BACH EN MENDELSSOHN - Nederlandse Bachvereniging

BACH EN MENDELSSOHN
januari 2008
vrijdag 25 Amsterdam, Muziekgebouw aan ’t IJ, 20.30 uur
zaterdag 26 Groningen, De Oosterpoort, 20.15 uur
zondag 27 Zutphen, Hanzehof, 14.30 uur
dinsdag 29 Kampen, Bovenkerk, 20.15 uur (i.s.m. Stichting Kampen Cultuur)
woensdag 30 Naarden, Grote Kerk, 20.15 uur

UITVOERENDEN
dirigent Peter Dijkstra
orgel/ fortepiano Leo van Doeselaar
sopraan Lauren Armishaw, Ulrike Barth, Irmela Brünger,
Susan Jonkers, Hilde Van Ruymbeke, Marjon Strijk,
Klaartje van Veldhoven, Orlanda Velez Isidro
alt Jean-Sébastien Beauvais, Christine Bohnenkamp,
Harm Huson, Gemma Jansen, Saskia Kruysse, Daniel Lager
tenor Robert Buckland, Uros Petrac, Diederik Rooker,
Markus Schuck, Ronald Threels, Joost van Velzen
bas Joachim Höchbauer, Frank Hermans, Job Hubatka, Florian Just,
Lionel Meunier, Sebastian Myrus
cello Lucia Swarts
contrabas Robert Franenberg
orgel Siebe Henstra
2

PROGRAMMA
* in Amsterdam en Zutphen
** in Groningen, Kampen en Naarden
Johann Christoph Bach (1642-1703)
Lieber Herr Gott, wecke uns auf (voor twee koren en basso continuo)
Johann Michael Bach (1648-1694)
Herr, ich warte auf dein Heil (voor twee koren en basso continuo)
Felix Mendelssohn Bartholdy (1809-1847)
* Preludium (Andante lento) en Fuga (Allegro con fuoco) in f, op. 35 nr. 5
(fortepiano solo)
Carl Philipp Emanuel Bach (1714-1788)
** Preludio in D, Wotq. 70, nr. 7 (‘Orgelsonate mit dem Pedal’)
Grave – Presto – Grave – Presto (orgel solo)
** uit Sonate in d, Wotq. 69:
Allegro (thema met variaties; orgel solo)
Felix Mendelssohn Bartholdy
Warum toben die Heiden, op. 78 nr. 1 (voor twee koren a cappella)
pauze
Richte mich, Gott, op. 78 nr. 2
* Uit ‘Lieder ohne Worte’: Duetto, op. 38 nr. 6
Andante con moto (fortepiano solo)
** Fuga in f (1839)
Lento (orgel solo)
Mein Gott warum hast du mich verlassen? op. 78 nr. 3
(voor twee koren a cappella)
Felix Mendelssohn Bartholdy
Mitten wir im Leben sind, op. 23 nr. 3 (voor twee koren a cappella)
* Variations Sérieuses, op. 54 (fortepiano solo)
** Variations Sérieuses, op. 54
(bewerking voor orgel van Jan Albert van Eyken en Reitze Smits)
Johann Sebastian Bach (1685-1750)
Singet dem Herrn ein neues Lied, BWV 225
(voor twee koren en basso continuo)
3

TOELICHTING
De familie Bach vormt in de muziekgeschiedenis een uniek fenomeen. Gedurende
meer dan twee eeuwen waren over de honderd leden van deze wijdvertakte familie
actief in de muziek. Maar het was meer een muzikantenfamilie dan een
componistengeslacht. Van slechts een kleine minderheid bleef muziek bewaard en
wat betreft hoeveelheid wordt de overlevering sterk gedomineerd door Johann
Sebastian en zijn vier zonen Wilhelm Friedemann, Carl Philipp Emanuel, Johann
Christoph Friedrich en Johann Christian. De belangrijkste collectie van muziek van
oudere generaties staat bekend onder de naam Altbachisches Archiv, dat via Johann
Sebastian en Carl Philipp Emanuel uiteindelijk in de bibliotheek van de Berlijnse
Singakademie terechtkwam. Deze collectie was sinds de Tweede Wereldoorlog
verdwenen, maar dook zeer recent en geheel onverwacht weer op in Kiew (Wit-
Rusland). Vroeger dacht men dat Johann Sebastian deze collectie van zijn vader
Johann Ambrosius had geërfd en zijn gehele leven tot zijn beschikking had.
Tegenwoordig neemt men aan dat het Altbachisches Archiv in Arnstadt ontstond en
pas na de dood van Johann Sebastians neef en opvolger aan de Arnstadtse Neue
Kirche, Johann Ernst Bach, te Leipzig terechtkwam. Op het werk van Johann Sebastian
Bach na stammen alle werken van het programma uit deze overlevering.
De belangrijkste componist in de familie voor Johann Sebastian was ongetwijfeld
Johann Christoph Bach. Geboren te Arnstadt als zoon van de hoofdorganist Heinrich
Bach, begon hij zijn carrière als slotorganist in zijn vaderstad. In 1665 promoveerde
hij naar Eisenach, waar hij stadsorganist, organist en klavecinist aan de hertogelijke
hofkapel werd. In de kringen van de Bachfamilie gold Johann Christoph als ‘der große
und ausdrückende Componist’. Johann Sebastian nam te Leipzig verschillende vocale
werken in het repertoire op. Het dubbelkorige Adventsmotet Lieber Herr Gott, wecke
uns auf neemt hierbij een wel heel bijzondere positie in. Het bleef in een kopie
bewaard die Johann Christophs vader Heinrich in 1672 vervaardigde. Johann
Sebastian voegde daar kort voor zijn dood met de hulp van een kopiist een set
instrumentale stemmen aan toe, die de vocale stemmen verdubbelen. Waarschijnlijk
was dit bedoeld voor zijn eigen begrafenis. De tekst van dit dankgebed laat dan ook
een in de dood berustende gelovige horen (“… dass wir bereit sein, wenn dein Sohn
kommt, ihn mit Freuden zu empfahlen”). Het is een driedelig werk dat besluit met
een kunstige fuga met beantwoording in de tegenbeweging, eerst vierstemmig,
vervolgens uitgebouwd tot echte achtstemmigheid.
Johann Christophs jongere broer Johann Michael Bach is vooral bekend vanwege het
feit dat zijn dochter Maria Barbara de eerste vrouw werd van Johann Sebastian. Hij
volgde zijn broer in 1665 als slotorganist te Arnstadt op en werd in 1673 organist in
het minuscule stadje Gehren. Hoewel hij dus met een veel minder prestigieuze post
genoegen nam dan zijn broer komt hij in de kwaliteit van zijn muziek toch heel dicht
bij hem in de buurt. De uitgesproken specialiteit van Johann Michael was het
(dubbelkorige) motet. Een indrukwekkend voorbeeld daarvan is Herr, ich warte auf
dein Heil. De psalmtekst van de titel (het gaat om de laatste regels van de omvangrijke
Psalm 119) is aan het tweede koor toebedeeld, welke alterneert met het eerste koor
dat op dialectische wijze het koraal “Ach, wie sehnlich wart’ ich” zingt: de onzekerheid
van de individuele gelovige tegenover de zekerheid van de Bijbelse boodschap. Deze
laatste krijgt aan het slot de overhand met een vrije teksttoevoeging “Herr, ich warte
auf dein Heil – o komm und hole mich!”. Johann Michael componeerde deze regels
als een innige smeekbede.
4

Met een werk als Singet dem Herrn ein neues Lied dat rond 1727 moet zijn ontstaan,
plaatste Johann Sebastian Bach zich nadrukkelijk in de traditie van het schrijven van
dubbelkorige motetten die in zijn familie zulk een centrale plaats innam. Omdat Bach
echter de nieuwe middelen van tonaliteit en vorm- en stijlprincipes (met name die van
het Italiaanse concerto) ter beschikking stonden, is het resultaat veel omvangrijker en
virtuozer dan die van zijn voorbeelden. Het is symmetrisch van structuur: centraal
staat hier het koraal Nun lob, mein Seel, den Herren dat door het andere koor met
psalmteksten wordt becommentarieerd, een techniek die we aan het begin van dit
concert al bij Johann Michael Bach tegenkwamen. Dit 'langzame' gedeelte wordt
omraamd door twee 'snelle', concertante delen op teksten uit de jubelpsalmen 149 en
150, beiden op zich geconcipieerd als een Praeludium en Fuga. De afsluitende fuga is
een bijzonder meeslepende zetting van het Alleluia, waarin de beide koren zich
uiteindelijk tot een enkel vierstemmig ensemble verenigen.
*
In het veelzijdige, altijd weer verrassende werk van Felix Mendelssohn Bartholdy
neemt de geestelijke muziek een belangrijke plaats in. Naast de twee oratoria Paulus
en Elias schreef hij een grote hoeveelheid cantates, motetten en andere liturgische
muziek. Opvallend is hierbij het grote aantal verklankingen van psalmteksten en het
veelvuldige gebruik van de 'tijdloze' bezetting van koor a capella. Deze twee
elementen komen op meesterlijke wijze samen in de Drei Psalmen opus 78, welke hij
eind 1843 tot begin 1844 schreef voor het Berlijnse Domkoor; ze werden echter pas na
zijn dood in 1849 gepubliceerd. Ze gebruiken alle de traditionele bezetting van een
achtstemmig dubbelkoor. Het eerste nummer, Warum toben die Heiden, is een episch
aangelegde vertoning van Psalm 2. De dubbelkorigheid van Richte mich Gott (Psalm
43) is niet 'verticaal', zoals bij Bach (twee identieke koren met een sopraan-, alt-,
tenor- en baspartij), maar in de regel 'horizontaal’, met een vrouwenkoor (twee
sopraan- en twee altpartijen) en een mannenkoor (twee tenor- en twee baspartijen).
De tekst van deze psalm - met frases als “Was betrübst du dich, meine Seele, und
bist so unruhig in mir” - werd traditioneel met de passietijd geassocieerd (wat
trouwens ook voor opus 78 nr. 3, Mein Gott, warum hast du mich verlassen? gold).
Mendelssohn componeerde Richte mich, Gott in een directe, homofone wijze, met
diverse unisono-passages voor zowel de mannen als de vrouwen. Het motet opent
met een alterneren van beide groepen in een somber d-klein; die komen pas samen
bij de woorden “Sende dein Licht und deine Wahrheit”, een lichtstraal van hoop in
F-groot. 'Mannen' en 'vrouwen' zingen eerst nog een maat na elkaar om tenslotte
aan het einde zich te verenigen tot een gezamenlijk gebed. Bij de woorden “Dass
ich hineingehe zum Altar Gottes, zu dem Gott, der meine Freude und Wonne ist”
wisselt Mendelssohn op een Bachachtige manier van metrum: de vierkwartsmaat
wordt een soepele 3/8-maat. De “Freude und Wonne” maakt echter al weer snel
plaats voor twijfel en een terugkeer naar de somberheid van het begin (“Was
betrübst du dich, meine Seele...”). Het psalmmotet besluit koraalachtig in een
stralend D-groot.
Uit een veel eerdere periode, uit 1830, stamt het koraalmotet Mitten wir im Leben
sind, opus 23 nr.3. Mendelssohn componeerde dit werk tijdens een reis in Italië. Hij
schreef aan zijn zus Fanny dat het hier “wohl eins der besten Kirchenstücke, die ich
gemacht habe” betrof: een prachtige in hoofdzaak antifonale, homofone zetting van
dit melancholieke Lutherkoraal.
5

Als virtuoos pianist neemt muziek voor piano uiteraard een centrale rol in
Mendelssohns oeuvre in. Bij wijze van rode draad, als een soort persoonlijk
dagboek, vinden we bij hem een reeks van vijftig “Lieder ohne Worte” – een genre
dat door de componist was 'uitgevonden'. Onder deze poëtische noemer verenigde
hij de meest uiteenlopende, maar in hoofdzaak lyrisch getinte, eendelige stukken.
Het Andante con moto in As-groot, afkomstig uit de in 1837 gepubliceerde bundel
van zes “Lieder ohne Worte” opus 38, draagt het bovenschrift Duetto: een
nabootsing van een gepassioneerde operascène voor sopraan en tenor, inclusief het
gebruikelijke samengaan tegen het einde in octaven en een imaginair naspel voor
het 'orkest'. Van een heel ander kaliber zijn de Variations Sérieuses opus 54 van vier
jaar later; het vormt een van de sleutelwerken van de Romantische pianoliteratuur.
Het is gebaseerd op een somber, sterk chromatisch thema dat in zeventien
variaties alle mogelijke scala’s van pianistiek en affecten doorloopt. Bijzonder
opvallende variaties zijn de vierde (een briljant combinatie van scherzo en canon),
de zesde (echo’s), de elfde (een lyrische bewerking in de stijl van zijn vriend Robert
Schumann), de dertiende (een driestemmige 'neobarokke' variatie met het thema in
de tenor) en de veertiende (een serene hymne in majeur). Hierna leidt een
crescendo van virtuositeit en beweging naar de apotheose van de uitgebreide
slotvariatie. De polyfone kwaliteiten van dit stuk en de stilistische verwantschap met
de zes orgelsonates (opus 65) maken de stap tot het vervaardigen van een bewerking
voor orgel tot een zeer voor de hand liggende. Net als de dubbelkorige motetten
reflecteren deze in 1845 verschenen sonates Mendelssohns grote Bachverering. De
elegische Fuga in f-klein uit 1839 was oorspronkelijk ook voor deze verzameling
bestemd – als onderdeel van de eerste sonate – maar werd kort voor de uiteindelijke
publicatie toch nog vervangen.
© Pieter Dirksen, 2007
6

TEKSTEN
Johann Christoph Bach Lieber Herr Gott, wecke uns auf
Lieber Herr Gott, wecke uns auf, Lieve Heer God, doe ons ontwaken,
dass wir bereit sein, opdat wij klaar staan,
wenn dein Sohn kommt, wanneer uw Zoon komt,
ihn mit Freuden zu empfangen om hem met vreugde te ontvangen
und dir mit reinem Herzen zu dienen, en u met een rein hart te dienen,
durch denselbigen, deinen lieben Sohn door hem, uw lieve Zoon
Jesum Christum, unsern Herren. Jezus Christus, onze Heer.
Amen. Amen.
Johann Michael Bach Herr, ich warte auf dein Heil
Herr, ich warte auf dein Heil, Heer, ik wacht op uw heil,
Ach, wie sehnlich wart ich der Zeit, Ach, hoe smacht ik naar de tijd,
wenn du, Herr, kommen wirst. dat u, Heer, komt.
Herr, ich warte auf dein Heil, Heer, ik wacht op uw heil,
und mich aus diesem Herzeleid en mij bevrijdt van dit hartenleed
zu dir in Himmel führst. en naar de hemel leidt.
Herr, ich warte auf dein Heil, Heer, ik wacht op uw heil,
Ach, wie sehnlich wart ich auf dich, Ach, hoe smacht ik naar uw komst,
o komm und hole mich! O, kom en haal mij!
Felix Mendelssohn Bartholdy Warum toben die Heiden
Warum toben die Heiden, Waartoe leidt het woeden van de volken,
und die Leute reden so vergeblich? het rumoer van de naties? Tot niets.
Die Könige im Lande
De koningen van de aarde
lehne sich auf,
komen in verzet,
und die Herrn ratschlagen de wereldmachten spannen samen
miteinander wider den Herrn tegen de Heer
und seinen Gesalbten? en zijn gezalfde:
Laßt und zerreißen ihre Bande, ‘Wij moeten hun juk afwerpen,
und von uns werfen ihre Seile! ons van hun boeien bevrijden.’
Aber der im Himmel wohnet, lachet ihrer, Die in de hemel troont, lacht,
und der Herr spottet ihrer. de Heer spot met hen.
Er wird einst mit ihnen Dan spreekt hij tot hen
reden in seinem Zorn, in woede,
und mit seinem Grimm en zijn toorn
wird er sie schrekken. verbijstert hen:
Aber ich habe meinen König eingesetzt. ‘Ikzelf heb mijn koning gezalfd,
auf meinem heiligen Berge Zion. op de Sion, mijn heilige berg.’
7

Ich will von einer solchen
Het besluit van de Heer
Weise predigen,
wil ik bekendmaken.
daß der Herr zu mir gesagt hat:
Hij sprak tot mij:
Du bist mein Sohn!
‘Jij bent mijn zoon,
heute hab' ich dich gezeuget;
ik heb je vandaag verwekt.
heische von mir, so will ich dir
Vraag het mij
die Heiden zum Erbe geben, en ik geef je de volken in bezit,
und der Welt Ende zum Eigentum. de einden der aarde in eigendom.
Du sollst sie mit eisernem Jij kunt ze breken
Zepter zerschlagen, met een ijzeren staf,
wie Töpfe sollst du sie zerbrechen. ze stukslaan als een aarden pot.’
So lasset euch nun weisen,
Daarom, koningen, wees verstandig,
ihr Könige, und lasset euch züchtigen, wees gewaarschuwd,
ihr Richter auf Erden.
leiders van de aarde
Dienet dem herrn mit Furcht
Onderwerp u, toon de Heer uw ontzag,
und freuet euch mit Zittern! breng hem bevend uw hulde.
Küsset den Sohn, daß er nicht zürne, Bewijs eer aan zijn zoon met een kus,
und ihr umkommet auf dem Wege, anders ontvlamt zijn woede,
denn sein Zorn wird bald aufbrennen. en uw weg loopt dood,
Aber Wohl allen, die auf ihn trauen. want bij het geringste ontsteekt
Ehre sei dem Vater und dem Sohne, Eer aan de Vader en de Zoon
und dem Heiligen Geiste.
en de Heilige Geest.
Wie es war von Anfang,
Zoals het was in het begin,
jetzt und immerdar en nu en altijd
und von Ewigkeit zu Ewigkeit.
en in de eeuwen der eeuwen.
Amen!
Amen!
Felix Mendelssohn Bartholdy Richte mich Gott
Richte mich, Gott, Verschaf mij recht, o God,
und führe meine Sache vecht voor mijn zaak.
wider das unheilige Volk,
Bescherm mij tegen
und errette mich
een liefdeloos volk,
von den falschen und bösen Leuten. vol list en bedrog.
Denn du bist der Gott, U bent toch mijn God,
du bist der Gott meiner Stärke; mijn toevlucht,
warum verstößest du mich?
waarom wijst u mij af,
Warum läßest du mich so traurig geh'n, waarom ga ik gehuld in het zwart,
wenn mein Feind mich drängt? door de vijand geplaagd?
Sende dein Licht und deine Wahrheit, Zend uw licht en uw waarheid,
daß sie mich leiten laten zij mij geleiden
zu deinem heiligen Berge en brengen naar uw heilige berg,
und zu deiner Wohnung.
naar de plaats waar u woont.
Daß ich hinein gehe
zum Altar Gottes zu dem Gott,
der meine Freude und Wonne ist.
8
Dan zal ik naderen
tot het altaar van God,
tot God, mijn hoogste vreugde.

Und dir, Gott, auf der Harfe danke, Dan zal ik u loven bij de lier,
mein Gott.
God, mijn God.
Was betrübst du dich, meine Seele, Wat ben je bedroefd, mijn ziel,
und bist so unruhig in mir? en onrustig in mij.
Harre auf Gott! Vestig je hoop op God,
Denn ich werde ihm noch danken, eens zal ik hem weer loven,
daß er meines Angesichts Hülfe
und mein Gott ist.
mijn God die mij ziet en redt.
Ehre sei dem Vater und dem Sohne Eer aan de Vader en de Zoon
und dem Heiligen Geiste.
en de Heilige Geest.
Wie es war von Anfang,
Zoals het was in het begin,
jetzt und immerdar en nu en altijd
und von Ewigkeit zu Ewigkeit.
en in de eeuwen der eeuwen.
Amen!
Amen!
Felix Mendelssohn Bartholdy Mein Gott warum hast du mich verlassen?
Mein Gott, mein Gott, Mijn God, mijn God,
warum hast du mich verlassen?
Ich heule, aber meine
Hilfe ist fern.
Mein Gott, des Tages rufe ich,
9
waarom hebt u mij verlaten?
U blijft ver weg en redt mij niet,
ook al schreeuw ik het uit.
Mijn God! roep ik
so antwortest du nicht; overdag, en u antwoordt niet,
und des Nachts schweige ich auch nicht. ’s nachts, en ik vind geen rust.
Aber du bist heilig,
U bent de heilige,
der du wohnest unter dem Lobe Israels. die op Israëls lofzangen troont.
Unsre Väter hofften auf dich;
Op u hebben onze voorouders vertrouwd;
und da sie hofften, halfest du ihnen aus. zij hebben vertrouwd en u verloste hen,
Zu dir schrieen sie und wurden errettet; tot u geroepen en zij ontkwamen,
sie hofften auf dich, op u vertrouwd
und wurden nicht zu Schanden.
en zij werden niet beschaamd.
Ich aber bin ein Wurm und kein Mensch, Maar ik ben een worm en geen mens,
ein Spott der Leute door iedereen versmaad,
und Verachtung des Volks.
bij het volk veracht.
Alle, die mich sehen, spotten meiner, Allen die mij zien, bespotten mij,
sperren das Maul auf ze schudden meewarig het hoofd:
und schütteln den Kopf:
Wend je tot de Heer!
Er klage es dem Herrn, der helfe ihm aus, Laat hij je verlossen,
und errette ihn, hat er Lust zu ihm. laat hij je bevrijden, hij houdt toch van je?
Ich bin augeschüttet wie Wasser, Als water ben ik uitgegoten,
alle meine Gebeine haben sich getrennt. mijn gebeente valt uiteen,
Mein Herz ist in meinem Leibe mijn hart is als was,
wie zerschmolzenes Wachs.
het smelt in mijn lijf.

Meine Kräfte sind vertrocknet
Mijn kracht is droog
wie eine Scherbe,
als een potscherf,
und meine Zunge klebt am Gaumen, mijn tong kleeft aan mijn gehemelte,
und du legst mich in des Todes Staub. u legt mij neer in het stof van de dood.
Denn Hunde haben mich umgeben, Honden staan om mij heen,
und der Bösen Rotte
een woeste bende
hat sich um mich gemacht;
sie haben meine Hände und Füße
durchgraben.
Sie teilen meine Kleider unter sich,
10
sluit mij in;
zij hebben mijn handen en voeten
doorboord.
Zij verdelen mijn kleren onder elkaar
und werfen das Los um mein Gewand, en werpen het lot om mijn mantel.
Aber du, Herr, sei nicht ferne.
Heer, houd u niet ver van mij.
Meine Stärke, eile mir zu helfen.
Mijn sterkte, snel mij te hulp.
Errette meine Seele vom Schwert, Bevrijd mijn ziel van het zwaard,
meine Einsame von den Hunden. mijn leven uit de greep van die honden.
Hilf mir aus dem Rachen der Löwen, Red mij uit de muil van de leeuw,
und errette mich
bescherm mij tegen de horens van de
von den Einhörnern.
wilde stier.
Ich will deinen Namen
U geeft mij antwoord.
predigen meinen Brüdern, Ik zal uw naam bekendmaken,
ich will dich in der Gemeinde rühmen. u loven in de kring van mijn volk.
Rühmet den Herrn, die ihr ihn fürchtet! Loof hem, allen die de Heer vrezen!
Es ehre ihn in aller Same Jakobs,
Breng hem eer, kinderen van Jakob,
und vor him scheue sich aller Same Israels. wees beducht voor hem, volk van Israël.
denn er hat nicht verachtet Hij veracht de zwakke niet,
noch verschmäht das Elend des Armen, verafschuwt niet wie wordt vernederd,
und sein Antlitz nicht vor ihm verborgen, hij wendt zijn blik niet van hem af,
und da er zu ihm schrie, hörte er es. maar hoort zijn hulpgeroep.
Dich will ich preisen
Van u komt mijn lofzang
in der grossen Gemeinde; in de kring van het volk;
ich will meine Gelübde mijn geloften los ik in
bezahlen vor denen, die ihn furchten. bij wie u vrezen.
Die Elenden sollen essen, De vernederden zullen eten
daß sie satt werden; en worden verzadigd.
und die nach dem Herrn fragen, Zij die hem zoeken,
werden ihn preisen; brengen lof aan de Heer.
Euer herz soll ewiglich leben.
Voor altijd mogen jullie leven.
Es werde gedacht aller Welt Ende, Overal, tot aan de einden der aarde,
daß sie sich zum Herrn bekehren, zal men de Heer gedenken
und vor ihm anbeten en zich tot hem wenden.
alle Geschlechter der Heiden.
Voor u zullen zich buigen alle stammen
Denn der Herr hat ein Reich,
en volken. Want het koningschap is aan
und er herrscht unter den Heiden. de Heer, hij heerst over de volken.

Felix Mendelssohn Bartholdy Mitten wir im Leben sind
Mitten wir im Leben sind Midden in het leven
mit dem Tod umfangen. omgeeft ons de dood.
Wen such’n wir, der Hilfe tu, Wie zoeken wij, die ons kan helpen
daß wir Gnad erlangen? om genade te krijgen?
Das bist du, Herr, alleine. Alleen U zoeken wij, Heer.
Uns reuet unsre Missetat, Wij berouwen onze zonden,
die dich, Herr, erzürnet hat. die U, Heer, hebben vertoornd.
Heiliger Herre Gott, Heilige Heer God,
heiliger starker Gott, heilige, sterke God,
heiliger barmherziger Heiland, heilige, barmhartige Heiland,
du ewiger Gott, U, eeuwige God,
laß uns nicht versinken laat ons niet ten onder gaan
in des bittern Todes Not. in bittere doodsnood.
Kyrie eleison. Kyrie eleison.
Mitten in dem Tod anficht Midden in de dood strijden
uns der Höllen Rachen. wij met de afgronden van de hel.
Wer will uns aus solcher Not Wie zal ons uit die nood bevrijden
frei und lebendig machen? en ons vrijheid en leven geven?
Das tust du, Herr, alleine. Alleen U kunt dat, Heer.
Es jammert dein Barmherzigheit Uw barmhartigheid maakt onze zonde
unsre Sünd und großes Leid. en ons grote lijden meelijwekkend.
Heiliger Herre Gott, Heilige Heer God,
heiliger starker Gott, heilige, sterke God,
heiliger barmherziger Heiland, heilige, barmhartige Heiland,
du ewiger Gott, u, eeuwige God,
laß uns nicht verzagen laat ons niet de moed verliezen
vor der tiefen Höllen Glut. in het aangezicht van de helse gloed.
Kyrie eleison. Kyrie eleison.
Mitten in der Höllen Angst Midden in de helse angst
unser Sünd uns treiben. drijven ons onze zonden.
Wo sollen wir denn fliehen hin, Waar kunnen wij heenvluchten,
da wir mögen bleiben? waar vinden wij een verblijf?
Zu dir, Herr Christ alleine. Alleen bij u, Heer Christus.
Vergossen ist dein teures Blut, Uw kostbare bloed is vergoten
das gnug für die Sünde tut. om onze zonden te vergelden.
Heiliger Herre Gott, Heilige Heer God,
heiliger starker Gott, heilige, sterke God,
heiliger barmherziger Heiland! heilige, barmhartige Heiland,
du ewiger Gott, u, eeuwige God,
laß uns nicht entfallen laat ons niet de troost ontvallen
von des rechten Glaubens Trost. van het ware geloof.
Kyrie eleison. Kyrie eleison.
11

Johann Sebastian Bach Singet dem Herrn ein neues Lied
Singet dem Herrn ein neues Lied, Zingt de Heer een nieuw lied,
die Gemeine der Heiligen
de gemeenschap der heiligen
sollen ihn loben.
moet Hem loven.
Israel freue sich des, der ihn gemacht hat. Israël verheuge zich in zijn schepper.
Die Kinder Zion
Mogen de kinderen van Sion zich
sei'n fröhlich über ihrem Könige,
verheugen over hun Koning
sie sollen loben en zich aansluiten
seinen Namen im reihen; en achter elkaar zijn naam loven
mit Pauken und mit Harfen en met pauken en met harpen
sollen sie ihm spielen. voor hem spelen.
Wie sich ein Vater erbarmet Zoals zich een vader ontfermt
Gott, nimm dich ferner unser an, - God, ontferm u ook over ons,über
seine junge Kinderlein, over zijn jonge kindertjes,
so tut der Herr uns allen, zo doet de Heer het ons allen,
so wir ihn kindlich
wanneer wij hem als onschuldige
fürchten rein.
kinderen vrezen.
Er kennt das arm Gemächte, Hij kent de arme schepselen,
Gott weiss, wir sind nur Staub, God weet dat wij slechts stof zijn,
denn ohne dich ist nichts getan want zonder u
mit allen unsern Sachen. zijn wij niets.
Gleichwie das Gras vom Rechen, Evenals het bijeengeharkte gras,
ein Blum und fallend Laub. een bloem en vallend loof.
Der Wind nur drüber wehet, De wind waait er slechts over,
so ist es nicht mehr da. dan is het er al niet meer.
Drum sei du unser Schirm und Licht, Daarom weest u ons schild en baken
und trügt uns unsre Hoffnung nicht, en als onze hoop ons niet bedriegt
so wirst du's ferner machen. dan blijft u dit voortaan.
Also der Mensch vergehet, Aldus vergaat de mens,
sein End, das ist ihm nah. zijn einde is nabij.
Wohl dem, der sich nur steif und fest Gezegend hij die vast en zeker
auf dich und deine Huld verläßt. op u en uw genade bouwt.
Lobet den Herrn in seinen Taten, Looft de daden van de Heer,
lobet ihn in seiner großen Herrlichkeit! looft hem in zijn grote heerlijkheid!
Alles, was Adem hat,
Moge alles, wat adem heeft
lobe den Herrn,
de Heer loven,
halleluja! halleluja!
12

BIOGRAFIEËN
Peter Dijkstra begon op jonge leeftijd met zingen
in het Roder Jongenskoor. Tot zijn stemmutatie
trad hij vaak op als solist, bijvoorbeeld in Mozarts
Die Zauberflöte bij de Nederlandse Operastichting.
Hij studeerde koordirectie, orkestdirectie en
solozang aan de conservatoria van Den Haag,
Keulen en Stockholm en behaalde voor deze studies
het diploma summa cum laude met onderscheiding.
Verder volgde hij masterclasses bij vooraanstaande
koordirigenten zoals Tonu Kaljuste en Eric Ericson.
In 2002 werd aan Dijkstra de Kersjes-van de
Groenekanbeurs voor jonge orkestdirigenten
toegekend en met het winnen van de eerste prijs op
de Eric Ericson Competitie 2003 in Stockholm werd
zijn internationale carrière in gang gezet. Inmiddels
is hij een gewaardeerd gast bij onder andere het
Nederlands Kamerkoor, de BBC Singers, het Groot
Omroepkoor, Deens Radiokoor, het RIAS Kammerchor Berlijn en Collegium Vocale
Gent. Zijn concertprogramma’s kenmerken zich door een breed spectrum aan
muziekstijlen. Ook bij gerenommeerde orkesten, zoals het Symphonieorchester des
Bayerischen Rundfunks, het Münchener Rundfunkorchester en het DSO Berlin is hij
een graag geziene gast. Toekomstige engagementen zijn onder andere bij het
Brabants Orkest en het Estonian Philharmonic Chamber Choir.
Vanaf september 2005 is Dijkstra artistiek leider van het Chor des Bayerischen
Rundfunks in München. Naast de eigen concerten en tournees van het koor werkt
hij in deze hoedanigheid nauw samen met dirigenten als Mariss Jansons, Nikolaus
Harnoncourt, Christian Thielemann en Riccardo Muti.
In september 2007 is Dijkstra aangetreden als chef-dirigent van het Zweeds
Radiokoor, na een verbintenis van drie jaar als eerste gastdirigent aldaar. Met dit
ensemble zal hij zich vooral richten op het moderne a-cappellarepertoire.
In Nederland is hij vaste gastdirigent van het Nederlands Kamerkoor, artistiek leider
van vocaal ensemble MUSA te Utrecht, en vaste gastdirigent van vocaal ensemble
The Gents. Met dit koor won hij verschillende prijzen op internationale festivals en
vloog hij naar o.a. Japan, Spanje, Zweden en Groot-Britannië. Op het label Channel
Classics verschenen inmiddels vier cd’s: The Gentlemen of the Chapel Royal, Follow
that Star, Lux aeterna en In Love.
13

Leo van Doeselaar begon zijn orgel- en pianostudie
bij Gerard Akkerhuis te Den Haag. Vervolgens
studeerde hij aan het Amsterdamse Sweelinck
Conservatorium orgel bij Albert de Klerk en piano bij
Jan Wijn. Naast beide solistendiploma's behaalde hij
in 1979 de Prix d'Excellence orgel. In 1980 werd hem
de Toonkunst-Jubileumprijs toegekend en in 1981 de
Zilveren Vriendenkrans van Het Concertgebouw. Na
zijn studie verdiepte hij zich door middel van enkele
cursussen in historisch orgelspel, studeerde bij
André Isoir orgel en fortepiano bij Malcolm Bilson en
Jos van Immerseel. Leo van Doeselaar verleende zijn
medewerking aan een groot aantal Oude Muziek
Festivals in Europa en de Verenigde Staten en heeft een grote concertpraktijk
opgebouwd in binnen- en buitenland. Vanaf 1998 is hij organist-titulair van het Van
Hagerbeer-orgel (1643) in de Pieterskerk te Leiden. Sinds 1977 vormt hij een
pianoduo met Wyneke Jordans. Daarnaast is hij een veelgevraagd
kamermuziekspeler en liedbegeleider zowel op piano als fortepiano.
Van Doeselaar maakte diverse cd-opnamen. De opname van Hindemiths
Kammermusik nr. 7 voor orgel en orkest met het Koninklijk Concertgebouworkest
ontving samen met de andere zes Kammermusiken een Grammy Award. De opname
van J.S. Bachs Grote Orgelmis uit 1999 samen met De Nederlandse Bachvereniging
kreeg een zeer goede pers. Als 'huisorganist' van Het Concertgebouw in
Amsterdam werkt hij veelvuldig samen met verscheidene orkesten, ensembles en
solisten. Daarnaast is hij sinds 1995 werkzaam als orgeldocent aan de Hochschule
der Künste in Berlijn.
De Nederlandse Bachvereniging neemt een vooraanstaandee positie in in het
culturele leven van Nederland. Het barokensemble dankt zijn bestaan en
bekendheid aan de uitvoeringen van Bachs Matthäuspassion sinds 1922 in de Grote
Kerk in Naarden. Artistiek leider, tevens chef-dirigent van De Nederlandse
Bachvereniging, is Jos van Veldhoven.
Per jaar worden er ongeveer vijftig concerten gegeven, met voornamelijk werken van
Johann Sebastian Bach en zijn tijdgenoten en voorgangers. De programmering is zeer
divers, variërend van de grote barokwerken tot minder bekende werken uit de
zeventiende eeuw. De flexibiliteit van het ensemble maakt uitvoeringen mogelijk met
verschillende bezettingen en van zowel kerkelijke als wereldlijke koor- en orkestmuziek.
De Nederlandse Bachvereniging heeft in de afgelopen jaren dan ook een indrukwekkend
aantal werken uitgevoerd. Deze creatieve programmering is inspirerend voor musici én
publiek.
De meeste concerten vinden plaats in Nederland; daarnaast werden succesvolle
tournees gemaakt naar het buitenland. Behalve met chef-dirigent Jos van Veldhoven
werkt het ensemble samen met vooraanstaande oude muziekspecialisten als
Gustav Leonhardt, Paul McCreesh, Marcus Creed, Richard Egarr en Masaaki
Suzuki.
In november 2005 ontving De Nederlandse Bachvereniging vanwege de
uitvoeringen en randprogrammering in het Orpheusjaar (2004/2005) de VSCD
Klassieke Muziekprijs in de categorie ‘meest indrukwekkende prestatie van een
orkest of groot ensemble’.
14

IN GESPREK MET PETER DIJKSTRA
In dit programma is de jonge dirigent Peter Dijkstra te gast, wiens carrière een
razendsnelle vaart neemt. Sytske Slager sprak met hem over zijn muzikale
achtergrond en ideeën en over Bach en Mendelssohn.
Met de paplepel
Peter Dijkstra komt uit een muzikale familie. Hij speelde piano, cello en hoorn. Het
Roder Jongenskoor, waarin Peter is begonnen met zingen, is opgericht door zijn
vader. Hoewel Peter in zijn jeugd op diverse instrumenten speelde, was dirigeren
zijn grootste passie, in combinatie met het zingen. “Als dirigent is het gewoon
makkelijk dat je ook verschillende instrumenten kan spelen, zeker piano en zang. In
de tijd dat ik op de middelbare school zat, had ik mijn eerste eigen koor; een
gemengd koor in Groningen. En daar besloot ik dat ik koordirectie, orkestdirectie en
daarbij ook solozang zou gaan studeren.”
Hoe kijk je tegen de uitvoeringspraktijk van de oude muziek aan? Velen zijn je immers al
voor gegaan.
“Ik heb bij Jos van Veldhoven gestudeerd. Naast de basale dingen die je als dirigent
nodig hebt (zoals slagtechniek, repetitietechniek en partituurstudie) heb ik van Jos
veel geleerd over uitvoeringspraktijk. In zijn lessen was er altijd aandacht voor het
historische kader van een compositie en de musicologische achtergronden daarbij.
Dat dit heel belangrijk is voor het begrip van muziek heb ik van hem geleerd.
Ik probeer zelf de bronnen te bestuderen en op de hoogte te blijven van wat er over
geschreven wordt. Toch probeer ik hiermee niet al te dogmatisch om te gaan. Mijn
klankvoorstelling is meer gericht op de grote lijn en de expressiviteit dan op droge
retoriek. Ik wil vooral mijn hart laten spreken en de muziek vanuit mijn gevoel
benaderen. Ik ben van mening dat het vocale aspect erg op de achtergrond is
geraakt, zowel bij dirigenten als in het geschrevene. Ik dirigeer vooral vanuit de
lyriek, vanuit de vocale taal. Barokmuziek bestaat uit zinnen en niet uit losse
woorden en daarom probeer ik de muzikale taal vooral in zinsverband te zien en uit
te beelden. Bij een instrumentale manier van dirigeren gaat een dirigent vooral
ritmisch en verticaal te werk, bij een vocale aanpak ondersteunt de dirigent het
voortvloeien van de lijn en is dus horizontaler geconcentreerd.”
Hoe is jouw benadering in dit specifieke programma met de familie Bach en
Mendelssohn te horen, denk je?
“In dit programma zal een accentverschuiving te horen zijn van de harmonisch
gefundeerde, verticale barokmuziek naar het horizontalere lijnenspel van
Mendelssohn. Bij Mendelssohn is meer ruimte voor lyriek.”
Je werkt dit seizoen voor het eerst met De Nederlandse Bachvereniging. Wat vind je
daarvan?
“Ik heb in mijn conservatoriumtijd heel veel gezongen bij De Nederlandse
Bachvereniging. Op de Matthäuspassion-cd zing ik een kleine solorol als Petrus.
Maar er is denk ik veel veranderd in de zangcultuur binnen de Bachvereniging. Ik
vind het erg leuk om nu te dirigeren. Ik ben nieuwsgierig naar het functioneren van
het ensemble, naar die zangcultuur. Leuk ook dat het zo’n klein koor is. Bij de
Bayerischen Rundfunks in München dirigeer ik een veel groter gezelschap en een
veel romantischer repertoire. Een klein koor is echt een andere manier van werken,
veel persoonlijker. En er heerst meer eigen verantwoordelijkheid en dat werkt erg
15

prettig. Ik heb begrepen dat er ook best wat verschillende nationaliteiten
meezingen. Ik vind het interessant, en zie dat ook als de taak van een dirigent, om
verschillende culturen onder één noemer te brengen, om tot één taal te komen.”
Je komt natuurlijk veel nationaliteiten tegen in al die koren die je dirigeert. Wat merk je
dan van die culturele verschillen? Zijn die hoorbaar?
“Bij verschillen in klankcultuur is de taal of dialect vaak van beslissende betekenis.
In de Zweedse koorcultuur is bijvoorbeeld de klank veel helderder dan in de Duitse,
omdat de Zweedse taal heel helder en kernachtig is. Denk bijvoorbeeld ook aan de
klank van de Russische taal in vergelijking met de Italiaanse taal, dit hoor je direct
terug in de klank van de stem. In de manier van werken zijn ook verschillen
merkbaar. Een Duits ensemble is gewend om te doen wat een dirigent duidelijk van
tevoren instrueert. Een Nederlands koor neemt veel meer eigen initiatief. Duitsers
zijn meer kuddedieren, Nederlands zijn individualistischer.”
Sytske Slager
16

NIEUWS
Matthäuspassion Naarden – de laatste kaarten
Nu nog 2 e rang beschikbaar
• woensdag 12 maart 2008: 2 e en 3 e rang
• vrijdag 14 maart 2008: 2 e en 3 e rang
• Palmzondag 16 maart 2008: 3 e rang
• Witte Donderdag 20 maart 2008: 3 e rang
• Goede Vrijdag 21 maart 2008: uitverkocht
U kunt kaarten bestellen via 030 – 2 513 413 (maandag t/m vrijdag van
10.00 tot 16.00 uur) of via www.bachvereniging.nl.
Extra Extra arrangement arrangement Den Den Bosch
Bosch
Meer dan 200 vrienden van De Nederlandse Bachvereniging schreven zich begin
september in op een arrangement waarbij een concert van de Bachvereniging werd
gecombineerd met een rondleiding in het pas geopende Jheronimus Bosch Art
Center. Vanwege dit grote succes geven wij nu iedereen de kans om kennis te
maken met dit prachtige cultuurcentrum.
Op donderdag 14 februari voert de Bachvereniging Bachs Johannespassion o.l.v. Jos
van Veldhoven uit. Hieraan voorafgaand krijgt u een rondleiding door het museum
(met replica's van alle werken van Jeroen Bosch), een driegangendiner en een
exclusieve toelichting op het concert door Jos van Veldhoven.
Lees meer op onze website www.bachvereniging.nl, bel 030-2 513 413 (maandag
t/m vrijdag van 10.00 tot 16.00 uur) of mail info@bachvereniging.nl.
Samenwerking Samenwerking Museum Museum Catharijneconvent
Catharijneconvent
De Nederlandse Bachvereniging werkt al enkele jaren samen met Museum
Catharijneconvent. Deze samenwerking leidde tot bijzondere cd-producties, zoals
de Hohe Messe van Bach. In het bijbehorende cd-boekje staan afbeeldingen van
kunstwerken die te bewonderen zijn in het museum. Speciaal voor bezoekers van
De Nederlandse Bachvereniging wordt op zondag 18 mei 2008 een rondleiding
georganiseerd door de vaste collectie en in het bijzonder door de tentoonstelling
Van Carnaval tot Pasen. Aansluitend woont u in Amsterdam het concert onder
leiding van Gustav Leonhardt bij. Op het programma staan prachtige
pinkstercantates van Bach. De volledige beschrijving van dit arrangement vindt u
op onze website www.bachvereniging.nl.
Seizoenbrochure 2008-2009
Begin april verschijnt onze brochure voor het seizoen 2008-2009 met hierin een
compleet overzicht van alle concerten. U kunt abonnementen en losse kaarten
bestellen, waaronder kaarten voor de Matthäuspassion 2009. Wilt u de brochure ook
tijdig toegestuurd krijgen en hebben wij uw adresgegevens niet? Geef deze dan
door via 030-2 513 413 (maandag t/m vrijdag van 10.00 tot 16.00 uur) of
info@bachvereniging.nl.
17

AANBIEDING
‘Dit is behalve uitermate mooi van afwerking ook frappant anders dan anders, en biedt
tal van voordelen’
NRC Handelsblad
‘schitterend vormgegeven cd’
Parool
‘Strongly recommended’
International Record Review
In 2001 vierde De Nederlandse Bachvereniging triomfen met deze oerversie van de
Johannespassion en in 2004 werd deze vastgelegd op cd in de serie rijk geïllustreerde
cd-boxen, in samenwerking met Museum Catharijneconvent. Het succes van deze
cd spreidde zich uit tot buiten onze landsgrenzen en op uitnodiging maakt
De Nederlandse Bachvereniging in het voorjaar van 2008 haar debuuttournee
naar Japan. In februari vinden er bovendien zes unieke uitvoeringen van de
Johannespassion in Nederland en België plaats (kijk voor meer informatie op
www.bachvereniging.nl of bel 030-2 513 413).
Om er alvast in te komen bieden wij deze cd cd nu met korting aan!
Actieprijs € 39,00 (normaal € 42,00).
Vrienden betalen slechts € 34,00 (normaal € 37,50).
18
Johannespassion
De Nederlandse Bachvereniging
Jos van Veldhoven dirigent
De cd is verkrijgbaar bij de vriendenstand tijdens de pauze en na het concert.

COLOFON
De Nederlandse Bachvereniging
dagelijks bestuur
Aart van Bochove voorzitter
drs. Kees Beuving secretaris
drs. Henk van Wijk penningmeester
Peter Bree
algemeen bestuur
drs. Anja van den Einden
drs. Harry Hendriks
drs. Kees Storm
bestuur Stichting Vrienden van de Nederlandse Bachvereniging
mr. Laetitia Griffith voorzitter
Marian van der Meer vice-voorzitter
drs. Ing. Simon Schaap RA penningmeester
mr. Erik Habers secretaris
drs. Jan Willem ten Broeke
Pol Schevernels
mr. Ben Schmitz
Siebe Henstra
leiding
Jos van Veldhoven artistiek leider
Mark Vondenhoff zakelijk leider
bureau
afdeling productie
Erik van Lith coördinator, Hilde Van Ruymbeke koormedewerker, Cato Lagerweij
productieleider (wnd.), Jacques de Rijck medewerker podium en vervoer, Gerrit Maas
medewerker podium, Jan Hemmer bibliothecaris
afdeling marketing & communicatie
Harold Kerkhof coördinator, Hans Schimmel manager marketing, Sytske Slager
medewerker marketing & communicatie, Edda Grol hoofd publieksservice (wnd.),
Marit Boersma hoofd publieksservice, Herma van Boheemen en
Catrien Posthumus Meyjes medewerkers publieksservice
afdeling financiën & subsidiewerving
Liesbeth van der Luit coördinator, Martin Scholten financieel medewerker
Sara Pleyte directiesecretaresse
Wilma van Egmond bestuurssecretaresse
Pedro Stubert, Wim Helder medewerkers vriendenstand
Rom Molemaker, Christien van Oostveen vrijwilligers
programmaboekje
Sytske Slager samenstelling en eindredactie
Marco Borggreve fotografie
Kurt Braches van Textual, Anneke van der Sluys, Jeroen Kloosterman, Anke Noordmans
en de Nieuwe Bijbelvertaling vertalingen
19

subsidiënten en fondsen
Ministerie van OCW
SNS Reaal Cultuurfonds
ThuisKopie Fonds
VandenEnde Foundation
Gemeente Alkmaar
Gemeente Kampen
Gemeente Maastricht
Gemeente Naarden
Gemeente Zutphen
sponsors
ABN AMRO Bank nv
Stichting Pensioenfonds ABP
Achmea Holding
Aegon nv
Akzo Nobel Nederland bv
Advocatenkantoor Allen & Overy LLP
Aon Groep Nederland nv
Atradius nv
Ballast Nedam nv
Boer & Croon Strategy and
Management Group
Bouwfonds MAB Development bv
DAF
De Brauw Blackstone Westbroek nv
Chairy Control bv
Classic FM
CNR Music bv
Connexxion Holding nv
Deutsche Bank ag
DSM nv
ERA Bouw bv
Essent nv
Fortis Bank (Nederland) nv
Fortis Vastgoed Ontwikkeling nv
Generali Verzekeringsgroep nv
De Goudse nv
Havenbedrijf Rotterdam nv
Heijmans nv
ING Groep
ING Commercial Finance bv
Bank Insinger de Beaufort nv
Interpolis
20
het Kadaster
F. van Lanschot Bankiers
McKinsey & Company
Meeùs
nv Nederlandse Spoorwegen
Nuon
Obvion
Bank Oyens & Van Eeghen
Oranje-Nassau Groep bv
Philips Nederland bv
Pon Holdings bv
Rabobank Maastricht e.o.
Rabobank Tilburg
Rabo Bouwfonds nv
RAI Holding bv
Randstad Holding nv
Schiphol Group
Sdu nv
Sena
Shell Nederland nv
Siemens Nederland nv
Spigthoff Advocaten en Belasting-
adviseurs
TBI Holdings bv
Theodoor Gilissen Bankiers nv
Stichting Topas
Towers Perrin HR Services
Transfer Solutions
TKH Group nv
Verbond van Verzekeraars
Royal Wessanen nv
Westplan Investors nv