheid blijft. Innovaties kunnen zo
worden geweigerd, op termijn gesteld, anders geïnterpreteerd
en vervolgens gemodificeerd dan door de producent
oorspronkelijk was bedoeld, maar... ook worden uitgelokt,
zodat er een situatie ontstaat, die vergelijkbaar is met de
opdrachtgever tot bouwen. Een en ander is een uitbreiding
en radicalisering van wat Wijffels c.s. voor ogen staat te
doen met financiële producten. Eigenlijk is díe procesgang
waarin de vraagzijde de specificatie van het product (als het
goed is: de behoefte) maakt en vervolgens laat fabriceren
de meest ideale. Alle ideeën uit de geschiedenis over het

gemeen belang van produceren vertrekken ook vanuit deze
overweging. Hoe dat proces precies wordt georganiseerd, al of
niet via gebruikscoöperaties bijvoorbeeld, is een kwestie van
uitvoering. En de export dan? Zien we die niet over dit hoofd
met dit verhaal? Echter: dergelijke goed overwogen en in ieder
opzicht houdbare goederen vallen ook met een gerust hart uit te
voeren en ongetwijfeld met succes. In elk geval mogen wij niet
proberen over onze grens af te zetten dat erbinnen niet voldoet.
Als wij plegen te zeggen – en het bedrijfsleven doet dat vaak
– dat de markt zijn werk moet doen, waarom hebben wij het
dan altijd over de aanbieders op de markt (er is zelfs de term
aanbodeconomie) en niet over de vragers en gebruikers die per
definitie ook marktpartij zijn?
Wanneer de aanbieders van ‘waarden’ op de financiële markten
inderdaad de inhaalslag gaan maken die Wijffels van ze vraagt,
kunnen ze misschien zelfs voorop gaan lopen – tot beschaming
van de ‘echte’ economie. Over ‘nuisance value’ gesproken!
3) Ecologisch handelen is goed omgaan met voorraden
Net zomin als de onderneming een stroomgrootheid is louter
om zoveel mogelijk geld te verdienen voor de eigenaren en
medewerkers, is de productiefunctie als geheel geen vrij
zwevende aangelegenheid los van de gebruikswaarde van
goederen en diensten en los van de voorraadvorming door
eerdere productie. Dat het afzonderlijke bedrijf niet zo’n
stroomgrootheid kan zijn, zagen wij in het eerste deel over de
uit zijn krachten gegroeide financiële sector, waarop nu een
wassende kritiek komt.
Dat een bedrijf voor de vraagkant van de markt goederen en
diensten produceert die slechts vanwege hun gebruikswaarde
afgezet kunnen worden, daarover handelde het tweede deel. Het
is de noodzakelijke dimensie bij de ruilwaarde.
Dat nieuwe productie rekening moet houden met reeds
aangelegde voorraden komt nu in dit derde stuk aan de orde. En
dat het geen stroomgrootheid is, betekent ook dat de productie
een cyclisch systeem moet zijn, gericht op kringlopen.
Overigens kan worden opgemerkt dat de gerichtheid op
gebruikers en rekening houdend met de al bestaande voorraden
een drastische relativering inhoudt van het fenomeen
economische groei. De zogeheten ‘echte economie’ moet zich
altijd schikken naar de maatschappelijke behoefte, die door
de gebruikers en de voorraden, en alles uit milieu-oogpunt,
worden bepaald. Wordt dit genegeerd dan volgt vroeg of laat de
rekening. Dus ook hier: de productie is geen stroomgrootheid
die met conjuncturele ups en downs maar doordendert, winst en
werk scheppend, maar aangelegd op het lenigen van behoeften.
Verschuivingen in de behoefte veroorzaken ‘creatieve
destructie’ (term van de econoom Schumpeter) bij de goederen
en diensten aanbiedende bedrijven. Productie om de productie
kan niet duren en al helemaal niet om de kapitaalsector te laten
accumuleren. Een onderneming heeft naast eigen vermogen
vaak ook vreemd geld van de bank nodig; het verstrekken van
bedrijfskrediet is dan ook een wezenlijke functie van de factor
kapitaal in de reële economie.
Om dit alles gestalte te geven is al moeilijk genoeg, maar de
juiste verhoudingen gaan voorop. Er is ook een relatie tussen
de voorraadbenadering en het voldoen aan eisen van gebruik.
Dat ziet men het duidelijkst bij het bouwen. Als de voorraad
bouwwerken toereikend wordt, door voldoende productie en
het getal van de bevolking, dan verschuift de aandacht naar
vernieuwing, onderhoud en beheer van het bestand aan bouwwerken
en dan kan men niet om de eigenaren/bewoners heen.
Dan kan ook de tijd rijp zijn om tot ‘verduurzaming’ van de
gebouwde omgeving over te gaan. Negeert men de signalen van
een in zicht komende voorraad bouwwerken, zoals recent landelijk
met de kantorensector in Nederland het geval is geweest,
dan bouwt men alras voor de leegstand – een van de rekeningen
waar wij hiervoor op doelden.
Vroeg bewustzijn in Duitsland
Het belang van een voorraadstrategie laat zich in de ruimtelijke
ordening met een praktisch voorbeeld goed illustreren. En
13

dat is een tamelijk vroeg voorbeeld uit Duitsland, waar
al ruim honderd jaar de Deutscher Werkbund zich met de
kwaliteit van onze omgeving bezighoudt. In 1959 werd door
deze ideële organisatie van opdrachtgevers en ontwerpers
‘Die große Landzerstörung’ aan de orde gesteld met
aanbevelingen om de ruimteverslindende gevolgen van het
naoorlogse Wirtschaftswunder een halt toe te roepen. Zo
werd een ‘landschapsbalans’ bepleit die allereerst tot een
inventarisatie zou moeten komen van de voorraden natuur en
landschap. Ondertussen zouden alle grote ingrepen moeten
worden opgeschort, waarna een federaal ‘Landschaftsleitplan’
het stramien zou moeten zijn om de ‘landschapsbalans’ in
evenwicht te houden. Het bestaande landschap zou ‘de wet
moeten voorschrijven’. Al kan men niet zeggen dat deze
aanbevelingen van een vrije organisatie als de Werkbund tot
overheidsbeleid zijn geworden, toch is van deze benadering
het nodige blijven hangen. Mede als gevolg van de krimpende
bevolking in tal van delen van Duitsland is nu toch geldende
praktijk daar dat alleen nieuwe projecten worden gerealiseerd
op plaatsen die van oudsher een bouwbestemming hadden.
Áls er nog gebouwd moet worden, want vaak is sloop de enige
oplossing. Participatie van gebruikers/bewoners is daarbij
een prima middel om actief burgerschap te stimuleren in een
samenleving die verleidt tot passief consument zijn. Men heeft
trouwens de indruk dat Duitsland als vanouds scheppende
industrienatie een krachtiger ‘reële economie’ heeft dan menig
ander land. Dat de Bondsrepubliek al eeuwen het domein is
van denkers en dichters, waarvan ook de Werkbund een vrucht
is, zal zeker meewerken aan het ontwerp van goederen met in
doorsnee een hoge gebruikswaarde.
Restaurerende onderneming
Het is trouwens een interessante gedachte dat de vrije burger,
los gekomen van feodaliteit en kolonisatie, als kritische factor
kan fungeren tegenover uit de hand gelopen industrialisme en
kapitaalaccumulatie, vooral als die zich ook nog met elkaar
14
verbinden. De Amerikaan Paul Hawken, zelf ondernemer, legt
dat verband in zijn boek Ecologisch handelen, een blauwdruk.
(uitgeverij Contact, Amsterdam/Antwerpen 1994)
Industrialisme, als elk -isme, al snel een blind geloof, leidt
tot roofbouw en de conglomeraten die ontstaan met de
kapitaalsector hebben de neiging steeds meer levensgebieden
te koloniseren. Als Amerikaan in een land dat is ontstaan uit
protest tegen feodaliteit en kolonisatie zou je dat volgens hem
niet mogen toestaan. Hawken bepleit in zijn prikkelende boek
de ‘restaurerende onderneming’. In een ‘economie van het
herstel’ dienen industrie en handel gericht te zijn op het herstel
van evenwicht in de voorraden. Zo moeten de natuurlijke
voorraden aan brand- en grondstoffen worden onderscheiden in
wat opnieuw wordt aangemaakt (een boom bijvoorbeeld) en wat
niet of slechts op zeer lange duur (bijvoorbeeld steenkool, olie
en gas). Ook hij legt een verband tussen zo’n economie van het
herstel (van het ecologisch evenwicht via natuurlijker omgang
met voorraden) en het optreden van zelfbewuste gebruikers.
Liever producten huren dan zelf goederen verbruiken. En
het kleine restaurerende bedrijf zou meer kansen moeten
hebben te voldoen aan de eisen van de klant-als-koning dan de
‘imperatieve’ multinational die gewend is geraakt en zelf heeft
meegewerkt aan de vorming van passieve consumenten. Een
dergelijk klein bedrijf is volgens Hawken ook gevoeliger voor
het idee dat een duurzame economie geen afval veroorzaakt
maar nieuwe grondstoffen voor eventuele nieuwe productie.
Door heel Hawkens boek loopt de gedachte dat de natuurlijke
ecologie, gebaseerd op kringlopen, zijn aanvulling moet vinden
in een industriële ecologie. Pas dan, en niet eerder, kan worden
gesproken van een ecologisch evenwicht waarin het goed
handelen is. Dat had ‘Den Haag’ moeten bedenken vóór het
maken van de Crisis- en herstelwet, die het de overheid vrijwel
onmogelijk maakt om rekening te houden met andere belangen
dan die van nieuwe productie. (WL)

DOCUMENT
Verzakeling in de politiek
leidt tot verzaking
Paul Kalma wil ‘makke schapen’ activeren
Wie in kort bestek, op zeer leesbare wijze want trefzeker
en vaak geestig geformuleerd, betrokken wil worden bij de
actuele problemen op economisch en politiek gebied, die
neme het zojuist verschenen boek Makke schapen van Paul
Kalma ter hand. Met een keur aan getuigen baant hij zich
een weg door de complexen waarmee wij zijn opgezadeld en
wijst hij naar oplossingen. Na het ‘ieder voor zich’ moeten we
weer naar gemeenschappelijk handelen.
Het knappe en indringende van het boek (uitgeverij Bert
Bakker, Amsterdam 2012) is dat Kalma de samenhang
over een breed front laat zien van de inwerking van het
neoliberalisme, met name in de Nederlandse samenleving, en
de verzakeling – en verzaking – die daarvan het gevolg zijn.
Met die woordspeling is ook een aanduiding gegeven van
de trefzekerheid van Kalma’s schrijven. Het boek zit vol met
speelsigheden, waarbij de lezer het bijna gaat betreuren dat er
niet een apart register van aforismen aan het slot is aangelegd.
Speciaal de makke schapen uit de titel zijn een dankbaar object
voor verbindingen met weiden, herders en – ja inderdaad – ook
de boze wolf (in de vorm van autoritaire oplossingen).
Wie zijn die makke schapen? De ondertitel rept in het
algemeen van ‘volgzame burgers’ in een landschap van
vluchtige politiek. Maar als men weet dat Kalma, geboren
in 1948, al tientallen jaren betrokken is bij de Partij van de
Arbeid, dan kan men – ongelezen – al vermoeden dat het
vooral om (ex-)kiezers van de PvdA gaat. De socioloog Kalma
was lange jaren directeur van het wetenschappelijk bureau
van de partij, de Wiardi Beckman Stichting (WBS). Van 2006
tot 2010 zat Kalma in de Tweede Kamer, maar verliet het
parlement doordat hij op een onverkiesbare plaats was gezet op
de kandidatenlijst van de PvdA.
Het boek dat hij sinds zijn vertrek heeft geschreven vervult
meerdere functies. Hij kondigde het in eerste instantie aan
als een soort pamflet, maar daar is het met ruim 250 pagina’s,
ongeacht iets te veel herhalingen, toch te grondig voor. Het
pamflettistische is zeker aanwezig maar krijgt versterking door
de analyse en de analyse wordt op haar beurt kracht bijgezet
door brokken geschiedenis van de sociaaldemocratie, de PvdA
in het bijzonder. Dat alleen al maakt het interessant voor het
Woodbrookers Cahier, gegeven de invloed van Barchem en
Bentveld op de naoorlogse Partij van de Arbeid. Kalma’s
observaties verhelderen bovendien de posities van religieus-,
personalistisch-, zeggen wij: het cultuursocialisme. Bovendien
gaat hij in op samenwerking met andere linkse partijen en ook
dat ligt zeer in de lijn van het Barchem van de jaren dertig.
Waar gaat Makke schapen nu over? Kalma ziet de
sociaaldemocratie sinds de jaren tachtig in de ban raken
van neoliberalisme en ‘ontketend kapitalisme’. Dat laatste
hoeft hier niet verder te worden beschreven gelet op de
artikelen in ditzelfde Cahier over de financiële crisis
en de receptuur-Wijffels c.s. Wij volstaan met Kalma’s
samenvatting van het euvel der achtereenvolgende crises:
private winsten bij socialisatie van de verliezen. De kern
van wat Paul Kalma beoogt lijkt ons op pagina 35 goed
verwoord: ‘De huidige omstandigheden schreeuwen om een
politieke beweging die het maatschappelijk contract helpt
versterken en vernieuwen – en van daaruit verbinding legt
met verdergaande doelstellingen: spreiding van welvaart
en vrijheid op wereldschaal; een beter evenwicht tussen
economie en milieu; grenzen aan de commercie (in de zorg,
in de cultuur, in de informatievoorziening). Wég van de
schraperige, inhalige samenleving (de ‘acquisitive society’),
die de Britse cultuursocialist Richard Tawney al negentig jaar
15

geleden kritiseerde. En op weg naar een maatschappij die zich
niet alleen laat beoordelen op hoe zij rijkdom produceert en
verdeelt, maar ook op hoe zij die rijkdom aanwendt (vertaald
tot: het verhogen van de waardigheid en de beschaving van de
mensen, zoals Tawney schreef).
In dit citaat zitten twee elementen die wij naar voren halen:
1) het cultuursocialisme en 2) het ecologisch evenwicht.
Kalma blijkt in de richting van het kwaliteitssocialisme,
verwant aan de hier boven aangegeven drieslag, te worden
gedrongen omdat hij verrassende parallellen weet aan te
wijzen tussen marxistisch socialisme en de neoliberale
ideologie van het marktfundamentalisme.
Ze zijn spiegelbeeldig in hun ‘verbeten-utopisch’ geloof in de
maakbaarheid via het economisch handelen en bijbehorende
organisatievormen, zoals ze ook verwant blijken in de harde
hand van de overheid bij het handhaven van ‘law and order’.
Het verzet tegen beide ligt in wat we nu maar in de geest van
Kalma samenvatten als het cultuursocialisme. Dat heeft stellig
Kalma herinnert aan de waarde van een
samenleving die gericht is op beheer,
onderhoud en reparatie van wat we al hebben
16
met kunst te maken (de diamantbewerkers die honderd jaar
geleden op hun werk motieven uit de Negende van Beethoven
neurieden omdat ze de avond tevoren in het Concertgebouw
waren geweest) maar raakt veel breder ‘volksverheffing’
via gemeenschapspolitieke maatregelen, vaak vanuit een
levensbeschouwelijk ethos. De volkshogescholen zijn daarvan
een voorbeeld, waarvan de oprichting mede aan overleg in
Barchem en Bentveld is te danken.
Kalma herinnert aan het signalement van de politicoloog
Hans Daalder die in 1964 de eeuwenoude regentenmentaliteit
zag doorwerken in de Nederlandse politiek. De socialisten
kwamen hier, in vergelijking met elders, laat aan bod. Ze
waren, constateert Daalder, lange tijd ‘meer gericht op het
getuigend belijden dan op het werkelijk veroveren van de
politieke macht’. Bijna dertig jaar later, in 1992, kwam
de socioloog J.A.A. van Doorn tot een overeenkomstige
conclusie. SDAP en PvdA regeerden òf niet òf met anderen en
deze ‘lange geschiedenis van uitsluiting en afhankelijkheid’
verklaart volgens Van Doorn de neiging tot retoriek bij
Nederlandse sociaaldemocraten, ‘alsook de onzekerheid
waarmee zij vaak opereren, vooral op momenten dat de macht
binnen handbereik ligt.’
‘Dominees liever niet aan de macht’
De strekking van Kalma’s boek is dat de PvdA zich heeft
ontpopt tot bestuurderspartij, wie de lust tot actievoeren al
snel vergaat, en dat dit leidt tot ‘verzakeling en verzaking’.
Dat het religieus socialisme, tegenover dit ‘zakensocialisme’,
de kwestie van de macht vaak verwaarloosd heeft – daar
heeft Paul Kalma gelijk in. De mooiste illustratie daarvan
is Woodbrookers-voorman Willem Banning, vrijwel de
personificatie van dit religieus socialisme, als ideeën-aanreiker
nauw betrokken bij SDAP en PvdA, maar die door zijn vriend
Schermerhorn gevraagd als minister van onderwijs in het
eerste naoorlogse kabinet, bedankte voor de eer onder het
motto dat ‘dominees niet in het dagelijkse politieke bedrijf

thuishoren’. In zijn plaats trad G. van der Leeuw aan, eveneens
met Barchem verbonden en óók dominee plus hoogleraar
plus nog het een en ander. Ten gunste van Barchem en zijn
politieke gezindheid moet weer wel worden opgemerkt dat de
Woodbrookers vanaf hun oprichting niets wilden weten van
de regentenmentaliteit in kerk en politiek, en dat ze ook geheel
buiten de onderlinge afstemming (de befaamde pacificatie) van
de toppen der zuilen stonden, alleen al omdat ze van meet af
aan als doorbraakbeweging iedere verzuiling afwezen.
Ironisch zou je het kunnen noemen als het niet zo triest was
dat de regententraditie in de jaren tachtig en negentig wordt
afgelost door het ‘minder overheid, meer markt’. Daalder
had het toen over ‘de overheid verpacht’ om de hausse aan
privatisering en op afstand zetten van ‘agentschappen’ van
de overheid aan te duiden en het is een overdenking waard of
déze overgang toch misschien beter te verklaren is dan vanuit
een krachtig beleefd cultuursocialisme dat de wegbereider was
van wat later ‘de verantwoordelijke maatschappij’ ging heten.
Ook de deelnemers aan de zakencursus, verlichte ondernemers
en managers, hoewel zeker niet allemaal socialisten, zaten
daar niet als regenten maar als mensen van vlees en bloed
die van elkaar wilden leren en die al doende bereid waren
verantwoording af te leggen voor hun handelen.
Kalma laat (nota bene: de liberaal) Van Doorn aan het woord
om ‘de grote kracht van de sociaaldemocratie’ te verwoorden.
‘Die school in haar aanhoudend vermogen om economie en
technologie, met al hun productieve en destructieve kanten, in
goede banen te leiden en verzet te bieden tegen de heerschappij
van het geld over de mens en zijn leefomgeving.’ Met dit
citaat, door Kalma van harte onderschreven, zijn we bij de
ecologie. Hij ziet de voortbrenging en verdeling van goederen
en diensten idealiter onder duidelijke maatschappelijke
voorwaarden, waaronder steeds meer de ecologische,
geschieden. Dat raakt bijvoorbeeld het streven naar vermijding
van afval door het productiebeginsel ‘van wieg tot wieg’.
Ruimtelijk moeten we ervoor oppassen dat we in Nederland
niet als ‘schapen zonder wei’ worden. Een ‘vitaal platteland’
betekent iets anders dan shopping malls bouwen. Kalma
haakt aan bij de Pools-Engelse socioloog Zygmunt Bauman
waar deze de gedachte ‘Ik winkel, dus ik ben’ faliekant
afwijst. Hier komt ook het onvergetelijke beeld mee dat alle
winkels zo’n beetje apotheken zijn geworden waaruit ‘onze
medicijnen ter genezing of verlichting van alle ziekten en
kwalen in ons leven’ zijn te bekomen. Tegenover de productie-
en (ver)koopdwang herinnert Kalma aan de waarde van een
samenleving die gericht is op beheer, onderhoud en reparatie
van wat we al hebben. Hiervoor te staan vereist van de
sociaaldemocratie de bereidheid om samenwerking met andere
linkse partijen te zoeken.
Ten slotte. Omdat Paul Kalma zelf het beeld van de
herder der schapen niet uit de weg gaat, zij het dat hij een
‘kortaangebonden herder’ (contradictio in terminis?) in de
populistische sfeer opvoert, kunnen wij allicht de vraag
opwerpen naar het herderschap, dus het geestelijk leiderschap
in de samenleving, in partijen en organisaties. Als wij de
regenten niet voor ons willen laten denken en wij meer en
anders willen dan de markt ons voorschrijft, dan zullen
wij toch als werkelijke personen (burgers liever dan als
consumenten) te rade moeten gaan bij ‘waarden’. Dat had het
religieus-, personalistisch-, cultuur socialisme in elk geval toch
wel goed gezien. (WL)
17

DOCUMENT
Ook het oude Egypte
kende sociale onrust
De eerste – beschreven – staking in de geschiedenis
vond twaalf eeuwen voor onze jaartelling plaats in het
oude Egypte tijdens de regering van farao Ramses III.
Ramses III was de tweede koning uit de twintigste dynastie van
het Oude Egypte. Tijdens zijn regering (ca. 1182-1151 v.Chr.)
vindt een ingrijpende sociale en bestuurlijke hervorming
plaats. In deze periode was het Middellandse Zeegebied in
beroering: de tijd van de Trojaanse oorlog, de val van Mycene
en een grote groep ontheemden was op zoek naar een nieuw
thuis. Door de sociale en bestuurlijke verandering in Egypte
kregen de tempels meer autonomie, wat mede leidde tot een
heerschappij van de hogepriesters in de volgende dynastieën.
Mogelijk dient Ramses III te worden geïdentificeerd met de
legendarische koning Rhampsinitus uit het tweede boek van
Herodotus’ Historiën.
Invallen in Egypte
Zijn eerste vier regeringsjaren verliepen voor Ramses III vrij
rustig. In zijn vijfde regeringsjaar moesten de Egyptenaren
echter optreden tegen een invasie van volkeren uit Libië die
op zoek waren naar vruchtbare grond in het westelijk gebied
van de Nijldelta. Het Egyptische leger was hen verreweg de
baas. In zijn achtste regeringsjaar nam Ramses III het op
tegen de zogenaamde Zeevolkeren; deze mensenmassa was
in feite een statenbond: Filistijnen, Tjeker (waarschijnlijk uit
Troje), Sjekelesj (mogelijk uit Sicilië) en anderen. Papyrus-
Harris verhaalt: ‘De vreemde landen zwoeren samen op hun
eilanden en de mensen werden tegelijkertijd verdreven en
door de gevechten verstrooid en geen land vermocht stand te
houden tegenover hun wapenen.’ Zij werden volgens Ramses
18
III zowel te land als ter zee door
de Egyptenaren verslagen. Op de
muren van zijn dodentempel in
Medinet Haboe, het zuidelijkste
tempelcomplex van West-Thebe,
liet de farao deze overwinning
groots afbeelden. Het is de
langste inscriptie in hiërogliefen
die bekend is.
Ofschoon Ramses III claimde dat
hij de indringers tot staan had
gebracht, bleef een flink aantal
van hen uiteindelijk de kust van
Syrië en Palestina in handen
houden. Zeer waarschijnlijk
waren zij de uit de bijbel bekende
Onder farao Ramses III
vindt sociale en bestuurlijke
hervorming plaats
Filistijnen. In het elfde jaar van zijn regering moest Ramses III
opnieuw optreden tegen Libische stammen die de Nijldelta in
het noorden van Egypte binnenvielen. Wederom waren deze
invallers niet opgewassen tegen de Egyptenaren. De hoge
kosten die de verschillende oorlogen met zich meebrachten
putten de schatkist uit en dit droeg bij tot een afname van de
invloed van Egypte in Azië.
Economische crisis
De werklieden verantwoordelijk voor de bouw van de graven
in het Dal der Koningen, nabij het huidige Luxor, werden
door de staat voorzien van graan. Deze arbeiders waren,
ondanks hun hoge graad van vakbekwaamheid, eenvoudige
mensen. Elke week vertrokken zij met hun spullen vanuit
het dorp Deir el-Medineh via de paden door de heuvels naar
het Dal der Koningen om daar de graven uit te hakken en te
decoreren. Een werkweek duurde acht dagen van elk tweemaal
vier uur, gevolgd door twee vrije dagen. Sommigen van hen
overnachtten ook wel in kleine hutjes boven op de berg boven
het dal. Wanneer een graf al klaar was voordat de farao

overleed, werkten de arbeiders aan de graven in het Dal der
Koninginnen, in het Dal der Edelen of aan hun eigen graf in de
berghelling bij het dorp.
Het dorp vormde een tamelijk afgezonderde, gesloten
gemeenschap, waar men blijkbaar betrekkelijk vrij was
om dingen te doen die elders uitgesloten waren. Behalve
de arbeiders van de graven woonden er in het dorp ook
diverse ambachtslieden met hun gezinnen. Zij voorzagen de
arbeiders van materialen en voedsel. Rondom het dorp stond
een door soldaten bewaakte muur ter bescherming van de
kostbare materialen waarmee de arbeiders werkten. Buiten de
hoofdingang bevond zich een waterbron die door waterdragers
met water uit de Nijl werd gevuld. Ook de voorraden
levensmiddelen zoals graan en groenten werden door hulp van
buiten op peil gehouden.
Tijdens de regering van Ramses III kwam Egypte in een
economische crisis terecht. Mogelijk werd deze veroorzaakt
door een vulkaanuitbarsting elders op de wereld. Wat was
namelijk het geval? Er was in deze periode gedurende
ongeveer twee decades een tekort aan zonlicht, zoals is
gebleken uit jaarringen van bomen. Door dit tekort stegen de
graanprijzen exorbitant tijdens de regeringen van Ramses III
en zijn opvolgers, terwijl de prijzen voor pluimvee en slaven
constant bleven. Zo kon het ook gebeuren dat de aanvoer
van graanrantsoenen voor de arbeiders in Deir el-Medineh
zo nu en dan begon te stokken. Ten slotte leidde dit er toe
dat in het negenentwintigste regeringsjaar van Ramses III de
graanrantsoenen voor de arbeiders uit Deir el-Medineh niet
werden uitbetaald. Uit ontevredenheid legden de arbeiders
toen het werk neer. Deze staking is de eerste vastgelegde
staking uit de geschiedenis, zoals op talloze potscherven en
andere overblijfselen is terug te lezen. Nadat het loon (lees: de
rantsoenen) uiteindelijk werd uitbetaald, gingen de arbeiders
weer aan het werk. Een aantal maanden later legden de
werklieden opnieuw het werk neer omdat zij weer hun graan
niet hadden ontvangen. Na de bemoeienis van de vizier To
werden de arbeiders alsnog betaald en gingen ze weer aan het
werk.
Haremsamenzwering
Een bijzondere papyrus uit de tijd van Ramses III geeft
veel informatie over de structuur en gang van zaken aan het
hof. Dit document is bekend als de ‘Haremsamenzwering’papyrus.
De haremsamenzwering is een tweede aanwijzing
dat het tijdens de laatste jaren van Ramses III niet goed ging
in Egypte en dat er sociale onrust heerste. Deze papyrus
met het rechtbankverslag geeft inzicht in de gebeurtenissen.
Een koningin met de naam Teje wilde graag haar zoon prins
Pentawere op de troon plaatsen. Om dit te realiseren bereidde
zij, samen met een aantal leden van de harem en hofhouding,
een aanslag op de koning voor. De aanslag mislukte, de daders
werden gearresteerd en berecht. In het rechtbankverslag
wordt Ramses III beschreven als ‘in contact staande met de
gerechtvaardigde koningen, die in aanwezigheid van Amon-
Ra en voor Osiris zijn’. Deze beschrijving doet vermoeden dat
Ramses III voor het einde van de rechtszaak is overleden. Het
is echter niet vast te stellen of hij aan de gevolgen van deze
paleisrevolutie is overleden. Na zijn overlijden werd Ramses
III begraven in het Dal der Koningen. Hij werd opgevolgd door
Ramses IV.
Sociale en bestuurlijke hervorming
Het tweede deel van Ramses’ regeringstijd was minder
voorspoedig dan de eerste helft. De steeds weerkerende
oorlogen, de uitgebreide en dure bouwprojecten, zoals tempels
(hij probeerde zijn illustere voorganger Ramses II – de Grote –
na te volgen) en de enorme giften van de farao aan de tempels
deden de schatkist geen goed. Ook het grootste gedeelte van
oorlogsbuit vloeide in de schatkist van de staatsgod Amon.
Door de afname van de invloed van Egypte in Azië waren er
ook minder schatplichtige staten die een financiële bijdrage
konden leveren. De tempels hadden inmiddels ook meer
19

autonomie gekregen. De priesters konden zich verrijken ten
koste van de gewone burger en dat leidde tot sociale beroering,
omdat er tekorten aan de eerste levensbehoeften ontstonden.
De autoriteit van de staat werd zwakker en minder effectief
tijdens de twintigste dynastie. De tempels werden hoe
langer hoe meer een dreigend gevaar voor de politiek en de
staatshuishouding. Alle belangrijke publieke en private zaken
werden geregeld door de priesters. Uiteindelijk leidde deze
ontwikkeling tot een heerschappij van de hogepriesters in
de volgende dynastieën. De echte macht bleef in handen van
de militairen. Het was uiteindelijk een militair die in eerste
instantie een priester benoemde als nieuwe farao en opvolger
van Ramses XI, maar ten slotte zelf farao werd.
Slotwoord
De eerder genoemde Papyrus-Harris, die zich in het British
Museum te Londen bevindt, is 40½ meter lang en bestaat uit
honderdzeventien kolommen van elk twaalf of dertien regels.
Deze papyrus, gedateerd op de sterfdag van Ramses III, is een
sociaal document dat de jaarlijkse tempelfeesten beschrijft
en de schenkingen die Ramses III daarvoor deed tijdens zijn
regeringsperiode. Het laatste hoofdstuk van deze papyrus
betreft het begin van de twintigste dynastie en de veldslagen
van Ramses III.
In feite is de Papyrus-Harris een ‘balans’, zeker met
betrekking tot de sociale en bestuurlijke hervorming, van
Egypte tijdens de regering van Ramses III en als zodanig
een uniek en onschatbaar document. Het is in dit verband
wellicht goed om op te merken, dat Max Weber al in 1909
(zoals ontleend aan Dassen) het Duitse Keizerrijk vergeleek
met het oude Egypte. Het stond voor Weber vast dat Duitsland
zich precies volgens het Egyptische model zou ontwikkelen
en dat het bureaucratische keurslijf alleen nog maar strakker
zou worden, omdat de basis nu, in de twintigste eeuw, ook nog
eens technisch verbeterd, gerationaliseerd en daarmee veel
sterker gemechaniseerd was. (AK)
20
Literatuur
• Papyrus-Harris, Papyrus British Museum, pBM 9999
• J.H. Breasted, Records of Egypt, IV (1906) 87-206, 423-456
• P.G.C. Dassen, De onttovering van de wereld Max Weber en het probleem van
de moderniteit in Duitsland 1890-1920, Van Oorschot, Amsterdam (1999), 269

DOCUMENT
Van ‘wijkgedachte als
gemeenschapsidee’ tot
onsamenhangende
‘aandachtswijken’
De stadswijken die na de oorlog, al of niet sterk door de
wijkgedachte geïnspireerd, verrezen, zijn nu hoognodig
aan vernieuwing toe. De samenleving is intussen
ingrijpend veranderd. Hoe passen we dit in elkaar? Enkele
oplossingsrichtingen worden hieronder gegeven door dr. C.
H. (Kees) Doevendans, hoofddocent aan de TU Eindhoven, die
in de jaren tachtig over de wijkgedachte heeft gepubliceerd.
Hij reageert op onze beschouwing over de Wijkgedachte als
gemeenschapsidee in het Woodbrookers Cahier 5/6 (2011).
Kees Doevendans: oplossingsrichtingen
voor de veranderende samenleving
Het vakgebied
stedenbouw is
voortdurend betrokken
in de vraag hoe we
met elkaar moeten
samenleven in stad
en dorp. Op bepaalde
momenten van de
geschiedenis lijken
we het antwoord op
die vraag weer geheel
opnieuw te moeten
uitvinden. Dan stelt
die vraag zich zeer
indringend, zoals bij
de overgang naar de
industriële stad, vervolgens na de Tweede Wereldoorlog en
wellicht ook vandaag de dag, nu het industriële tijdvak ten
einde loopt.
Het antwoord is niet alleen zaak van de professionele
stedenbouwkundige, maar vooral ook van de initiatief
nemende zijde met maatschappelijke opvattingen en de directe
opdrachtverlening. Wouter Lookman heeft in het vorige
Woodbrookers Cahier geschreven over de wijkgedachte,
een idee over de inrichting van naoorlogse buurten en
wijken, die een bijdrage moest leveren aan het ‘samenleven
in gemeenschap. Daarbij waren sociologen, bestuurders,
architecten en theologen betrokken. Voor een aantal was het –
of het daaraan verwante – gedachtegoed van de Woodbrookers
van grote inspiratie.
Na de Tweede Wereldoorlog was de aandacht vooral gericht
op nieuwbouwwijken; nu vooral ook op bestaande wijken, de
zogenaamde probleemwijken. Vele namen hebben die wijken
gekregen en de omvang van de lijst varieert. Het zijn wijken
die extra investeringen vragen omdat er maatschappelijke
problemen zijn: werkloosheid, armoede, criminaliteit,
vroegtijdige schoolverlating… Achterstandsgebieden,
wel aangeduid met de naam van de minister van Wonen,
Wijken en Integratie (2007): Vogelaarwijken, daarna bekend
als prachtwijken, krachtwijken en nu, onder dit kabinet:
aandachtswijken – om aan te geven dat het beleid wel een
onsje minder kan?
De lijst van Vogelaar kende veertig wijken. Daarvoor waren
er al lijsten van de ministers Kamp en Winsemius die
uitgebreider waren. De wijken stammen uit verschillende
perioden van de ontwikkeling van de stad. Van voor tot na
de oorlog. Dus ook de naoorlogse nieuwbouwwijken, die
stedenbouwkundige slijtage beginnen te vertonen, behoren
ertoe. Het is duidelijk dat de wijze van samenleven die deze
wijken nu moeten herbergen verschilt van de samenleving
waarvoor ze zijn gebouwd. Er is een grotere variëteit aan
levensstijlen. Er is een minder eenzijdig gebruik van de
21

Ontwerp ‘Plan-Zuid’ van Berlage uit 1915 ligt ten grondslag aan nog
steeds intacte stadswijken in Amsterdam.
openbare ruimte. Er is een discrepantie gegroeid tussen de
ideeën en uitgangspunten waarop een wijk was gebaseerd (de
‘gebouwde intenties’) en de maatschappelijke werkelijkheid nu.
Een dergelijk uitgangspunt was bijvoorbeeld het gemiddelde
gezin. En na de oorlog de mogelijkheid tot gestandaardiseerde
bouwproductie. ‘Eenheidsworst’ die op gespannen voet staat
met huidige patronen van differentiatie en individualisering.
Het beleid moet een samenspel zijn van verschillende actoren.
Naast de gemeente is een essentiële rol weggelegd voor
woningcorporaties. Het beleid steunt op twee pijlers: de sociale
en fysieke pijler. Vaak lijkt het erop dat de sociale pijler de
boventoon voert. Sociale cohesie, betrokkenheid, participatie,
de buurtconciërge, ‘ingrijpen achter de voordeur’, de spilschool
zijn doelen en maatregelen die tot die pijler behoren.
Ingrepen die de fysieke pijler betreffen bewegen zich tussen
renovatie en sloop. Algemeen uitgangspunt is dat de wijken
wat huur/koop betreft te eenzijdig zijn samengesteld. Vaak
worden beperkte delen van de woningvoorraad gerenoveerd,
soms wordt er gesloopt en bijgebouwd. Als het beleid zich
toespitst op kleinere delen van de wijk is er de kritiek dat
22
het stedenbouwkundige overallconcept vaak niet meetelt,
wordt miskend of zelfs aangetast. Daar rijst de vraag naar
de rol van architect en stedenbouwkundige. Misschien ook
naar de cultuurhistoricus vanwege de dimensie van erfgoed.
In een aantal gevallen is de grondslag van de wijken gelegd
door bekende architecten of stedenbouwkundigen. Maar die
grondslag vormt geen uitgangspunt voor het afbakenen van
de aandachtswijken. Het zijn postcodegebieden, statistische,
modulaire eenheden. Rijkeluisvilla’s maken daarom soms deel
uit van zo’n wijk. Misschien dat dit gedeeltelijk de verklaring
is dat professionals, bij het doorwandelen van de wijk, deze
niet altijd als probleemgebied ervaren.
Komt niet elke wijk op een bepaald moment vanzelfsprekend
aan de beurt voor vernieuwing? Wordt niet elke wijk
een aandachtswijk? De veranderende samenleving doet
voortdurend een kloof tussen ‘gebouwde intenties’ en actuele
maatschappelijke werkelijkheid ontstaan, tussen bouwen en
wonen. Wat is dan het verschil van het ‘krachtwijkenbeleid’
met stads- en stedelijke vernieuwing uit de jaren zeventig, met
het ‘bouwen voor de buurt’? Misschien dat de samenleving
veel gecompliceerder is geworden, meervoudiger; dat de
stedelijke levenswijze drastisch is veranderd. Het alledaagse
bestaat niet meer alleen uit de routines van vroeger. De
differentiatie aan levensstijlen is gigantisch. Traditionele
verbanden van de verzuilde samenleving zijn afgebrokkeld.
Vaak staat in een wijk een kerkgebouw dat zijn functie
heeft verloren. De wijk moet in een ander stedelijk verband
functioneren, niet meer als zelfstandige wijk tussen andere
wijken. Er wordt beweerd dat ‘mobiliteit’ het nieuwe trefwoord
is voor onze levenswijze. En dan niet alleen als het gaan van A
naar B. Ook mobiliteit van informatie, van sociale contacten.
Voorzieningen verspreiden zich over de gehele stad en over
internet: de netwerksamenleving. In die samenleving moet je
je plaats veroveren. Dat vereist vaardigheden. Misschien dat
de bewoners van de aandachtswijken de vaardigheden moeten
leren om aan die samenleving te kunnen deelnemen?

Wat doen intussen de architecten en stedenbouwkundigen?
Tegenover het op professionele wijze renoveren van woningen
en het opnieuw verkavelen van delen van de wijk zijn er de
grotere visies en ambities van gemeentelijke bestuurders die
hun stad in de vaart der volkeren willen opstuwen. Meestal
zijn dat ambities om de stad op de kaart te zetten, thema’s
voor ‘branding’ en citymarketing. Hoe raken deze thema’s
de bewoners van een aandachtswijk? Door het Atelier
Rijksbouwmeester zijn zogenaamde ‘ontwerpteams’ op
de wijken afgestuurd. Deze teams bestaan vooral uit jonge
professionals, architecten en stedenbouwkundigen. Hun
aanpak is niet zelden van hetzelfde thematische laken een pak
en riekt soms naar elitaire ‘leukigheid’.
Het lijkt meer voor de hand te liggen dat de professionals die
een dergelijke wijk als opgave krijgen allereerst goed luisteren,
observeren en analyseren. Dat is geen eenvoudige vaardigheid
voor architecten, stedenbouwkundigen én bestuurders,
die gewend zijn te handelen, veranderen, maken, doen,
ontwikkelen. Maar reflectie is belangrijk. Daarbij kan het geen
kwaad dat de stedenbouwkundige zich laat beïnvloeden door
gedachtegoed uit de traditie van Woodbrookers en Barchem.
Dat leert de geschiedenis van de stedenbouw.
(Kees Doevendans)
23

LEZEN
Een practicus
in zaken en kunst
Ludo Pieters ontmoet de bureaucratie
Rotterdam is in Nederland de interessantste ontmoetingsplaats
geweest van particulier initiatief en overheidshandelen.
Dat blijkt nog weer eens uit de te boek gestelde
levensloop en activiteiten van de havenbaron mr. L.J. (Ludo)
Pieters (1921-2008), die inspeelde op een breed patroon van
sociale en culturele ideeën en plannen.
Vanuit het gezichtspunt van de Woodbrookers behoort Ludo
Pieters tot de volgende generatie van de mannen die de
zakencursus in Barchem in de jaren dertig, ook in meerderheid
uit het Rotterdamse, droegen. De pioniers van Barchem
stamden nog uit de glorietijd van het particulier initiatief.
Zij behoorden tot het netwerk dat het leven in Rotterdam
bestierde, via stichtingen, kringen en fondsen woning- en
stedenbouw plannend en allerlei sociaal en cultureel werk. Wat
in dit netwerk, dat ook nog eens sterk verzwagerd was, werd
uitgedacht kreeg doorgaans het fiat van de gemeenteraad, waar
trouwens vele representanten van de elite ook weer deel van
uitmaakten.
Len de Klerk heeft in zijn proefschrift Particuliere plannen
de denkbeelden en initiatieven van deze Rotterdamse
stedelijke elite beschreven. Hij begint in het midden van de
negentiende eeuw om ongeveer honderd jaar later te eindigen,
de bloeiperiode van het ‘burgerlijk leiderschap’. Dat alleen
kan floreren als initiatief en verantwoordelijkheid voor de
uitvoering samengaan. Een actuele opmerking van De Klerk is
dat als de burgerlijke elite, met geld en ideeën, geen wezenlijke
verantwoordelijkheid wordt gegund, een beroep op het reveil
van een mentaliteit zinloos is, juist omdat deze groep gewend
24
is om verantwoordelijkheid te dragen. Ondernemers zijn wel
geïnteresseerd, maar wensen niet aan de leiband te lopen van
een bureaucratisch stelsel waarin controlerende ambtenaren
de boventoon voeren. Deze houding wordt weerspiegeld in
de persoonlijke aansprakelijk-aanspreekbaarheid waarmee de
Rotterdamse ondernemers in de Barchemse zakencursus de
sociaal-economische problemen tijdens de wereldcrisis van
de jaren dertig onder ogen zagen. Als De Klerks ‘honderd
jaar’ ten einde lopen, komt ook een eind aan die specifieke
particuliere betrokkenheid. Dat heeft zeker te maken met de
doorzettende ‘managerial revolution’ waarbij aangestelde
managers steeds meer de touwtjes in handen krijgen van
de aloude directeuren/grootaandeelhouders. Len de Klerk
signaleert ook bij veel grote werkgevers een terugtreden
uit de lokale gemeenschap. Dat je als havenbaron in het
scheepvaartkwartier of in Kralingen woonde, werd minder
vanzelfsprekend en daarmee ook de persoonlijke binding aan
de stad minder intens.
De opkomende verzorgingsstaat maakt dat verantwoordelijkheden
gemakkelijk naar de
overheid worden geschoven,
zeker als onder invloed van
de toenemende internationale
oriëntatie en het streven naar
aandeelhouderswaarde een
verschuiving plaatsvindt van
‘civic’- naar ‘money liberalisme’.
Deze ontwikkelingen spelen
zich volop af in het werkzame
leven van Ludo Pieters.
Waren de toonaangevende
Rotterdammers van de hem
voorafgegane generatie
spraakmakend op sociaaleconomisch
gebied en in de
woning- en stedenbouw, Pieters
Ludo Pieters: rode havenbaron,
mecenas en vriend van Reve

deelde de sociaal-economische oriëntatie van zijn linksliberale
en socialistische standgenoten van wat oudere stempel
maar onderscheidde zich verder in de kunsten en niet zozeer
in bouw- en verbeterinitiatieven. Hij drukte de sporen van de
voortrekkers in Barchem, zoals Auguste Plate en Jan Backx
door van 1972 tot 1980 het voorzitterschap te bekleden van
de Scheepvaartvereniging Zuid (SVZ), nadat Plate dat tussen
1923 en 1939 had gedaan en Backx zijn directe voorganger
was vanaf 1967. Vanwege zijn sociale instelling, die hem
de bijnaam ‘rooie havenbaron’ opleverde, betreurde Pieters
dat de SVZ in 1987 werd gesplitst in een werkgevers- en
ondernemersvereniging en in 1995 besloot om zich niet langer
met het arbeidsvoorwaardenbeleid in te laten. Vanuit de positie
van leider van de havenwerkgevers maakte Pieters deel uit van
het dagelijks bestuur van de algemene ondernemersorganisatie
VNO.
Richesse oblige
Pieters komt uit het boek naar voren als de belichaming
van het ‘richesse oblige’. Hij had een schuldgevoel over het
eenzijdig kapitalistische ondernemerschap van zijn vader als
firmant van de rederij Hudig en Pieters en over de rijkdom
waarin hij was opgegroeid. Ludo had daardoor van meet af
aan het gevoel iets te moeten goedmaken door er vooral ook
te zijn voor de (Rotterdamse) gemeenschap. Zijn speerpunt
daarbij was de kunst, vooral literatuur en beeldende kunst. Het
boek gaat er uitgebreid op in, op zijn rol als actieve bespeler
van netwerken in de traditie van zijn stad- en standgenoten, als
geldelijk ondersteuner die zijn naam gaf aan een fonds en als
vriend van Gerard Reve. Wij noemen hier slechts de steun van
Pieters aan het Hollands Weekblad/Maandblad dat in de geest
van de door hem bewonderde Ter Braak en Du Perron werd
geredigeerd.
Pieters heeft de nadagen van het particulier initiatief aan den
lijve ervaren. Aan zijn functioneren kan worden afgelezen
welke maatschappelijke veranderingen er optraden en
wanneer. Tot eind jaren zestig was de invloed van particulieren
groot, daarna neemt de overheid, direct of met organisaties
op enige afstand, de zaak over. Het moet wel dat Ludo Pieters
deze ontwikkelingen met gemengde gevoelens heeft ervaren.
Hij was een overtuigd sociaaldemocraat, die aldus de overheid
zeker niet vijandig gezind was, maar tegelijk kon hij zijn
particulier ondernemerschap niet verloochenen en voor hem
de handel en wandel die in de beste Rotterdamse tradities
daarmee verbonden waren.
Hij was op uiteenlopende wijze betrokken bij de Partij van de
Arbeid en stortte ‘niet-alledaagse’ bedragen in de partijkas,
aldus het boek. Ook zat hij in diverse commissies van de
Wiardi Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau van
de partij, zoals een Commissie Havenproblematiek. Pieters
was daarnaast nog enige jaren lid van de Rijnmondraad van
het Openbaar Lichaam Rijnmond, wat vriend Reve bracht tot
de typering van Ludo Pieters als ‘volkscommissaris’. Maar in
werkelijkheid stond Pieters voor onafhankelijkheid, omdat het
hem niet ging (hoefde te gaan) om baantjes als broodwinning
en middel om hogerop te komen. Veelvuldig is in Rotterdam
dan ook met bevreemding gekeken naar de opstelling van
Pieters in heikele kwesties. Zo steunde hij, ondanks zijn
voorzitterschap van de SVZ en daarmee van de particuliere
ondernemers in de haven, geenszins de ongebreidelde expansie
die rond 1970 en vogue was in Rotterdam. Hij keerde zich
tegen het toenmalige Plan 2000+ dat een groot deel van de
Hoeksche Waard wilde opofferen voor de aanleg van havens
en bedrijventerreinen. Dat werd hem bijzonder kwalijk
genomen door partijgenoot Wim Thomassen, burgemeester en
havenwethouder ineen, die repte van een ‘dolkstoot in de rug’.
Jeugdwerk
Pieters kende zijn SVZ-voorganger Backx al uit zijn jonge
jaren toen hij zich met jeugd en opvoeding bezighield in
het kielzog van sociaaldemocraten en vooruitstrevende
liberalen, tot welk milieu ook de ‘gemeenschapsdenker’ Backx
25

ehoorde. Evenals Backx en andere voortrekkers van de
Woodbrookers-zakencursus als Ingen Housz, Mees en Plate
deelde Pieters op zijn manier het humanistisch-godsdienstig
ethos van deze ‘vaderen’. Hoewel, evenals het overgrote deel
van de Rotterdamse elite, remonstrant van huis uit, opteerde
hij later voor de hervormde kerk, mogelijk onder invloed van
zijn schoonvader, de hervormde kerkhistoricus J.N. Bakhuizen
van den Brink, met wie hij een grote culturele belangstelling
deelde.
Ludo Pieters was als ondernemer een sociaal bewogen man
en dat straalde hij uit. Zijn vriend de NRC-journalist J.L.
Heldring noemde hem in een In Memoriam in 2008 ook
gesloten. ‘Ik probeer vóór alles praktisch te zijn, zo schreef
Pieters in 1968 aan Reve, en in het praktische vlak iets te
bereiken. Vandaar belangstelling voor politiek en werkgevers-/
werknemersproblemen (...) Je kunt dat niet doen zonder een
innerlijke leidraad en die heb ik ook wel in het besef dat jezelf
meer gedreven wordt dan drijft.’
We zouden meer van dit soort practici moeten hebben! (WL)
26
Literatuur
• W. Heezen en P. van de Laar, Ludo Pieters 1921-2008 Rode havenbaron,
mecenas en vriend van Reve, uitgave i.s.m. Stichting Kunstpublicaties
Rotterdam, Thoth, Bussum (2011)

LEZEN
De nuance telt
in de stilte van
‘Hemelse oorden’
Lawaai hoort niet bij de God van Israël. In de bijbel zien we
profeten die zich terugtrekken in de stilte van de woestijn.
Daarentegen moedigt Elia de dienaren van Baäl op de Karmel
aan harder te schreeuwen om partij te kunnen geven in de
tweekamp tussen God en de afgoden. Zeggen we ook niet:
een heidens kabaal?
Stilte is het onderwerp van het boek Hemelse oorden
(uitgeverij Meinema, Zoetermeer 2012) dat de theoloog
Ferdinand Borger heeft samengesteld na langs ‘tien spirituele
pleisterplaatsen’ te zijn gereisd. Borger is in het dagelijks
leven journalist, theater- en programmamaker, onder meer
voor de publieke omroep, na in de jaren negentig gereformeerd
predikant te zijn geweest in onder andere Sittard.
Stilte, waar ook gevonden, zou al snel aanleiding zijn om
op te attenderen in het Woodbrookers Cahier, maar dat is
helemaal het geval als ons landgoed in het slothoofdstuk wordt
behandeld. Het is boeiend om Ferdinand Borger te volgen
op zijn omzwervingen door Frankrijk, Spanje, langs oude
kloosters en nieuwe retraiteoorden, Schotland (het eiland Iona)
en Nederland, waar de Woodbrookers de aandacht moeten
delen met het Monastiek Centrum Zeeveld bij Castricum.
Borger schrijft beeldend, met veel inleving, en komt zo tot
rake typeringen. Zo moet je aan Baudelaires ervaringen op
zijn wandelingen door Parijs denken (de, ook toen al, overvolle
boulevards waarin je je als individu totaal verloren voelt) als
onze gids Ferdinand schrijft: na drie weken maakte de stad me
gek. Zeer herkenbaar zijn de grootsteedse (non-)belevenissen
in de metro, tot het opsnuiven van die karakteristieke stoffige
geur toe zodra je de trappen van een station afdaalt, en wat een
contrast is er dan met de zuivere, soms ook wel wat warme,
campagne, de kleinschaligheid en de aandacht van en voor de
beheerders van de stilte daar.
Het boekje is vooral lezenswaardig door allerlei dichterlijke
overdenking, waarmee het uitstijgt boven een doorsnee
toeristische gids. Het stuk over het Woodbrookershuis
oude stijl (de transformatie tot Woodbrooke Hotel kon niet
meer worden verwerkt), geeft door zijn gedachtegangen
bijvoorbeeld aanleiding om het begin van deze bespreking wat
te nuanceren. Borger schrijft namelijk: ‘De stilte verwijst niet
naar het leven, maar naar de dood. Alles wat leeft, verbreekt
de stilte, brengt geluid voort omdat het gehoord wil worden,
zich bewijzen, vechten, voortplanten, met het voorjaar als het
grote bewijs, de uitbarsting van geluid na een stille winter, het
zachte kwelen van de merels, de stampij van schreeuwende
eksters, de lokroep van kikkers.’ De nuancering kan erin
bestaan te overwegen dat de Baäls uit het begin verbonden zijn
met vruchtbaarheid en dat de stilte van de woestijn mogelijk
is door de ‘doodsheid’ van de natuur daar, buiten de oases als
oorden van leven.
Nog een voorbeeld van het denken stimulerend schrijven dat
Ferdinand Borger beoefent. Geheel passend in de Barchemse
traditie brengt hij zijn eigen protestantse afkomst ter sprake,
‘waar mensen een onderkomen vinden in een bouwwerk
van taal, en niet in cultus en ritueel.’ Maar Borger is dan
wel weer zo gestempeld door de gereformeerde traditie dat
hij die taalgemeenschap onmiddellijk in verband brengt met
scherpslijperij van leerstellingen en de opdeling van ‘wij’
tegenover ‘zij’, ‘waarheid’ tegenover ‘onwaarheid’ en ‘kerk’
tegenover ‘wereld’. Hij stelt dan te zijn gevlucht uit dit huis
van taal... in de stilte. De nuance is hier dat de schrijver op
pagina 18 wel degelijk oog blijkt te hebben voor de verhalen
uit het oude Israël. Riskant is volgens hem de verdwijning van
deze traditie, die een spiegel kan voorhouden en groepsgedrag
blootleggen. Joden en protestanten delen dus om met de
27

schrijver George Steiner te spreken ‘Ons vaderland, de tekst’,
die ook de stilte van de woestijn omsluit maar tevens oog heeft
voor de rabbijnse zegswijze dat iedere interpretatie van een
tekst is toegestaan behalve het letterlijk nemen.
Vergeleken met zulk soort gedachten waartoe dit boekje
aanleiding geeft, zijn enkele punten waarover men bij lezing
kan struikelen schoonheidsfoutjes. Als het ooit tot een herdruk
komt dan zou behalve de omzetting tot Woodbrooke Hotel te
vermelden, gekeken moeten worden naar enkele onjuistheden
over de geschiedenis van de Woodbrookers. Dat onze pioniers
een Genootschap van Vrienden oprichtten wekt de indruk
dat in Oost-Gelderland een quakerafdeling werd gesticht. En
dat ze hun intrek namen ‘in een hotel op de Kalenberg’ is
raar gezegd. Het lezingenzaaltje dateert niet uit 1917 maar is
van 1913. De Kalenberg wordt niet consequent met een ‘n’
gespeld. En wie heeft ooit van slaapzalen bij de Woodbrookers
gehoord? Ten slotte: de invloed van de Woodbrookers is
breder dan alleen de doorbraak in de politiek; zie daarvoor
de Woodbrookers Cahiers van de laatste jaren waarin de
doorlopende lijnen van Barchem voor de oorlog naar de
naoorlogse overlegeconomie worden aangegeven.
28
In dat slothoofdstuk weer wel gevoelvolle beschrijvingen van
het coulisselandschap van de Graafschap tot en met de Witte
Wieven toe, alsook van de reëel bestaande mensen in de streek
waarin de Almeloër Borger nog wel iets uit zijn jeugdjaren
herkent. Het hele boekje door wemelt het van ‘plekken’ die
we vroeger in de meerderheid van de gevallen met ‘plaatsen’
aanduidden – een van de akeligste taalmodes van dit moment.
Met praktische informatie voor aspirant-bezoekers is Hemelse
oorden per saldo toch een waardevol boekje, niet in de laatste
plaats omdat het bezoekers van het Woodbrooke Hotel kan
attenderen op de herkomst van hun bed, breakfast en dinner.
(WL)

Door de lange productietijd van het Woodbrookers Cahier is het
niet mogelijk steeds honderd procent actueel te zijn. Dit geldt in
deze editie vooral voor de stukken over de financiële crisis en over
het boek van Paul Kalma.
29

BARChEM
Voor hen die voor het eerst kennismaken met Barchem
Waar komt de Vereniging Woodbrookers Barchem vandaan en
wat doet zij nu? Een aantal studenten in de theologie maakte
in het begin van de vorige eeuw kennis met het studiecentrum
Woodbrooke van de quakers, in Selly Oak bij Birmingham in
Engeland. De open spirituele sfeer maakte zo’n indruk op deze
studenten, dat zij bij terugkeer in Nederland deze sfeer ook hier
wilden creëren en ondergaan in, zoals men het vroeger uitdrukte
‘oprecht verlangen naar God’. Vanuit dit verlangen werd in 1908
de Vereniging van Woodbrookers in Holland opgericht. In 1912
werd aan de vereniging een groot stuk land op de Kalenberg in
Barchem geschonken. Daar werd op de heuvel een lezingzaaltje
gebouwd, later de Kapel genoemd. Vervolgens kon in 1924
het Woodbrookershuis worden gebouwd. In dit voorjaar is
het Woodbrookershuis omgedoopt tot Woodbrooke Hotel. De
vereniging is zich in de loop der jaren steeds blijven bezinnen
op haar doelstellingen. Sinds 1977 bestaat de vereniging onder
de huidige naam: Vereniging Woodbrookers Barchem. Zij wordt
gedragen door leden van diverse gezindten, maar zij voelen zich
allen verbonden door de doelstelling van de vereniging:
‘Door onderlinge ontmoeting, in een geest van openheid,
religieuze verbondenheid en maatschappelijke betrokkenheid,
bij te dragen aan persoonlijke verdieping en aan bezinning
op de maatschappelijke verantwoordelijkheid.’ (art. 2 van de
statuten van de vereniging). Deze doelstelling wordt nagestreefd
door het organiseren van cursussen en bijeenkomsten. De
sfeer in een cursus wordt gekenmerkt door een ondogmatische
houding en een grote openheid. Barchem is dan ook vooral een
ontmoetingsplaats. In de geschiedenis is het Woodbrookershuis
bijvoorbeeld ook een vrijplaats gebleken voor veilig overleg zonder
publiciteit. Er komen mensen die elkaar al jaren kennen, maar
nieuwelingen voelen zich al snel thuis. De quakers kennen het
gebruik van de ‘stilte’.
Onze vereniging heeft dit overgenomen en acht dit een wezenlijk
element van de geest van Barchem. In de cursussen is dan ook de
ochtendstilte opgenomen. Rond 9:00 uur gaan we te voet door het
30
bos naar de Kapel op de Kalenberg. De stilte wordt ingeleid door
een tekst of muziek, waarna we proberen los te komen van onze
dagelijkse beslommeringen om voeling te krijgen met de diepere
dimensie in onszelf en dat wat ons daarin met elkaar verbindt.
Deelname aan de ochtendstilte is uiteraard vrijwillig. Er is een
website waarop meer informatie over de vereniging is te vinden:
www.woodbrookers.nl
Wat kunt u in Barchem verwachten?
Het Woodbrookershuis, het oudste conferentieoord van Nederland,
is verbouwd tot Woodbrooke Hotel. Het oude landhuis heeft een
moderne brasserie gekregen met biologische en streekgebonden
maaltijden. Het restaurant is terug op de plek waar architect
Postel begin jaren twintig de eetzaal situeerde: direct aan de
veranda en het gazon. Het prachtig vormgegeven houten plafond
uit die tijd komt daar nu geheel tot zijn recht. De hotelkamers zijn ‘
‘landhuiskamers’ op 3-sterrenniveau.
Het Woodbrooke Hotel ligt in een fraai bosgebied in Barchem.
Een huishoudelijke staf verzorgt het verblijf en de maaltijden. Als
men een dieet moet houden of vegetarisch wenst te eten, dient
dat te worden opgegeven bij de aanmelding. Maakt u gebruik
van thuishulp en hebt u hiervoor een indicatie, dan mogen de
thuiszorginstellingen in de omgeving van Barchem u dezelfde
hulp ook verlenen. U moet dit wel zelf aanvragen en graag bij
de reservering vermelden, evenals andere relevante medische
bijzonderheden. Zo nodig neemt de administratie hierover contact
met u op. Elke cursus heeft een commissie van leiding, een of
meer mensen die aanspreekbaar zijn op vragen van deelnemers.
Zij bewaken onder meer de tijd, begeleiden eventuele inleiders,
verzorgen de stilte.
Het minimum aantal deelnemers (met inbegrip van zo’n
commissie van leiding) is vijftien. Zijn er minder dan zal de cursus,
uitzonderingen daargelaten, niet doorgaan. In het algemeen kent
het programma drie dagdelen: 10:00 tot 12:00 uur, 15:00 tot
17:00 uur en 19:30 tot 22:00 uur. In cursussen die langer duren
dan een weekend wordt meestal een vrije middag gepland. Een

weekendcursus begint op vrijdagavond. Vanaf 18:00 uur is men
welkom. Het is gebruikelijk dat er dan soep en broodjes zijn. Het
eigenlijke programma begint meestal om 19:30 uur. In de regel
eindigt de cursus op de zondagmiddag na de lunch of na de thee,
bepaald door de commissie van leiding.
Prijzen en annulering
De prijzen voor deelname worden zo laag mogelijk gehouden. De
prijzen zijn dan ook niet altijd kostendekkend. Mocht u niettemin
financieel onvoldoende draagkrachtig zijn voor het betalen van de
cursusprijs dan kunt u tegelijk met uw aanmelding, vertrouwelijk
gericht aan de administratie, een korting vragen. Deze korting
geldt voor alle aangeboden cursussen, inclusief de vakantieweken
(de korting mag voor maximaal twee cursussen per jaar worden
aangevraagd). U kunt ook een hoger bedrag overmaken, waardoor
eveneens minder draagkrachtigen in staat worden gesteld deel te
nemen. Men geeft zich op voor een cursus per E-mail, per post of
per telefoon, onder vermelding van het cursusnaam en door een
gedeelte van de cursusprijs ad € 12,50 als inschrijfgeld te storten
op postgiro 93 00 00 van de penningmeester van de Vereniging
Woodbrookers Barchem, te Barchem. Het aanmeldingsadres voor
cursussen is:
Vereniging Woodbrookers Barchem
Administratie Cursuswerk
Antwoordnummer 1005
7244 ZX Barchem
In verband met de annuleringsregeling moet een maand van
tevoren worden beslist of een cursus kan doorgaan. Wij vragen
u dan ook met klem u tijdig op te geven. Na betaling van uw
inschrijfgeld krijgt u een bevestiging van uw inschrijving. Indien
de cursus volgeboekt mocht zijn, wordt u op een reservelijst
geplaatst, tenzij u er de voorkeur aan geeft u terug te trekken of
voor een andere cursus te kiezen. Het resterend cursusgeld dient
u uiterlijk twee weken voor de aanvang van de cursus op dezelfde
wijze te voldoen. Mocht u zich – na inschrijving – terugtrekken,
dan gelden de volgende regels:
• Meer dan twee weken voor het begin van de cursus: het over-
gemaakte cursusgeld wordt teruggestort onder inhouding van
€ 12,50 aan administratiekosten.
• Korter dan twee weken voor het begin van de cursus: de helft
van het cursusgeld wordt teruggestort.
• Blijft men zonder opgaaf van redenen weg, dan is het volle-
dige cursusgeld verschuldigd.
• Als de cursus door de vereniging wordt geannuleerd
(bijvoorbeeld wegens ziekte van een inleider) dan worden de
reeds gestorte bedragen terugbetaald.
Premie voor snelle beslissers
Indien u zich uiterlijk drie maanden vóór de aanvang van een
cursus opgeeft – uiteraard met gelijktijdige overmaking van het
inschrijfgeld – wordt het inschrijfgeld in mindering gebracht op de
cursuskosten. Trekt u zich later terug, dan kan vanzelfsprekend dat
inschrijfgeld niet met de korting verrekend worden. Deze regeling
heeft tot doel een snelle opgave voor de cursussen te stimuleren.
Variatie in cursusprijzen
Sinds de ingebruikneming van de nieuwe vleugel is er meer variatie
in de cursusprijzen. Bij elke cursus is het eerste bedrag de prijs per
persoon bij overnachting in een slaaphuisje; het tweede bedrag is
de prijs per persoon bij overnachting in een tweepersoonskamer
in de patiovleugel; het derde bedrag is de prijs per persoon bij
overnachting in een eenpersoonskamer in de patiovleugel. Bij
overnachting met ontbijt buiten het Woodbrooke hotel wordt
€ 30,00 p.p.p.n. minder gerekend. De verschillen in prijzen van
diverse cursussen vinden verder hun oorzaak in de duur van de
cursus en in de uiteenlopende honoraria van de cursusleiders. De
prijs voor leden van de vereniging is altijd lager dan voor niet-leden.
31

pROgRAMMA
1 2
Je levensverhaal
schrijven
Datum 1 - 3 juni 2012
Aankomst vrijdag rond 18:00 uur
Vertrek zondag na de lunch
Inleider Greet Niederländer
CvL Froukje Burgemeister-Giltay
Informatie
Terugkijkend op ons leven komen er allerlei dingen boven. Vrolijke
momenten, cruciale beslissingen, verdrietige gebeurtenissen,
van alles… Dikwijls zijn dat dezelfde herinneringen – alsof
ze zich in het hoofd alsmaar willen herhalen. Daardoor zijn er
andere gebeurtenissen verstopt onder het zand, of wordt er om
onverklaarbare redenen nooit meer aan gedacht. Soms kan het
heel fijn zijn dat men ergens nooit meer aan denkt. Maar soms
is het ook jammer dat u dat vergeten bent. Tijdens dit weekend
worden schrijfoefeningen gedaan om vergeten ervaringen weer
boven te halen. De deelnemer bepaalt zelf welke herinnering dat
zal zijn. Via onverwachte invalshoeken komen er dingen boven,
waar nooit meer aan is gedacht. Vaak dingen waar nu heel anders
tegenaan wordt gekeken dan toen… en kan men af en toe hard
lachen. U hoeft voor dit weekend geen enkele schrijfervaring te
hebben!
32
Vakantieweek
Datum 9 - 14 juli 2012
Aankomst maandag in de middag
Vertrek zaterdag na het ontbijt
Gastvrouwen Joke Reints, Marijke Sondorp
Informatie
Vakantie vieren bij de Woodbrookers in Barchem. U kunt volop
genieten van alles wat er te beleven is in het verblijf en in de
prachtige omgeving. Van stilte en rust tot gezelligheid en een goed
gesprek. De gastvrouwen organiseren een facultatief programma.
Men is natuurlijk vrij om de dagen zelf in te vullen, maar men kan
ook deelnemen aan verschillende middaguitstapjes.

pROgRAMMA
3 4
Zomeracademie:
Levenskunst
Datum 16 - 20 juli 2012
Aankomst maandag om 11:00 uur
Vertrek vrijdag om 15:00 uur
Inleider Corry Haverkort
Informatie
Het HOVO Overijssel organiseert al jaren samen met de
Woodbrookers Barchem en het Sabicentrum voor Kunst en
Filosofie een academieweek in Barchem.
De zomeracademie – geleid door Corry Haverkort, filosoof en
beeldend kunstenaar – is zowel bestemd voor hen die al bekend
zijn met filosofie als voor hen die geïnteresseerd zijn in het thema
‘levenskunst’.
Het samen bestuderen van originele teksten en het bespreken van
inzichten staat centraal. Door deze verdiepingsslag is de week
ook voor trainers, coaches en docenten waardevol. Het minimum
aantal deelnemers is 12, het maximum aantal is 25.
Motto van deze week Levenskunst: “Waarom zou niet iedereen
van het eigen leven een kunstwerk maken?” Elke dag heeft een
vaste indeling. Vóór het ontbijt wordt de dag begonnen met een
meditatieve stilte in een mooie ruimte op de Kalenberg.
‘s Ochtends wordt een originele tekst van een denker bestudeerd
en toegelicht. Na een wandeling, bezinning of rust wordt ‘s
middags aan de hand van opdrachten de bestudeerde tekst
verdiept. Hierop volgen reflectie en gesprek. De avonden zijn
gevarieerd, van film tot socratisch gesprek en diner pensant.
Weekendcursus:
Hoe klassieke teksten
doorleven in ons
dagelijks bestaan
Datum 26 - 28 oktober 2012
Aankomst vrijdag om 17:00 uur
Vertrek zondag na de lunch
Inleider Truus Cortenraad
Informatie
In deze cursus wordt kennisgemaakt met klassieke bronteksten die
ons een blik vergunnen op de zoektocht naar ‘hoe goed te leven’.
Wanneer we ‘klassiek’ opvatten als ‘dat wat zijn waarde bewezen
heeft’, dan zal het niet verwonderen dat de teksten die in deze
cursus centraal staan ook betekenis hebben voor ieders eigen
leven.
Het programma bestaat uit vier dagdelen. Centraal staan
filosofische en literaire teksten van klassieke auteurs. Samen
worden deze teksten gelezen en besproken. Ook is er plaats voor
rustmomenten die worden afgewisseld met muziek en poëzie.
De vraag hoe voor ieder van ons de klassieke gedachten hun
waarde hebben behouden en een bron van inspiratie zijn, staat
centraal als op de zondagochtend wordt geprobeerd om die
waarde te verbeelden in eigen teksten.
33

pROgRAMMA
5Weekendcursus Ethiek,
Schoonheid en Eonen
Datum 23-25 november 2012
Aankomst vrijdag rond 18:00 uur
Vertrek zondag na de lunch
Inleider Gerrit Teule
CvL Bart van der Elst
Informatie
Het programma zal bestaan uit vier inleidingen op de
vrijdagavond, zaterdagmorgen en -middag. Zaterdagavond zal
in overleg met de inleider een minder verbale inhoud hebben.
Gedacht wordt aan een film op dvd en/of muziek. Na de vierde
voordracht op de zondagochtend volgt een evaluatie met als
centrale vraag wat het besprokene ieder persoonlijk heeft
gebracht en wat we er zelf aan kunnen hebben in het dagelijkse
leven dan wel in groter verband.
34
6Kerstweekend
Datum 24 - 27 december 2012
Informatie
Zie internet via http://woodbrookers.nl
(AK)

Notities:
35

Notities:
36

Vereniging Woodbrookers Barchem vanaf 1908