aan het werk de ZIN - Schittering Filosofie

ZIN
de
aan het werk
over
bezieling in
leven en werken
Marlou van Paridon

INHOUD VAN DEZE PREVIEW
INLEIDING - wat geeft je leven zin?
DEEL 1 - waar komt zin vandaan?
INTERVIEWS
- Eibert Draisma, uitvinder, designer en artiest
- Ewoud Goudswaard, directeur ASN Bank
- Manon, caissière bij Albert Heijn
- Barbara Baarsma, bijzonder hoogleraar economie en
directeur SEO
DEEL 1 SAMENGEVAT
- waar komt zin vandaan?
DEEL 2 SAMENGEVAT
- vier niveaus van zin in leven en werken
DEEL 3 SAMENGEVAT
- waar te beginnen met zin in werken?
DEEL 4 SAMENGEVAT
- levenskunst, over het behoud van zin
DEEL 5 SAMENGEVAT
- het organisatieperspectief van zin
EPILOOG
de ZIN
aan het werk
over
bezieling in
leven en werken

INLEIDING
Wat geeft je leven zin? Geliefden, kinderen, God, kunst, helden,
wetenschap, goeroes, werk?
Dit boek is een filosofische zoektocht naar zingeving in leven en
werken. Ik ben op zoek gegaan naar bronnen van zingeving bij
westerse filosofen als Plato, Aristoteles en Nietzsche en bij oosterse
wijzen als Krishnamurti (Indiase mystiek), Hanh (Vietnamees
boeddhisme, mindfulness) en Suzuki (zenboeddhisme). Tevens is
het een relaas van hoe ik zelf als mens en als filosoof zin geef aan
leven en werken. Daarnaast heb ik mensen uit uiteenlopende branches
en met verschillende posities geïnterviewd over hun zingeving
in werken. In de gesprekken werd ik keer op keer verrast door de
vele en subtiele nuances in ieders persoonlijke zingeving, terwijl er
tegelijkertijd een gedeelde onderstroom lijkt te bestaan.
Zingeving heeft voor velen niet langer een vanzelfsprekende link
met de eeuwigheid. Veel mensen zoeken en vinden de zin van hun
bestaan in het dagelijks leven. Maar of iemand nu de meeste waarde
hecht aan de eeuwigheid of aan het aardse, zingeving lijkt iedereen
aan het hart te gaan. Zingeving is misschien wel het meest universele
verlangen van mensen.
In dit boek is ieder mens zijn eigen bron van zingeving, maar niet
zonder interactie met de wereld en met anderen. Ik geloof niet dat
zingeving een louter individuele bezigheid is. Zin geef je aan jezelf,
aan elkaar en met elkaar. Werk heb ik centraal gesteld in zingeving
omdat werk de plek is waar we nog met elkaar geconfronteerd
worden. Bovendien neemt werken, al dan niet betaald, een groot
deel van je leven in beslag. Ik vraag me daarom af of je persoonlijke
zingeving kunt meenemen als je met anderen gaat werken.
Helaas wringt het nogal eens tussen werk en zingeving. Werk kan
een bron zijn van zingeving, maar zet vaak ook zingeving onder
druk. ‘Wie werkt is een slaaf van het systeem,’ zei Aristoteles in de
derde eeuw voor Christus. ‘Alleen de vrije, niet-werkende burger
15
INHOUD

16 INLEIDING
– hij die leeft van zijn bezit – kan betekenis geven aan wie hij is.’ Ook
een twintigste-eeuwse filosofe als Hannah Arendt meent dat menselijke
zingeving gesmoord wordt in het systeem. ‘Wanneer we bezig
zijn een resultaat na te streven, kunnen we geen betekenis geven aan
wie we zijn’, zegt Arendt.
Daar hebben zij een punt. Als werknemer zul je je zingeving geregeld
ondergeschikt moeten maken aan die van je werkgever. Toch
wil ik in dit boek laten zien dat er ook binnen samenwerkingsverbanden
plaats is voor persoonlijke en gedeelde bezieling. En dat zingeving
zelfs een voorwaarde is om te excelleren als persoon en als
organisatie. In tijden van economische neergang, wanneer de mogelijkheden
tot materiële motivatie van werknemers minder worden,
is de noodzaak tot intrinsieke zin in werken des te dringender.
In werken doet zich in relatie tot zingeving nog een andere wezenlijke
vraag voor waarin Plato’s wereldbeeld tegenover dat van
Aristoteles komt te staan, te weten: moet je om zin te geven aan je
bestaan jezelf overstijgen, of jezelf voltooien, met andere woorden
‘worden wat je bent’?
Steve Jobs, ex-topman van Apple, zei in 2008:
‘The only way to do great work is to love what you do.’
Nadat hij ontslagen was bij het bedrijf dat hij zelf had opgericht, zei hij:
‘I was rejected, but I was still in love.’
Doe waar je van houdt en blijf daarbij. Dat klinkt simpel, maar is
het niet. In de dagelijkse praktijk wordt de mogelijkheid hiertoe van
binnenuit en van buitenaf uitgehold. Ik wil naar beide kanten kijken,
namelijk naar zingeving van binnenuit en naar zingeving in interactie
met anderen.
Zingeving van binnenuit:
1 Zin in het dagelijks leven,
over persoonlijke bronnen van bezieling.
2 Vier niveaus van zin in leven en werken.
Hoe vertalen ieders bronnen van bezieling zich naar betekenisvol
werken?
3 Waar te beginnen met zin in werken?
Hoe vind je je eigen bronnen van bezieling?
INHOUD

INLEIDING
Zingeving in interactie met anderen:
4 Levenskunst, over behoud van zin in leven en werken.
Hoe houd je vast aan je eigen zin ondanks weerstanden in je dagelijks
leven en werken?
5 Het organisatieperspectief van zin, een model.
Over het samengaan van persoonlijke en collectieve zin.
Deel 5 is bestemd voor werkgevers en leidinggevenden. En voor
iedereen die samenwerking en collectieve zingeving aan het hart
gaat.
Ik heb zeventien mensen uit uiteenlopende branches en met verschillende
posities geïnterviewd over hun zingeving in leven en
werken. Ik heb hen allemaal dezelfde vragen gesteld over hun bronnen
van zingeving. De interviews zijn terug te lezen in dit boek. Na
elk deel heb ik een aantal van deze interviews opgenomen.
Door te werken aan dit boek ben ik zin gaan zien als een manier om
tanende motivatie nieuw vuur in te blazen en om intrinsieke voldoening
in leven en werken te vinden. Wie persoonlijke zingeving
zoekt, maakt bovendien gebruik van het gigantische persoonlijk
potentieel dat in zijn of haar onbewuste sluimert. Zin geven is een
mogelijk antwoord op allerlei problemen van onze tijd zoals fragmentatie
van het bestaan, groei om de groei, opportunisme en verlies
van waarden. Zin zorgt voor kwaliteit van leven en werken; voor
intrinsieke motivatie en bezieling.
Werkelijke zin dooft niet, het is de waakvlam onder mensen en
organisaties.
Ik wens iedereen toe dat hij zijn eigen zin serieus kan nemen.
17
INHOUD

20 DEEL 1
‘Wat achter ons ligt en voor ons ligt zijn kleine
zaken, vergeleken met wat in ons ligt.’
Ralph Waldo Emerson, Verenigde Staten, 19 de eeuw
ZIN IS EEN SENSATIE
Als ik denk aan zin geven vraag ik me af: wat geeft betekenis aan
mijn leven? Ik doe mijn ogen dicht en zoek in mijn herinnering. Wat
betekenis heeft, dat kan ik voelen. Ik blijf hangen aan een moment
achterop de fiets bij mijn moeder op de Maasboulevard in Rotterdam.
We gaan naar het openluchttheater. Het waait, maar achter haar rug
ben ik veilig en warm.
Ik realiseer me dat momenten van betekenis gepaard gaan met een
gevoel van helemaal in mijn lichaam aanwezig zijn: doordat een
warmte mij doorstroomt, mijn hart sneller gaat kloppen, doordat
iets me raakt in mijn buik of hart. Als ik op die manier nadenk over
zingeving, vind ik in mijn leven allerlei gebeurtenissen die betekenis
voor me hebben gehad: het eureka van een ontdekking, een verrassende
ontmoeting, het treffende van een kunstwerk, een opmerking
van een leraar, de verwarring van een raadsel, de ontroering door
de natuur, het woordeloze begrip tussen mij en iemand anders. Het
waren momenten van kernachtig weten die een fysieke explosie van
geluk teweeg brachten.
Waren die momenten dan zo bijzonder, of is het de manier waarop ik
die momenten beleefde die ze bijzonder maakten? Wij zijn geneigd
het eerste te denken. Daarom zijn we ons hele leven bezig een aantal
van die momenten te creëren in de vorm van bruiloften, jubilea,
INHOUD

ZIN IN HET DAGELIJKS LEVEN 21
promoties, vakanties en andere hoogtepunten. Als het tweede waar
zou zijn, dan zou bijna elk moment een moment van betekenis
kunnen zijn.
Zin is een fysieke Zin kan ik fysiek registreren, ook als het om tra-
explosie van geluk ditionele bronnen van zingeving gaat zoals religie,
familie en cultuur. Ik kom dagelijks in mijn
lichaam, juist wanneer ik er niet bij nadenk,
sporen tegen van deze vertrouwde systemen. Soms ontdek ik een neiging
tot calvinisme, dan ineens een stukje hokjesgeest of een behoefte
aan versmelten met het universum. Mijn familie, mijn cultuur en mijn
vriendenkring dragen veel bij aan mijn zingeving, maar zijn daar niet
de enige bron van.
Alle religies en levensfilosofieën zijn even prachtig als bederfelijk;
even waar als aanvechtbaar. Ze hebben alleen eeuwigheidswaarde
als ik ze levend kan houden, door ze elke dag opnieuw te wegen in
mijn eigen ziel. Alleen als ze telkens opnieuw zwaar genoeg bevonden
worden overleven ze. Het ijkpunt van de betekenis van mijn leven ben
ik zelf en jij bent het van dat van jou. Met elkaar geven we betekenis
aan de wereld.
Naarmate ik ouder word, krijgen de dingen en mensen om me heen
meer betekenis, omdat ze hele werelden vertegenwoordigen waarvan
ik deel uitmaak of heb gemaakt. Ik voel iets bij die werelden. Ik heb
daar gehuild en gelachen. Ik ben daar soms opnieuw geboren en van
schaamte honderden keren gestorven. Ik heb me daar verstopt en in
vervoering laten brengen. Ik heb daar geleefd. Daarom vind ik het
niet erg om ouder te worden. Want ik ben niet gestopt met groeien.
Mijn leven groeit dagelijks in betekenis.
Dat dingen zin voor me hebben heeft niets met bewuste keuzes te
maken. Het gaat om alles en iedereen die ooit mijn aandacht heeft
getrokken. Hoe meer aandacht ik ergens aan besteed, hoe meer zin
het voor me krijgt.
Ik geloof dat zin geven volgt uit aandacht. Als ik werkelijk aandacht
wil geven, moet ik mijn verwondering, mijn zintuigen en mijn gevoelens
openzetten en alles optimaal registreren. Mijn denkhoofd hobbelt
daar achteraan en helpt met het vertalen van wat mij raakt in
woorden en gedachten. Dat aandachtig waarnemen iets te maken
heeft met betekenis begreep ik voor het eerst toen ik de acteur Porgy
INHOUD

22 DEEL 1
Franssen een paar jaar geleden iets hoorde zeggen tijdens een masterclass.
Hij had net aan het publiek verteld dat toneelspelen eeuwige
herhaling is. Het lijkt het echte leven wel, dacht ik. Daarop vroeg ik
hem vanuit het publiek: ‘Als toneelspelen alsmaar herhaling is, waar
komt dan toch steeds de vonk vandaan?’ Dit was zijn antwoord, dat
ik driftig neerpende:
‘Het gaat niet om wat ik speel. De tekst is niets. Dat zijn maar een
paar zinnen. Het gaat om wat erachter zit bij mijzelf op dat moment.
Ik sta open. Ik ben me helemaal bewust van de ruimte om me heen.
Ik registreer de details van de omgeving en van mijn tegenspeler. Wat
heeft die aan, hoe reageert die, hé, wat zie ik daar? Dat is het moment
van de waarheid. Daardoor laat je je tekst en wat je doet naar binnen
komen. Daardoor laat je het afketsen op je ziel, op je bodem. Dat is
wat de ander wil zien. Ik laat iets van mijn ziel zien door open te gaan
voor mijn omgeving.’
Op zoek naar de zin van leven en werken zoek ik geen waarheid
maar betekenis. Alles heeft een subjectieve en relatieve betekenis en
krijgt pas objectieve geldigheid op het moment dat meerdere mensen
dezelfde betekenis delen. En dan nog alleen maar voor dat moment.
ZIN IS BEZIELING
Is dat alles? Hebben dingen betekenis omdat ik er iets bij voel en
beleef, al dan niet samen met anderen? Ik wil meer. Ik wil dat mijn
leven ergens over gaat. Ik wil het verschil maken in het licht van de
eeuwigheid.
Het idee van ‘de mens die het verschil maakt’ heeft veel filosofen
geïnspireerd, te beginnen bij de eerste grote westerse filosoof Plato
(vierde eeuw voor Christus). Plato wilde de mens verbeteren. Hij
introduceerde het fenomeen ziel als menselijk instrument waarmee
wij kunnen streven naar ‘het eeuwige schone, de ideale vorm’ buiten
deze wereld en zo onszelf verbeteren. De ziel was een heel concreet
gegeven voor Plato. Hij lokaliseerde de ziel in ons lichaam, verdeeld
over buik, hart en hoofd. De ziel verlangt naar het eeuwige schone en
zet ons daarom aan tot goedheid en balans in het leven, aldus Plato.
Plato was de man van de betovering. Hij spiegelde mensen voor dat er
INHOUD

ZIN IN HET DAGELIJKS LEVEN 23
iets beters is waar naar zij op weg zijn en verwees zo het aardse leven
naar de tweede plaats. Hij meende zelfs dat alles dat wij op aarde zijn
en doen slechts schijn is. Alles wat bezield is treft in zichzelf volgens
hem een zwakke afspiegeling aan van het eeuwige schone, ‘de idee’,
die de enige ware werkelijkheid vertegenwoordigt.
Hoezeer Plato ook afstand tot de aardse werkelijkheid nam, hij was
tegelijkertijd praktijkgericht, een opvoeder. Voor hem was de ziel iets
dat richting geeft aan het aardse leven. De drie zielsdelen verschaffen
ons verlangens en daarmee drijfveren voor het leven: het begerend
zielsdeel in de buik is de bron van zinnelijk verlangen, het strevende
zielsdeel in het hart is de bron van vuur, liefde en passie en het kennende
zielsdeel in het hoofd is de bron van wijsheid. Plato legde een
rangorde aan tussen de verlangens en de zielsdelen. De verlangens
van de buik zijn inferieur aan de verlangens van het hart en alleen het
kennende zielsdeel, de ratio is in staat het eeuwige schone te benaderen
(maar nooit om die helemaal te kennen).
Maar helemaal definitief sprak Plato zich nooit uit. Gedurende zijn
leven bleef hij zijn eigen inzichten onderzoeken. In Politeia 1 legde
hij een hele praktische relatie tussen de zielsdelen en iemands rol in
de samenleving. Was je het meest geïnspireerd door het begerende
zielsdeel, dan was je een boer of een handwerksman. Als het vurige
streven van het hart je inspireerde, dan behoorde je tot de middenklasse
en als je geïnspireerd was door het kennende zielsdeel, dan was
je bestuurder of filosoof.
Het hoogste verlangen was zoals eerder gezegd het overkoepelende
verlangen naar verbinding met het eeuwige schone. Als de drie
zielsdelen op orde waren en in harmonie met elkaar, dan kon gevolg
worden gegeven aan dit hoogste verlangen en was de mens in balans.
Voor de maatschappij gold hetzelfde: als de drie invloeden van het
begerende, het strevende en het kennende op orde waren en met
elkaar in harmonie, dan was er balans en rechtvaardigheid in de
samenleving.
De Amerikaanse Filosofe Martha Nussbaum verwijt Plato in De
Breekbaarheid van het Goede 2 dat hij zich op een rationeel eiland
terugtrekt uit de aardse realiteit van gevoelens, kwetsbaarheid en
toeval.
In Wat Liefde Weet 3 toont Nussbaum aan dat Plato niet consequent
was in zijn diskwalificatie van het niet-intellectuele. In dit boek haalt
INHOUD

24 DEEL 1
zij een opmerkelijke passage uit de Phaedrus van Plato aan: Socrates,
de spreekbuis van Plato, zegt hier:
‘De niet-intellectuele elementen zijn onmisbare bronnen van motiverende
energie. Wij hebben de niet-intellectuele elementen nodig om te
komen waar het intellect ons wil brengen.’
‘De niet-intellectuele elementen vervullen hier dus een belangrijke
rol bij het streven naar inzicht,’ aldus Nussbaum. Ik wil maar zeggen:
ook Plato bleef het niet-intellectuele onderzoeken.
Stel we besluiten het zonder de betovering van iets hogers te stellen
dat we na kunnen streven. Zouden we dan nog bezield kunnen
worden? Plato’s leerling Aristoteles had daar een antwoord op. Net
als Plato streefde Aristoteles naar balans in het leven, maar voor hem
hield dat iets anders in. In zijn wereldbeeld is er niet iets hogers buiten
de aardse wereld waaraan verantwoording moet worden afgelegd.
Volgens Aristoteles is alles, ook het hogere en de schijn, onderdeel
van dezelfde natuur die constant in beweging is, de ‘ousia’. Ik zou
de ousia willen vergelijken met ‘het veld’ uit de kwantumfysica: één
ononderbroken veld van ragfijne deeltjes waaruit alles en iedereen is
samengesteld en waartussen een constante uitwisseling plaatsvindt.
Alles in de ousia van Aristoteles bestaat uit actualiteit (hoe het nu
is) en potentie (hoe het kan worden). Bezield zijn betekent volgens
Aristoteles dat iets of iemand een specifieke potentie heeft en tevens
de instrumenten in zich draagt om die potentie te actualiseren en tot
voltooiing te brengen 4 . In elk bezield proces is het
doel van het proces dus al in de kiem aanwezig.
Hij noemt dat de doeloorzaak. Zo is in het zaad
van een eikenboom reeds potentieel alles aanwezig
waartoe de eikenboom zal uitgroeien. En zo is
in de mens vanaf de geboorte de ‘potentiële mens’
aanwezig die hij in zijn leven kan worden als hij
zichzelf voltooit. Je zou die potentie kunnen vertalen
met ‘aanleg’. Iemand heeft aanleg om musicus te worden, voetballer,
wetenschapper of timmerman. Dit wordt het teleologisch standpunt
genoemd.
Plato geeft ons
betovering,
Aristoteles
benoemt wat er is.
Aristoteles’ wereldbeeld is wat minder betoverend dan dat van Plato.
Het idee dat de mens onderdeel is van een ‘blind’ natuurlijk proces
waarin de uitkomst al is meegebakken is voor velen niet inspirerend.
INHOUD

ZIN IN HET DAGELIJKS LEVEN 25
Voor mensen die opgegroeid zijn met het christendom is het moeilijk
te accepteren dat de mens zich niet kan verheffen tot iets dat ‘meer’ is.
De ideeën van Plato en Aristoteles ten aanzien van menselijke bezieling
zouden op de volgende manier verwoord kunnen worden:
Plato: Zin geven is jezelf overstijgen
Aristoteles: Zin geven is jezelf voltooien; is worden wat je bent
In eerste instantie lijkt het alsof in Aristoteles’ wereldbeeld de drijfveer
om je best te doen ontbreekt. Wat motiveert je nog als je toch al
gaat worden wat je bent? Maar is dat zo? Word je automatisch wat je
bent of moet je daar iets voor doen, of wellicht iets voor laten? Jezelf
overstijgen lijkt een grotere uitdaging in zich te hebben, maar misschien
is de impliciete uitdaging in ‘worden wat
je bent’ wel net zo groot of groter.
Als voorbeeld zouden we kunnen kijken naar
topsporters. Ik moet denken aan de Olympische
finale turnen in Londen in 2012 waar de Friese
Epke Zonderland goud won. Zonderland won op
een nog nooit vertoonde manier. Ik vraag me af
wat Epke Zonderland bezield heeft om te komen
Is het ooit iemand
gelukt om te
worden wat hij of
zij is? Nietzsche
dacht van niet.
waar hij is: was het de wens om zichzelf te overstijgen of de wens om
zijn potentie te voltooien?
Overstijgen is relatief. Het suggereert een norm die je kunt overtreffen.
Jezelf voltooien zoals Aristoteles zei is absoluut en suggereert
het bestaan van een eindpunt, maar wát die voltooiing is blijft een
mysterie. Wie zal zeggen wat jouw potentie is? Dat weet je pas als het
eruit komt. Er is geen universele meetlat voor. Alleen jijzelf weet of
je eruit gehaald hebt wat erin zit. Ik denk bij Epke Zonderland aan
voltooiing, maar Zonderland is zelf de enige die dat kan zeggen, of
misschien zelfs hij niet.
Stel we gaan ervan uit dat ieder een heel eigen potentie heeft. Hoe ga
je die leren kennen? Die kun je niet bedenken. Je moet in beweging
komen en het leven zelf zal het je vertellen. Aristoteles meende dat het
voltooien van je potentie een levenslang proces is waarbij diepgaande
fysieke waarneming en denken elkaar afwisselen.
Als we het hebben over waarnemen denk ik dat zowel Plato als
Aristoteles iets hebben laten liggen. Bij Plato’s zoektocht naar waarheid
werd, zoals Nussbaum al constateerde, het gevoelsmatige en
INHOUD

‘Wat de moderne mens in de weg zit is
onverschilligheid jegens zichzelf’
Erich Fromm, Duitsland, 20ste eeuw.

ZIN IN HET DAGELIJKS LEVEN 27
het toeval in het menselijk bestaan genegeerd. Plato en Aristoteles
gebruikten beiden de rede om de irrationele kant van het bestaan in
invloed te beperken. Ik denk dat we daarmee een deel van wat wij
zijn en dus ook van onze potentie mislopen. Ik denk
dat niet alleen het hoogste goede, maar ook de diepste
oergrond een menselijke inspiratiebron is. Ik verlang
zowel naar onaantastbare zuiverheid als naar de dionysische
vormeloosheid van de oerbron. Als de duistere
kant van de werkelijkheid niet wordt meegenomen in
de waarneming, dan wordt een deel van het menselijke
veroordeeld en kan er geen balans zijn.
Is zin geven
jezelf
overstijgen,
of jezelf
voltooien?
Om je potentie te kennen moet je diepgaand volledig waarnemen en
geen verlangen bij voorbaat uitsluiten. Hoe doe je dat en wat zou er
gebeuren als we dat doen? Ik zou het willen onderzoeken en hiervoor
gebruik ik zowel Plato’s als Aristoteles’ beeld van de ziel.
Plato suggereerde fysieke aanwezigheid van verlangens in ons
lichaam. Ondanks al zijn voorbehoud over het temperen van driften,
schetste Plato een fysiek beeld van de ziel door de ziel te lokaliseren in
buik, hart en hoofd. Wat als we kijken naar deze zielsdelen als inspiratiebron
voor het aardse leven? Of die verlangens nu geïnspireerd zijn
door iets búiten de wereld of niet wil ik in het midden laten, maar dat
die verlangens bestaan is evident, want ik kan ze voelen. Ik voel het
zinnelijk verlangen in mijn buik en het vurige streven in mijn hart.
Mijn hoofd en mijn hart verlangen naar wijsheid. Als het erom gaat
in beweging te komen en te gaan leven dan zijn het Plato’s zielsdelen
die mij hiertoe aanzetten. Van Aristoteles heb ik geleerd dat er een
potentie in mij aanwezig is waar ik nog maar zeer ten dele weet van
heb. Wat moet ik doen om mijn voltooiing niet te missen in dit leven?
Of moet ik misschien van alles laten?
Goede waarneming gaat me veel vertellen. Ik denk dat ik niet alleen
zo veel mogelijk in de buitenwereld moet waarnemen, maar ook alle
verlangens die in mij zitten in detail moet registreren om te weten
wat ik ben.
INHOUD

40 EIBERT DRAISMA | 45 JAAR
Eibert Draisma | 45 jaar
zelfstandig werkend designer | uitvinder | artiest
Waar denkt u aan bij zingeving?
‘De essentie van zingeving is dat waar je blij van wordt. Dat zijn automatisch
de dingen waarvan je het gevoel hebt dat het iets van jezelf is.
Als je iets uit passie doet dan wordt het automatisch goed.’
Wat is passie?
‘Passie is voor mij dat je ook door hele kleine dingen geïnspireerd
kunt raken. Je ziet overal mogelijkheden en daar ga je iets mee doen.
Maar passie wordt ook te veel opgewaardeerd. Dat noem ik het x-factor
effect. Door al dat popsterrengedoe denkt iedereen dat je “het
ware” moet vinden. Terwijl het er juist om gaat dat je gewoon goed
bent zoals je bent.
Ik geef sinds 1992 les aan de Design Academie in Eindhoven aan
mensen vanaf 18 jaar. Per klas heb ik maar een paar mensen met
passie. Ik ben er voorzichtig mee geworden te denken dat iedereen
passie heeft. Misschien is het een kwestie van opvoeding. Dat
je geleerd hebt van kleinere dingen te genieten en dat je daardoor
zelfverzekerder bent. Je hebt houvast want je vindt van alles leuk. Je
denkt : ‘ik kan het zo leuk maken als ik zelf wil.’
Als je opgegroeid bent met kaders dan is het lastig om je vrijheid te
pakken. Sommige mensen vinden het heel bedreigend. Want als je je
vrijheid pakt en je bent ongelukkig, dan is dat je eigen schuld.’
Verdwijnt passie als je kaders ziet?
‘Nee, mensen met passie die zien misschien wel kaders, maar die laten
zich niet tegenhouden. Heel veel mensen beperken zichzelf doordat
ze denken: “ik weet er niets van”. En de omgeving zegt dat ook: “wat
weet jij er nou van?” Maar daar hoef je je niets van aan te trekken. ‘
Kunt u voorbeelden van uw eigen zingeving geven?
‘Ik vind het heel leuk om soms tegen beter weten in ergens heel veel
tijd in te steken. Ik heb bijvoorbeeld een half jaar lang elke avond
aan een schaal gewerkt uit allerlei bouten, moertjes, sleutels, bestek.
Dat doe ik op gevoel. Je moet puzzelen; steeds een stukje erbij. Het
is heel rustgevend.
INHOUD

ZELFSTANDIG WERKEND DESIGNER | UITVINDER | ARTIEST
Dat had ik nodig als meditatief project naast een baan waarin ik heel
ongelukkig was. En ik merk dat als ik dit soort dingen doe, dat andere
dingen dan beter gaan. Die schaal verkoop ik niet, want dat beetje
geld staat niet in verhouding tot alle liefde en tijd die daarin zijn
gaan zitten. Maar ik ben nu een tweede schaal aan het maken en dat
lukt denk ik in twee dagen. Hij wordt nog beter dan de eerste. Die ga
ik verzilveren en verkopen. Zo komt er betaald werk voort uit mijn
vrije werk.’
Waarom was u ongelukkig in een vaste baan?
‘Ik was in dienst gegaan bij een design bureau waar ik al 10 jaar voor
freelancte. Ze vroegen me als creatief directeur en ik kreeg een dik
salaris en een auto van de zaak. Maar al snel merkte ik dat ik in dienst
geen nee kan zeggen tegen opdrachten die ik onzinnig vind. En dat
bedrijf deed zulke onzindingen voor geld dat het werk me echt tegen
ging staan. Ik moest bijvoorbeeld een elektrisch apparaat maken met
een magneetje erin om je gezicht te masseren zodat rimpels wegblijven.
Dat werd dan verkocht via Tel Sell. Ik werd er heel ongelukkig
van en heb na een half jaar opgezegd.’
Kon u geen kwaliteit leveren?
‘Jawel, dat deed ik ook, maar zo’n apparaat is gewoon onzin. Dat
helpt helemaal niet tegen rimpels. En ik ben ook een idealist. Ik wil
een betere wereld.
Ik heb een tijdje met mijn vriendin Ine in Oeganda gewerkt in een
ontwikkelingsproject, om mensen te leren kunst uit koehoorns te
maken die op de Europese markt zouden verkopen. Maar het was
teleurstellend. Nadat we daar zijn vertrokken is er helemaal niets
meer gebeurd met die koehoorns.
Westerse mensen groeien op met het perspectief dat je iets kunt doen
om je situatie te verbeteren. Dat hebben ze daar niet. Als ontwikkelingswerker
ben je degene die de kar trekt, maar zodra je weg bent
denken ze ‘laat maar, te veel moeite’. Dat was wel frustrerend. Ik heb
er een jaar ingestoken. Ik kreeg alleen een ticket en verblijfkosten. En
toch is het fijn om iets goeds voor de wereld te doen.’
Zijn er dingen die uw zingeving in de weg staan?
‘Mijn beperking is bijvoorbeeld dat ik me overal verantwoordelijk
voor voel.
Een tijd terug praatte ik met een vriendin die een soort coach is. Die
41
INHOUD

42 EIBERT DRAISMA | 45 JAAR
was bezig zich te verdiepen in de theorie van Byron Katie. Dat lijkt
op boeddhisme.
Van haar heb ik geleerd dat je een gedachte los kunt laten. Die komt
uit je hersenen en daar hoef je niets mee. Dat was voor mij een eye
openener. Ik zit me ergens druk over te maken maar ik weet om te
beginnen helemaal niet of dat voor anderen ook zo is. En als dat zo
is, wat dan nog?’
Kun je als kunstenaar beter zingeven omdat je scheppend bezig bent?
‘De wereld gaat aan scheppingsdrang ten onder. Mensen zeggen tegen
mij dat mijn bedrijf moet groeien. Waarom? We maken al te veel rotzooi.
Er moet minder geschept worden.
Stel dat ik een bedrijf met werknemers had en het liep goed, dan zou
ik ook niet willen groeien. Dan zou ik zeggen: “We hebben allemaal
te eten. Zo groot als we nu zijn is precies groot genoeg.” Je hoeft niet
te scheppen. Mijn hele omgeving zegt: “zou je geen kinderen willen?”
Ik vind kinderen erg leuk. En ik ben echt wel jaloers op vrienden met
kinderen. Tegelijkertijd denk ik. Het is niet zo dat ik nu ongelukkig
ben omdat ik geen kinderen heb.’
Is scheppen hetzelfde als groeien in omvang?
‘Dat hangt natuurlijk van je definitie van scheppen af. De meeste
mensen denken bij scheppen aan dingen die je kunt beetpakken.
Maar scheppen kan inderdaad in hele kleine dingen zitten. Dat kan
ook zijn dat je achter de bar staat. Dan schep je gezelligheid.’
Ik kom in mijn boek tot vier niveaus van zingeving, het fysieke, het
gevoelsmatige, het mentale en het verbindende. Herkent u één of
meerdere niveaus van zingeving voor uzelf?
‘Ik geloof dat die terreinen sterk met elkaar verweven zijn en dat alle
niveaus van belang zijn. Het is net als met eten. Als je gezond wilt
leven moet je gevarieerd eten. Als je als mens in balans wilt zijn moet
je aandacht aan alle niveaus geven.’
Het fysieke
‘Ik vind het leuk om iets te maken met mijn handen. Dat gaat net als
‘ik heb zin in een ijsje’. Waarom? Dat weet ik niet. Dan kijk ik rond
in mijn atelier en valt me iets op. Meestal ligt er nog wel iets waarvan
ik denk: ‘daar wil ik iets mee’.
Het is ook fijn om iets te doen waar je heel goed in bent. Ik heb
INHOUD

ZELFSTANDIG WERKEND DESIGNER | UITVINDER | ARTIEST
bijvoorbeeld door de jaren heen steeds beter leren hard solderen.
Dat doe je met zilver.
Het is fijn om iets mooi en sterk te maken; daar word ik blij van.
En beweging is belangrijk voor me. Als ik ongelukkig ben bijvoorbeeld,
dan moet ik gaan hardlopen of spinnen. Ik merk dat als ik
weinig beweeg dat het niet goed gaat met mijn psyche. Zo is alles
aan elkaar gekoppeld. Als iets niet goed gaat en je neemt tijd om te
mediteren dan gaat het fysiek ook beter en andersom. Het is allemaal
belangrijk.’
Het gevoelsmatige
‘Ik ben empathisch. Het is leuk om me te verplaatsen in hoe mensen
functioneren. Daarom vind ik het leuk om leraar te zijn. Het is erfelijk
bepaald dat ik me van alles ga afvragen. Waar komt iets vandaan
dat mensen doen?
Ik verplaats me ook in mijn kunstwerk. Dat is wel een probleem voor
de kunstenaar. Als iemand je werk niet mooi vindt, voelt het als kritiek
op jou.
Tijdens mijn opleiding had ik daar last van. Als een docent zei: ‘ik zie
Eibert er niet in’, dan sneed dat door mijn hart. Nu ik ouder ben is
de waardering voor mijn werk minder belangrijk. Als ik nu echt iets
goeds maak dan weet ik. Er zijn altijd mensen die het mooi vinden.
Dat ik het zelf fijn vind om te doen is de bottom line. ‘
Het mentale
‘Ik heb een speelse geest. Ik vind het vaak heel leuk om als ik iets
zie te denken: ‘goh, wat zou ik daar nog meer mee kunnen doen?’
Ik vind het leuk om bestaande technieken op een onconventionele
manier te gebruiken.
Toen ik jong was heeft mijn vader me laten zien dat het leuk is om te
zien hoe dingen in elkaar zitten. Met als gevolg dat ik als kind ieder
cadeautje dat ik kreeg helemaal uit elkaar haalde. Maar, o wee, als
ik het niet meer in elkaar kreeg. Dat heeft ook te maken met mijn
empathisch vermogen: Ik kijk naar alles alsof het leeft.’
43
INHOUD

44 EWOUD GOUDSWAARD | 53 JAAR
Ewoud Goudswaard | 53 jaar | algemeen directeur
ASN Bank
De ASN Bank is opgericht in 1960 door vakbondsleden die een
manier zochten om te voorkomen dat hun geld terecht kwam bij
verkeerde doelen. In de 50 jaar dat de bank bestaat is dat altijd het uitgangspunt
gebleven. Tegenwoordig wordt het geld dat de ASN bank
in beheer krijgt alleen in duurzame doelen uitgezet. De uitgangspunten
van het duurzaamheidbeleid zijn gebaseerd op drie pijlers:
• Mensenrechten,
• Biodiversiteit,
• Klimaat.
Waar denkt u aan bij zingeving?
‘Zingeving betekent voor mij dat het ertoe moet doen wat ik doe.
Dat ik iets bijdraag. Dat het nuttig is. Een voorbeeld hiervan is dat ik
laatst tijdens een congres in Londen in een panel zat. Daar was een
zaal vol mensen die de hele tijd excuses zaten te verzinnen waarom
ze geen verstandigere dingen met hun geld konden doen. Dan doet
het mij genoegen dat ik kan laten zien dat we inmiddels tien miljard
euro onder beheer hebben. En dat we 550.000 klanten hebben die
gedreven worden door idealen.’
Heeft dat raakvlakken met uw zingeving in het dagelijks leven?
‘Jazeker. Ik streef altijd zoveel mogelijk het samengaan van waarde
en nut na. Als iets waarde voor mezelf heeft, dan zit daar ook mijn
zingeving in. Maar nut speelt voor mij een onmisbare rol. Ik kijk ook
naar het resultaat van een actie. Zonder nut heeft het minder waarde.
Het verbinden van die twee gaat eigenlijk automatisch.’
Als een actie geen nut heeft, kan deze dan toch waarde hebben?
‘De waarde ervan is dan dat ik ervan geleerd heb. Je leert van je
fouten. We maken veel fouten dus we leren veel.’
Wat maakt dat u op deze positie bij de ASN Bank bent gekomen?
‘Ik heb meer dan 17 jaar bij de ING gewerkt. Na 4 maanden sabbatical
heb ik besloten niet in diezelfde baan terug te keren. Tijdens de reis
met ons gezin destijds, heb ik veel en lang gepraat met mijn vrouw
over wat ik nu werkelijk belangrijk vind, over de balans tussen privé
en zakelijk, over de waarden die je vindt in je werk. Ik ben tot de
INHOUD

ALGEMEEN DIRECTEUR ASN BANK
conclusie gekomen dat ik maatschappelijke meerwaarde zocht en ben
op zoek gegaan. Dat heeft me naar de ASN Bank gebracht. En ik heb
tijdens de sollicitatieprocedure een 36-urige werkweek afgedwongen,
ten behoeve van de balans tussen werk en privé. ‘
Dat is 10 jaar geleden. De bank had destijds 150.000 klanten en
groeide niet hard genoeg. Na enig onderzoek durfde ik wel te zeggen
dat ik de omvang van de bank in 5 jaar kon verdubbelen, door tegelijkertijd
trouw te blijven aan de ideële uitgangspunten van de bank.
Inmiddels is de ASN Bank verreweg de grootste duurzame bank in
Nederland.’
Is de zingeving van uw bank van invloed op het aannamebeleid van
werknemers?
‘Mensen moeten goed in hun vak zijn, maar ook aangesproken
worden door duurzame thema’s. Werknemers vinden niet per se allemaal
hetzelfde. De één vindt het ene thema belangrijker en de ander
het andere. Voor alle posities, van laag tot hoog, wordt als onderdeel
van sollicitatieprocedures een slotgesprek gevoerd met iemand van
de directie. We willen waarborgen dat iedereen die hier werkt onze
missie ook kan uitdragen. Als hier iemand komt solliciteren en het
belangrijk vindt om met een Porsche met lederen bekleding voor te
komen rijden, dan wordt die niet aangenomen.’
De filosoof Nietzsche heeft idealisten vergeleken met nihilisten, omdat
idealisten alles in hun leven ondergeschikt maken aan één ideaal. Hoe
verhoudt zich dat tot uw opvatting van het duurzaamheidideaal?
‘Ik ben heel blij dat mensen idealen hebben. Dat is een groot goed.
Zonder idealen is het leven leeg. Maar je moet natuurlijk toestaan
dat je idealen veranderen in de loop der tijd. Je krijgt steeds andere
inzichten omdat de wereld verandert en omdat je als persoon verandert.
De ASN Bank maakt ook steeds ontwikkeling door in het
formuleren van duurzame criteria. We laten ze onderzoeken door
technici, door specialisten en gaan in dialoog met onze klanten. Wij
willen ons met onze idealen niet buiten de werkelijkheid plaatsen.
We blijven ze steeds toetsen aan de veranderende wereld. Lange tijd
werd de ASN Bank in de bancaire sector met scepsis aangekeken.
Andere bankiers zagen niet hoe je idealen kon verenigen met de eisen
die klanten aan de bank stellen. Men vond dat je je als grote bank
niet kon permitteren om anders tegen beleggingsdoelen aan te kijken
dan alleen vanuit het oogpunt van winstgevendheid. Ik vind dat een
45
INHOUD

46 EWOUD GOUDSWAARD | 53 JAAR
rare redenering. Als jouw persoonlijke drijfveer is dat je niks met
kinderarbeid te maken wilt hebben, hoe kun je dan geld stoppen in
bedrijven die met kinderarbeid werken? ‘
Hoe denkt u zelf dat het mogelijk is dat bankiers geld stoppen in
projecten waar kinderarbeid mee gefinancierd wordt?
‘Hoe dat kan? Daar zit een zeker opportunisme in. En gebrek aan
kracht. Misschien dat deze bankiers niet durven op te staan voor
hun eigen idealen. Of dat ze onvoldoende de vrijheid hebben om zich
daarover uit te spreken.’
Zijn de mensen die bij de ASN Bank werken moediger, omdat ze zich
uitspreken?
‘Of ze moedig zijn weet ik niet. Wij hebben ook de structuur gecreeerd
waarin ze zich uit mogen spreken. Ze krijgen de vrijheid om
dat te doen. En niet iedereen spreekt zich in dezelfde mate uit. Er
werken op de verschillende afdelingen verschillende typen mensen.
De mensen van de marketingafdeling zijn over het algemeen mondiger
dan de mensen van de administratie. Onze medewerkers hebben
een omgeving gezocht waar ze zich prettig bij voelen. Een omgeving
waar ze trots op kunnen zijn.’
Ik kom in mijn boek tot vier niveaus van zingeving, het fysieke, het
gevoelsmatige, het mentale en het verbindende. Herkent u één of
meerdere niveaus van zingeving voor uzelf?
‘Ik zit niet zo in elkaar dat ik daar bewust mee bezig ben, maar ik
herken die soorten zingeving wel. Ik kom dagelijks met al die niveaus
in aanraking. Het leuke van mijn leven is dat ik tussen die soorten
zingeving kan schakelen. Op het moment dat je niet meer aandacht
kan geven aan al die soorten zingeving, dan ben je niet meer in staat
je sterk te maken, omdat je dan contact met jezelf verliest.’
Kunt u op één of meerdere niveaus van zingeving nader ingaan?
Gevoelsniveau
‘Wij zijn hier heel erg gericht op contact met elkaar als collega’s en
met stakeholders. We hebben een open cultuur en blijven dat voeden:
via werknemersbijeenkomsten en via frequente besprekingen met
mensen van verschillende disciplines. Telkens als er een probleem
rijst dan roepen we mensen van de betrokken disciplines bij elkaar
INHOUD

ALGEMEEN DIRECTEUR ASN BANK 47
om de juiste beslissing te kunnen nemen. Iedereen reageert vanuit
zijn eigen expertise en zo krijgen we een rijk perspectief op een probleem.
Hierbij worden mensen van alle niveaus betrokken; van een
directielid tot een postkamermedewerker.
Naar klanten toe proberen we hetzelfde te doen. We geven klanten
geregeld de gelegenheid zich uit te spreken over ons beleid en onze
medewerkers spreken zich daar ook over uit naar klanten toe. Wij
brengen over aan klanten wat de resultaten van onderzoeken door
onze experts zijn. Zoals bijvoorbeeld over genetische modificatie. We
zoeken ook contact met klanten via marktonderzoek en via ons call
centre, maar ook door bijeenkomsten als de Dag van het Ethisch
Beleggen te organiseren en op internet discussies te openen over de
keuzes die we maken. We onderhouden dan contact via twitter en
andere sociale media met de klanten. We leggen klanten uit hoe we
tot bepaalde keuzes komen. Dan krijg je dat klanten soms zeggen: ‘Ik
ben het niet eens met uw oordeel, maar toch vertrouw ik dat mijn
geld bij jullie in goede handen is. De manier waarop jullie nadenken
over wat je doet maakt dat ik bij jullie blijf.’
Verbindingsniveau
‘Ik vind het waardevol dat ik in staat ben me in het leven te verbinden
met mensen; met mijn vrouw, met mijn zoon, met collega’s. Het is
een kunst om continue verbindingen te leggen. Dat maakt het leven
waardevol. Verbindingen leggen gaat niet vanzelf. Je moet je open
stellen, er zelf in investeren, jezelf inspannen om te luisteren. Als je
alleen maar zendt en niet luistert; of als je niets geeft, dan krijg je ook
weinig terug. Dat geldt in mijn werk maar ook in de relatie met mijn
zoon. Als ik daar geen energie in stop, zal ik daar op de lange termijn
spijt van hebben en wellicht het contact met mijn kind kwijtraken. Ik
laat wel een deel van mezelf thuis. In privésituaties is de verbinding
-met echt goede vrienden bijvoorbeeld – langer en ook dieper dan
op het werk. Uiteindelijk ben je in een organisatie een voorbijganger.
Het is wel goed om je dat te realiseren.’
INHOUD

48 MANON | 40 JAAR
Manon 1 , 40 jaar, caissière bij Albert Heijn
Manon is sinds haar 14 de met enkele tussenpozen caissière in de
supermarkt. Geen klant komt ongemerkt langs haar kassa bij de
Albert Heijn. Binnen één minuut heb je een gesprek dat ergens over
gaat.
Waarom doet u het werk dat u doet?
‘Wat ik mooi vind is niet alleen het praatje bij de kassa. Het is de
magie in de winkel. Mijn leukste plek was de Albert Heyn op de
Nieuwmarkt. Dat was een klein winkeltje. Daar kwamen allerlei soorten
mensen, acteurs, hells angels, zwervers. Alles viel op zijn plaats.
Iedereen, klanten en personeel, was daar bereid om te luisteren of
gezelligheid te brengen.
En ik heb er veel geleerd. Hoe je geduld moet hebben. Hoe je met
zwervers om moet gaan. Je kunt veel opbouwen met mensen wanneer
je interesse toont. Ik vind een mens belangrijk. Maar er was een
incident en toen ben ik weggegaan. Vrouwen zijn vaak jaloers op mij
omdat ik gelukkig ben.’
Hoe komt het dat u zo gelukkig bent?
‘Nou, mag ik gelukkig zijn. Ik heb mijn ouders verloren toen ik 9 was.
En mijn pleegouders zorgden niet goed voor me. Die zeiden dat ik
dik was: “je bent niks waard”, “jij kan toch nooit geld verdienen”. Het
duurde een hele tijd voordat ik van dat onwaardige gevoel af was. Als
mensen dan zeiden: “je bent een topper”, dan geloofde ik dat niet.
Maar nu wel. Ik heb altijd een lichtje in mezelf gehad. Ik ben een
engel. Mijn innerlijk is puur. Mijn liefde is oprecht.’
Kunt u persoonlijke zingeving in het werk vinden?
‘Ik wil wel werken. Ik wil niet elke dag vrijheid. Je leert meer door
routine. Ik vind onder de mensen zijn belangrijker dan vakantie.
Maar je moet je werk zelf leuk maken. Als je het alleen als werk ziet
dan overleef je het niet. Niet gewoon ‘ik verdien mijn geld’, maar ook
léven als je aan het werk bent. Leven is dagelijks opstaan en blij zijn
met wat je hebt. Alles eruit halen wat je maar kan. Ik sta om 5 uur
op en ga om 6 uur de deur uit. Dan zit ik in de bus met een muziekje
in mijn oren. Ik zit dan mee te swingen. Muziek is ‘all or nothing’ en
1 Manon geeft er de voorkeur aan dat haar achternaam niet vermeld wordt
INHOUD

CAISSIÈRE BIJ ALBERT HEIJN
daar houd ik van. En als ik dan binnenkom in de winkel dan groet
ik iedereen. Ook zo even uit de verte zwaaien naar de bakker. Dan
toon je respect op een natuurlijke manier. Al is er maar eentje die je
ziet staan. Dan is je dag al goed.’
Kunt u concrete voorbeelden geven van zingeving in werk?
‘Dat ik me kan uitspreken. Wij hebben bijvoorbeeld last van scholieren
die onbeschoft doen tegen het kassapersoneel. Er wordt van mij
gevraagd dat normaal te vinden, maar dat doe ik niet. Want ik weet
hoe het hoort. Ook jongeren weten best hoe ze zich moeten gedragen.
Elk mens weet vanaf het moment dat hij verstand heeft wat goed is
en wat niet. Jongeren die de verkeerde toon tegen mij aanslaan, daar
zeg ik wat van, maar met respect. En dan weten ze precies waar het
over gaat.
Ze schelden me uit en af en toe word ik bedreigd, maar er gebeurt
nooit wat. Want ik doe alles met respect voor de persoon en dat
voelen ze.
Bouwvakkers kunnen er ook wat van. Laatst was er één die me pestte
en ik zei: “Moet je vrouwen pesten?”. “Vrouwen?”, zei hij, “ik zie geen
vrouw, alleen een varken”. Toen heb ik hem uitgescholden, met respect.
En nu zegt hij netjes gedag.’
Wat doet u het liefst in het werk?
‘Een beetje lol maken met collega’s. Ik zie graag pretlichtjes in andermans
ogen. En dan een beetje plagen. Door de saamhorigheid met
collega’s wordt het een leuke baan. We doen ook dingen voor elkaar.
Als jij altijd op je kont blijft zitten en denkt “ik krijg mijn geld toch
wel”, dan zullen mensen je ook nooit helpen. En als je met elkaar
onenigheid hebt, dan voelt de klant dat ook.
Ik heb ook een goede relatie met de chef. Wij hebben allebei iets met
formule 1 en daar praten we dan over. Maar de laatste tijd heeft hij
het helaas te druk om een praatje te maken.’
Is luisteren naar persoonlijke zingeving egoïstisch?
‘Als je egoïstisch bent dan leef je alleen voor jezelf. Als je met zingeving
bezig bent dan werk je aan jezelf om een beter iemand te
worden. Hoe weet je wat beter is? Dat weet je gewoon. Maar negatieve
mensen weten dat niet. Daar staat de intuïtie uitgeschakeld. Een
normaal mens weet wel het verschil tussen goed of slecht. Dat gaat
erover of je jezelf in de spiegel kunt aankijken.’
49
INHOUD

50 MANON | 40 JAAR
Ik kom in mijn boek tot vier niveaus van zingeving, het fysieke, het
gevoelsmatige, het mentale en het verbindende. Herkent u één of
meerdere niveaus van zingeving voor uzelf?
Het fysieke
‘Ik vind het wel heel belangrijk hoe de winkel eruit ziet. Alles moet op
zijn plek liggen. Ik kan niet tegen grote veranderingen. Ik had moeite
met de verbouwing van deze winkel. Ik heb er zelfs nachtmerries van
gehad. Nieuwe systemen, andere sfeer. Dat duurde wel even voor ik
daar aan gewend was.’
Het mentale
‘Ik heb 7 jaar bij Albert Heijn moeten vechten voor mijn plek; om
ook kassa’s te mogen tellen, bestellen en een beetje leiding te geven. Ik
ben nu verkoper B en daar horen al die taken bij. Ik wil blijven leren.’
Het gevoelsmatige
‘Ik gebruik altijd mijn intuïtie.’
Het verbindende
‘Ik heb met veel klanten een bijzondere band. Er zijn mensen die
komen elke dag speciaal bij mij langs om vrolijk te worden. Je moet
elk mens als een soort diamantje zien. Ik vind dat ik de mensen meer
verschuldigd ben dan alleen maar een groetje. Als je er meer instopt
krijg je er ook meer uit. Ik help geen doemdenkers en zwartkijkers.
Maar de gewone mens die mij normaal behandelt, die krijgt van mij
‘à la carte’.
Trouwens, als jij geen hart had, had ik dit interview niet gedaan.’
INHOUD

78 Prof. Dr. BarBara BaarSma | 42 Jaar
Prof. dr. Barbara Baarsma | 42 jaar
Bijzonder hoogleraar marktwerking- en mededingings-
economie en algemeen directeur van SEo Economisch
onderzoek
Naast haar werk als algemeen directeur van SEO is Barbara Baarsma
Bijzonder hoogleraar Marktwerking- en mededingingseconomie,
Faculteit Economie en Bedrijfskunde, UvA, Amsterdam. Ook is zij
SER-kroonlid, Voorzitter van de Commissie Macrobeheersinstrument
in de medisch specialistische zorg (VWS), Lid van de Raad van
Commissarissen Loyalis NV, Lid van de Raad van Toezicht St. Elisabeth
ziekenhuis, Tilburg, Lid van de Raad van Commissarissen Stichtingen
Espria en Woonzorg Nederland, Lid van de Raad van Toezicht BNN,
Lid audit committee FNV Bondgenoten, Lid van de Raad van Advies
van Peak Invest (onderwijs) en Lid van de Raad van Toezicht van de
Stichting G500 (politieke jongerenbeweging). Zij is vaak als expert te
beluisteren op radio en tv en publiceert regelmatig over economische
politiek, marktwerking en mededinging.
Waar denkt u aan bij zingeving?
‘Ik heb niets met zingeving dus ik ben heel benieuwd waar dit over
zal gaan. Ik doe niet aan yoga en ik moet niets hebben van al die zelfhulpboeken.
Ik ben bang dat ik mijn aanpak dan ga rationaliseren en
dan verlies ik mijn intuïtie.’
Waarom doet u het werk dat u doet?
‘Wat ik graag doe is de economie gebruiken om politieke en bedrijfsmatige
besluitvorming te verbeteren. Wat dit werk mij brengt is dat
verschillende kanten van mezelf worden aangesproken. Ik heb mijn
analytisch vermogen nodig, maar ook het commerciële en maatschappelijke
komt erbij kijken. Bij SEO proberen wij oplossingen te
bedenken voor economische problemen waar de maatschappij als
geheel beter van wordt. Wij moeten zorgen dat wat we bedenken ook
landt in de maatschappij.
INHOUD

BIJZonDEr HooGLEraar marktwErkInG- En mEDEDInGInGSEConomIE
aLGEmEEn DIrECtEur SEo
Bij de keuze van mijn banen gaat het me er niet om wat de buitenwereld
ervan zegt, maar om hoe het werk overeenkomt met de
karaktereigenschappen die ik zelf heb en verder wil ontwikkelen. Ik
vind de diversiteit in mijn werk geweldig; directeurschap, onderzoek,
gastcolleges en commissariaten. Leuk dat me elke dag iets anders
gaat overkomen. En ik blijf leren. Mijn gereedschapskist wordt steeds
voller en mooier.’
Welke eigenschap maakt dat u bent waar u bent?
‘In alles wat ik doe heb ik die analytische manier van denken nodig
die in de economie zit. Die moet ik gebruiken zodat markten beter
gaan werken en besluitvormingsprocessen beter worden onderbouwd.
Maar dat ik hier zit is omdat ik heel goed weet wat ik wil. Ik weet waar
ik warm voor loop. Die doelgerichtheid heb ik al van kinds af aan.
Daarnaast ben ik me steeds minder gaan aantrekken van wat anderen
vinden. Dat gevoel ervoer ik 12 jaar geleden ineens vrij sterk. Ik was
aan het fietsen en dacht: “wat heerlijk, het kan me niet meer schelen
wat anderen er van denken.” Dat was en is heel prettig.’
U zei zojuist dat u gebruik maakt van intuïtie. Kunt u daar iets meer
over vertellen?
‘Ik ben heel intuïtief. Daar sta ik eigenlijk niet zo bij stil maar ik ervaar
het wel. Het overkomt me. Soms loop ik door de gang en dan voel ik
zo’n stoot omhoog komen uit mijn buik. Daar luister ik dan naar. Je
moet de ruimte nemen om dat toe te staan. Maar ik ben pragmatisch
genoeg om te weten dat dat niet altijd kan.
Bij veel zakelijke beslissingen gebruik ik mijn intuïtie. Maar ik combineer
het altijd met mijn kennis en kunde. Eerst luisteren naar mijn
intuïtie en dan rekenen, analyseren, en afwegen.
Het aannemen van mensen is iets dat ik altijd op intuïtie doe. Dat
gaat ook wel eens fout. Maar als je jezelf niet toestaat om fouten te
maken, dan ga je je intuïtie begraven.’
Wat is er nodig voor mensen in een organisatie om hun eigen zin aan
het werk te kunnen geven?
‘Ik vind rechtstreeks werken voor klanten een hele belangrijke prikkel
in een organisatie. Hoe meer van dat soort automatische prikkels
er zijn, des te minder je met regeltjes hoeft te werken. En hoe meer
vrijheid je mensen kunt geven hoe beter.
79
INHOUD

80 Prof. Dr. BarBara BaarSma | 42 Jaar
Als je mensen wilt die bewust in hun werk staan, dan zul je ze vertrouwen
moeten geven. Ik houd erg van werken in een omgeving waar vertrouwen
is in professionals. Je monitort dan alleen op grote lijnen. Te veel
regelgeving ontneemt vrijheid, vertrouwen en verantwoordelijkheid.
Een branche die zwaar lijdt onder regelgeving is de accountancy. In
accountantsverslagen staat tegenwoordig vooral waar ze niet verantwoordelijk
voor zijn en in een paar regels waar ze wel verantwoordelijk
voor zijn. Een interessant dilemma. Er moet daar nog vertrouwen
terugverdiend worden.’
Zijn organisatiedoelstellingen te combineren met persoonlijke zingeving
van mensen die er werken?
‘In een organisatie worden doelen gesteld. Vaak financiële doelen.
Maar er is verschil of je alleen blind toewerkt naar die doelen of dat
mensen ook andere ambities hebben. Financiën is bij vrijwel alles de
basisvoorwaarde, maar je moet niet alleen die doelstellingen inzetten
om zelfrealisatie te bewerkstelligen.
Iedereen die een bedrijf leidt weet dat winststreven niet het enige doel
is. De winst is een middel om te kunnen investeren; om nog beter
te doen wat je wil doen. De rest moet op andere, inhoudelijke wijze
gerealiseerd worden. Voorbeeld. Wat je de laatste jaren ziet is dat grote
advocaten uit hun grote kantoor stappen en een eigen klein kantoor
beginnen. Dat is kwalitatieve groei. Ze hoeven niet meer die enorme
bonus of status. Ze willen op hun manier met het vak bezig zijn.’
Is luisteren naar persoonlijke zingeving egoïstisch?
Egoïstisch? Je bent een veel prettiger mens als je in je werk aandacht
hebt voor wat je doet en hoe je het doet; als je de tijd neemt voor reflectie;
voor alles wat je gelukkig maakt. Je bent er voor je werkgever alleen
maar waardevoller door en je bent succesvoller als je gelukkig bent.
Ik vind in dit verband de uitspraak van Kennedy in zijn inaugurele
speech in januari 1961 fascinerend. Die zei: ‘ask not what your country
can do for you; ask what you can do for your country’. Zo is het ook
met de organisatie waar je werkt: vraag je niet af ‘wat doet die organisatie
voor mij?’, maar ook ‘wat kan ik voor die organisatie doen?’
Wat zijn mijn eigenschappen die hier op zijn plaats zouden zijn? Als
die wederkerigheid er breed is, dan wordt de maatschappij mooi.’
INHOUD

BIJZonDEr HooGLEraar marktwErkInG- En mEDEDInGInGSEConomIE
aLGEmEEn DIrECtEur SEo
Ik kom in mijn boek tot vier niveaus van zingeving, het fysieke, het
gevoelsmatige, het mentale en het verbindende. Herkent u één of
meerdere niveaus van zingeving voor uzelf?
Het fysieke
‘Zintuiglijkheid is de basis van je bewustzijn. Het is goed om extra
aandacht te geven aan wat je zelf wilt; ook bij onbenullige keuzes. Er
is niets moeizamer dan als je vraagt wat voor drankje mensen willen,
dat ze dan zeggen: “maakt mij niet uit”. Je moet altijd stilstaan bij
wat bij je past. Stel je geeft jezelf de ruimte om van alles bewuster te
genieten; van een aardbeientaartje, van de glimlach van je kind. Dan
denk ik dat je daarna beter weet wat je wilt.’
Het gevoelsmatige
‘Je bent in je werk vaak aan het stressen. Altijd is er wel weer een
deadline. Maar toch vallen er tussendoor ook kwartjes; of eigenlijk
schieten die dan omhoog uit mijn buik. Ik schrik dan op en denk:
“Hé, wat was dat? Ik moet daar iets mee doen”. Je leven wordt veel
beter als je een weg hebt gevonden om daar naar te luisteren. Dat
hoeft geen tijd te kosten. Het zit in het dagelijks leven.’
Het verbindende
‘Normaal gesproken ben ik redelijk allergisch voor alles wat met
spiritualiteit te maken heeft. Ik vind mensen die zichzelf nog niet
gevonden hebben en daar geen moeite voor doen, hoogst vermoeiend.
“Kom maar weer terug als je er uit bent, ‘what makes you tick’’,
denk ik dan.
Ik doe niet aan yoga, maar ik ren wel veel; meestal 15 kilometer. Voor
mij is hard rennen als mediteren. Er gebeurt van alles terwijl ik ren.
Ik ben de deur nog niet uit of er komen gedachten. Na 10 km heb
ik rapporten en artikelen geschreven. De laatste kilometers zijn het
beste. Dan komt de omgeving veel meer binnen, omdat je de rest verwerkt
hebt. Ik ruik en zie ineens veel meer, kleuren, lichtinval. Wat er
dan binnenkomt kan ik weer gebruiken voor inspiratie, creativiteit
en nieuwe ideeën.’
81
INHOUD

DEEL I
SAMENGEVAT
ZIN IN HET DAGELIJKS LEVEN
• Zin geven is elke dag opnieuw betekenis geven aan jezelf en aan de
wereld.
• Alles waar je aandacht naar uitgaat en waar je door geraakt bent, heeft
betekenis.
• Is zin geven jezelf overstijgen, of worden wat je in potentie bent? En
wat is het verschil daartussen? Plato en Aristoteles waren het hier niet
over eens.
• Fysieke en gedetailleerde waarneming, zowel van de omgeving als van je
eigen verlangens, helpen je potentie en je zingeving zich te ontvouwen.
• Eros, de god van het verlangen, is als geen ander in staat mensen te
raken en leidt zo de weg naar bezieling. Zonder Eros houdt het leven
op met verlangen naar zichzelf.
• Je ziel is verlangen. Wij zijn verlangen. Zin geef je met je ziel.
• Volgens Plato huist onze ziel in buik, hart en hoofd. Daar ontspringen
de verlangens die de leidraad voor zingeving vormen.
• Emoties en driften zijn oppervlakkige verlangens.
• Niet de oppervlakkige, maar je diepere eigen verlangens zijn bronnen
van zingeving.
• Aan de basis van alle verlangens ligt het verlangen naar verbinding en
balans.
• Worden wie je bent betekent je diepere verlangens kennen en volgen.
• Veel van onze diepere verlangens liggen verscholen in het onbewuste.
• Via praktijken als mindfulness, meditatie, dansvormen en duursporten
zijn we al langer bezig met aandacht voor het lichamelijke en het
onbewuste.
• Het onbewuste speelt een grote rol in onze creativiteit en denkkracht.
• Wie zijn diepere verlangen volgt vindt zijn zingeving in werken en kan
excelleren.
• Pas als het bewustzijn vaker met rust wordt gelaten, kan er ruimte ontstaan
voor onbewuste, diepere verlangens om zich aan te dienen.
• Essentieel hierbij is dat ruimte maken in je bewustzijn in de interactie
met anderen niet wordt vergeten, maar onderdeel vormt van je dagelijks
leven en werken.
39
INHOUD

VIER NIVEAUS VAN ZINGEVING IN LEVEN EN WERKEN 77
Deel 2
SAMENGEVAT
vIEr nIvEauS van ZIn In LEvEn En wErkEn
• Zin ontstaat in je ziel en in interactie met je omgeving. Bezield werken
betekent intrinsiek gemotiveerd zijn. kwaliteit van werken is dan een
doel op zich.
• Iedereen heeft eigen diepere verlangens die tot een of meer niveaus van
zingeving leiden. In de drie zielsdelen die Plato in buik, hart en hoofd
lokaliseerde, huizen eigen diepere verlangens.
• De zielsdelen buik, hart en hoofd corresponderen met respectievelijk
het begerende, het strevende en het kenniszoekende.
• De ziel als geheel verlangt naar verbinding en balans. Deze verlangens
staan aan de basis van specifieke motivaties in werken. In een overzicht
ziet dat er zo uit:
Zielsdeel Niveau van De motivatie, het
zingeving verlangen naar
buik het fysieke fysiek bezig zijn, zintuiglijkheid,
rituelen
hart en buik het gevoelsmatige vurig streven, intuïtie, gevoelens
en contact
hoofd het mentale wijsheid, leren, ontdekken
balans het verbindende dienstbaarheid aan het grotere
geheel, universele verbinding,
rechtvaardigheid
• Het ene beroep vraagt niet meer zingeving dan het andere. wat zin
oplevert is de match tussen de zingeving van een uniek persoon en zijn
specifieke werk, in een specifieke fase van zijn leven.
• Het verlangen naar verbinding ligt ten grondslag aan alle andere verlangens
van de ziel.
• Het verlangen naar verbinding is wellicht het grootste motiverende
verlangen, maar ook de grootste valkuil, omdat anderen niet altijd aan
een verlangen naar verbinding tegemoet kunnen komen.
• De verantwoordelijkheid voor het vasthouden van zingeving, wat anderen
daar ook mee doen, ligt bij iedereen zelf.
INHOUD

104
DEEl 3
sAMENGEvAT
WAAR TE BEGINNEN MET ZIN IN WERKEN?
• Wie passie vindt, vindt ook moed, want passie en moed liggen naast
elkaar in het hart.
• om te weten wat je bezielt moet je in beweging komen.
• Ga dingen doen, de actie maakt gelukkig.
• Je bewustzijn geeft een beperkte kijk op jezelf en versmalt je pad.
• Je diepere verlangens en potentie sluimeren in je onbewuste.
• Maak ruimte in je bewustzijn, zodat je verlangens zich vanuit je onbewuste
kunnen aandienen.
• Het onbewuste gebruiken gaat via alle praktijken die ervoor zorgen dat
je je bewustzijn tijdelijk met rust laat, zoals meditatie, mindfulness of
zen, maar ook via joggen en dansen, of via aandacht voor kunsten, muziek,
toneel, poëzie, en door gebruikmaking van de vrije kunsten: o.m.
dialoog en retorica.
• ook een persoonlijke crisis kan diepere verlangens uit je onbewuste
naar boven stuwen.
• Als je te snel opklimt in een organisatie en je kennis en ervaring nog
niet hebt belichaamd, dan zul je voor je succes moeten betalen met
een onevenredig grote investering in tijd en energie. Je bewustzijn zit
dan helemaal vol met alle kennis, vaardigheden en taken die je dagelijks
bij moet houden om de klus te klaren. Niets gaat vanzelf en je
loopt overal achteraan.
• Wie op zijn plek zit en werkt vanuit zingeving, doet zijn werk moeiteloos
en heeft tijd en aandacht over voor nieuwe zaken, voor andere
mensen en om zijn of haar zin te blijven voeden.
• Naast meditatie, mindfulness en dergelijke is de dagelijkse interactie
met je omgeving een belangrijke voortdurende prikkeling van je onbewuste,
als je daarvoor openstaat.
• openstaan doe je door standaard reacties en denkbeelden op te schorten
en door alle dagelijkse fysieke en gevoelsmatige indrukken en impulsen,
zowel de negatieve als de positieve, ongecensureerd te laten
binnenkomen en deze impulsen alleen maar ‘aan te kijken’.
• Ieder mens heeft bepaalde triggers, specifieke beelden, muziek, geuren
et cetera, waarmee je je ineens bewust wordt van iets dat leeft in je
onbewuste. Zaak is deze van jezelf te leren kennen.
INHOUD

140
DEEL 4
SAMENGEVAT
LEvEnskunst,
OvER BEHOuD vAn ZIn In LEvEn En WERk
Ken je zelf
jezelf kennen is je diepere verlangens kennen.
Zelfkennis is een levenslang proces in interactie met mensen en met de
wereld om je heen.
Gaan voor je bezieling is niet het heilige vuur vinden dat ergens op je ligt
te wachten. Het is leren voelen waar je naar verlangt en dit in storm en
tegenwind trouw blijven, ook als anderen het afkeuren.
Neem verantwoordelijkheid voor wie je bent
verantwoordelijkheid nemen voor wie je bent betekent je verlangens
volgen. Het betekent dat je niet vergeet wat je zelf belangrijk vindt, ook
al past jouw zingeving helemaal niet in de verwachtingen van je omgeving.
Zoek geen bevestiging
De behoefte om gewaardeerd te worden staat je bezieling in de weg.
Wie naar zijn eigen bezieling handelt, ondervindt geregeld afkeuring van
zijn omgeving. De beste manier om daarmee om te gaan is er niet op te
reageren. Hoe anderen jou zien, is hun perspectief. Laat dat bij de ander.
je behoefte om bevestigd te worden staat vruchtbare samenwerking in de
weg. juist als je geen bevestiging zoekt, kun je afhankelijkheid toelaten
en goed samenwerken.
vraag vaker om hulp.
Zoek geen dank; heb vertrouwen dat je iemand geholpen hebt. Zorg dat
je zélf weet dat je goed werk hebt gedaan.
Zoek steeds de fouten in wat je doet
Wees niet afhankelijk van waardering, maar wel van goede wederzijdse
kritiek.
INHOUD

LEvEnskunst, OvER BEHOuD vAn ZIn In LEvEn En WERkEn
Huldig je voortschrijdend oordeel
Oordeel veel en vaak, maar ga uit van subjectiviteit en tijdelijkheid van je
oordeel. je oordeel is een momentopname waarmee je betekenis geeft en
met behulp waarvan je helder kunt beslissen.
je oordeel komt voort uit denkbeelden enerzijds en gevoelens anderzijds.
Deze kunnen je beletten onbevooroordeeld te luisteren naar andermans
oordeel.
Leer je denkbeelden en gevoelens aankijken alsof het gasten zijn in de
herberg die je bent. Ook dat is mindfulness.
je gevoel betrekken bij oordelen is belangrijk. Bij oordelen louter op basis
van algemeen heersende denkbeelden ben je slechts een doorgeefluik. Dit
is gevaarlijk omdat je dan in staat zou zijn om achter de meest schadelijke
denkbeelden te staan, als je omgeving dat ook doet.
Accepteer elk oordeel dat je over jezelf hebt en probeer het niet te verbloemen.
Alleen dan keur je jezelf niet af en doen anderen dat ook niet.
Doe alleen wat bij je past
Heb de moed om helder te zien wat de juiste plaats voor je is; ook als je
levensfase of omstandigheden veranderen.
Doe niet aan medelijden
Heb als manager van anderen de moed om helder te zien wat de juiste
plaats voor anderen is en dat te zeggen. Ontfermen wordt snel ontkrachten.
Levenskunst vraagt van alle partijen in een situatie om naar zichzelf te
kijken. Benut onze westerse vrijheid om elke dag opnieuw betekenis aan
je leven en werken te geven.
141
INHOUD

HET ORGANISATIEPERSPECTIEF VAN ZINGEVING 171
Deel 5
SAMENGEVAT
hEt organIsatIEpErspEctIEF Van ZIn
• Persoonlijke zin waarborgt behoud van ieders motivatie in werken, ook
als mogelijkheden tot promotie, incentive-schema’s en salarisstijgingen
wegvallen. persoonlijke zin levert organisaties een gigantisch potentieel
op aan creativiteit, betrokkenheid en excellentie.
• Ook organisaties hebben een zin. De persoonlijke zin van ieder der medewerkers
voedt de zin van de organisatie. Zingeving van medewerkers
negeren betekent je ecosysteem als organisatie ondergraven. Voor een
collectieve bezieling is het wenselijk dat ieders bezieling en die van verschillende
onderdelen van een organisatie in elkaars verlengde liggen. Dit
stelt eisen aan het aannamebeleid van de organisatie.
• In nieuwe werkstructuren als netwerkorganisaties en Het Nieuwe Werken
verzwakt soms het vanzelfsprekende verband. Zin als zelforganiserend
principe van het collectief is dan onmisbaar ter versterking van dit verband.
mensen verlangen naar verbinding. Zij stellen graag hun persoonlijke
zin in dienst van collectieve zin wanneer deze laatste eenduidig is en
wanneer oordeel wegvalt zodat verschillen kunnen worden overstegen.
• Net als een mens is een organisatie constant in beweging rondom de zin
van haar bestaan. Dit is een voortdurend onderliggend menselijk proces
dat vier velden bestrijkt: registreren, incorporeren, delen en presteren,
die met elkaar de cirkel van Zin vormen.
• Registreren. bij een registrerende open houding onderling en naar stakeholders
zullen dagelijkse impulsen, confrontaties en informatie zo volledig
mogelijk geregistreerd worden en niet als bedreiging of last worden
gezien. Deze openheid levert nieuwe kennis en creativiteit op en is noodzakelijk
voor het behoud van de organisatie ten overstaande van een
constant veranderende werkelijkheid.
• Incorporeren. Wat geregistreerd is moet eerst persoonlijk en collectief
geïncorporeerd worden. het slimme onbewuste van mensen en organisaties
heeft tijd nodig. Dat kan soms heel kort zijn, een minuut, en voor
INHOUD

172 DEEL 5
andere processen langere tijd van ‘inwerken’ vergen. ruimte geven aan
het onbewuste vindt plaats door ieders open en reflectieve houding en
met behulp van dialoog in de organisatie. als gevolg daarvan zal het grotere
plaatje in elke situatie helder komen voor te liggen.
• Delen. In dit veld speelt het inzetten van het hart een belangrijke rol. De
voorgaande fases, registreren en incorporeren, helpen om persoonlijke
ego’s op deze plek wat naar de achtergrond te doen gaan en de collectieve
en persoonlijke zin meer de voorrang te geven. Zo krijgt het overstijgen
van tegenstellingen een kans. komen tot een gedeeld perspectief
wordt dan eenvoudiger.
• Presteren. als het op presteren aankomt is er behoefte aan ego dat
streeft naar overleven. Echter, het ego moet dienen ter ondersteuning
van de zin van organisaties en niet andersom. Wanneer de collectieve
zin helder is voortgekomen uit de voortgaande fases komen in dit veld
ego, focus en deskundigheid samen tot een gigantische slagkracht van
de organisatie.
• In een organisatie die bewust met haar zin en die van haar medewerkers
omgaat wordt de cirkel van Zin constant als onderliggende, verbindende
factor in allerlei samenwerkingsprocessen doorlopen.
• De Cirkel van Zin vergt niet veel extra tijd, maar wel ieders verhoogd
bewustzijn van eigen en collectieve zin en ieders bereidheid tot en oefening
in het gebruikmaken van het onbewuste. Dit resulteert in creativiteit,
inzicht, betrokkenheid, flexibiliteit, deskundigheid en focus die
noodzakelijk zijn voor de slagkracht van de organisatie ten overstaande
van een constant veranderende werkelijkheid.
INHOUD

EPILOOG
Een winterochtend, 08.30 uur. Lichtpeertjes doen het witte zeildoek
van de marktkraampjes oplichten in de schemering. De advocate, de
psycholoog en de accountant schikken de groenten in de bakken.
Waspeen en bospeen, pastinaak, koolraap, zoete bataat; het land
kleeft nog aan de groenten. Twee keer per ochtend krijgen ze koffie
en ze mogen naar de wc bij het restaurant. Eén ochtend per kwartaal
draaien ze onbetaald mee. “Kan ik u helpen? Wat is nou postelein?”
Wegen, opschrijfboekje, optellen, korting berekenen, pinautomaat
bedienen. Ze worden er blij van.
Op de zuiderMRKT, een buurtinitiatief in Amsterdam Oud-Zuid,
heerst de zin. Een jaar geleden zijn een aantal buurtgenoten een
coöperatie gestart om biologische waar te gaan verkopen op een
buurtmarkt, als tegenwicht voor alle verdwenen buurtwinkels met
verse spullen. Inmiddels zijn er 300 mensen lid geworden en draait
de markt elke zaterdag vrijwel geheel op vrijwilligers. In deze buurt
hebben mensen meer dan genoeg van alles behalve van tijd, maar ze
maken graag tijd om hier achter de kraam te gaan staan. Goede spullen,
handen uit de mouwen; ga het doen de bezieling volgt vanzelf.
Als we iéts delen dan is het wel het verlangen naar verbinding en
in deze tijd beginnen we dat sterker te voelen. Dat kunnen allerlei
vormen van verbinding zijn: verbinding met het hogere, met jezelf,
met de natuur, met een einde en een begin, met een ander, met de
groep, met het grotere geheel.
We willen verbinding, maar onze maatschappij en onze organisaties
vallen steeds verder uit elkaar. ‘Om de cohesie terug te brengen
moeten we niet iets doen maar iets laten’, zegt kwantumfisicus David
Bohm. Bohm en zijn leerling John Stuart Bell hebben wetenschappelijk
aangetoond dat we verbonden zijn 1 . Dat er een energieveld is
dat alle mensen en dingen verbindt en waar afstand geen rol speelt.
In On Dialogue 2 schrijft Bohm dat wij westerlingen ‘kennisfundamentalisten’
zijn; dat het ons denken is dat tussen ons in staat en tot
incoherentie leidt.
We trekken muren van kennis, aannames en meningen op die we
vervolgens tot in den treure ten overstaande van elkaar verdedigen.
185
INHOUD

186 EPILOOG
En waarom? Dat zijn we dan vaak alweer vergeten. Bohm predikte
luisteren naar elkaar en de dialoog aangaan.
In dit boek heb ik getracht dit laatste idee handen en voeten te geven.
‘Wat als we uitgaan van een verbondenheid die er al is; als we vaste
denkbeelden steeds weer loslaten en zorgen dat menselijke oordelen
niet tussen ons in staan maar ons juist verder helpen op weg naar
verbeterde inzichten. Het is het eeuwig terugkerende verhaal; het
verhaal van de meeste levensbeschouwingen ter wereld.
Er zijn steeds meer mensen op zoek naar de sleutel in dit verhaal met
behulp van oefenpraktijken als mindfulness, yoga, meditatie, qigong,
tai chi. Maar veel mensen komen er ook van terug omdat ze verwacht
hadden dat de oplossing zich op het matje aandient en nalaten het
geleerde toe te passen in de praktijk.
In de praktijk van leven en werken staat ieders behoefte zichzelf – en
elkaar – te overstijgen de cohesie in de weg. Vandaar mijn suggestie
om Aristoteles’ wereldbeeld weer in ere te herstellen: dat we niet bezig
hoeven zijn met elkaar te overtreffen, maar dat excelleren betekent:
je unieke eigen potentie te voltooien. Niet alleen meditatie maar juist
de momenten van samen leven en samen werken zijn perfecte gelegenheden
om je potentieel en je diepere verlangens te leren kennen.
Levenskunst is je nergens door laten verstoren. Ik denk dat dat is
wat de stoïcijnen in de eeuwen rond Christus bedoelden met het
trainen van onaangedaan zijn. De levenshouding van innerlijke rust
en mededogen van de stoïcijn Marcus Aurelius ging niet over het
aanleren van ongevoeligheid, maar over het rustig ondergaan van de
meest kwetsende ervaringen; ze doorvoelen en los te laten en op die
manier mededogen en liefde leren opbrengen. Het is vergelijkbaar
met de lessen van hedendaagse wijzen uit hun eigen cultuur: van
Nelson Mandela uit het Afrikaanse Ubuntu, van Krishnamurti uit
de Indiase mystiek en de mindfulness van Thich Nhat Hanh uit het
Vietnamese boeddhisme.
Ze hebben allemaal dezelfde boodschap. Als iedereen zijn eigen hart
volgt dan ontstaat er een gedeeld perspectief op waar het werkelijk
om gaat, op de zin van samen leven en werken.
INHOUD

‘De meeste mensen sterven voordat
zij ten volle geboren zijn’
Erich Fromm, Duitsland, 20ste eeuw.