2.4.6 Onderling toezicht van ambtsdragers.pdf - Diaconaal Steunpunt

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 1
Onderling toezicht van ambtsdragers
1. EEN WAAR GEBEURD VERHAAL..................................................................................................... 1
2. TERUG NAAR NU ............................................................................................................................ 2
3. VERSCHILLENDE VORMEN VAN ONDERLING TOEZICHT.............................................................. 2
3.1 Onderlinge omgang tijdens de vergadering – censura fraterna ............................................... 3
3.2 Innerlijke omgang met de Heer................................................................................................. 3
3.3 Toezicht op de ambtsdienst van de ambtsdragers..................................................................... 4
3.4 Toezicht rondom de avondmaalsviering – censura morum...................................................... 5
3.5 Handelingsplan ........................................................................................................................ 6
4. ZOEKEN NAAR REGULIERE VORMEN VAN OVERLEG.................................................................... 8
5. AFSLUITING .................................................................................................................................... 9
1. Een waar gebeurd verhaal
Kerkenraadsvergadering. Het was de vergadering waarin de wisseling van de wacht had
plaatsgevonden: van aftredende ambtsdragers was afscheid genomen, nieuw aangetredenen werden,
nadat ze het ondertekeningsformulier van een handtekening hadden voorzien, welkom geheten.
Allerhande regelingen voor het nieuwe seizoen werden getroffen. Wijken werden ingedeeld,
classisafgevaardigden werden aangewezen. Het was een hele agenda.
De komende zondag zou avondmaal gevierd worden. Dat betekende dat de agenda ook nog het punt
Censura Morum bevatte. De preses pakte de presentielijst en begon op alfabetische volgorde de
namen van de broeders ambtsdrager op te noemen: “Broeder A.?” “Geen bezwaar, preses!”, “Broeder
B?” “Geen bezwaar, preses!”. En zo ging het door. Op het gezicht van de nieuw aangetreden broeder
D, hij was voor het in het ambt, tekende de toenemende verwondering zich af. Bij hem aangekomen
vroeg de preses: “En u, broeder D, hoe is het met u?”
Misschien herkent u het verhaal van vroeger. Misschien gaat het bij u ook nog zo. U mag wel
weten, broeder D vroeg gelukkig ook waar het over ging. En hem werd uitgelegd wat voor
ritueel hier aan de gang was. ‘Geen bezwaar’ bleek te betekenen dat de desbetreffende
ambtsdrager geen bezwaar had tegen de ambtsdienst van één van zijn mede‐ambtsdragers.
Als dat voor iedereen gold, dan kon met een gerust hart het avondmaal gevierd worden.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 2
2. Terug naar nu
Het is een goede zaak dat binnen de kring van de ambtsdragers er onderling op elkaar wordt
toegezien. De kerkorde geeft dat in artikel 81 als volgt aan:
De predikanten, ouderlingen en diakenen zullen onderling christelijke censuur oefenen en
elkaar inzake de bediening van hun ambt aansporen en vriendelijk terechtwijzen.
In onze tijd zouden de begrippen ‘censuur’ en ‘terechtwijzen’ waarschijnlijk niet meer
worden gebruikt. Ze hebben iets weg van strafoefening, terwijl de strekking van het artikel
juist opbouwend bedoeld is.
In artikel 81 KO wordt toezicht geregeld. Je kan zeggen: dat is de formele regeling om te
borgen dat er onderling toezicht is.
Toezicht, aansporen, vriendelijk terechtwijzen zijn onderdelen van ‘goed omgaan met
elkaar”. Het is een goede zaak als de broeders die met elkaar de raad van oudsten vormen er
veel aan doen om goed met elkaar om te gaan. Daarmee is persé niet gezegd dat harmonie en
vrede voor alles gaan. Het gaat er om samen te staan voor het werk, elkaar opscherpend, met
elkaar de dingen te doen en ook daarin elkaar een hand en een voet te zijn.
In artikel 81 wordt geregeld wat wel wordt aangeduid als censura fraterna (het broederlijk
vermaan) en de censura morum (het vermaan dat de zeden, de levensstijl betreft). Het censura
morum kan het interne vermaan, binnen de kerkenraad, betreffen, maar ook de geestelijke
stand van zaken binnen de gemeente. Dit laatste is niet aan de orde in art.81, toch willen we
enige aandacht aan geven in deze bijdrage. Dat geldt ook voor andere vormen van toezicht
en omgang met elkaar.
3. Verschillende vormen van onderling toezicht
In deze bijdrage worden de verschillende vormen van het onderlinge toezicht besproken.
Zoals aangegeven, niet elke vorm wordt besproken in art.81 KO. Voor het functioneren van
de raad, maar ook voor de individuele leden daarvan is het nuttig dit toezicht in een breder
kader te plaatsen. Een kerkenraad kan alleen goed functioneren als er goede instrumenten
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 3
bestaan voor feedback, toezicht, als er sprake is van transparante communicatie met elkaar,
maar vooral ook, als duidelijk is waar je basis ligt en waar je met elkaar je inspiratie zoekt.
Daarom worden hier meer vormen besproken dan in artikel 81 bedoeld.
3.1 Onderlinge omgang tijdens de vergadering – censura fraterna
Tijdens een kerkenraadsvergadering, maar ook tijdens de meerdere vergadering als classis,
PS of GS, wordt wel intensief met elkaar gesproken. Denk maar aan een brede vergadering
waar onderwerpen besproken worden die van meer algemeen belang zijn, maar waar vaak
ook een grote betrokkenheid bij gevoeld wordt. Denk ook maar aan de smalle
kerkenraadsvergadering waar wordt gesproken over de pastorale aanpak van een zorgadres,
of aan de diaconievergadering waar de ondersteuning van één of meer adressen aan de orde
is. In elk van die besprekingen is het van belang hoe er met elkaar wordt gesproken.
Was er een nadrukkelijk zoeken naar wat God vraagt? Is er naar elkaar geluisterd, kon
iedereen een inbreng geven? Werd er op de juiste toon gesproken? Was er liefde voor de
betrokken adressen of gemeenteleden in de bespreking? Waren er broeders die teveel aan het
woord waren? Of waren er misschien ook wel die helemaal niet aan bod kwamen, om wat
voor reden dan ook.
Het is een goede zaak om aan het einde van de vergadering de tijd te nemen en de
vergadering kort te evalueren. Kort.
Misschien wil je zelf iets recht zetten of aangeven dat je in je emotie misschien wel even kort
door de bocht ging. Misschien heb je ergens een ergernis over en wil je dat op respectvolle
manier uit de wereld hebben. Kortom, even tijd nemen voor gezamenlijke reflectie. Zodat er
niets hoeft te blijven zitten en dat op oprechte wijze met elkaar gebeden en gedankt kan
worden. Wat dat betreft: misschien is dit ook het moment om even stil te staan bij de dingen
die in de vergadering besproken zijn of in de gemeente aan de orde zijn, die aan de Here in
het gebed voorgelegd mogen en moeten worden. Tijdens dit agendapunt is het ook nuttig
dat de voorzitter zijn eigen wijze van leiding geven aan de vergadering aan de vergadering
voorlegt. Was hij niet te dominant, heeft hij iedereen recht gedaan, etc.
3.2 Innerlijke omgang met de Heer
De ambtdragers als gezamenlijkheid vormen binnen de gemeente de ‘richtingwijzers’. Ze
zorgen voor de toerusting binnen de gemeente voor de dienst aan de Heer (vgl. Ef.4,12)
Daarom liggen we bij de ambtsdragers ook taken op het gebied van onderwijzen,
terechtwijzen en vermanen. Op die terreinen wordt geestelijk leidinggeven verwacht. Dit
leidinggeven is alleen mogelijk als de ambtsdragers zich zelf volledig afhankelijk weten in
hun doen en laten van de Here. De Here kennen. De Here liefhebben. Het zijn zaken die niet
alleen op het bordje liggen van de individuele ambtsdragers, maar het is van belang dat de
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 4
broeders in gezamenlijkheid zoeken naar de de Here. Hoe kun je op de adressen spreken
over bijvoorbeeld “jouw leven voor de Heer”, als je daar zelf met elkaar en naar elkaar toe
niet open over bent. De Bijbel zal op de kerkenraadtafel niet alleen open gaan voor de
formele opening van de vergadering (art. 29 KO), maar vooral ook voor de gezamenlijke
bezinning. Zo kan het goed werken om bij toerbeurt de opening van de vergadering door
één van de ambtsdragers te laten verzorgen. Dat kan met een gezamenlijke bijbelstudie of –
overweging. Maar vooral: praat met elkaar over hoe jij, hoe jullie, leven voor de Heer.
Wees daarin ook eerlijk. Hoe kun je in de gemeente het gesprek aangaan over het kijken naar
pornogeoriënteerde tv‐programma’s of het bezoeken van verkeerde internetsites als je daar
zelf ook een valkuil hebt maar dat niet kan of weet te belijden naar anderen. In Kolossenzen
3 wordt hebzucht een afgod genoemd, velen vallen daarvoor, maar hoe sta jij daar in? Of
wel: praat met elkaar op open wijze over hoe jij, hoe jullie verhinderd worden in het dienen
van de HEER. Maar zie ook hoe je juist bij de HEER mag komen met al je moeite. Bid met
elkaar, zing met elkaar, rouw met elkaar, wees blij met elkaar: laat het bestaan voor Gods
gezicht!
Ruim tijdens je kerkenraadsvergaderingen voldoende tijd in voor dit onderdeel.
3.3 Toezicht op de ambtsdienst van de ambtsdragers
Waar de eerste vorm van onderling toezicht het functioneren tijdens de vergadering betreft,
is het ook van belang om regelmatig te bespreken hoe de ambten functioneren binnen de
gemeente. Eenmaal per jaar wordt er kerkvisitatie gehouden. Dat wordt doorgaans aan de
hand van een vragenlijst voorbereid. Elke classis kent een eigen regeling. Maar in iedere
regeling komt elk van de verschillende ambten aan de orde. Een kerkenraad zou er voor
kunnen kiezen om tijdens iedere brede vergadering de visitatievragen voor een
ambtscategorie te behandelen.
Laat in ieder geval binnen de brede kerkenraadsvergadering aan de orde komen of de
ambten trouw en liefdevol bediend worden binnen de gemeente.
In verschillende gemeenten is het zo dat de brede kerkenraadsvergadering niet een hoge
vergaderfrequentie kent. Maar ook is een brede kerkenraadsvergadering, indien voltallig
aanwezig, vaak niet de juiste plaats om de goede aandacht te hebben voor uitoefening van
het ambt.
In verband daarmee kan worden afgesproken dat binnen de smalle kerkenraadsvergadering
de ambtsdienst van predikant en ouderlingen geagendeerd wordt. Bijvoorbeeld de ene
maand de dienst van de predikant(en), de andere maand de ambtsdienst van de
ouderlingen.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 5
Laat ieder aangeven hoe hij zijn ambt uitoefent, spoor elkaar aan indien nodig, schroom niet
om moeilijkheden of drempels te benoemen maar zorg er voor dat er openheid bestaat.
Benoem ook belemmeringen 1 . Het is de zorg van de voorzitter dat er een zodanige sfeer is,
dat in alle openheid binnen de beslotenheid van de vergadering gesproken kan worden en
dat er ruimte is voor onderlinge aansporing.
Evenzo kunnen de diakenen binnen hun vergadering het element van onderling toezicht en
aansporen aan de orde laten komen.
Neem voor dit agendaonderdeel ruimschoots de tijd. Vergeet ook niet om het besprokene in
gebed aan de Here voor te leggen. (En dat hoeft echt niet pas aan het eind van de
vergadering.)
Als een kerkenraad een grote omvang kent en dat ook geldt voor de smalle en diaconie
vergadering, laat dan dit agendaonderdeel in bijvoorbeeld de wijkraad plaatsvinden.
Spreek met elkaar af wat je rapporteert aan bijvoorbeeld de brede vergadering. Laat weten
dat er sprake is van onderling toezicht. Vergeet daarover ook niet op tactvolle wijze te
communiceren in het kerkblad.
Vergeet ook niet, als sprake is van (een) kerkelijk of pastoraal werkers, deze functionaris(sen)
te betrekken in deze vorm van onderling toezicht.
Voor de duidelijkheid: wat hier beschreven staat onder 2. en 3. valt formeel niet onder de
werking van art. 81 KO. Wel kan wat daarin beschreven is dienstbaar zijn aan het onderling
op elkaar toezien.
3.4 Toezicht rondom de avondmaalsviering – censura morum
Er gaan verhalen dat in het Genève van Calvijns tijd voorafgaand aan de avondmaalsviering
op alle adressen huisbezoek gebracht. Dit was misschien wel de praktische verhindering om
Calvijns wens om iedere week dit sacrament te bedienen niet ten uitvoer te brengen.
Overigens is het maar de vraag was of dit de werkelijke situatie in Genève was.
Dat in die tijd deze vorm van huisbezoek werd gebracht of gebracht zou moeten worden had
veel te maken met de aard van de gemeente. Het gemeentelid zijn werd immers bepaald
1 Het kunnen benoemen van belemmeringen is van groot belang. Belemmeringen kunnen liggen in de agenda van
een ambtsdrager. Maar belemmeringen kunnen ook veroorzaakt worden door bijvoorbeeld spanningen in het
huwelijk, een verslaving, internet‐ en televisie ge‐ of misbruik, problemen in het werk etc.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 6
door het burgerlidmaat zijn van de stad. In Genève was sprake van een volkskerk. Ook
wordt wel een link gelegd met het regelmatig te biecht gaan in de roomse kerk. Dat was men
zo gewend. En dat was misschien wel nuttig ook.
Toch is het in onze tijd evenzeer zinvol om rond de avondmaalsviering na te gaan op welke
adressen mogelijk een bezoek zinvol is. Overigens dient bedacht te worden dat het nog niet
lang geleden is dat in de meeste gemeenten er naar het kerkordelijk minimum eens in de drie
maanden avondmaal werd gevierd, terwijl dat in deze tijd vaak een hogere frequentie kent.
In ieder geval is het evenzeer een kerkordelijk gegeven dat het avondmaal plaatsvindt onder
toezicht van de ouderlingen.
Het pastoraal toezicht zal vooral plaatsvinden in de periode voorafgaand aan de viering. Dat
wil zeggen dat de ouderlingen goede aandacht hebben voor zorgadressen. Dat op die
adressen in voorkomende gevallen ook de deelname aan de avondmaalsviering onderwerp
van gesprek is. Een belangrijk aspect daarin is dat het element van zelfbeproeving. Laat het
pastoraal gesprek daarover gaan.
Natuurlijk zal bekend zijn of met betrekking tot gemeenteleden sprake is van
censuuroefening.
Van belang is dat de zorgadressen en de situaties waar sprake is van censuuroefening
vooraan in het bewustzijn staan van de betrokken ouderling en van de smalle vergadering cq
wijkraad. In die situaties zal vermoedelijk ook een “handelingsplan” bekend zijn. Het kan
nuttig zijn dat met regelmaat af te stemmen.
Minder nuttig is het om, wanneer een avondmaalsviering aanstaande is, het handelen alleen
daarop af te stemmen.
3.5 Handelingsplan
In het vorige onderdeel werd gesproken over ‘handelingsplan’ in situaties van
censuuroefening. Als een kerkenraad overgaat tot het zetten van stappen in het kader van
kerkelijke censuur, dan moet ze in principe ook overtuigd zijn dat de zonde waarin het
kerklid leeft ook, indien geen sprake is van bekering, zal leiden tot afsnijding uit de
gemeente. Art. 76 KO spreekt niet voor niets van excommunicatie als uiterste remedie. Een
eerste stap kan niet zomaar gezet worden bijvoorbeeld om een maatregel te nemen, of om
een punt te maken, of wat dan ook. Ben je overtuigd dat de eerste stap gezet moet worden,
dan ben je ook overtuigd van de noodzaak van de laatste stap.
Censuurmaatregelen kunnen dan ook niet voor onbepaalde tijd voortduren. In verband
daarmee verdient het aanbeveling om de acties die door de ambtsdragers genomen moeten
worden zoveel mogelijk “in kaart” te brengen. Zet alle stappen die gezet moeten worden op
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 7
papier. Laat daarin ook duidelijk zijn op welk moment er bezoeken worden gebracht, wat
het doel is van die bezoeken, wanneer er aan de raad gerapporteerd wordt (NB: niet elke
smalle vergadering!), wanneer vervolgstappen voorzien worden, welke classisvergadering
advies gevraagd met betrekking tot het zetten van de tweede stap, maar vooral ook hoe de
communicatie met de gemeente loopt. Als de gemeente opgeroepen wordt tot gebed, wat
wordt dan aangegeven. Wanneer censuur aan de orde is in de gemeente, bestaat het gevaar
dat veel vergadertijd ingenomen wordt met de bespreking van juist deze situatie, zeker als
de zaak ook in de gemeente leeft. Een kerkenraad kan dan het risico lopen daardoor aan
andere zaken te weinig aandacht te geven, waardoor gaten kunnen vallen in de reguliere
pastorale zorg in de gemeente. Wanneer gewerkt wordt met een plan zoals hier beschreven
weten de direct betrokken ambtsdragers wat hun opdracht is, maar ook wanneer er
kerkenraad breed stappen gezet moeten worden.
In art.77 KO wordt aangegeven dat de classis instemming moet verlenen wanneer
overgegaan wordt tot de tweede afkondiging, wanneer de naam genoemd wordt van de
zondaar. Voordat de classis hier instemming verleend zal de betreffende kerkenraad
gevraagd worden over het verloop van de censuuroefening tot dan toe, maar ook wat naar
verwachting het (tijd)verloop is van de verder te nemen maatregelen. Het handelingsplan
kan hierin, maar ook voor het bewaken van het proces in de eigen gemeente, een goede,
documenterende, rol vervullen.
In het kader van dit onderdeel komt ook naar voren het contact met derden. Het gebeurt niet
zelden dat wanneer sprake is van censuuroefening, de pastorant zich bij een andere
gemeente of een ander kerkgenootschap wil voegen. In dergelijke situaties is een goed
contact met “de ontvangende” kant van goed belang. Hoe ontvangen ze daar deze broeder of
zuster? Hoe wordt omgegaan met de lopende censuuroefening? Welke dingen moet en mag
men weten over deze broeder / zuster? Over dit soort communicatie moet goed worden
nagedacht, maar verzuim vooral niet vast te leggen wie hierin de actie onderneemt en met
welk doel. In veel gevallen leek het tot dusverre haast vanzelfsprekend dat predikanten
onderling hierover het contact onderhielden. Het lijkt meer voor de hand liggend als de
verantwoordelijke wijkambtsdrager daarvoor wordt aangewezen. Wel moet bedacht
worden, bij kerkgrens overschrijdend verkeer, dat in verschillende kerkgenootschappen
verschillende culturen kunnen heersen ten aanzien van de clerus.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 8
4. Zoeken naar reguliere vormen van overleg
Het bevestigingsformulier voor ouderlingen beschrijft dat zij ook toezien op de predikant.
Dit toezicht krijgt vorm in de preekbespreking die elders op deze site besproken wordt. Maar
het toezien gaat verder dan dat. In verschillende gemeenten bestaan vertrouwenspersonen
die met regelmaat het functioneren van de predikant in al haar facetten met hem
doorspreken. Dergelijke vertrouwenspersonen hoeven geen kerkenraadsleden te zijn. Wel
kan worden vastgesteld dat er naar aanleiding van de gesprekken summiere rapportage aan
de kerkenraad plaatsvindt. Functioneringsgesprekken met predikanten vinden nog maar
mondjesmaat plaats.
Van belang is dat de kerkenraad belang hecht en ruimte maakt voor het gesprek en de
feedback over de verschillende taakgebieden van de predikant. Eerder al werd hiervoor
aangehaakt bij de vragen uit de visitatieregeling.
De predikant is vaak een eenling in zijn werk. In de meeste gevallen is er geen sprake van
directe samenwerking met een beroepsgenoot. In verschillende situaties regelen predikanten
in collegiale kring intervisie, ook vindt wel overleg plaats binnen de classicale coetus (=de
gezamenlijke predikanten). Dit laatste lijkt wel eens wat opleving te hebben bij binnenkomst
van nieuwe collega’s of als er duidelijke verschillen van opvatting zijn tussen collega’s.
Voor predikanten lijkt het van groot belang om regelmatig overleg te hebben met
beroepsgroepen en in dat overleg een bepaalde structuur te brengen. Daarbij kan het ook zijn
dat ervaren collega’s als een soort van natuurlijke mentor voor jongeren kunnen optreden.
Het siert kerkenraden als zij de eigen predikant(en) enthousiasmeren voor dit soort van
collegiaal overleg.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006

Inhoud Kerkenraad en kerkverband Onderling toezicht van ambtsdragers p 9
5. Afsluiting
Onderlinge aansporing en het toezien op elkaar is van groot belang voor het functioneren
van de ambtsdragers en de ambten. Het is daarom ook van belang dat daar tijd en aandacht
voor is.
Dat is de essentie van KO art. 81.
Het is aan een plaatselijke kerkenraad om daarvoor de vormen en gebruiken te ontwikkelen.
Van belang is het om dat niet te laten verworden tot rituelen zoals beschreven in het begin
van deze bijdrage.
Het is een goede zaak als binnen een raad er een zodanige sfeer is dat toezicht en aansporing
daadwerkelijk kunnen bestaan. Daar wijst Psalm 133 ook op. Als die sfeer er is, dan is er
leven in de raad! En dat is goed voor een levende gemeente.
Rien van Dongen
Naar boven
Psalm 133
1 Een pelgrimslied van David.
Hoe goed is het, hoe heerlijk
als broeders bijeen te wonen!
2 Goed als olie op het hoofd
die neervalt op de baard,
de baard van Aäron,
en neervalt op de hals van zijn gewaad,
3 als de dauw van de Hermon
die neervalt op de bergen van Sion.
Daar geeft de HEER zijn zegen:
leven voor altijd.
Gemeente Vandaag © Steunpunt Gemeenteopbouw 2006