Observator 2010-2 - Philippus Lansbergen

IN DIT NUMMER:
-Verslag Astro-expeditie naar Engeland
-Navigeren met behulp van hemellichamen
-Schrikkeljaren ingewikkeld?
-De hemelklok
Gratis voor donateurs No: 2010-2

(advertenties)
2

Observator
Jaargang: 29
Nummer: 2
Oplage: 800
Juni 2010
Redactie: Marijn de Pagter en Rijk-Jan Koppejan
Lay-out: Rijk-Jan Koppejan.
De OBSERVATOR is een uitgave van Stichting Volkssterrenwacht “Philippus
Lansbergen”. Mocht u zich willen abonneren op dit blad, dan kan dit door donateur te
worden van de volkssterrenwacht. De minimale donatie bedraagt 15,00 euro per jaar. U
steunt dan meteen de sterrenwacht. Bij voorbaat hartelijk dank!
Colofon:
Volkssterrenwacht Philippus Lansbergen, Herengracht 52, 4331 PX Middelburg.
Telefoon: 0118-640315
Rabobank nr. 38. 53.80.453 t.n.v. S.V.P.L., Middelburg
Geopend voor bezoekers: Iedere vrijdagavond van 19:30 uur tot 22:00 uur.
Bij helder weer kunt u zelf door telescopen kijken.
Internet:
Homepage: www.lansbergen.net en ook: www.inventionofthetelescope.eu
E-mail: philippus@lansbergen.net
Redactie Observator: redactie@mail.lansbergen.net
Bij de voorplaat: De mannen van Astro-adventures in Devon bekijken de door ons
meegebrachte telescopen. Koen laat zijn telescoop en montering zien. De smalle
maansikkel op de achtergrond nodigt uit om te fotograferen. (foto: Jan Koeman, lees zijn
verslag op bladzijde zes en verder).
Inhoud:
Adressen 3
Van de voorzitter 4
Verslag van de astro-expeditie naar Devon 6
Navigeren met behulp van hemellichamen 15
Schrikkeljaren verschrikkelijk ingewikkeld? 21
De hemelklok 23
Waarnemingen van onze medewerkers; foto’s astro-expeditie naar Devon
28
3

Van de voorzitter
Voor u ligt het tweede nummer van dit jaar van
ons blad. Inhoudelijk weer de moeite waard en
zoals u weet zijn alle artikelen weer geschreven
door onze eigen medewerkers. Dit keer natuurlijk
aandacht voor de sterrenkundige expeditie naar
Engeland waar een groepje sterrenwachters
onverwachts kon profiteren van een hemel
zonder vliegtuigsporen. Lees het leuke verslag
van Jan Koeman daarover vanaf bladzijde acht.
Verder nog interessante artikelen met een
maritieme inslag. Onder onze donateurs zitten
veel mensen met een maritieme achtergrond en
zij zullen die artikelen zeker weten te waarderen.
Kees van Tuil en Jan Hellema zijn
verantwoordelijk voor de artikelen over de
hemelklok en over het navigeren aan de hand van
hemellichamen. Daarnaast nog een stukje van de
hand van een donateur (Peter Jelier). Hij schrijft
over schrikkeljaren.
We zijn weer lekker actief geweest de laatste
maanden. We vierden de twintigste verjaardag
van de Hubble Space Telescope en besteedden
aandacht aan de Italiaanse sterrenkunde. Dat
laatste in het kader van de aankomst van de
wielerronde Giro d’Italia op 10 mei in
Middelburg. Beide avonden werden druk
bezocht. Daarnaast ontvingen we weer vele
groepen die allemaal een twee uur durend
programma over sterrenkunde kregen
voorgeschoteld. De jaarlijkse landelijke
sterrenkijkdagen waren ook weer een groot
succes. Met bijna 200 bezoekers was het ronduit
druk en dat is erg opmerkelijk, want het was niet
eens helder! Een blik door de telescopen was dus
Door Rijk-Jan Koppejan
PZC 12 mei 2010
Aankondiging sterrenkijkdagen. We
hebben een heel goede samenwerking met
de gemeente Middelburg!
onmogelijk, maar ondanks dat ging iedereen tevreden naar huis met een flinke portie
sterrenkunde op zak.
4

De zaal zat vrijdagavond 21 mei tjokvol met bezoekers die aandachtig luisterden naar
onze medewerker Dr. Jelle de Plaa. Jelle is als professioneel astronoom werkzaam in
Utrecht bij SRON (Stichting Ruimteonderzoek Nederland) en hij houdt zich bezig met
onderzoek naar ver weg staande clusters van melkwegstelsels. Jelle toonde in zijn lezing
aan waar het onderzoek zich op richt en wat er tot nu toe is ontdekt. Zwarte gaten,
supernovae, donkere materie; het kwam allemaal voorbij in de lezing die van een pittig
niveau was. En zo hoort het ook. Meestal zijn de lezingen op de sterrenwacht bedoeld
voor een lekenpubliek, maar soms organiseren wij een lezing op een veel hoger niveau.
Al die activiteiten zorgen er voor dat het aantal donateurs langzaam maar zeker stijgt.
Het grootste deel van die donateurs heeft de donatie van 2010 van minimaal vijftien
euro inmiddels overgemaakt, maar diegenen die dat nog niet gedaan hebben,
ontvangen bij deze Observator een herinnering. Hopelijk volgt ook die groep snel, want
donateurs vormen het fundament van onze stichting.
Zeeuwse Zonnige Zomeravonden
Ook dit jaar organiseren we in de maanden juli en augustus weer de Zeeuwse Zonnige
Zomeravonden. Dit zijn thema-avonden over de relatie zon – aarde. We starten dan elke
vrijdagavond om 19:00 uur met een twee uur durend programma. Bij helder weer kan
er met speciale telescopen naar de zon gekeken worden. Verder natuurlijk presentaties
over vanalles dat met de zon te maken heeft. Elk
jaar weten honderden toeristen de weg naar ons
te vinden. Voor deze thema-avonden vragen we
een kleine entreeprijs: Twee euro voor
volwassenen en één euro voor kinderen.
Observatoria
Onze beide observatoria (in Oostkapelle en
Middelburg), die we vorig jaar totaal
vernieuwden, zijn nu volop in bedrijf. Op onze
vernieuwde website zijn al vele opnames te
vinden die met de nieuwe apparatuur zijn
gemaakt. Momenteel zijn we druk bezig met het
Saturnus vanuit ons observatorium in
Oostkapelle.
Foto: Rijk-Jan Koppejan
ontwikkelen van een nieuwe cursus: de cursus astrofotografie. Wanneer deze start, is
op dit moment nog onduidelijk, maar we hopen nog dit jaar de eerste cursisten in te
kunnen schrijven. Hou dus onze mailinglist in de gaten! U kunt zich aanmelden voor de
mailinglist via onze website. Zo blijft u altijd op de hoogte van de laatste nieuwtjes.
U bent altijd welkom op de vrijdagavond. Een bezoekje is altijd de moeite waard.
5

Expeditie Philippus Lansbergen naar Devon
Door Jan Koeman
Van 17 tot en met 23 april 2010 was een groep waarnemers van onze sterrenwacht op
astro-expeditie bij Astro Adventures in Devon in Engeland. Expeditieleden: Koen de
Bruine, Theo Korsuize, Rijk-Jan Koppejan en Jan Koeman.
Engeland is niet meteen het eerste land
waar je aan denkt wanneer je je zinnen
hebt gezet op heldere nachten om
uitgebreid de deepskyobjecten van ons
heelal waar te nemen en te fotograferen.
Toch is Engeland lange tijd toonaangevend
geweest bij de ontdekking van ons
universum. Het is het enige land ter
wereld waar al in de 17e eeuw door de Rondweg London Foto: Jan Koeman
koning een astronoom werd aangesteld (‘Astronomer Royal’, John Flamsteed was de
eerste in 1675) om buitenaardse werelden in kaart te brengen. In die tijd regeerde
Engeland over bijna de hele wereld en het was duidelijk de bedoeling om dit niet alleen
tot de aardkloot te beperken. De bekendste Astronomer Royal was (de uit Duitsland
afkomstige) William Herschel, die samen met zijn zus Caroline niet alleen over de voor
die tijd beste (zelfgebouwde!) telescopen konden beschikken, maar ook twee paar
ongelooflijk goede ogen bezaten. Zij hebben een groot deel van ons zichtbare heelal in
kaart gebracht, veel sterrenstelsels beschreven en een naam of nummer gegeven. De
New General Catalog (NGC) die zij samenstelden, wordt nog steeds gebruikt. Caroline
was bovendien de eerste vrouw ooit die een nieuwe komeet ontdekte.
Op naar Engeland dus! Ieder jaar proberen medewerkers van onze sterrenwacht een
plek op redelijke reisafstand van Middelburg te vinden waar het ’s nachts nog lekker
donker en liefst ook nog wolkenloos is. En in het county Devon in zuidwest Engeland
hebben we de unieke bestemming voor de Expeditie 2010 gevonden bij Astro
Adventures in Holsworthy. Hier heeft astronoom Murray Barber zich gevestigd, omdat
dit een van de donkerste plekken van de UK is. Op ca. 10 km gelegen vanaf de kust is
de lucht hier ook nog eens heel transparant, dus vrij van stof. Wij boften extra omdat er
tijdens ons verblijf boven heel Europa een vliegverbod was wegens een
vulkaanuitbarsting op IJsland. De aswolk bleek achteraf zwaar overdreven. Wij konden
dan ook uitgebreid tijdens zes nachten waarnemen met een heldere hemel zonder
vliegtuigsporen. De enige storing was afkomstig van de wassende maan. We vertrokken
3 dagen na nieuwe maan en hadden dit beter een week eerder kunnen doen om van een
volledig donkere nacht te genieten. Maar elk nadeel heeft ook z’n voordeel: omdat we
6

nu gedwongen waren om in de tweede helft van de nacht waar te nemen, konden we
genieten van de prachtige objecten in de zuidelijke Melkweg van de zomersterrenhemel,
die enkele uren voor zonsopkomst hoog aan de hemel staan.
Zaterdag 17 april
Koen de Bruine en Theo Korsuize stelden voor deze expeditie hun auto’s ter
beschikking, zodat we met z’n vieren in twee auto’s nog voldoende ruimte hadden om
eigen telescopen mee te nemen. In de vroege morgen verzamelden we ons bij de ingang
van de eerste tunnel van die dag; die onder de Westerschelde. Daarna op weg naar de
nog langere tunnel onder het Kanaal, waar we rond 10.00 uur de tunneltrein konden
oprijden. Met een uur tijdwinst kom je net zo laat aan de overkant als het tijdstip van
vertrek. Op weg naar Devon is er halverwege een prachtige astronomische rustplaats,
Stonehenge! Dit 6.000 jaar oude astronomische
uurwerk trekt dagelijks duizenden bezoekers,
zoals we met eigen ogen konden zien. Met de
teller op 850 km stopten we aan het einde van
een zonovergoten dag voor de deur van Astro
Adventures. Hier huurden we een van de
twee vakantiehuisjes die daar op een mooi
ruim perceel staan. Naast een eigen zwembad
(onverwarmd!) hebben we hier ook de
beschikking over twee grote telescopen: een
50 cm f 5,3 Dobson en een Intes MN71 18 cm f
6 Maksutov-Newtonian; Russische topklasse
optiek! Rijk-Jan had twee jaar geleden deze
mooie vakantiebestemming al eens met z’n
gezin verkend, zodat we wisten dat we ons
hier zeker wel een week bezig konden
houden.
Meteen na aankomst stelden we onze eigen
monteringen op in de ruime observatieweide
met goed zicht rondom. Daarna verzorgde
onze expeditiekok Theo een veelbelovende
eerste maaltijd. De eerste waarneemavond
Stonehenge. Foto: Koen de Bruine
gaven Murray en z’n astrocompagnon Tony
Gibbons een rondleiding om ons vertrouwd te maken met de twee grote telescopen van
Astro Adventures. Maar eerst met onze eigen spullen aan de slag: Rijk-Jan met z’n
Vixen Sphinx montering en prima Robtics 80 mm ED refractor, Koen met z’n EQ6-Pro
7

montering en William Optics 80 mm ED Megrez en ikzelf met een Vixen Sphinx en
Orion 80 mm ED refractor. Al deze kijkers zijn fantastisch om met je erachter bevestigde
digitale spiegelreflexcamera mooie deepskyopnames te maken. Theo heeft zich goed uit
kunnen leven met de reusachtige 50 cm Dobson, de ultieme telescoop voor de visuele
waarnemer.
De hele nacht was het kristalhelder maar ook ijskoud met vorst aan de grond. Mijn
meegebrachte föhn verstoorde de nachtrust regelmatig om condens en ijsafzetting op de
telescopen te verwijderen. Zelf had ik ook nog 2 oude spiegelreflexen met kleurenfilm
bij me, om in deze donkere omgeving stersporen te fotograferen. Je zet de camera
daarbij op statief bij een leuke voorgrond (bijvoorbeeld een scheefgewaaide boom) met
goed zicht op de hemel. Diafragma op f 8 of f 11 en dan de sluiter op de B-stand een
uurtje open zetten. Is er geen lichtvervuiling, dan krijg je op deze wijze prachtige
boogvormige lichtstrepen van de sterren aan de hemel, met een donkere achtergrond.
Richt je de camera op de poolster, dan worden alle sterbanen cirkelvormig. Het is echte
low-budget astrofotografie en ik vind dat eigenlijk het allerleukste, want je weet nooit
precies wat het gaat opleveren. Met m’n Orion refractor ben ik een uur bezig om de
Markarian Chain, een slinger van een dozijn melkwegstelsels in Coma Berenices goed in
beeld te krijgen wat uiteindelijk een bevredigend resultaat opleverde.
Tot 4 uur in de ochtend zijn we volop bezig met waarnemen of foto’s maken. Het
International Space Station (ISS), achtervolgd door de Spaceshuttle, vliegen als twee
heldere stippen over, dwars door de indrukwekkende melkweg; een fantastisch
schouwspel!
Markarian’s Chain, een reeks sterrenstelsels. Foto: Jan Koeman
8

Pittoresk Altarnun. Foto: Rijk-Jan Koppejan
Engelse Ales , smaakvol en authentiek.
Foto: Rijk-Jan Koppejan
Soms moest Koen met z’n auto een riviertje overste-
ken. Foto: Rijk-Jan Koppejan
Daarna een paar uurtjes onrustig slapen,
want je wilt het liefst direct aan de slag
om de gemaakte opnames op de laptop
te bekijken, te stacken en/of te
bewerken. Dat mocht dan eindelijk om 9
uur ’s morgens tijdens het ontbijt. Een
groot privilege tijdens onze expedities is
namelijk dat eten en computeren samen
mogen gaan. Je toetsenbord als
placemat!
Zondag 18 april
Veel computertijd is ons deze ochtend
niet gegeven, want om 13.00 uur ’s
middags zijn we voor een barbecue
uitgenodigd bij mijn Engelse vrienden
Roger en Michele, die een uurtje rijden
verderop aan de rand van Bodmin Moor
in Cornwall wonen. Over de smalste,
diepste en kronkeligste weggetjes, een
genot voor de automobilist, rijdt Koen
ons als een ervaren Engelse countryman
door een zonovergoten landschap naar
North Hill. Links of rechts rijden is hier
niet aan de orde, want de stille
landweggetjes zijn één auto breed.
We maken een tussenstop in Altarnun,
een klassiek pittoresk Engels dorpje met
een prachtige kerk en begraafplaats vol
wilde primula’s en toepasselijke
vergeet-me-nietjes. Op het terras bij
Roger en Michele en hun vrienden
Kevin en Mary, genieten we van een
uitgebreide cous-cousmaaltijd met bbq
en een enorme keus aan Engelse ales en
cider. Rijk-Jan waant zich al in de
Engelse ale-hemel en wil niet meer naar
huis! Maar dat gaat zo maar niet, want we gaan eerst nog een stevige wandeling maken
9

op Bodmin Moor, waar we graven uit de ijzertijd zien liggen en King Arthur z’n
voetafdrukken ook nog in het veen staan. Iedere vierkante meter in Engeland staat bol
van de historie, dat maakt het zo’n uniek en boeiend land. We zijn nog maar 24 uur op
Engelse bodem en al helemaal verzadigd met hemelse en aardse indrukken en nog geen
spat regen of mist gezien. Dat is eigenlijk het enige minpuntje tot nu toe.
De dunne sikkel van de Maan en fonkelende planeet Venus lokken ons rond acht uur ’s
avonds weer naar Devon en we nemen afscheid van onze Engelse vrienden. In ons
basiskamp gaan we meteen aan de slag met alle telescopen. Rijk-Jan stort zich op het
autoguiden met de Intes-
Newton. Omdat niet ieder
exemplaar van de EQ6-Pro
montering goed volgt (veel
variatie in de zgn. periodic
error), is autoguiding een must
wanneer je opnames met lange
belichtingstijden (meer dan 10
seconden) wilt maken. Hierbij
zit er een webcam achter de
volgtelescoop die je op een
geschikte volgster richt en
zichtbaar is op de laptop. Via Sterrenstelsels M65 en M66 in Leeuw. Foto: Rijk-Jan Koppejan
een kader zet je deze ster ‘vast’, waarna het computerprogramma PHD-guiding de
aansturing van de telescoop overneemt en zorgt dat je object precies in beeld blijft. In
theorie een fluitje van een cent, maar als er een kabeltje of stekkertje niet goed zit, blijft
het een langdurige worsteling. Belichtingstijden van vele minuten zijn nu echter goed
mogelijk. De prachtige Messierobjecten M16 (Adelaarnevel) en M17 (Zwaannevel) laten
nu al hun fascinerende structuren zien, zoals de ‘Pillars of Creation’ in M16. Het wordt
weer een productieve kristalheldere nacht.
Maandag 19 april
Onze meegebrachte levensmiddelen beginnen op te raken, dus tijd om de voorraden
aan te vullen. Koen en Theo doen boodschappen in Holsworthy. De warme ochtendzon
maakt het moeilijk kiezen tussen foto’s bewerken in ons huisje of lekker lezen in onze
astronomieliteratuur op ons zonneterras. We hebben geen internetverbinding, wat een
groot voordeel is, omdat we daardoor meer tijd hebben voor fotobewerking en andere
zinnige zaken. Voor Theo is het een groot nadeel omdat juist de foto’s van zijn
gerechten bij vorige expedities de meeste bezoekers trokken op de sterrenwachtwebsite.
10

Tussen de middag verrast onze kok ons met pannenkoeken gevuld met kwark en
kersen. Sommige medewerkers van de sterrenwacht vinden de benaming ‘expeditie’
voor onze jaarlijkse tocht naar een donkere omgeving wel wat overdreven. Dat is zeker
niet het geval, want vijf
minuten luieren is er niet bij.
Meteen na de lunch gaan we
naar Morwenstow om daar
een stuk van het Coastal
Footpath te lopen. In het
idyllisch gelegen kerkhof met
mooie Keltische kruizen
maken we onze eerste
groepsfoto. Boven de steile
kliffen kruipen we in
Hawker’s Hut, een
meditatieplek gemaakt door
de excentrieke dominee
Hawker. Je hebt hier een
magistraal uitzicht over de
kust en de Ierse zee. Met
grote vuren werden hier 300
jaar geleden schepen naar de
kust gelokt om deze met
opzet te pletter te laten slaan
op de rotsen, waarna de
arme bevolking van
Cornwall zich tegoed kon
doen aan de vracht van de
schepen, nadat men eerst de
bemanning om zeep had
geholpen. De Somalische
piraten van nu hebben hun
‘The dark side of Lansbergen’ v.l.n.r. Theo, Rijk-Jan, Koen en Jan.
Foto: Jan Koeman
Hawker’s Hut Foto: Jan Koeman
inspiratie daar zeker vandaan gehaald! Na een hele middag wandelen laten we onze
vermoeide benen rusten in de Bush Inn, onder het genot van ale en lamsvlees. Na
zonsondergang weer gauw terug naar de telescopen voor een derde productieve
waarneemnacht. Het begint al helemaal routine te worden in dit land van de eeuwige
heldere nachten. Koen is intussen al helemaal vertrouwd met z’n nieuwe EQ6montering.
Hij kan weer aardig wat nieuwe Messierobjecten aan z’n waarneemlijst
toevoegen. Rond half vier in de morgen maak ik m’n mooiste opname van de
11

indrukwekkende Melkweg. Met een fish-eye lens op de camera krijg ik bijna de hele
Melkweg in één beeld (zie achterzijde van dit blad).
Theo trotseert het zeer koude water en neemt
spontaan een bad. Foto: Rijk-Jan Koppejan
‘Fish & Chips’ eten vanaf een bord i.p.v. een
krant. Foto: Jan Koeman
Dinsdag 20 april
Met een keuken vol Engelse levensmiddelen
hebben we vanmorgen een heerlijk Engels
ontbijt met scrambled egg, gebakken spek,
worstjes en champignons. De ‘Black Pudding’
(gebakken bloedworst) hebben we uit sympathie
voor de Partij voor de Dieren in de winkel laten
liggen. Dit is echte expeditiekost en we
vertrekken vandaag dan ook naar Heartland
Point, een kaap in het noorden met een prachtig
uitzicht op het eiland Lundy (12 bewoners).
Door de verrekijker zien we zelfs Wales, 80 km
verderop gelegen! Over transparante lucht
gesproken! We lopen kilometers klif op en af.
Mijn knieën en kuiten gaan al opspelen en ik
realiseer me gelukkig op tijd dat ik met mijn
hoge leeftijd de expeditieleden niet in gevaar
moet brengen. Theo krijgt de kans om z’n
oververhitte spieren af te laten koelen in een
prachtige waterpoel onderaan een waterval van
smeltwater. Maar de English high tea met
clotted cream lonkt bij Heartland Quay. Hier
hebben we op het zonovergoten terras een
prachtig uitzicht over de zee en rotsformaties.
Voor het donker zijn we weer bij onze
telescopen voor een vierde productieve
waarneemnacht. De dauw op onze telescopen
tijdens de vriesnachten is het enige nadeel van
deze expeditie. De duisternis en transparantie
van de lucht zorgt ervoor dat we steeds mooiere
plaatjes kunnen maken.
Woensdag 21 april
Wederom een korte nachtrust, waarna om 9.00 uur meteen begonnen wordt met foto’s
bewerken, ontbijten en voorbereiden op een flinke dagtocht op Dartmoor. Dit mooie
hoogveengebied ligt vanaf Holsworthy 45 minuten rijden richting zuidoosten. We rijden
12

via Okehampton naar Bellstone waar we direct tussen de bloeiende gaspeldoorns en
steenformaties het veen oplopen. We gaan op zoek naar zgn. letterboxen, verborgen
doosjes waar de vinder een verhaaltje kan schrijven of een boodschap kan achterlaten.
Op Dartmoor liggen er vele honderden verstopt op mooie plekjes tussen de rotsen. We
maken prachtige landschapsfoto’s, maar daar verschijnen voor het eerst deze week ook
de vliegtuigsporen; Het vliegverbod is opgeheven! In een Engelse krant lezen we dat er
gepleit wordt voor vliegtuigloze
dagen. Blijkbaar hebben alle nietreizigers,
inclusief wijzelf, enorm
genoten van de clear skies, met dank
aan de IJslandse vulkaan. Met echte
‘fish and chips’ besluiten we onze
laatste wandeldag.
De grote Dobson steekt fraai af tegen de wassende maan.
Foto: Jan Koeman
De maan is door de Dobson oogverblindend mooi.
Foto: Jan Koeman
’s Avonds trekt er wat sluierbewolking
over, dus we besluiten
eerst te gaan slapen en dan in de
vroege ochtend, als ook de maan
onder is, te gaan waarnemen. Maar
we hebben ook een telefoontje van
Roger en Michele gekregen dat ze
deze avond op bezoek willen komen
om de ringen van Saturnus met
eigen ogen te kunnen zien. Ze
nemen twee vrienden mee en met
de indrukwekende Dobson zien ze
Saturnus, wat onmiddellijk kreten
van verrukking oplevert. Daarna
natuurlijk bolhoop M13 (één van de
oudste objecten in de Melkweg),
Mars en de sterrenhoop Kribbe.
Voor indrukwekkende visuele
waarnemingen is zo’n Dobson waar
je met een keukentrap de ‘hemel’
moet bestijgen om in het oculair te kunnen kijken, werkelijk onovertroffen. Rond
middernacht gaan Theo en Rijk-Jan verder met waarnemingen. Ik heb duidelijk
slaaptekort en stop rond 2.00 uur in de ochtend, ook omdat er wat sluierbewolking is.
Jammer, want daarna wordt het erg helder en verspeel ik m’n kans op mooie
deepskyplaatjes.
13

Donderdag 22 april
Vanmorgen slaap ik uit tot 10.00 uur. De anderen zijn natuurlijk al lang en breed
wakker en druk met hun laptops. Theo besteedt nog wat uurtjes aan de voorbereiding
voor z’n sportmassage-examen van aanstaande zaterdag. Het is ook een beetje een
rustdag want ‘s middags hebben we alleen een demonstratie van twee types zgn.
‘Astrodomes’, een soort opblaasbaar heelal waar je met 15 tot 30 bezoekers binnen in de
koepel kunt kijken naar planetariumprogramma’s of films. Onze gastheer Murray heeft
al de nodige ervaring met astronomielessen op middelbare scholen. Wellicht voor onze
sterrenwacht een goede educatieve aanvulling? In het plaatselijke dorpshuis krijgen we
een mooie demo van beide systemen.
De avond ziet er wederom veelbelovend uit. Met m’n Nikon coolpix 4500 maak ik
detailopnames van de Maan door de Dobson. Daarna een paar uurtje slapen en om 3.00
uur er weer uit om nog twee uurtjes waar te nemen, net voor ons vertrek naar
Nederland. Het blijkt voor Rijk-Jan het meest productieve uurtje te worden met een
prachtige heldere lucht. Ik maak met een oude 135 mm f 2.8 telelens nog wat fraaie zgn.
wide-fieldopnames van een aantal interessante gebieden in de Melkweg. Deze ochtend
is het ook het hoogtepunt van de meteorenzwerm de Lyriden. We zien enkele fraaie
exemplaren. De hele week worden trouwens enkele felle meteoren per nacht door ons
waargenomen, niet verwonderlijk in zo’n mooie donkere omgeving.
Vrijdag 23 april
Voor Koen en Theo gaat om 5.00 uur de wekker, zodat we met z’n allen om 6.00 uur
vertrekken. Van Murray en z’n vrouw hebben we de vorige avond al afscheid genomen.
Het is nog lekker rustig op de weg en voor 10.00 uur zijn we in Avebury, onze
educatieve stop op de terugweg. De stenen cirkel hier is minder bekend dan die van
Stonehenge, maar wel ouder en indrukwekkender, omdat je lekker tussen de stenen
door kunt lopen. In de zomermaanden juli en augustus is het hier een drukte van
belang, omdat er in de omgeving ook vele graancirkels zijn te zien. Deze plaats oefent
een onweerstaanbare aantrekkingskracht uit op veel mensen die geloven in
buitenaardse invloed op onze aarde. Vol met ingestraalde energie vervolgen we onze
weg naar de Kanaaltunnel. We nemen afscheid van het fraaie zonovergoten en goed
georganiseerde Engeland en belanden in het chaotische Frankrijk uiteraard meteen in
een kilometerslange file. Ons laatste hoogtepunt van de dag komt pas in Sluis, waar we
in de avondzon op een terras een verantwoorde fritesmaaltijd nuttigen. Onze
expeditiekok heeft op de laatste reisdag uiteraard altijd vrij. Moe maar voldaan zijn we
allen weer veilig thuisgekomen met een unieke astronomische ervaring rijker. (zie ook
de foto’s op de achterzijde van dit blad)
14

Navigeren met behulp van hemellichamen
Door Jan Hellema
Sterrenwachters bekijken het uitspansel vanuit het oogmerk om nieuwe sterren,
veranderingen of bijzondere verschijnselen te ontdekken. Wat ze veelal niet weten is
dat je met behulp van sterren en andere hemellichamen je plaats op aarde kunt
bepalen, terwijl dat toch de manier is waarop zeevarenden eeuwenlang hun weg over
de wereldzeeën hebben gevonden.
In een serie van drie artikelen kijken we naar het principe van plaatsbepaling op zee
m.b.v. hemellichamen en de praktijk daarvan in heden, verleden en toekomst. De
scheiding tussen heden en toekomst is gelegd bij de invoering van wereldwijd
toepasbare elektronische plaatsbepalingsystemen. In dit eerste artikel kijken we naar
principe van plaatsbepaling m.b.v. sterren en de momentane praktijk daarvan.
Principe van plaatsbepaling op zee m.b.v. hemellichamen
Navigeren is de kunst van het plannen en volgen van een route om iemand daarmee
langs de kortste weg van de huidige positie naar de bestemming te brengen. Daarvoor
moeten de coördinaten van de huidige positie en de bestemming bekend zijn en er moet
een kaart zijn waar die coördinaten op staan. In een grijs verleden werden er door
particulieren al kaarten gemaakt. Uit concurrentieoverwegingen had iedere
kaartenmaker zijn eigen
methode van een
coördinatensysteem.
Toen overheden zich
bezig gingen houden
met de kaartproductie
gaf dat veel problemen
bij het gebruik van
elkaars gegevens. Daarom
zijn er al lang
geleden internationale
afspraken gemaakt over
het gebruik van geografische
coördinaten. Bij
Illustratie 1
geografische coördinaten spreken we van N + Z-breedte ten opzichte van de evenaar en
van O + W-lengte t.o.v. de meridiaan van Greenwich. Internationaal is er dus eenheid in
coördinaten.
15

Nationaal worden in heel veel landen eigen coördinaat systemen gebruikt. In Duitsland
is dat bv. Gauss-Kruger. Het systeem in België is gebaseerd op de Lambert-projectie. In
Nederland gebruiken we RD-coördinaten. Van alle objecten in Nederland wordt de
plaats gemeten t.o.v. een vast punt in Amersfoort. Hulpmiddel daarbij is een netwerk
van punten waarvan de plaats t.o.v. Amersfoort bekend is. Voorbeelden hiervan zijn de
Lange Jan in Middelburg en de tv-toren in Goes. Als we bv. de plaats van een gebouw
willen weten, huren we het Kadaster in. Die meten de hoeken met een aantal bekende
punten. Hiermee kan de positie van dat gebouw worden berekend.
Omdat het centrale vaste punt in Amersfoort niet alleen in RD coördinaten bekend is,
maar ook in geografische coördinaten, kan de plaats van ieder object in Nederland ook
in geografische coördinaten worden berekend. Op het land is het dus niet zo moeilijk
om de coördinaten van een locatie te weten te komen en als je met je bootje op de
Schelde vaart, kan je a.d.h.v. bekende punten, je positie op de kaart terug vinden.
Een ander verhaal is het als je op open zee bent. Daar zijn geen gebouwen die je kunt
gebruiken om je plaats te bepalen. Het Kadaster inhuren gaat evenmin. Dus moet je een
andere methode gebruiken. Die andere methode is het gebruik van hemellichamen. En
daarmee hebben we een ander probleem. Op het land maken we namelijk gebruik van
vaste punten om de coördinaten van een ander punt te bepalen. Dat kan omdat die
punten een vaste plek hebben t.o.v. elkaar. Gaan we echter hemellichamen gebruiken
voor de plaatsbepaling, dan
hebben we te maken met
objecten die t.o.v. elkaar
bewegen. In feite moet dus het
verband bekend zijn tussen de
bewegingen van de aarde en
de stand van hemellichamen.
Om het verband te kunnen
bepalen, moet wel de plaats
van dat hemellichaam aan de
hemel bekend zijn.
Kijkend naar de sterrenhemel,
lijkt het alsof alle sterren aan
de hemelbol geplakt zitten met
de waarnemer in het
Illustratie 2
middelpunt van die bol. Alles draait om die waarnemer heen. Voor zeevaartkundige
toepassingen wordt de hemelbol of sfeer gebruikt om de plaats van een ster te bepalen.
16

Zoals op aarde de evenaar en meridiaan van Greenwich als referentie voor het
coördinatensysteem fungeren, is er op de sfeer eveneens een referentie in de vorm van
het horizontale vlak N-Z van een vloeistof in rust en de richting van het schietlood T-V
als vertikale vlak. (zie illustratie 2, vorige bladzijde)
Met de grootcirkel over de op de sfeer geprojecteerde ster is de positie van de ster
middels hoogte en azimuth bepaald. Hoogte en azimuth zijn echter plaats- en
tijdafhankelijke coördinaten en daarom niet bruikbaar voor positiebepaling.
Bij langer waarnemen blijken de sterren vaste banen langs de sfeer te beschrijven. De
sfeer draait dus om een schijnbare vaste as die de hemelas heet. Die as heeft een noord-
en zuidpool. De noordpool van de hemelas bevindt zich bij de Poolster. Een vlak door
de hemelas heet het declinatievlak. Het vlak snijdt de sfeer volgens een grootcirkel die
door de polen gaat en wordt de declinatiecirkel of uurcirkel genoemd. Het vlak door het
middelpunt van de sfeer en loodrecht op de hemelas heet de equator. De hoek die de
richting naar de ster maakt met de equator is de declinatie van de ster. In de tekening
hoek AmS1 of boog AS1. (zie illustratie 3)
Illustratie 3
Met de declinatie is één coördinaat van de ster vastgelegd die voor alle waarnemers op
aarde gelijk is. Met één coördinaat is de plaats echter niet vastgelegd. Daarvoor is een
tweede coördinaat nodig die de stand van de declinatiecirkel vastlegt. Dat gebeurt met
17

de hoek tussen de declinatiecirkel en een vast punt op de equator. Die hoek heet de
rechte klimming (RK). Voor het vaste punt is een punt in Ariës (Latijn voor Ram)
gekozen; het punt waar de declinatie van de zon in maart nul graden is (de lenteequinox).
De RK in de figuur is dus hoek γMA of boog γA. In plaats van in graden
wordt de RK meestal in tijd uitgedrukt. 360 0 = 24u. RK wordt dan ook wel de uurhoek
genoemd.
Met declinatie en uurhoek is de positie van sterren op een bepaald tijdstip vastgelegd.
Die kan gebruikt worden om de eigen positie te bepalen. Deze methode noemt men
astronomische plaatsbepaling. Meerdere gegevens die daarbij nodig zijn, kunnen niet
aan boord van een schip worden gemeten. Dan gaat het vooral om de coördinaten van
hemellichamen. Door jarenlange waarnemingen op sterrenwachten is bekend hoe de
coördinaten van verschillende hemellichamen in de loop van de tijd veranderen. Die
coördinaten zijn verzameld in zeevaartkundige almanakken. (zie illustratie 4) Hiermee
is de positie van sterren bekend en kunnen sterren dus gebruikt worden om de eigen
positie te bepalen.
Illustratie 4
De stappen nog eens op een rijtje:
• Ster op hemelsfeer
• Richting ster m.b.v. hoogte en azimuth (plaats- en tijdsafhankelijk)
• Coördinaten ster m.b.v. declinatie en RK
• Zeevaartkundige almanak met astronomische gegevens van hemellichamen
M.b.v. deze methodiek kan nu een positie worden berekend.
Praktijk voor plaatsbepaling van sterren (sterren schieten).
Kort na zonsondergang worden sterren zichtbaar en is de horizon nog scherp te zien.
Op dat moment wordt de hoogte van een aantal sterren gemeten. Met de datum en tijd
zijn dan ook almanakgegevens bekend. Daarnaast wordt m.b.v. de gevaren tijd, richting
18

en snelheid de gegiste positie berekend. Vervolgens wordt berekend wat de hoogte van
de sterren op de gegiste positie is en in welke richting die sterren staan. Vergelijking van
de gemeten en berekende hoogte van de ster geeft een correctie op de gegiste positie.
Hoe dat werkt toont bijgaande tekening. De berekende hoogte is in deze illustratie
groter dan de gemeten hoogte.
Illustratie 5. Dit is het beeld in het verticale vlak
Illustratie 6. Hetzelfde beeld in het horizontale vlak
Op dezelfde manier worden correcties met behulp van andere sterren geconstrueerd.
De ware positie ligt dus in het snijpunt van de donkere lijnen. Hiervan wordt de
correctie op de gegiste positie bepaald (zie illustratie 7 op de volgende bladzijde) en
wordt de ware positie verkregen. Die positie wordt in de kaart geplot waarmee je kan
zien of je nog op de goede koerslijn zit om je bestemming te bereiken. (zie illustratie 8
op de volgende bladzijde)
19

Illustratie 7
Dit was 50 jaar geleden de
gebruikelijke methodiek op
zeegaande schepen. Essentieel
voor deze methode
waren tijdmeter, sextant en
almanak. Daarnaast was er
nog een hele serie andere
hulpmiddelen voor de navigatie
beschikbaar.
Denk daarbij aan:
-zeekaarten met UTM-
coördinaten*
-stroomatlassen en pilots
-snelheidsmeter
-dieptemeter
-radio
-radar
-regionale elektronische
plaatsbepalingen
In het volgende nummer
(dat begin september 2010
verschijnt) een artikel over
hoe zeevarenden in het
verre verleden hun weg
vonden over de
wereldzeeën.
*UTM-coördinaten: UTM staat
voor Universele Transversale
Mercator projectie. Deze kaarten
worden veel voor militaire
Illustratie 8
doeleinden gebruikt. De reden dat
er nog een systeem is om de aarde
in vakken te verdelen is eigenlijk heel simpel. Als je op een kaart op een nauwkeurige manier de meridianen
en parallellen tekent, dan zullen dat geen rechte lijnen zijn, maar gebogen lijnen. Dat is niet handig om
coördinaten mee op te zoeken. Daarom is de wereld opgedeeld in een heleboel rechthoekige vakken. De
kaartprojectie heet Mercator, waarbij je de hele wereld als een plat vlak ziet. Dat is ook de kaart die gebruikt
is om de wereld in vakken te verdelen. Bron: www.scoutquest.com
20

Schrikkeljaren verschrikkelijk ingewikkeld?
Door Peter Jelier
Het valt met de ingewikkeldheid van schrikkeljaren wel mee als je weet hoe het zit.
De aarde draait in een jaar om de zon. Een heel rondje duurt niet exact 365 dagen
maar 365 dagen, 5 uren, 48 minuten en 45,1814 seconden. Dat heeft tot gevolg dat men
na vier jaar bijna een dag achterloopt (23 uur en 15 minuten).
Zonder een correctie
zouden op den
duur de seizoenen
ten opzichte van de
bestaande kalender
verschuiven.
De oplossing hiervoor
is om iedere
vier jaar een schrikkeljaar
toe te passen
in jaren die
deelbaar zijn door
vier. Een schrikkeljaar
krijgt een extra
dag op 29 februari.
Julius Caesar Sosigenes
Eerst even terug in de tijd; de eerste kalenders waren maankalenders, gebaseerd op de
schijngestalten van de maan. Echter de fasen van de maan zijn niet gebonden aan de
omlooptijd van de aarde rond de zon en aan de seizoenen. De maankalender telde 12
maanden van 29 en 30 dagen, gemiddeld 29,5 dagen: precies de duur van een
maancyclus. Een jaar duurde dus 12 x 29,5 = 354 dagen, een groot verschil met een
zonnejaar dat iets meer dan 365 dagen duurt. Men loste de chaos die ontstond op met af
en toe een dertiende maand, maar praktisch was het niet.
Julius Caesar liet de astronoom Sosigenes een nieuwe kalender ontwerpen, de Juliaanse
kalender, wat grote gevolgen had voor het jaar 46 voor Christus. Om het jaar weer gelijk
te laten lopen met de bekende seizoenen moesten er drie extra maanden worden
toegevoegd, een jaar dus van 445 dagen. De kalender was nu losgekoppeld van de maan
en de maanden hadden 30 en 31 dagen. Juli, genoemd naar Caesar, moest natuurlijk een
lange maand zijn en zijn opvolger Keizer Augustus wilde niet achterblijven, dus heeft
augustus ook 31 dagen. Dit alles ging ten koste van februari.
21

Ook het schrikkeljaar is door Caesar ingevoerd; ieder jaar deelbaar door vier krijgt een
dag extra op 29 februari. Dit is omdat 5 uur, 48 minuten en 45,1814 seconden minder is
dan 6 uur (1/4 dag) echter een overcorrectie die oploopt tot één dag per 128 jaar. Tegen
de 16 e eeuw was dit al opgelopen tot een verschil van 10 dagen en dus van invloed op
de paasdatum.
Daarom besliste paus Gregorius over een nieuwe
kalenderhervorming (de Gregoriaanse kalender, zie
kader). Eerst moesten de tien dagen worden
weggewerkt; dat gebeurde in het jaar 1582 door na
4 oktober gelijk door te gaan naar 15 oktober. Om
dat in de toekomst te voorkomen werden alleen
eeuwjaren die deelbaar zijn door 400 als
schrikkeljaar behouden; 1700, 1800, 1900 dus niet
en 2000 wel. Het verschil bedraagt nu slechts 26,079
seconden per jaar.
Paus Gregorius
Dat betekent, dat er na 3313 jaar nogmaals een
correctie van één dag nodig zou zijn. Ooit is
voorgesteld om dit te corrigeren door jaren deelbaar door 4000 geen schrikkeljaar te
maken, maar de lengte van het zonnejaar is geen constante. Dat wordt weer veroorzaakt
De Gregoriaanse kalender
De Middelburger Paulus van Middelburg (ca. 1455
– 1534) rekende als wiskundige in opdracht van
paus Gregorius aan de nieuwe kalender. Paulus
studeerde in Leuven en moest toen weinig meer van
Zeeland hebben. Hij vertrok naar Rome en daar
kreeg hij de opdracht om een nieuwe kalender te
ontwerpen. Het doel: een min of meer vaste
Paasdatum vaststellen.
Eerst en vooral werden dus (zie artikel) die tien
dagen weggewerkt: donderdag 4 oktober 1582 werd
gevolgd door vrijdag 15 oktober 1582. Aangezien dit
door de Paus werd uitgevaardigd, volgden niet alle
Europese staten dit voorbeeld. Groot-Brittannië en
kolonies volgden pas in september 1752, waarbij
reeds een correctie van 11 dagen nodig was (2
september gevolgd door 14 september). Rusland
volgde hiermee pas in 1917 na de Oktoberrevolutie
(die echter volgens onze kalender een
Novemberrevolutie was: de orthodoxe kalender liep
toen reeds 12 dagen achter).
door de precessie van de aardas en niet
te vergeten: de omwentelingssnelheid
van de aarde neemt ook af, waarvoor
echter af en toe een schrikkelseconde
wordt toegevoegd. Wanneer dit
gecorrigeerd zal worden, is nog niet
bekend.
Voor stervelingen die geboren zijn na
1900 en overlijden voor 2100 zal er
echter elke 4 jaar een schrikkeljaar zijn.
Dat is een hele geruststelling.
Bronnen:
http://nl.wikipedia.org/wiki/schrikkeljaar
http://www.mira.be/nl/artikels/sterrenkunde/
sterrenkunde
22

De Hemelklok
Door: Kees van Tuil
Onze zon komt met de regelmaat van een klok elke dag in het oosten op en gaat in
het westen onder. Dat is sinds onheugelijke tijden steeds hetzelfde. M.b.v. een
eenvoudige stok in de grond kunnen we aan de schaduw zien hoe laat het ongeveer
is. De mens past dit principe al millennia lang toe om greep te krijgen op het begrip
tijd. Misschien was de inventieve oermens zelf wel de eerste zonnewijzer door met
de rug naar de zon te gaan staan en de eigen schaduw te bestuderen.
De eigenlijke zonnewijzer (in het Grieks Gnomon genoemd) vinden we al terug bij het
volk Soemeriërs en in Egypte, nu zo ongeveer 6000 jaar geleden. De zonnewijzer is heel
lang, tot in de vroege middeleeuwen, het enige tijdaanwijzend instrument geweest,
want pas in de 14de eeuw was de mens
technisch in staat een lopende klok te
maken; in eerste instantie als torenklok
tot nut van alle dorpelingen. De energie
werd geleverd door de zwaartekracht
d.m.v. een koord met een gewicht. Nog
weer later in de 17de eeuw (ongeveer
1660) heeft Christiaan Huygens de
slingerklok uitgevonden met een verloop
van slechts één seconde per drie uur.
Echter deze pendule uurwerken waren
niet te gebruiken aan boord van een
schip. De zeeman moest het stellen met
een zandloper totdat de Engelsman John
Harrison (1750) een handzaam uurwerk
maakte dat de naam chronometer
verdient, want het verloop was één
seconde in drie dagen.
Slingerklok van Christiaan Huygens
De Soemeriërs en Babyloniërs woonden ongeveer in het huidige Irak en Jordanië. Zij
hebben ons behalve de zonnewijzer, ook een dagindeling nagelaten die in wezen
geboren is uit het door de Soemeriërs gebruikte zestigtallig stelsel; dus zestig als basis-
eenheid. Zo kwam het dat m.b.v. de zonnewijzer de voormiddag in zes gelijke delen
werd verdeeld en evenzo de namiddag in zes gelijke delen. Het aantal delen daglicht
was dan ook twaalf. Dan is de volgende gedachte om de nacht die (in dat gebied)
ongeveer even lang is ook twaalf delen toe te kennen. Zo is het gekomen dat wij nu nog
de dag indelen in 24 uren, een uur indelen in 60 minuten en een minuut in 60 seconden.
23

Er zijn echter nog meer overblijfselen van de Soemeriërs in ons rekensysteem, nl. een
rechtehoek is 90 graden en een cirkel is nog steeds 360 graden. Ons huidige getallen
stelsel is het decimale stelsel, overigens ook afkomstig uit de Arabische wereld. Als wij
nu de dag- indeling zouden moeten maken met dit tientallig stelsel dan zouden bv. de
uren 100 minuten hebben en de minuten 100 seconden, en een rechte hoek 100 graden
en een cirkel 400 graden, maar we zullen het maar laten zoals het is, want het werkt zo
al eeuwen prima.
Vandaag de dag heeft de moderne mens geen behoefte meer aan de zonnewijzer. Wij
leven nu in een tijd van digitale kwartsuurwerken en atoomklokken en de dag wordt tot
in miljoenste delen van een seconde ingedeeld, maar de zon is en blijft het baken aan de
hemel dat de basis is van onze tijdrekening. Echter de baan van de aarde om de zon is
een beetje ellipsvormig en de zon staat in een van de brandpunten. Gevolg is dat de
aarde in het perihelium een beetje sneller loopt dan in het aphelium. Dat betekent dus
dat de ware zonnedagen niet precies even lang zijn. Een ware zonnedag is het
tijdsverloop tussen twee opeenvolgende benedenmeridiaans doorgangen van de ware
zon. Hetzelfde geldt voor de middelbare zonnedag. De ware zon loopt niet eenparig
langs de ecliptica. Om nu toch een klok te hebben die wel elke dag even lang aangeeft,
heeft men een fictieve zon bedacht die eenparig langs de hemelequator loopt en dat is
dan de middelbare zon die beurtelings een beetje voor of achter loopt t.o.v. de ware zon.
24

Men onderscheidt dus de P.W.T. (Plaatselijke ware tijd) en de P.M.T. (Plaatselijke
middelbare tijd). Als de ware zon ‘s middags zijn grootste hoogte bereikt (in de
bovenmeridiaan) dan is de P.W.T. = 12:00:00 uur, maar de P.M.T. kan daarvan
verschillen en dat verschil noemt men de tijdsvereffening. (tv = PMT – PWT). De
tijdsvereffening ontstaat door de variabele snelheid van de aarde in zijn baan rond de
zon en door de helling van de aardas met het ecliptica vlak.
De PMT geldt alleen maar voor een bepaalde geografische meridiaan . Zo had voor 1909
elke stad van betekenis een eigen tijd nl. de tijd behorende ongeveer bij de meridiaan
over die stad. In oostelijk Nederland was het later dan in het westen, totdat de
spoorwegen zich gingen uitbreiden en een dienstregeling nodig bleek. Zo werd besloten
in 1909 de Amsterdamse Tijd landelijk in te voeren. Deze Amsterdamse Tijd was de
PMT van Amsterdam nl. van de meridiaan precies over de Westertoren (4 graden 53,2
minuten oost). Deze tijd was GMT + 0h 19m 32 sec. Later werd dit vereenvoudigd tot
GMT + 0h 20min. Tijdens de Duitse bezetting werd de Midden-Europese tijd ingevoerd.
Door toename van de internationale contacten op allerlei gebieden ontstond de behoefte
aan een universele wereldtijd (UT) en men koos hiervoor PMT op de
nulgradenmeridiaan van Greenwich.
25

Echter bleek een correctie nodig te zijn voor:
1. Kleine bewegingen van de aardas (poolbewegingen)
2. Variatie in rotatietijd van de aarde.
Na deze verbeteringen noemt men de universele tijd UT1. Dit is eigenlijk GMT die in
de Nautical Almanac gebruikt wordt en waarin de nodige gegevens staan van diverse
hemellichten. Met behulp hiervan berekend men de astronomische positie op zee.
De introductie van de atoomklok luidde een geheel nieuwe periode in van de
tijdmeting. Deze atoomklokken hebben een zodanige nauwkeurigheid dat ze er elke
300.000 jaar slechts één seconde naast zitten. Het beginpunt van de internationale
atoomtijd (IAT) is vastgesteld op 1 jan. 1958 te 0000 uur IAT, en is gelijk aan 1 jan. 1958
te 0000 uur UT1. Echter sinds 1 jan. 1958 is er verschil ontstaan tussen IAT en UT1.
In bovenstaand grafiekje is duidelijk te zien dat (IAT – UTC) elk jaar een beetje
groter wordt terwijl |UTC – UT1| < 0.7 sec.
Men heeft toen ingevoerd de Coordinated Universal Time (UTC) gebaseerd op (IAT).
UTC moet UT1 benaderen en wel zodanig dat het verschil bijvoorkeur altijd kleiner
blijft dan 0.7 sec. Nu is UTC zo gedefinieerd dat het verschil tussen IAT en UTC op 1
jan. 1972 precies 10 seconden bedroeg. Om het verschil |UT1 - UTC| niet groter te
maken dan 0,7 sec. moet UTC regelmatig met 1 seconde worden gecorrigeerd bij
voorkeur op 1 juli en/of op 1 januari. Algemeen is nu gebruikelijk dat GMT UTC
genoemd wordt.
26

(Advertenties)
Zeeuws Vlegelbrood, het lekkerste
brood op aarde
www.zeeuwsevlegel.nl
27

Resultaten van de astro-expeditie naar Engeland
De maan en vliegtuig, door Jan Koeman M16, Adelaarnevel, door Rijk-Jan Koppejan
De Melkweg in beeld. Foto: Jan Koeman M8, Lagune-nevel, door Rijk-Jan Koppejan
Halo rond de zon, door Jan Koeman M64, “Dark eye nebula”, door Rijk-Jan Koppejan
28