100 t/m 132 - Gerard Offerman

Inleiding
Men noemc de Oosterpoort wel een dorp
in de stad. Zo vreernd is dit niet, gezien de
grote gevariecrdheid in de
bevolkingssamenstelling en bedrijvigheid,
die men hier met name voor de Tweede
'Wereldoorlog aantreft. Alle rangen en
standen wonen dan in deze buurt. Van de
'hogere' standen in het Zuiderpark tot aan
de sjouwers en losse arbeiders achter de
Veemarkt. Vaak gehoorde opmerkingen
dat de Oosterpoort een echte arbeiderswijk
zljn zon, zrjn dan ook niet juist. Wel zal na
de Tweede 'Wereldoorlog de
bevolkingssamenstelling homogener
worden. Maar hiervan is in de jaren
twintig en dertig nog geen sprake. Onder
de circa r 5 ooo inwoners vinden we veel
ambachtslieden, lagere ambtenaren,
middenstanders en losse arbeiders. Er heeft
zich na het ontstaan van de wijk een
uitgebreid winkel- en
dienstverleningsapparaat ontwikkeld,
terwijl vele rcligieuzc groeperingen er
scholen en kerken hebben. De lagere- en
de kleuterscholen bieden met ongeveer 8ó
lokalen plaats aan zo'n z6oo leerlingen. In
dic hoofdstuk richten we ons allereerst op
de bedrijvigheid, zoals die in de
Oosterpoort met name voor de oorlog
heerste. De bedrijven aan het
Winschoterdiep, de gemeentereiniging, de
veemarkt en de belangrijkste winkelstraten
de Oosterweg en de Meeuwerderweg zijn
hiervan essentiële onderdelen. Daarna zal
de ontwikkeling van het scholenbestand en
het ontstaan van de speeltuinvereniging
nader aan de orde komen.
100 De Oosterpoorl
Ooslerhaven, zuidziide,
ca. 1920.
De arbeiders die hier
werkten, waren meest
losarbeiders, die achter
de veemarkt woonden.
Als er 's nachts een
schip gelost moest woÊ
den, werden ze wakker
gemaakt door een
'opklopper', zoals Berg-
sma uit de Cubastraat.
Op De Brink, rechts op
de Íoto, houthandel
Hemmes,
De Oosterhaven en de oostzijde
van het Winschoterdiep
Wat de bcdrijvigheid betreft blijft het
Winschoterdiep lange tijd cen belangrijke
verkeersader en behoort het cot de druksc
bevaren kanalen van de stad. De
acciviteitcn, die wc hier rond r87o
aantreffen, ontplooien zich aan het cinde
van de negentiende en het begin van de
twintigste eeuw verder. Aan de oostkant
van het kanaal veranderc weinig. Plannen
om in de Meeuwerderpoldcr oostelijk van
de weg complete woonwijken te bouwen,
zijn nooic gcrealiseerd. De belangrijke
verbinding van de stad met het zuidoosten
van de provincie die langs het kanaal
licp leidde tot gevarieerdc, op handel en
verkeer afgestemde werkgelegenheid.
Behalve ecn aantal grotere bedrijvcn
vinden we hier voor de oorlog vele
kroegjes, waar passerende

De Bonle Brug mel
gezichl op De Brink,
jaren dertig.
De brug was een Íles-
sehals voor de scheep-
vaart. Geregeld zaten
schepen uren in de
brug vast Dit kwam
vaak voor bij hoogbela-
den stroschepen, De
jeugd vond dit prachtig,
want ze konden zo over
de strobalen naar de
overkant klauteren.
groentekooplieden, beurtschippers en
andere handelaars plachten te komen. Een
bljzonder berocp daar was dat van
scheepsjager. Een goedc repurarie hadden
de scheepsjagers, vooral die aan het
Winschoterdiep, nict. Herhaaldelijk
klaagden schippcrs br.1 het stadsbestuur over
het rauwe en brutale gedrag van sommigen
van hen. Mede cen gcvolge van
mishandelingen en baldadighcden gepleegd
door een aantal scheepsjagers, Ieiddc dit er
volgens Suringa toe, dat in r893 ccn
brigade marechaussce in Groningen
gedecacheerd werd, bestaande uit een
wachtmeescer, twee brigadiers, zes
marcschaussees cn een ordonnans.l Maar de
klachten bleven. Zo schrijven schippers uir
Gasseltcrnijveen in rgoz aan her College
van B&W:2'Wij willen onder (Jw
aandacht brengen de vcrregaandc moedwil
en afpersing welke de schippers br.1 het
uitocfenen van hun bcdriif ondervinden oo
101 Wonen en werken in de Oosterpoort
het Winschoterdiep, vooral vanaf het
Voormalig Kleinpoortje ror Martenshoek
door de aldaar. rceds eene treurige
vermaardheid verkregen hebbende
scheepsjagers, die aan de schippers welke
van hunne diensten gebruik moeten maken
de ongehoordste eischen stellen en bij niet
inwilligen daaraan op de aller grofste wijze
beledigen.' Het raadslid Ridder srelt ti1'dens
de behandeling van deze affaire in de
Raad:3 '... dat de scheepsjagers op de
schippers een soorr van terrorisme
uitoefenen wat bereft de vaststelling van
het tarief dat zij voor de uitoefening van
hun beroep toepassen, terwijl de
stoomboten waarin de scheepsjagers
concurrenten zien, nu en dan door dezen
met stenen gebombardeerd worden, wat
groote onaangenaamheden van
belcmmering van den dienst ten gevolge
heeft.' Toch wil het College zich verder
niet met deze zaak bemoeien, daar men
van mening is dat dit een provinciale
aangelegenheid is en dat de provincie maar
een verordening moet maken.
Vanuic het 'Winschorerdiep bij de Bonre
Brug vertrokken een groot aantal
passagicrs- en beurtschepen naar
noordelijke cn oostelijke bestemmingen. In
het begin van deze eeuw verdwljnt
langzamerhand het beurtvaartbedrljf per
schip. Het transport wordt dan
overgenomen door bodewagens en later
door vrachtauto's. De beurtvaarders, die
overgaan op ander transport, houden in het
begin nog wel de oude standplaats vanwaar
vroeger de boten vertrokken in ere.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog leeft het
binnenscheepvaartverkeer nog één keer op.
Er z!'n dan zelfs weer scheepsjagers. Maar
na de oorlog gaat dic bedrijf vanwege her
zeer snel toenemende wegtransport ten
onder. Dc grootscheepse sanering in de
binnenscheepvaart van vooral de kleinere

schepen in de jaren vijftig, doet vecl
schippcrs besluiten ecn huisjc in de
Oosterpoort te kopen. Mct name in de
D1k-. Duikcr- en Martcnstraat gaan veel
van deze oud-schippers wonen.
Een groot bedrrjf aan de oostzijde van hct
water - nabij dc Bontc Brug en tevens
een van de belangrijkste bcdrijvcn die de
Oosterpoorc gekcnd hccft, was de Albino
Maatschappij. Dit bedrijf wordt in rgoo
door Frans Sjoerd van Klooster opgericht.
In r9oó verrijst het cerste gebouw aan het
'Winschoterdicp
en in rgro wordt het
bedrijf omgcdoopt in de N.V. Albino
Maatschappij onder directie van F. S. en
T. S. .van Kloostcr. Ze noemen zichzelf ecn
handel in koloniale en grutterswarcn en
aanverwance artikelen. Het bcdrijf groeit
snel en wordt voortdurend uitgebreid. Er
verrijst een linker vleugel van zes
vcrdiepingen, gcheel uit beton opgetrokken
mct een oppervlakte varr 2 4OO m2 met
daarachter ecn koffiebranderij,
likeurstokerij, stallingen en garages. Ook
heeft men eigcn cimmerloodsen, cen
drukkerij, een smedcrij en een glasblazerij.
De grondgedachte achter het bcdrijf is
inkoop, productie cn distributic in cigen
behecr te houden, waardoor de
tussenhandel wordt vermeden en men
goedkoop kan levercn. Evenals bij De
Gruyter heeft de maatschappij inspecteurs
bij de weg om de zaken tc regclen. In rgrz
zijn er in de noordelijke provincics al r9ó
Albino-filialen dic in dat jaar een wlnst van
bijna 75 ooo gulden boekcn.
Tijdens de Ecrste Wereldoorlog ontbrandt
er in Nederland ecn moordende
concurrcntiestrijd tussen de twce grote
margarine-fabrikantcn Van den Berg en dc
firma Jurgens. Beide probercn zoveel
mogelijk andcre zaken op te kopen. In
r9r8 kornt hec gchelc Albino-concern tn
handcn van Van den Berg. l)e Van
Kloosters blijvcn als directcurcn aan hct
bcdnlf vcrbonden Al cerdcr is dc
rnargarinc-fabriek Groningcn, voorheen
Hcndriks, Brongers cn Bos opgckocht.
P 1). H. Hcndriks zal tot in dc Twccde
Wcrcldoorlog dirccteur blijvcn bij het later
gcvormde [Jrri]cver-conccrn. Alle
rnargarinc-bcdrijfcs, waar Albino er óón
van is, worden ondcrgebracht b5 dc
Hovema Idc Hollandschc Verccrriging tot
Exploitatic van Margaritrc-fabrickeni.
'Waarvan Van dcn l3crg hct mcrcndccl der
aandclen hceft.
102 Dt ()osterpoort
a"'t r.,8
Winscholerdiep oosh
ziide, iaren dertig,
Waar veel beurtschip-
pers en later boderij-
ders hun lig- resp
standplaats hadden,
waren veel herbergen
en koÍÍiehuizen te vinden
De groentehande-
laren uit Hoogezand,
die met bossen wortels
op de rug te voet of met
de snikke aankwamen,
dronken altijd iets bij
Topper alvorens naar
de markt te gaan Links
de GriÍfestraat met op
de hoek langs het water
parlevinker Huizing, die
met een bootje zijn
waren aan de schippers
sleet

Scheepsiager aan het
Winschoterdiep,
iaren twintig,
Scheepsjagers trokken
de schepen langs het
jaagpad, zelÍ oÍ met
hulp van een paard
Veel schippers liepen
echter zelf in de lijn',
omdat dat goedkoper
was Bij Topper konden
de scheepsjagers paar-
den wisselen, Rechts
op de Íoto de Meeuwer-
derpolder en links de
houten noodwoningen
en de cementmolen van
Mees
ln t9z7 belevcrt men ongcvcer 3oo
Albino-winkcls met artikclcn uit de eigen
k offi cbran derij, vc tsmeltenj, iikcurs tokerij
cn wijnhandcl, verfmalcrij, puddingfabriek,
drogisterij, kruidenierswarenbedrijf cn
vccvoerfabriek. In Den Haag zijn zelfs
Albino-rcstaurancs tc vinden. Voor dc
voedergrancnhandel wordt in r9z7 een
grotc, witte silo gcbouwd. De
kofficbranderij verwerkt op dat momenc
zo'n 3o à 4oooo balcn koffie per maand,
tcrwijl pcr wcck ongevecr 20ooo flessen
wijn worden vcrkocht. Er wcrken dan
circa r5o mensen aar-r het Winschotcrdiep.
Eigcn merkartikclcn zr.ln: Albino,
Actualiteit. Nova, Dc Nieuwe Concurrent,
Red Star, Insulinde [koffic en thee],
Durano. Rondo. Supcrba lbakproduktcnl
en Paladijn [sigaren].
103 Wonen en werken in de Oosterpoort
De concurrenten Van dcn Berg en Jurgens
besluiten tn rgzT tot een
samenwerkingsverband te komen en
richrcn de Margarine Unie op. waarvan
Albino dan nog maar een hcel klein
onderdcel is. De Margarine Unie fuseert
twee jaar later reeds met het grote
Lever-concern en gezamenlijk vormen ze
dan (Jnilever, met een half miljoen
werknemers cn miljoenen afnemers, rerwijl
3ooooo beleggers geld in deze zaak hebbcn.
Op een buitengewone
aandeelhoudersvergadering van rr april
r935 in hotel Willems worden de statuten
van Albino gewijzigd en vragen dc heren
F. S. en T. S. van Klooster om eervol
oncslag. Per r mei wordc dientengevolgc
J. H. Dankelman tot directeur benoemd. De
Van Klooscers blljven als commissaris aan
het bedrijf verbonden.
Ook aan Albino gaan de crisisjarcn niet
ongemerkt voorbij. De omwenteling ligc
in 1934, en in de daarop volgendejaren
nemen de verliezen toe. De toelcvering aan
de kruidcniers leidt eveneens tot
problemen. Men belevert namelijk behalve
de eigen Albino-winkels ook derden. De
Albino-winkels kunnen echter aanmerkelijk
goedkoper leveren en dit wordt door de
andere afnemers als oneerlijke concurrentie
ervaren. Zíj dreigen te stoppen met het
aankopen van de Albinoprodukten. Het
gevolg hiervan is, dat de directie besluit de
'eigen' winkcls af te stoten of die aan dc
filiaalhouders over te dragen. Door het
afscotcn van activiteiten is het gcbouw aan
het Winschotcrdiep nummcr t4 niet mccr
nodig. Daar vcstigt zich in r939 de firma
Oscar Keip met een 'inrichting voor het
vervaardigen van electroden' cn de firma
Olthof mer een transformatorenfabriek.

Het hoofdkantoor van Albino wordt in
rg42 rraaÍ Rotterdam ovcrgcplaatst,
vanwcge de door dc oorlog ontstane
slechte communicatiemogelijkhcden en
vanwe€ic ccn beleid, dat er op gcricht is
om allc kantoren van het (Jnilcver-concern
tc concentreren De familie Van Kloostcr
heeft zich dan al gchcel uit het concern
tcrug getrokken. Allc winkels zijn tijdens
dc oorlog opgeheven en tn 1946 q7
wordcn dc nog overgcbleven activicciten
aan het 'Winschoterdicp beëindigd. In r948
vestigt zich op nummer ró E. Bronda,
ijzer-, gereedschap- cn rnachinehandel
Toch bestaat Albino nog en wel in de
vorm van ccn slapcndc naamlozc
vennootschap van het (Jnilcver-concern.
F. S en T. S van Klooster, de directeuren
van Albino, zijn rwee broers uit een gezin
van acht kindcrcn. vicr jongcns en vicr
meisjes. Naast een zakelijke is er ook cen
wctenschappelijkc tak in dc familic.
Hendrik Sjocrd en Jantina Hcndrika van
Klooster studeren beiderr bij professor
doctor Backcr, hooglcraar in de organische
chemie te Gronirrgen. Hendrik Sjoerd
wordt rond I92o hoogleraar in Arnerika cn
Jantina bllft in Groningen. In dc oorlog
wordt zij naar I)uir:lend gcdcportccrd,
waar zi1 in r945 ovcrlijdt. Na de oorlog
op 4 augustus r945 - gccft Hcndrik Sjoerd
van Kloostcr, hooglcraar tc Dctroit,
volmachr aan Frans Sjocrd varr Klooster en
prof. dr. Hilrrrar Johannes Backer,
hooglcraar te Groningen, onr voor cn
namelrs hem al hetgeen hij bczit in
Ncdcrland, ook dat wat hij geërfd hccft uit
de nalatcnschappcn van zijn zuster Jantina
van Klooster,op Igjanuari r945 ovcrlcden
tc Ravensbriick, en van zijn brocr Dirk
Immo van Kloostcr, overleden te l)evcntcr
23 Draart I94_5, re schenkcn aan dc
Stichting'Het Groninger
(Jniversireitslorrds'. Hicrvoor moet een
BriefhooÍd van de Albi-
nomaatschappii.
De Albinomaatschappij
was de Albert lleijn van
Noord-Nederland voor
de oorlog Vanuit de
gebouwen aan het Win-
schoterdiep werden in
1927 driehonderd Albi-
nowinkels bevoorraad
met de merkerr 'Actuali-
teit', 'De Bakker', 'De
nieuwe Concurrent',
'Rondo','Paladijn',
'Superba' en 'Durano'.
104 Dr O()sterpoort
-!-,,9
.,,*
f{.{.Rr! r!{.. Átsrrar!
;,, {.r:: /.:j
M qF{ .PIJ
r $firo$\|tNos|l :
GR EN "Er
IIIJ\I& N
lAÍsMÉLÍEA]! EN
rru|,r@NM mg
6(ur
\oï*"

gedenkplaat aangebracht worden in de
universitcit met de namen van alle
Groninger hoogleraren, medewerkcrs,
studentcn en oud-studenten. die ten
gcvolgc van dc Twccdc Wereldoorlog zijn
omgckomcn. l)e tweede voorwaarde bij de
schenking is het stichten van ccn fonds
het Jantina Hendrika van Kloostcrfonds'
waaruit beurzen kunncn worden verstrekt
aan vrouwelijke scudenten. T. S. van
Kloostcr is voor dc oorlog al ovcrlcdcn.
F S. van Klooster, schatrijk gewordcn aan
Albino, handelt na de oorlog nog enige
tijd in onroerend goed, ondcr dc
firmanaam 'Gorccht'. Hct huwclijk van
fx,rusloru,rt-u Oxnr:nNr.M lN(; r.N
Frans Sjoerd en Gelske Roorda is
kinderloos geblevcn. Als F. S. in r954
overlijdt, rcgclt mevrouw G. van
Klooster-Roorda, dac al haar bezittingen
na haar dood zullen worden nagelaten aan
haar brocr Pieter Roorda, keel-, neus- en
oorarcs te Hilvcrsum. Zo verdwijnt, na het
Albino-concern zelf, ook dc resc van het
Albino-vcrmogen uit Groningcn.
Aan het Winschoterdicp 231 is naast Albino
van r93ó tot r9J7 de nu grootste
speciaaldrukkerij van Nederland, de firma
V. d. L5n en Co, tegenwoordig Lijnco bv,
gevestigd.
105 Wonen en werken in dc Oosterpoort
De Albinomaalschappii,
jaren lwintig.
In de Íabriek waren een
eigen kofÍiebranderij,
vetsmelterij, likeursto-
kerij, een Íabriek van
verpakte drogisterij-arti-
kelen, een electrische
verfmalerij en een druk-
kerij te vinden,

Aan de westzijde
van het Winschoterdiep
Aan de westzijde van het kanaal verdwijnt
aan het einde van de negentiende eeuw een
belangrijk deel van de historische
bedrljvigheid om plaats te maken voor
woningbouw. Maar er komen ook nieuwe
economische activiteiten voor terug. Na
het verdwijnen van de scheepswerf van
Van Diepen bij de Bonte Brug aan de
Griffestraat, bouwt M. Botje in r89o op
deze plek een stoomkorenmolen. De firma
De Boer en Schuitema breiden dit bedrijf
in r9ró uit met een meelmalerij,
graanzuiveringsinrichting en
scheepselevator. Tal van andere Industriêle
en handelsbedrijfes vestigen zich tussen de
huizen en op de binnenterreinen van de
nieuwe bebouwing.
Een interessant bedrijf, dat tussen de Griffeen
Dijkstraat is begonnen en nog steeds in
de Oosterpoort is gevestigd en tot de
grotere bedrijven van de stad Groningen
gerekend mag worden, is de firma Kwint.
Op z5 maart r883 opent A.Kwint een
winkel in scheepsbenodigdheden aan het
'Winschoterdiep. Albert start met de
verkoop van scheepsvictualièn en het
verhuren van dekkleden. Als oud-zeeman
is hij bekend mec de tcchniek van zeilcn
maken voor de bekende Groninger
koftjalken. Wcldra gaat hij ook
scheepstuigages en andere
scheepsuitrustingsartikelen verhandelen. Als
gevolg van de teruggang in de zeilvaart
begint Kwint in de dertiger jaren ccn
handelsonderneming in oliën en vetten. Hij
richt zich dan vooral op de landbouw. De
oliên worden onder het eigen merk
Quintol op de markt gebracht. In 1939
wordt een vestiging in Rotterdam geopend
en ook komt er ccn uitbreiding in
Leeuwarden, àie zich speciaal op de
watersport toelegt. Na het faillissement van
de tricotagefabriek van Reinier Muller aan
de Meeuwerdcrweg tcgenover de Van
Sijsenplaats, koopt Kwint hun
productiehallcn. Dientengevolgc vcrhuizen
ze aan hct eind van de jaren vijftig van her
Winschoterdicp naar de huidige locatie.
Hedcn ten dage werken er clrca Ioo
mensen cn wordt er een breed scala aan
artikelen geproduceerd en verhandeld. Ze
levcren scheepsuitrusting waaronder
hijsmrtcriaal, nàutische apparatuur.
mach in ekamcrin ventarissen,
rcddingsmatcriaal en dekkledcn en
zonneweringen. In t979 scart Kwint, in
samenwerking met een Engels bedrijf met
hct verhuren van hljswerktuigen en in t983
beginnen ze tcvens met een ontwerp- en
constructicafdeling voor hijskranen.
106 De Oosterpoorl
/-
llllinscholerdiep west
zijde, ca. 1930.
In 1901 werd op de dijk
aan de westzijde van
het kanaal een kade
aangelegd. De kade
liep tot de Verlengde
Frederikstraat. Dat is
waar op de Íoto de auto
staat Vandaar liep nog
de oude dijk tot aan de
Meeuwerderbaan

De sloop van de
cemenlmolen in 1938,
Zoals in 1985 de voet
balkooi aan de Ver-
lengde Lodewijkstraat
een trefpunt voor de
jeugd is, was dit in de
jaren twintig en dertig
de cementmolen van
Mees De molen en de
huizen daar om heen
moesten in 1938 wijken
voor nieuwbouw.
Het oudste bedrijf in de Oosterpoort was
de firma Mees. De cementmolen van dit
bedrrjf heeft tot 1938 aan het
Winlchoterdiep - rechts van de hoek met
de Verlengde Frederikstraat aan het
kanaal - gestaan. De familie Mees heeft
grote invloed gehad op de aanleg van de
straten aan de oostkant van de
Meeuwerderweg. De geschiedenis van
Mees begint in de achttiende eeuw als
Jacobus Mees in r79z geboren wordt als
zoon van Hitzerus Phoebus Mees,
molenaar te Eenrum. Veel leden van de
familie Mees zijn dan Molenaar of
graanhandelaar. Jacobus Mees koopt
omstreeks r8r5 de pelmolen aan het
Winschoterdiep en bouwt deze tn t79r
opgerichte molen om tot een inrichting
voor het malen van tras uit tufsteen. Het
tras werd als metselspecie verhandeld- Uit
het tweede huwelijk van Jacobus Mees met
Jacomina Themmen wordt in r8z7 als
107 Wonen en werken in de Oosterpoort
enige zoon Martinus Mees geboren. Hij
richt later de firma Mees op. Martinus
voert het bedrijf op de aloude,
ambachtelijke manier; met een
meesterknecht en enkele knechten. Hierin
komt verandering onder het bewind van
de in r8ó8 geboren Nanno Mees. Hij
koopt in r899 kalkovens in
Noorderhoogebrug en de firma ontwikkelt
zich tot een handel in bouwmaterialen. Het
tras moet steeds meer plaats inruimen voor
een nieuwe bouwstof, het cement. Dit
product zal tot het einde van het bedrijf
een zeer belangrijke plaats in haar handel
blijven innemen. Het hoofdkantoor
verhuist in r9ró naar het Schuitendiep,
waarachter men een groot opslagterrein in
gebruik neemt. In r9r8 koopt Mees een
steenfabriek in Winsum. Na de dood vdn
Nanno in 19z6 wordt het bedrijf in twee
naamloze vennootschappen gesplitst: de
N.V. Bouwmaterialenhandel, voorheen
firma M. Mees, en de N.V. Steenfabrieken
voorheen firma M. Mees. In de directie
hebben zitting Nanno's zoon Martinus
Jacobus Mees en Nanno's zw^ger
C.W.Paul. De cementmolen valt in r938
onder slopershanden en maakt plaats voor
de huidige bebouwing aan het
Winschoterdiep, zuidelijk van de
Verlengde Frederikstraat. Tot in de jaren
zestig heeft de firma Mees opslagruimte op
her binnenterrein tussen het
Winschoterdiep en de Verlengde
Nieuwstraat. Het in- en uitladen van de
vrachtwagens gebeurt in de Verlengde
Nieuwstraat, waar achter de dubbele
deuren van de panden Verlengde
Nieuwstraat 14 tot en met 20 zich de
opslagruimten bevinden. Nanno Poppo
Mees, geboren in r9z3 en overleden in
r97ó, was de laatste aan het bedrijf
verbonden Mees. De recessie in de bouw
leidt in r98z uiteindelijk tor de ondergang
van dit oude, Groninger bedrijf.

JanJurjcn Vos, geboren in r85ó, voer met
stencn en turf. Die stenen kwamen uit
Overijssel en werden onder andcre
gebruikt voor dc bouw van hec
hoofdscacion. De turf kwam uic dc
Vcenkoioniën. In de jaren tachtig van de
vorigc ccuw kan h5 vanwegc hartklachten
niet mcer varen. Om toch in zijn
lcvcnsonderhoud te kunncn voorzicn gaat
hr.y zich bczig houdcn met handel en
verhuur van boten. Hrl dr5ft deze zaak
vanuit een woonboot, die b5 de werf van
Van Diepcn aan de Griffestraat is
afgemeerd. Steeds mccr laat hij zelf
reparatics verrichtcn aan dc door hem
verhandelde schcpen. Als de werf van Van
Diepcn rond rgoo aan dc Griffestraat
vcrdwljnt, bcsluit Jan Jurjen zclf een
raparatiewerf te beginnen. Hij kan voor dit
docl van de familie Van Bruggen aan het
Winschoterdiep, bij de voormalige Helper
Linie, een scuk grond kopen.
Uit het huwelijk van Jan Jurjen Vos en
Nijklaassiena Kuiper wordt in r885 Gccrt
Vos geboren, die op zcstienjarige leeftijd
nog lczen en schrijven leert en zich daarna
in Hoogezand in het scheepstekenen
bekwaamt. In r9o9 treedt Geert met
Berendje Bijmolen in hct huwelijk. Een
jaar later wordc Jan Vos geboren. Kort
daarop gaat de familie in het vroegere
woonhuis van Van Bruggen bij de werf
wonen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog
werkcn er al tachtig mensen. Men maakt
dan coasters, binnenschepen, sleepboten en
vissersschepen. De familie is inmiddcls
uitgebreid met de kinderen Alic, Kees en
Nico en in r9z8 wordt ais laatste hun zoon
Geert geboren. Het lassen verdringt stceds
meer de oude techniek van het klinkcn en
dc schepcn, die dc werf verlaten, nemcn in
omvang roe.
Contract Yoor het bou-
wen Yan een klipper,
1907.
Dit is een van de eerste
conlraclen van
scheepsbouwer Vos
De smidse van
scheepswerl Vos, 1910.
0p het aangekochte ter-
rein van Van Bruggen
bevonden zich nog de
schuur en andere res-
tanten van de gesloopte
houtzaagmolen'De
Vriendschap' Hiervan
maakte Vos de eerste
kanthelling aan het Win-
schoterdiep, en een
kleine kanthelling aan
de gracht van de Helperlinie.
De oude
schuur werd als smidse
ingericht. Op de Íoto
smid Postema en een
knecht.
108 De Oosterpoorl
| "'
lÀït YC$, lNhiltlÍbtil{ 0rolingrl, I ntt&r 91tt01'lwíl
lv0rrlÊn
.e o$Jïr

Scheepswerí yan Vos, iaren twinlig.
Geert, de zoon van Jan Jurjen, besloot ook zee-
schepen te gaan bouwen Dit waren in eerste
instantie coasters met zeil en hulomotor, maar later
voornameliik schoeners
LuchtÍoto van de
scheepsweí Yan Vos,
ca. 1950.
Het oude balkgat van
de houtzaagmolen De
Vriendschap werd in de
oorlog verlengd, ver-
legd en verdiept Op de
Íoto linksboven het ter-
rein van de gemeente-
reiniging. Daarnaast de
nreuwgegÍaven haven.
Onder op de Íoto het
Winschoterdiep met
daarlangs de weg naar
Hoogezand Rechtsbo-
ven de terreinen van
houthandel Nanninga.
109 Wonen en werken in de Oosterpoort
Tijdens de Tweede 'Wereldoorlog vordert
de bezetter de werf. Om de
werkzaamheden die voor de Duitsers
gedaan moeten worden te vertragen,
besluit Vos op het rerrein nog een extra
haven te graven. De langzaam - aan - actie
tijdens de oorlog leidt ertoe, dat er soms
wel veertig à v5ftig schepen voor de werf
liggen te wachten op reparatie, waardoor
doorvaart bijna onmogelijk was. Door
gebrek aan materialen gaat men ook zelf
scheepsschroeven fabriceren. Dit om de
voedselschepen in de hongerwinter naar
Holland te kunnen laten varen. De
fabricage lukt zo goed, dat na de oorlog
patent op de ontwikkelde schroef wordt
aangevraagd en de productie wordt daarop
voortgezet onder een eigen merknaam:
Vosta, hetgeen betekent: Vos
staalschroeven. Na de oorlog komt er
nieuwbouw; een magazijn, tekenkamer,
smederij, machinefabriek, timmerfabriek en
schaftlokalcn. De activiteiten omvatten nu
ook reparatie van scheepsmotoren en het
fabriceren van scheepsbouwmachines, zoals
scheepsbouwpersen, scharen en
ponsmachines. In r954 nemenJan, Kees en
Nico de werf van Geert over en
vcrandcrcn de naam in J. Vos en Zn. CY.
Het bedrijf maakt een stormachtige groei
door. Meestal gaan er vier nieuwe schepen
per jaar van de helling en worden er tussen
de honderd en tweehonded vaartuigen
gerepareerd. Maar de gemeente Groningen
gooit roet in het eten voor dit bloeiende
bedrijf. Rond 1957 laat de gemeente
merken, dat zij het bedrijf wil aankopen.
Twee geplande parallelbruggen van de
zuidelljke ringweg over het
'Winschoterdiep zullen de werf
onbereikbaar maken. Al in 1954 is voor het
Provinciaal Electriciteits Bedrijf een dam
aan de andere kant van de werf neergelegd.
Het bedrljf moet daarom verdwijnen. Vos
wil echter niets van verkoop weten, maar

als met onteigening gedreigd wordt blijft
er geen andere keus. Verplaatsing is te duur
en de stad koopt de werf in r9ó4 voor
875 ooo gulden. Een jaar later wordt het stil
aan het einde van het Winschoterdiep.
Alleen de productie van de
scheepsschroeven gaat nog een tijdje door.
Deze productie wordt tenslottc verplaatst
naar de Duinkerkenstraat op het
industrieterrein, waar Nico Vos het bedrijf
nog een aantal jaren voortzet. Zijn zoon
Geert volgt hem aan het eind van de jaren
zeventlg op.
Naast de scheepswerf van Vos treffen we
de houthandel van de firma Nanninga ^an,
van origine ook een aan het water
gebonden zaak. Dir bedrijf is nog steeds in
de Oosterpoort gevestigd.
Balkgal op het lerrein van Nanninga, í941'
In de balkgaten dreven altijd boomstammen, en het
uitgestrekte terrein lag vol hout. De klant kon het
hout in alle gewenste maten krijgen. De zagerij
stond op de plaats van de oude houtzaagmolen
'De Zon'. Op de Íoto de heren Rudolphi en Makken,
houtzagers bij Nanninga
De lewalerlating Yan de
Goodwill, 1957.
De tewaterlating van
het grootste schip dat
ooit in de stad gebouwd
werd trok veel nieuws-
gierigen. Op 14 novem-
ber liep heel de
scheepsbouwwereld uit,
omdat ze dachten dat
hier wel iets mis zou
gaan. Maar de Goodwill
gleed zonder proble-
men het water in Er
werkten in die tijd
ongeveer negentig
mensen op de werf.
1'f0 De Oosterpoort
Houlloodsen van Nanninga, mel op dê achleÍgrond
de werí van Vos, iaren vijÍlig.
De Nanninga's uit Winneweer kochten in 1906 de
terreinen en houtzagerij van de weduwe Van Brug-
gen. Op de Íoto achteÍ het bruggetje rechts ligt hel
huis waar de Íamilies Rudolohl en Makken woon-
den. De boomstammen werden op een lorrie door
het huis naar de erachter gelegen zagerij getrans-
porteerd

L.-,
Kaarl zuidoosthoek van de Ooslerpoorl,
ca.1890.
X
Op deze kaart zijn onderaan de spoorweg, boven-
aan het Winschoterdiep en rechts het Helperdiep te
zien. Daar tussen in ligt de nieuwe drekstoep.
Noordelijk hiervan staan nog de molens met de
houtkolken. Op het terrein van de drekstoep waren
twaalÍ grote putten gemetseld Hierboven waren
overkappingen van ronde golfplaten aangebracht
Hierin werden de verschillende aÍvalstofÍen na sor-
,: /
',' a
, -. -7'.'_. i
t
I
.4 1
lt .r
tering gestort, Het onbruikbare vuil werd in de ver-
brandingsoven vernietigd Na een vermengings- en
broeiproces van het droge en natte aÍval ontstond
compost, die naar de Veenkolonièn verkocht werd.
De aÍvoer vond plaats via het Helperdiepje, dat met
het Winschoterdiep in verbinding stond
111 Wonen en werken in de Oosterpoort
De Verlengde Lodewijkstraat
en de Oosterweg
De zuidoostpunt van de wrjk waar we nu
zijn is overigens - naast de veemarkt op
dinsdag - lang de meest 'geurende'
omgeving van heel Groningen geweest. De
stank werd bovenal veroorzaakt door de
vuilnisbelt van de gemeentereiniging.
Vanaf 1885 wordt hier al het vuil van de
stad verwerkt. De geschiedenis van de
gemeentcreiniging gaat terug tot ró34.s In
dat jaar wordt een publieke dienst tot
vervoer van vuilnis ingesteld. Het vuil, dat
uit de stad aÍkomstig is, moet dan op de
drekstoepen buiten de stad gedeponeerd
worden. Hiervoor zijn specifieke
drekmenners aangesteld. Tot die tijd werd
het afval óf op straat gegooid of op
willekeurige plaatsen buiten de wallen
gestort. De stad wijst twee verplichte
stortplaatsen aan, êên buiten de Cranepoort
en één buiten de Oosterpoort. 's'Winters is
er ook nog de mogelijkheid b5 de
Bloemstraat te storten. In een resolutie van
ró78 wordt gesproken over'het besteden
en verveerdigen van een nieuw drecksteck
buyten het Cleynepoortien'. Waarschijnlijk
gaat het hier om het opnieuw aanleggen
van de drekstoep buiten de Oosterpoort.
Na het beleg van 167z waren de gronden
buiten de poorten afgegraven ten behoeve
van een betere vedediging. Vanaf r759
mag er alleen nog maar buiten de
Oosterpoort gestort worden. De vuilstort
ligt op dc hock van de Oosterweg en de
huidige Trompsingel. Op deze plaats staat
nu een kantoorgebouw. De afvoer van de
op de drekstoep gefabriceerde compost
vindt plaats via de Drekhaven of Griffe.
Deze compost gaat naar de veenkoloniën,
waar het dient voor de bemesting van de
onvruchtbare dalgronden. Een plan om de
scoep te verleggen naar de overzijde van de
Griffe tussen dit kanaaltie en dc

Oliemuldersteeg wordt bij raadsresolutie
afgekeurd. De Raad vindt het meer
oostwaarts gelegen stuk land tussen het
'Winschoterdiep, de Griffe en dc tuinen
geschikter. Dit is de noordpunt van de
Meeuwerderpolder. Ten gevolge van een
request van eigenaren uit die buurt wijzen
Gedeputeerde Staten deze mogelijkheid af.
De drekstoep wordt uiteindelijk enigszins
in zuid-zuidoostelijke richting uitgebreid.
Stankoverlast, ongedierte en de steeds
dichtere bebouwing rond de afvalbelt leidt
in de jaren zeventig tot het besluit de belt
te verplaatsen. De Raad vindt de oostelijke
redoute van de voormalige Helper Linie de
meest ideale vestigingsplaats. Maar dit
vroegere rijksvestigingterrein ligt nog
binnen de gemeente Haren, die bezwaar
maakt, waarop Gedepuceerde Staten aan de
stad Groningen vervolgens de volgende
voorwaarden stellen; dat er geen faecaliën
afzonderlijk bewaard mogen worden, maar
dat deze direct vermengd en verwerkt
moeten worden met de andere
ingezamelde stoffen; dat op het terrein
geen gaskalk bewaard mag worden en dat
de schoorsteen van de brandoven minstens
12 meter hoog moet zijn en van steen
opgetrokken. Verder verlangen GS, dat de
aangrenzende gronden door een muur van
drie meter hoogte moeten worden
afgeschermd en dat de inrichting door
opgaand geboomte omringd en ingesloten
moet worden. Tevens mag het eerst
aangrenzende huis niet binnen tachtig
meter van de inrichting staan. Pas in t883
komt - na de grenswljzigíng met Flaren -
het terrein binnen de gemeente Groningen
te liggen en wordt begonnen met het
aanleggen en inrichten van de nieuwe
vuilverzamelplaats. Deze wordt in r885 in
gebruik genomen.
Hel uitrijden van de
gele riideÍs,
iaren lwintig.
De drekmenners wer-
den de gele rijders
genoemd, naaÍ de kleur
van de wagens. Tot het
aanleggen van de cen-
trale riolering werden
er per week circa
20.000 tonnetjes
geleegd Een Gronings
gezegde was: 'De
woagens, geelachteg
van kleur, dei roek je in
de verte al van 't Grun-
neger odeur'.
112 De Oosterpoort
Vuilniswagen, iaren dertig.
Bij de reiniging werden 44 paarden gebruikt, die
eigendom waren van de drekmenners In de jaren
dertig en veertig werden paard en wagens steeds
meer vervangen door vuilnisauto's.

Verlengde Lodewiikslraal, ca. 1930.
.'/l/@/,'
In 1985 vinden we op deze plaats de voetbalkooi
voor de jeugd. In het hoge pand hield de armen-
dokter spreekuur. Verder stonden aan de Lodewijk-
straat nog een aantal boerderijen, waaronder die
van 'De Boer's jongens'
Composlpul,
jaren dertig.
Tegen twaalÍ uur was
de drukte bij de com-
postputten het grootst
Alle wagens waren dan
weer binnen. De put
werd laag voor laag,
droog en nat, gevuld.
Als na het broeiproces
de put'rijp' was werd
de compost verscheept.
De kunstmest verdrong
langzamerhand de
natuurlijke compost.
113 Wonen en werken in de Oosterooort
De centrale riolering, die in de jaren
twintig tot stand komt, luidt een
ingrijpende wijziging van het bedrgf in.
Het composteren, dat mede door de hoge
vlucht, die de kunstmestvervaardiging
neemt, toch al niet meer winstgevend was,
verdwijnt. Daarom moecen er nieuwe
oplossingen gezocht worden voor de
afvoer van droge afvalstoffen. Er staan een
aantal alternatieven ter discussie. Deze zljn;
verwerking door verbranding, afvoer van
het vuil naar de in r93r opgerichte vana
[Vuilafvoer Maatschappij] in Wijster of het
vuil gebruiken voor ophoging en
verbetering van daarvoor geschikte
terreinen. De laatste oplossing is het
goedkoopste alternatief. Ongeveer vljftien
jaar lang gaat het Groningse afval naar laag
gelegen landerijen rondom de stad, onder
andere naar De Punt. Daarvandaan rijdt
men het vuil met lorries naar veengaten,
waarmee die worden gedempt. Deze
afvoer naar vreemde gemeenten levert
steeds meer milieu-hygiënische problemen
op en de verkeerstechnische moeilijkheden
zljn aanzienlijk, wanneer 's winters de
kanalen dichtgevroren zijn. De Raad
besluit daarom in r95o het vuil toch maar
naar 'Wijster te laten afvoeren ter
verwerking aldaar. Hiertoe wordt op het
reinigingsterrein een vuiloverlaadstation
gebouwd, waarin de chauffeurs met de
vuilnisauto's tot boven de
vAM-spoorwagons kunnen rijden. De
nieuwe in rgTr gebouwde
overlaadinrichting biedt het voordeel, dat
ook gestort kan worden als er geen wagons
voorhanden zijn. Hiervoor is een speciale
laadbak geconstrueerd. Op deze wi1'ze
wordt per dag z5 à 3o ton vuil afgevoerd-
Een deel van het bednjf verhuist naar de
Oostersingel, waar vanaf dat moment de
garages en kantoren gevestigd zijn. Al in
r934 heeft men plannen voor nieuwbouw

en concentratie op één plaats. Die plannen
zullen echtcr pas in r98o gerealiseerd
worden br.1 het opleveren van de nieuwe
gebouwen aan de Lodewijkstraat. Het hele
bedrijf is dan weer op de oude plaats terug.
De garages aan de Oostersingel worden
afgestoten en maken plaats voor
woningbouw in het kader van de
stadsvernieuwing in Binnenstad Oost.
Evenals bij zo veel dingen herhaalt zich
ook hier de geschiedenis, want per
r januari I98ó moet de stad haar vuil wcer
op eigen terrein storten. Hiervoor wordt
een plek aangewezcn achter op het nieuwc
industrieterrein aan het Winschoterdiep, op
de grens met de gemeente Haren, die,
evenals in r88o, opnieuw protesteert.
Nadat in 1885 de nieuwe drekstoep in
gebruik is genomen, volgcn er spoedig
meer 'geurende' bedrijven in deze uithock
van de srad. Zo beginc in 1888 E. Noack
naast de Reiniging een darmenzouterij en
in 1895 vestigt zich hier ook nog de
bokkingdrogerij van J. B. Schultz.
Als we over de Verlengde Lodewijkstraat
richting Oosterweg lopen, vinden we
totdat de snelweg is aangelegd - tegenover
de overweg het bedrijf van 'Wichers. Dit is
een caíé annex veestalling. De zaak ligt
hier gunstig, want alle vee, dat gelost en
geladen wordt op de veelading op de
Verlengde Feithstraat - huidige
treinwasserette gaat via de
spoorwegovergang, Lodewljkstraat en
Oosterweg naar de veemarkt. Het vee, dat
een dag eerder aangevoerd wordt, kan hier
een nacht gestald worden. 'Wichers is een
van de vele veestallingsbedrijven, die met
name achter de veemarkt en aan her
Winschoterdiep voorkomen.
Hoek Verlengde Lode-
wiikslraat/0oslerweg,
iaren veerlig.
Ook hier een stukje
bebouwing dat verdwe-
nen is. Waar nu de
auto's staan te wachten
voor de autowasstraat
aan de Blekerslaan,
stonden deze huisjes
Ze werden in de jaren
zestig gesloopt.
114 De Oosterpoort
Beekman's kolenhandel, ca. 1950.
In de Oosterpoort waren veel kolen- en turÍhandels
gevestigd, zoals Van Donderen, Hemmes, Posthu-
mus, Schultz, Zweep, en Dikkema en Kamphuis,
Beekman had zijn kolenhandel tot in de jaren zestig
op de hoek van de Blekerslaan en de Oosterweg
Op de Íoto het uitrijden van de kolenwagen vanaf
het opslagterrein aan de Blekerslaan achter de Fre-
de ri kstraat/Alexanderstraat

Nauta Riiwielen,
ca. 1920.
Omstreeks 1920 begon
Gooitzen Nauta in een
voormali ge bakkerswin-
kel de huidige rijwiel-
zaak, aan de Ooster-
weg. Op de Íoto rechts
Gooitzen en knecht
Rieks Doesburg
GroÊ, hoeÍ- en kachel-
smederij van H. L. CooP'
man, iaren twintig.
Smederijen in de Oos-
terpoort waren onoer
andere Meijer, Beuving,
Bot, MeÍÍert en CooP-
man Enkelen waren
ook hoefsmid, zoals de
laatste twee, aan de
Oosterweg, In de winter
kwamen hier de drek-
menners zich bij het
vuur warmen, en de
laatste nieuwtjes uitwis-
selen. 0p de Íoto Harm
Lucas Coopman, knecht
Groen en mevrouw
Coopman-Kuiper.
115 Wonen en werken in de Oostetpooít
Ooslerweg, gezien naar hel noorden,
eind iaren ltvintig.
Noordberger, de leedaanzegger, had zijn huis naast
de kerk. Als hij na de begraÍenis bij de Íamilie
langsging om te condoleren was het gebruikelijk
dat hij een glaasje jenever kreeg. Dit dronk hij in
één teug leeg, en zei dan tegen de weduwe:'Ja'
juÍfrouw, zo volgt de een de ander', en hield ziln
glaasje weer op

Via de Verlengde Lodewijkstraar komen
wc nu op de Oosterwcg. De Oosterwcg is
naast dc Meeuwerderweg altl'd de
bclangrljkste winkelstraar van de
Oosterpoort geweest. Voor de oorlog z!1'n
hier óz winkels en bedrijven gevesrigd,
waaronder 5 kruideniers, 3 bakkcrs, 5
hoedenzaken, 5 schoenwinkels, z slagerijen
cn tal van anderc winkels. Toc het midden
van de jaren vijftig komt hicrin nauwclijks
verandering. Daarna begint evenwel de
achteruitgang. Bcvolkinsterugloop cn de
opkomst van het grootwinkelbcdrijf leiden
tot de sluiting van veel van die winkels.
Door de drcigendc sanering cn de
onduidel!'khcden betrcffende dc rooilijn
van de Oosterwcg kunnen veel
ondernemcrs het nict meer bolwerken. De
stadsvernieuwing en dc zekerheid, dat de
Oosterpoort nog wèl een toekomst heeft,
brengt dit aftakelingsproces rot stilstand en
er ontstaat in dc jaren tachtig een nieuw
evenwicht. In 1985 zljn in d,eze straar nog
r9 ondernemingen gevescigd, waaronder 4
café's cn 2 restaurants.
In de t!jd, dat de vcemarkt nog in de
Oosterpoort gehouden werd, was het op
de Oosterweg alt.l'd een drukte van belang.
Voor de oorlog zorgden de tonnenwagcns
van de reiniging, dc colonnes opgedreven
koeien en het normale verkeer [in twee
richtingenl nict zelden voor een chaos.
Velen zullen zich nog de wilde taferelen
van op hol geslagen koeien kunnen
herinneren, die zich hicr tijdens de
marktdagen geregcld afspeelden. Het
kwam dan ook meer dan. eens voor, dat
winkeliers aan de Oosterweg een koe in de
winkel hadden. De vecmarkt was
ontcgenzeggelijk iedere dinsdag weer cen
spectaculair gebeuren in het noordelijke
deel van de wrjk. In 1969 kwam daar cen
elnoe aan.
Ooslerweg, gezien naar
hel noorden,
iaren twintig.
De Oosterweg, ter
hoogte van het latere
badhuis Hier woonde
Hemmes, die knecht
was bij Dikkema en
Kamphuis Hij won de
hooÍdprijs in de staats-
loterij en begon hiervan
een kolenhandel aan de
Oosterweg De
gemeente kocht dit ter-
rein in 1929 voor de
bouw van het badhuis,
waarna Hemmes in de
Polderstraat de kolen-
handel voortzette
116 Dc Oosterpoort
Badhuis aan de Ooslerweg, iaren derlig,
Het Badhuis had twee ingangen, die leidden naar
badkamertjes met douche- en kuipbaden en naar
het washuis Daar konden de vrouwen met voor die
tijd zeer moderne machines en drooginrichtingen
de was doen In de derde aÍdeling bevond zich het
school- oÍ kinderbad met een aparte ingang via
school XXXlll in de Warmoesstraat, de latere
Rijkensschool Op de Íoto directeur HazelhoÍf, sto-
ker De Vries en badiufÍrouwen.

De Veernarkt
Op rr oktober r89z wordt, zonder veel
feestvertoon, de nieuwe veemarkt geopend.
De oppervlakte bedraagt 17 ooo n2 en met
de realisering is een bedrag van ongeveer
23 j ooo gulden gemoeid. In dat zelfde jaar
komt ook de veelading aan de Verlengde
Feithstraat gereed, waar de koeien - per
trein aangevoerd - kunnen worden
uitgeladen. Rond r93o zijn er vanwege de
grote drukte, het ruimtegebrek en de
verkeersopstoppingen al weer plannen om
de markt te verplaatsen. In 'Het Noorden
in Woord en Beeld' van april 1932 staat te
lezen: 'Een enorme druktc vertoonde
dinsdag z6 aprll de veemarkt te Groningen.
Een aanvoer van plusminus 2 ooo stuks vee
was bijna niet tc bergen, en vele
zijstraten - niet eens zelfs in de
onmiddellSke nabijheid mochten
profiteeren van het parkeeren der
onafzienbare rijen auto's met hun
welluidende en geurende ladingcn. Een die
per trolley een trein moest halen deed betcr
te gaan lopen. Een onhoudbare toestand in
een dichcbevolkt stadsdeel.' De veemarkt is
erg populair en bekend tot ver buiten de
provinciegrenzen. Er komcn regelmatig
boeren uit Holland hier naar toe.
Het vervoer per vrachtauto neemt een
steeds groter vlucht, zodat vlak voor dc
oorlog al circa 7j procent van de aanvoer
op luchtbanden plaats vindt. Na de oorlog
loopt dit percentage snel op tot ruim go.
De stroom veewegens bezorgt de
Oosterpoort veel overlast op dinsdag.
Daarom wordt er een raadscommissie
ingesteld, die het gemeentebestuur moet
adviseren over mogelijke nieuwe locaties
voor de veemarkt. Al in r95 I komt er een
lijvig rapport uit met veel argumenten om
de markt spoedig te verplaatsen. Maar de
tijd verstrijkt. . . Pas in r9ó9 wordt op dc
Koemelkers op de Yêe-
markt, jaren lwintig.
De boeren kwamen met
ongemolken koeien op
de markt Met volle
uiers oogden ze
namelijk het best. Pas
als de koe verkocht was
mocht ze gemolken
worden De koemelkers
boden dan in ruil voor
de melk hun diensten
aan. De melk ging naar
de Nijverheid aan de
Meeuwerderweg. Een
deel ervan ventten ze
zelÍ uit. Bekende koe-
melkersÍamilies waren
Sieling, Swint en Hein-
KENS.
1'17 Wonen en werken in de Oosterpoort
Verkeersdrukle nabij de Bonle Brug, jaren dertig.
De veeauto's verstopten op dinsdag de hele buurt
en er was op sommige momenten geen doorkomen
meer aan.

laatste dinsdag van dat jaar de laatste
veemarkt in de Oosterpoort gehouden. De
eerste dinsdag tn r97o vindt de markt
plaats in het nicuwe onderkomen op het
industrieterrein. l)e raooo mz overdekte
vecmarkthallen bieden ruime
parkeermogelijkheden voor 2oo veewagens
en honderden personenauto's.
De Oosterpoorc is van de veemarkt verlost.
Het negatieve effect hiervan is echter, dat
alle hiermee verbondcn bedrijvigheid
eveneens ophoudt te bestaan. Het levendige
marktplein van weleer maakc plaats voor
een doodse vlakte met geparkeerde auto's.
Langzaam kwijnen de talrijke café's weg,
zoals die van 'Wichers, De Vries, Melissen,
Kupcr, Ten Hoove, Vos, Bakker cn
Roggcn. Alleen \Valkcr op de hoek van de
Veemarktstraat en de Mecuwerderweg
blijft bestaan. Ook de hotcls verdwijncn.
'Parkzicht','De Koophandel','Marktzicht',
'Wichcrs', 'De Vries' en 'De Ville' leggen
het loodje. De 'boercnzondag' vcrdween
en met haar de sfeer. De vele mensen, die
hier op een of andere wijze hun boterham
verdienden, moesten elders hun heil
zoeken. Veedrijvers, veewegers, visboeren,
opzichters, kocmelkers, allen zijn
genoodzaakt te vertrekken. Ook de
fouragehandels, die we hier in de buurt
konden aantreffen, zoals dic van
Groeneveld en Evenhuis, verliczen hun
bestaansrccht. En kooplieden als Tulsen uit
Bodegraven, Van der Berg uit Nieuwc
Brug cn Staal uit Aduard zag je ook niet
meer. Het einde van een karakteristiek
stadsgebcuren. Na onderdcel van de
verdedigingsgordcl van de stad geweest te
zijn en de gemeentereiniging te hebben
gehuisvest, zal na het ophcffen van dc
veemarkt dit gebicd opnieuw een voor de
stad belangrijke functie gaan vervullen.
Deze kecr voor onderwijs en cultuur. Met
hct Cultuurcentrum en het conservatorium
blijft dit deel van dc Ooscerpoort voor vele
Groningers een onmisbaar stukjc stad.
118 De Oosterpoort
De veemarkt gezien
naar hel Verbindings-
kanaal, iaren zestig.
Op de voorgrond het
weeghuisje, waar Koop-
man de varkens woog.
Op de achtergrond het
indrukwekkende poort-
gebouw van de markt,
waarin zich de kantoren
van de marktmeester
en keurmeester bevon-
den en waar de om-
roepinstallatie zat

lVeslelijke hoek Ooster-
weg/Verbindingskanaal,
ca.1960.
Zuiderpark nr. 17 - de
helft van de door
A. M Prins gebouwde
dubbele villa aan de
Oosterweg - werd in
1932 door het Alge-
meen Groninger Zie-
kenÍonds Ziekenhulp
betrokken Na de oorlog
kwam ook nog de
andere helft van de
villa nr 16 en de dub-
bele vila nr. 14115, links
op de foto erbij.
Tegeltableau A.S.P.G.Z.
Ter gelegenheid van de
opening van het kan-
toor Zuiderpark 16/17 in
1949, schonk het perso-
neel het hier afge-
beelde tegeltableau aan
het ZiekenÍonds
Het Zuiderpark
Een hccl andcr stukje Oosterpoort waar in
de loop der jaren steeds minder gewoond
en steeds meer gewerkt wordt is hec
Zuiderpark. Hier vestigen zich vooral na
de tweede wereldoorlog kantoren en
andere instellingen in de villa's. Trouwens,
ook al in de jaren cwincig en dertig trad
dat verschijnscl op. Al in rgzz bctrckt dc
Staatsspoorwegen nr. zz. Een instclling dic
vele jaren in het Zuiderpark'was gevestigd
is het Algemeen Stads en Provinciaal
Groninger Ziekenfonds Ziekenhulp [nsncz].
119 Wonen en werken in de Oosterpoort
Hec in r89z opgerichtc Algcmeen
Groninger Ziekenfonds fuseert in r9r7 met
het Hofkampfonds en vanaf dat moment
spreekt rllen van het Algemeen Groninger
Ziekenfonds Ziekenhulp. ln r93z betrekt
dit ziekenfonds Zuiderpark nr. 17. Na de
oorlog Ir94ó] vindt er opnieuw een fusie
plaats. Nu tussen het provinciaal fonds, dat
in dc Parklaan cn aan het Zuiderdiep
gevestigd is en Ziekenhulp. In novcmber
r949 bctrckt, na ccn grondige verbouwing,
het Algemeen Stads en Provinciaal
Groninger Ziekenfonds Ziekenhulp het
pand Zuidcrpark óf ry. Door de groei van
hec bedrijf wordt Zuiderpark r4/r5
aangekochc. Dit pand valt in dc jarcn zestig
onder de slopershamer en wordt vervangen
door een functionele kantoorflat. Maar ook
hier groeide het fonds weer uit. Nadat in
ry77 de besturen van ANoz cn Ziekenhulp
hcbbcn bcsloten te gaan fuseren, wordt
voor het Regionaal Ziekenfonds
Groningen een geheel nieuw gebouw in
Corpus den Hoorn gebouwd. Ziekenhulp
verlaat het Zuiderpark in r983.
In de jaren zestig vinden we in het
Zuiderpark ook de tandartsenpraktijk van
De Groot lnr. z6l en Bregman [nr. zo], de
HillmS Levensverzekeringen [nr. r],
makelaardij C.'W.van Calkar [nr. 5], de
prr-directie van het postdistrict Groningen
lnr. 6171, instituut Praehep [nr. r ra],
architect J. Bgleveld [nr. z4],
architectenbureau Oom en Kuipers [nr. zr]
en assurantiekantoor Meijer en 'Wiggers
[trr. +].

De Meeuwerderweg
Als we in de jaren dertig met de trolley
over de Meeuwerderweg rijden, kunnen
we éen bijna aaneengesloten wand van
winkels waarnemen, waaÍ zo goed als alles
te koop is: kleding, schoeisel, vis, vlees,
brood, groenten, banket, tabak, potten,
pannen, meubels, snuister5en, snoep,
rijwielcn enzovoort. In totaal zijn cr ó9
winkels aan deze straat te vinden,
waaronder rz kruidenrers, 9 groente-,
fruit- of aardappelzaken, 5 tabakswinkels, 5
manufacturenhandels en 5 kapPers. Het is
dan ook niet zo verwonderlijk, dat tal van
oudere Oosterpoorters nooit buiten de
Oosterpoort dat wil zeggen in de
binnenstad - geweest waren. Tussen de
winkels hebben zich in de loop der jaren
bedrijven gevestigd, waarvan de
machinefabriek van Bot aan het begin van
de Meeuwerderweg tussen de Cuba- en
Houtzagerstraat een van de grootste was.
'Wanneer na het gereedkomen van het
Eemskanaal het werk voor de met de
graaÊ en bouwploeg meetrekkende
ambachtslieden ophoudt, moet ook
R. Bot van beroep meester-smid - naar
andere mogelijkheden omzien' De laatste
brug over het Eemskanaal wordc in
Groningen gebouwd en Bot wil zich hier
vestigen. Hij besluit ecn smcderij te
beginnen en koopt daartoe een tuinhuis
met grond gelegen aan de
Meeuwerderweg. Hlj laar daar de smederij
bouwen. Wij schrijven het jaar r879. Het
tuinhuis stond tussen hec uiteinde van de in
r89ó naar de Meeuwcrderweg
doorgetrokken Cubasteeg en de
Houtzagersteeg. Het was de laatste van dit
soort uitspanningen in de buurt van de
Meeuwerderweg. In r9o5 vergroot Bot de
smederij. Klachten van omwonenden
leiden ertoe, dac de bouwvergunning alleen
Meeuwerderweg gezien
vanal de Verl. Frederik-
straat naar hel noor-
den, jaren dertig.
ln 1918 liet Grol een
nieuw pand op de hoek
van de Albertstraat en
de Meeuwerderweg
bouwen, links, met mar-
kiezen. Hij had sinds
1888 een manufacturen-
zaak. De zaak werd
door de weduwe Grol
later voortgezet onder
de naam De Hoop.
Meeuwerderweg, ca.
1917.
Een landelijke Meeu-
werderweg, gezien
vanaÍ de Albertstraat
naar het noorden 0p
de hoek met de Van
Julsinghastraat -
rechts bij de trammast-
staan nog de kleine
huisjes waar D. de
Vries in 1924 de manu-
facturenwinkel De
Komeet zou beginnen
120 De Oosterpoort

Kantoren bij Reinier Muller, iaren deíig.
Op deze Íoto de aÍdeling boekhouding op kantoor
bij Reinier Muller In het midden staat een Elliot
Fisher boekhoudmachine
Meeuwerderweg,
ca. 1935, gezien naar
het zuiden.
Tussen de Jacobstraat
en de Albertstraat
begon H Dreise in 1921
een kruidenierswinkel.
In 1952 werd dit de eer-
ste zelÍbedieningszaak
in Groningen De Oos-
terpoorlers vonden het
maar niets. Voor de
opening stond er een
groepje nieuwsgieri gen
voor de winkel lemand
zei: 'Wat denken ze
wel, dat wie zulÍ onze
boodschapp'n goan
pakk'n? lk kom hier nait
weer!
121 Wonen en werken in de Oosterpoort
verleend wordt onder voorwaarde, dat er
vóór 's ochtends zes uur en na 's avonds
zeven uur geen werkzaamheden meer
verricht mogen worden. De fabriek groeit
in de jaren twintig. Tussen de Cuba-,
Cubadwars- en de Floutzagerstraat koopt
hij, als zich daartoe de kans voordoer,
'kamers' op om zo het bedrijf verder uit te
kunnen breiden. Als in r9ó8 de àbriek en
het fabrieksterrein door de gemeente
aangekocht worden in het kader van de
sancring ten behoeve van de bouw van het
Cultuurcentrum, werken er nog vijf en
dertig mensen. De fabriek verhuist naar de
plaats van de voormalige scheepswerf van
Kerstholt aan de Antillensrraat, op de hoek
van hec Van Starkenborgh- en
Oosterhamrikkanaal. Door de aanleg van
de vrije busbaan naar Beijum is Bot
opnicuw gedwongen een nieuwe
vestigingsplaats te zoeken. Korte tijd later,
in januari r984, gaat de geheel vernieuwde
fabriek op het industrieterrein Euvelgunne
in bedrgf.
Een aantal van de aan de Meeuwerderweg
gevestigde winkels groeien uit tot zaken,
die voor heel Groningen van importantie
z!jn. Iedereen kent de meubelzaak van Vos
en de winkels van Dreize.
Aan het einde van de Meeuwerderweg was
legenover de Van Sijsenplaats tot in r9jó
het grootste bedrijf van de Oosterpoort te
vinden, de breierij van Reinier Muller. De
stamvader van de Mullers was Berent
Mijller, die rond rToo re Lingen
[Duitslandl woonde. Zijn zoons waren
kooplui in textiel en trokken met hun
handelswaren naar Nederland. Omstreeks
174o gingJohannes Lambertus Miiller als
koopman in textiel in Groningen wonen.
Zljn zoon Johannes Leonardus Miiller
vestigde zich als heel-, genees- en
verloskundige te Kantens. Vele generaties

Muller zouden daarna als arts op het
Groninger platteland werkzaam zijn.
Reinier Muller wordt in r8óo geboren als
zoon van Rudolf Muller, arts te [Jithuizen'
Hij trouwt in r883 met Gijsela Koets. Na
eerst in de textielhandel te hebbcn gewerkt,
richt hrj in 1888 Achter de Muur te
Groningen de stoombreierij Reinier Muller
op. In de jaren negentig van die eeuw
bouwt hij een geheel nieuwe fabriek op
een door hem aangekocht weiland in de
Meeuwerderpolder aan het einde van de
latere Meeuwerderweg' In tgoo werken er
al zo mannen, 92 vrouwen en z8 meisjes.
Het bedrijf wordt voortdurend uitgebreid.
De laatste, grote verandering van het
complex vindt plaats in de jaren twintig,
als links van de oude productiehallen een
nieuw gedeelte aan de Meeuwerderweg
verrijst. In de dertigcr jaren zijn er circa
5oo werknemers in dienst, waaronder veel
meisjes van het Groninger platteland- Zij
worden iedere dag met bussen gehaald en
gebracht. De bussen stonden geparkeerd
van de Meeuwerderbaan tot aan de
Verlengde Frederikstraat.
Reinier heeft sterke banden met de familie
Vroom. Het latere Vroom &
Dreesman-concern is daarom een van de
belangrijkste afnemers van zljn producten,
kousen, borstrokken en ondergoed.
Reiniers eerste vrouw Gijsela overlijdt in
r9o3, eenjaar na de geboorte van zoon
Rudolf. Een jaar later hertrouwt hij met
Angelica Raken. Aan het einde van de
jaren twintig vertrekt Reinier naar Den
Haag, waar hr.; in r93ó overlijdt. Na zijn
vertrek volgt'Wim Huygen hem op, die
eerst getrouwd was met Reiniers oudste
dochter Ellie en na haar dood - na een
huwelijk van slechts negen maanden met
Reiniers tweede dochter Helene. Huygen
sterft in rg2g, w^aÍr'z de jeugdige Rudolf
Muller - zoon uit Reinicrs eerste
huwelijk onder druk van de familie
directeur wordt. H5 houdt zich vooral met
de public relations en de commercióle
kanten van het bedrijf bezig, terwijl de
verantwoordelijkheden voor de technische
bedrijfsvoering berusten bij de
bedrrjfsleiders Teubcn en Grol. C.J. P. Grol
15 een zoon van een
manufacturenhandelaar, die een zaak dreef
op de hoek van de Albertstraat en de
Meeuwerderweg. In dc jaren dcrtig wordt
Grol technisch directeur van de breierij.
Onder hct bewind van Rudolf vinden
voor dc oorlog cal van vernieuwingcn
piaats en loopt het bedrijf in vele opzichten
ver vooruit op soortgelijke zaken in
Nederland. In 1937 laat Rudolf in Haren
het huis, dat nu 'Le Grillon' hcet, onder
architcctuur van Van der'Weelc bouwen.
De fabriek raakc door de wolcrisis als
122 De OosterPoort
Luchtloto omgeving Meeuwerderbaan, 1929.
Op deze Íoto staat in het midden het gebouwen-
complex van de tricotageÍabriek van Reinier Muller
aan het einde van de Meeuwerderweg Rechts
daarachter zijn nog moestuinen en weilanden te
zien Op de achtergrond de terreinen van Nan-
ninga, vol met hout Linksboven is het Winschoter-
diep te zien met daarlangs de weg naar Hooge-
zand Voor de eerste zestien stenen noodwoningen
staat de trolley te wachten voor vertrek naar de
Grote Markt/Kraneweg, Op het latere speeltuinter-
rein zljn de laatste houten noodwoningen dichtge-
timmerd, die kort na het nemen van deze Íoto opge-
ruimd zouden worden. Verder links op de Íoto de
H, L. Wichersstraat, de Meeuwerderbaan, de Van
Sijsenstraat en de Van Sijsenplaats Op de voor-
grond 'Reinier Muller's Laantje' en een moestuin
achter de Frederikstraat Aan het Laantie lagen de
stallen, koetsiers- en stokerswoning van de tricota-
oeÍabriek

Zaal mel rondbreima-
chines, iaren derlig.
De breizaal was in het
oude deel in het mid-
den van de Íabriek te
vinden Hier stonden de
rondbreimachines voor
de vervaardiging van
damesondergoed De
interlokmachines en
vlakbreimachines pro-
duceerdenbaby-kle- ding
AÍwerkzaal, begin 1900.
De rollen stoÍ, die uit de
breimachines kwamen,
gingen naar de knipzaal
waar op kniptaÍels
patronen op de stoÍ
werden gelegd en aÍge-
tekend De geknipte
stukken gi ngen tenslotte
naar de naaizaal om
aan elkaar gezet te
worden
Reinier Muller te paard,
ca.1910.
Reinier Muller's tricota-
geÍabriek bood 500 tot
600 mensen werk Op
de achtergrond'Reinier
Muller's Laantje', de
oude Laan naar de
Molens, thans Blekers-
laan, met de achterkant
van de Frederikstraat
123 Wonen en u,erken in de Oosterpoort
gevolg van de Korea-oorlog al aan de rand
van de afgrond. Maar met hulP van de
bank weet Rudolf het hoofd boven water
te houden. Er wordt echter van de familie
een belangrijke, financiêle impuls verlangd.
Zij is evenwel niet bereid die te geven.
Rudolf heeft zich dan al terug getrokken
en de bank heeft een directeur aangesteld.
Zo moet het bedrijf, ondanks een goed
gevulde orderportefeuille, in r95ó de
poorten sluiten. De honderden
personeelsleden wilden zelfs een tijd voor
niets doorwerken, maar dat mocht niet
baten. De meesce werknemers kunnen
elders aan de slag komen, mede dankzij de
onvermoeibare inzet van Mej. TBeekman,
die vanaf rgzT als boekhoudster en later als
maatschappelijk werkster aan de fabriek
verbonden was. Veel breiers zijn naar
Nijmegen geg an. Anderen kwamen
terecht bij Smidt in Wildervanck of
begonnen voor zichzelf, zoals Teuben, die
aan de Oliemuldersweg de
tricotage-fabriek Tricon stichtte. De
goodwill werd verkocht, waardoor het
fabrieksmerk Remu nog altijd bestaat.
Rudolf overlijdt in Monte Carlo in r957.
Na de ontmanreling van de fabriek vestigt
zich hier het dekkledenfabricagebedrijf
Kwint. Aan Reinier Muller - eens een van
de grootste bedrijven van Groningen -
herinneren alleen nog de initialen R. M. in
het smeedijzeren hek aan het einde van de
Bleekerslaan.

De scholen
Door de sterke bevolkingsaanwas en de
daaraan verbonden, zeer uitgebreide,
kinderschare moesten in de Oosterpoort tal
van scholen gebouwd worden.6 De eerste
school 'buiten de Oosterpoort', dat wil
zeggel buiten de vesting, is het in 1867 aan
het Sophiaplein geopende gebouw. De
opening wordt verricht door het eerste
hoofd der school de heer P.'Winterwerp,
later bovenmeester van de Schippersschool
in de Schoolstraat. Het gebouw heeft drie
lokalen, geschikt vooÍ 22o kinderen.
Aangezien 7o kinderen per klas geen
houdbare situatie is, worden deze drie
lokalen al spoedig omgebouwd tot zes
leslokalen. Voor Groningen geheel nieuw
zijn de aan de Sophiaschool verbonden
eerste vrouwelijke leerkrachten. Aan het
einde van de negentiende eeuw heeft de
heer A. Leutscher de leiding. Ondanks de
in r88r gebouwde school aan de
Oosterweg blijft er constant een nijpend
ruimtegebrek. Veel kinderen moeten naar
andere scholen worden verwezen. Daarom
komen er in 1897 nog eens zes lokalen bij,
op de plaats van het huis van de heer
Leutscher. Er kunnen dan 44o kinderen
geplaatst worden. Ongeveer 3ó kinderen
per klas acht men toelaatbaar, maar vaak
zijn de klassen groter. Door aankoop van
een huis en tuin aan de Mauritsstraat kan
in r9o5 het schoolplein aanzienlijk vergroot
worden. Maar het gebouw voldoet dan al
helemaal niet meer aan de eisen, waar een
goed schoolgebouw aan moet voldoen. De
districtsschoolopziener dringt vooral aan op
het vervangen van de oude banken door
moderne, tweepersoonsbanken en hij
voorziet, dat op korte termijn een algehele
verbouwing noodzakelijk zal zijn. Maar
pas in de jaren dertig wordt de school,
zoals in die tijd met meer verouderde
scholen in de stad gebeurt, gesloten. Het
Kennisgeving 190Í.
De meeste kinderen uit
de arme buurten van de
Nederlandse steden
genoten in de negen-
tiende eeuw nauwelijks
onderwijs Zodra het
maar enrgszrns
mogelijk was, moesten
ze gaan werken om te
helpen het schamele
gezinsinkomen te ver-
groten De leerplichtwet
bracht hierin verande-
nng
124 De Oosterpoort
KENNIS GEVIN G
Àat 0uDERs EIt V000DEI[.
-

School Xl, ca.1935.
De tweede openbare lagere school, die in de Oos-
terpoort gebouwd werd, verrees in 1881 aan de
Oosterweg 0p de foto de klas van de heer WolÍ
Veertig kinderen per klas was heel gewoon in die
tild De kwajongens holden tussen de middag graag
even naar de Grote Markt, waar de handelaar
Frankfurter met duiven stond Het lostrekken van de
pennetjes van de kooideurtjes en het gevolg daar-
van was een groot vermaak. Minder vermakelijk
was het als daarna 'dainder Doedens' op school
kwam Om even voor het uur gaÍ de klok van de
Martini een beoaalde klik. wat 'klikke veur'
genoemd werd Met de klompen in de hand renden
ze dan weer naar school Als er gaten in de sokken
kwamen zwaaide er wat. 'Hest weer zunder klompen
lopen?' zei moeder dan
gebouw wordt vercimmerd tot een
consultatiebureau van het Grocnc Kruis en
biedt tevens onderdak aan een
werklozcnproject. Tijdens de Tweedc
'Wereldoorlog eist de bezetter het gebouw
op. Hct wordt in de jaren vijftig opnieuw
als school in gebruik genomen; ditmaal in
de hoedanigheid van Christelijke
Schippcrsschool Wilhelmina. Dc
geschiedenis herhaalde zich, toen na
sluiting van de school het gebouw
opnieuw voor sociaal-culturele en andere
activiteiten beschikbaar kwam. Her
buurthuis 'De Polderij' opent in november
r975 haar deuren voor dc Oosterpoortcrs.
l)e tweedc lagere school komt in r88r aan
de Oosterweg gcrced. De ingang van deze
school bevindt zich aan de Parklaan. De
bijbehorende speelplaats is door een hoge
muur van dc drukke Oosterwes
125 Wonen en werken in de Oosterpoort
afgeschermd. Op deze plaats - een van de
voormalige gemeentelil'ke kwekerijen - was
in r87o een straat gepland, die als
verbinding zou moeten dienen tussen de
Parklaan en de Oosterweg; maar die
plannen gingen niet door. Ondanks de
vergroting van het lokalenaanbod blgft de
toeloop van kinderen veel groter dan de
plaatsingsmogelijkheden. Daarom moet er
in rgoz - mede onder invloed van de
leerplichtwet - een derde lagere school
bijkomen. Dit wordt de Openbare Lagere
School der eerste klasse in de
Oliemulderstraat, de latere Van
Millingenschool. Op deze plek stond tot
het midden van de negentiende eeuw een
wrongelhuis, uitspanning, die de naam
Solitude droeg. Alle drie dan aanwezige
scholen zijn scholen der eerste klasse,
hetgeen betekent, dat het onderwijs daar
gratis was. Het ruime speelplein,
gedeeltelijk overdekt, de daaraan grenzende
schoolcuin en de brede gangen zijn zeer
naar de wens van het eerste hoofd van deze
nieuwe school, de heer M. Fruitema. Hij
zou Ír'a r kort deze functie vervullen, want
hij overlijdt in r9o4. Zijn opvolger is de
heer P.J. Puister uit Uithuizen. In r9o5
komen er nog drie boven- en
benedenlokalen en een gymnastiekruimte
bij. De school bestaat dan uit drie
'hal$aarsklassen', twee jaarsklassen en twee
zogenoemde leerplichtklassen. De kinderen
kwamen uit de wljde omtrek van Plan
Oost tot aan Helpman. Deze laatst
genoemde klassen bezorgen Puister heel
wat hoofdbrekens. De oorzaak was de in
rgor ingevoerde leerplichtwet, die alle
kinderen tot dertien jaar verplichtte
onderwijs te volgen. Vooral in deze buurt
levert dat problemen op, omdat veel
kinderen al heel jong moeten werken om
het gezinsinkomen aan te vullen.
Rondkomen van een weekloontje van tien
gulden en daarvan dikw5ls vrouw en tien

kinderen te moeten onderhouden. was
geen eenvoudige opgave voor de
kostwinner van die tijd. Bij werkloosheid
moesten vrouw en kinderen het geld bij
elkaar zien te scharrelen. Maar de
leerplichtwet is onverbiddelijk. Ook de
oudere lieverdjes, die nog nooit een school
van binnen gezien hebben, worden in de
kraag gevat en in de'leerplichtklassen'
geplaatst. In zijn verslag over het jaar r9o5
schrijft Puister: 'Wat de leerplichtklassen
betreft; het morele gehalte der kinderen
begint langzamerhand te verbeteren,
doordat de meest onhandelbare elementen
zoo voor en na het bereiken van den
dertienjarigen leeftijd de school verlaten.'
Voor de meisjes zijn er op de lagere
scholen speciale handwerkklassen. De
werking van de leerplichtwet begint
allengs ook in de laagste klassen van de
bevolking door te dringen. Dit blijkt uit
opmerkingen van Puister uit r9o9, als hij
zegt. dat de ouders nu niet meer zo
vijandig tegenover de wet staan. 'En
worden er soms heel wat listen verzonnen
om door de mazen heen te sluipen, de
oorzaak is veel meer te zoeken in armoede
en slechten, economischen toestand dan
onwil.'
Een nieuwe ontwikkeling in het
schoolwezen is het ontstaan van de
Bijzondere Scholen. ln r9o7 worden er in
de Oosterpoort maar liefst drie geopend.
Het gevolg is, dat voor het eerst in dat jaar
het aanbod van leerlingen de
plaatsingsmogelijkheden niet overschrijdt.
In de Mauritsstraat is de Gereformeerde
Lagere School - de Mauritsschool - gereed
gekomen met als hoofd de heer A' Boot.
De school start in september met r59
leerlingen, waarvoor vier leerkrachten
voldoende zijn. In februari r9o8 wordt de
hieraan verbonden bewaarschool'De
Hommel'in gebruik genomen' FIet
schoolgeld bedraagt vijftien gulden per jaar
en voor de minder draagkrachtigen twaalf
of tien gulden. Zrj die helemaal niets
kunnen betalen, worden gesteund uit een
suppletiefonds. De tweede bijzondere
school is de Rooms Karholieke School, die
tussen de Cuba- en Polderstraat komt. Het
gebouw bestaat eigenlijk uit twee
afzonderlijke scholen, namchjk rcchcs de
R.K. Mcisjesschool Maria mct daarnaast de
kleuterschool St. Agnes en links de R.K.
In de Polderstraat
Jongensschool St. Joseph.
zijn twee separate ingangen cn het
speelplein is door een muur gescheiden.
Tot hoofd van de Jongensschool wordt
P.J.Kiister benoemd en de Meisjesschool
wordt geleid door de eerwaarde Zuster
Valentino, mejuffrouw
J. C. M. P. Vernimmen. Het schoolgeld
bedraagt hoogstens tien cent per week of is
126 De Oosterooort
JozeÍ- en Mariaschool,
ca. 1936.
De Polderstraatschool
was de Rooms Katho-
lieke lagere school ver-
bonden aan de St
JozeÍparochie OP deze
Íoto, van links naar
rechts .iuÍ Schmitz, de
heer Versteeg, Anton
Kuyten, pastoor
J H, Koelman, Herman
Kuster, P van den
Bosch, juÍ Truus Boe-
lens en Jos Muller,
volontair

De OosleÍbewaar-
school, ca,1920.
ln 1910 werd de Ooster-
bewaarschool aan de
Bleekerslaan geopend
Een van de eerste leid-
sters was mevrouw Van
der Kamp. Haar hulpjes
werden'broukopbind-
sters'genoemd Toen
de kleuterscholen bloe-
mennamen Kregen,
werd deze school 'De
Clematis'gedoopt Op
de achtergrond staan
de huizen van de Fre-
derikstraat
kosteloos. Groningen hceft dan ecn 'betere'
Roomsc school voor de gegocdc burgerij
in dc Butjesstraat en een 'mindere' voor de
lagere standen in dc Polderstraat, die dan
ook wel Klornpcnschool gcnoemd werd.
In dc jaren twintig wordt dc irrgang
verbrccd en komt er aan de Polderstraat
ccn gymnasticklokaal mct daarboven ccn
woning voor dc concierge. In r934 trcdcn
er ingrijpcnde verandcringen op in het
bisdorn Groningen. Mcn stelt dan
parochiescholcn in, die wijkgericht gaan
werken. Zo krijgt dc St. Joscph-parochie
de Poldcrstraatschool toegewezen. Zc
nccmt kinderen op vanaf dc Oostcrstraat
tot aan de gemeentegrcns mct Haren. Dit
verandcrt als in de jaren zestig de San
Salvatorparochie wordt gesticht. Er komcn
dan vecl mindcr kinderen op de
Polderstraatschool. In r9ó3 vindt de
samenvoeging plaats van de jongens- en de
meisjesschool Alleen de rechter helft van
h* gcbouw wordt dan nog gebruikt. Van
127 Wonen en u,erkcn in de Oosterpoort
de linkcr helft maakt patcr Mulders een
onderkomen voor diverse jcugdactivitciten
en clubs. Hij noemt dar onderkomen 'Dc
Polderij'. In r97t sluit de school voorgoed
de poortcn en de gebouwen komen in
handcn van de gemeente. Voorafgaand aan
de sloop maken buurtbewoners nog korce
tijd gebruik van ccn deel van de lokalcn.
Hier worden ecn kindercrèche, een
postduivenvcreniging cn anderc activiteiten
opgezet. Zij willen na de sloop van het
gebouw de clubs elders voortzetten.
Hicrtoe richten zij dc stichting 'De
Poldcrij' op cn nemen in r975 de oude
Wilhelminaschool in gebruik.
De derdc in r9o7 geopendc bijzonderc
school is de gerncngde, christelijke school
in dc Oliemulderscraat, dc lacere Van der
Hoopschool. Dit is een school op
hcrvormde grondslag. J. Zuidhof, hct eerste
hoofd, verricht in augustus de fecstclijke
opcning. In het schoolverslag van I9o7
worden de ruime lokalcn, die alle op het
zuiden uitzicn, geprezcn. Hec schoolgeld is
voor óón kind dcrtig cent per week, voor
tu.ee kinderen uit hetzelfdc gezin vijf cn
dertig cenc, voor drie kinderen vijftig cent
cn voor vicr en mecr kinderen zcstig cent.
Ook ncemt mcn kinderen op voor wic hct
schoolgeld geheel of gedeeltelijk uit het
supplctiefonds wordt betaald.
Als cnige lagere school der tweede klasse
verrijst tn t9z9 de Rijkensschool, tussen
het latere Badhuis cn dc Van
Milligenschool. De ingang bevindt zich aan
de 'W'armoestraat. Dit is gccn 'gratis'
school en wordt voornamelijk bezocht
door kinderen uit de ondernemers- en
middenstandsklasse uit dc buurt. Dc dric
bijzondcrc cn de vier openbare. lagere
scholen bieden dan met circa 7o lokalen
plaats aan ruinr z roo leerlingen.

Tot aan de invoering van de leerplichtwet
is er met betrekking tot de opvang van
kleuters niets geregeld door de overheid.
Her en der in de stad zijn zogeheten breiof
bewaarschooltjes te vinden, gehouden
door vrouwen in te kleine vertrekken of
huiskamertjes. Het particulier initiatief,
onder andere het 'Nut', komt na het
midden van de negentiende eeuw wel met
betere, maar nog lang niet ideale
oplossingen. In de Oosterpoort is het
Sophiahuis zo'n inrichting. De
Sophiaschool biedt plaats aan ongeveer 25o
kleuters. Aan de Veemarktstraat is de
opvang voor ongeveer 35 kleuters te
vinden. Een gebrekkige inrichting van het
'Nut' wordt in de negentiger jaren der
vorige eeuw door de gemeente
overgenomen en tot eerste gemeentelijke
bewaarschool omgebouwd. Daarna volgen
de'Wester- en Zuiderbewaarschool. De
bouw van de vierde kleuterschool, de
oostelijke bewaarschool aan de
Bleekerslaan - de latere Clematis - heeft
nogal wat voeten in de aarde. In r9o8
koopt de gemeente van M. Pehlig een
moestuin met zeven woningen op. De
woningen zullen worden verhuurd en op
de moestuin moet de bewaarschool komen.
Een aantal raadsleden is het helemaal niet
eens met de plaats van de school in deze
'uithoek' van de stad, terwijl bijna de hele
raad vindt, dat de school veel te duur
wordt. Ze vinden 4óooo gulden een
absurde prijs voor een bewaarschool. Een
eerder plan, waarin alle lokalen gelijkvloers
zouden komen te liggen, was vanwege het
kostenaspect [ó3 ooo gulden] al direct van
tafel geveegd. Toch kan na verloop van
tijd de school in rgro de deur voor de
kleuters openen. Dat alle extra's
wegbezuinigd zijn, valt op te maken uit
het schoolverslag van dat jaar, waar in staat
dat het gebouw alles mist wat naar
versiering zweemt. Het ruime gebouw
bevat twaalf klassen van veertig leerlingen,
die in leeftrjd variëren van drie, vier en vijf
jaar. Aan de oostkant is een tegelplein
gemaakt, waal ze naar harte lust kunnen
hoepelen, tollen en touwtjespringen. In
deze hoek verrijzen na de Tweede
Wereldoorlog nog de hervormde
kleuterschool 'De Zeemeeuw', achter de
Frederikstraat, en aan de Verlengde
Lodewijkstraat nummer 5 de rona-school
dr. Bekenkamp. De houten gebouwen aan
de Verlengde Lodewijkstraat werden in
r94ó door de Zweedse regerrng aan
Groningen geschonken.
Het gymnastiekonderwljs komt na het
midden van de vorige eeuw met name
onder invloed van R. G. Rijkens in de
belangstelling. Zljn bljzondere school 'voor
den gegoeden stand' in de Oude
Ebbingestraat was zeer geliefd. Op een
open ruimte hieraan verbonden, richtte hij
een gymnastische oefenplaats in en hij
schreef een lijvig boek over kunstmatige
lichaamsoefeningen.T De gemeente volgt
zijn voorbeeld en sticht een
gymnastiekschool in de St. Jansstraat en in
de Violenstraat. Als derde gymschool
wordt in 1889 het lokaal in de Parklaan,
naast de kerk, neergezet. Het hoofd van
deze school beklaagt zich in r9o4 over het
feit, dat drie leerkrachten voor meer dan
r 3oo leerlingen verantwoordelil'k zijn.
Hetzelfde aantal leerkrachten had bij de
oprichting de zorg voor 'slechts' 8oo
kinderen. Evenals een aantal andere,
grotere localiteiten in Groningen, werd
ook de gyrnzaal aan de Parklaan tijdens de
Eerste'Wereldoorlog gebruikt voor opvang
van Belgische vluchtelingen. De dr.
G. Nrjhoffschool komt in r94ó in een
gedeelte van het schoolgebouw aan de
Oliemulderstraat nummer 5r. De
bevolkingsafname in de jaren vljftig, zestig
en zeventig van deze eeuw gaat niet
128 De Oosterpoort
onopgemerkt aan het scholenbestand
voorbij. 'Woonden er in r95o nog rond
rjooo mensen in de Oosterpoort, in r98o
zijn dit minder dan 5 ooo. Een belangrijk
deel daarvan valt onder de categorie éénen
tweepersoons huishoudens. Veel scholen
moeten fuseren en een aantal krijgt een
andere bestemming. Qe Polderstraatschool
wordt gesloopt.

Uitstapie ieugd Mee-
uwerderpolder naar
Zuidlaren, 1923.
Als de kinderen alle
dagen in de stad 'bie
hoes omhangen, woí-
ren ze tiepelzinneg en
doun ondeugd', wordt
ook nu nog wel gezegd
in de vakantieperiode
Daarom organiseerde
de heer Winterwerp
vele jaren tijdens de
vakantie uilstapjes voor
de kinderen uit zijn
broodwijk in de Mee-
uwerderpolder 0m dit
te kunnen bekostigen
haalde hij iedere week
een paar centen op bij
zijn klanten. Met Jan
Pleziers van Van der
Wolde en Zweep trok-
ken ze er dan op uit.
Deze keer ging het
reisje naar Zuidlaren,
ln het midden van de
foto Winterwerp, stee-
vast met witte zeeman-
spet
De speeltuin
De officiële oprichting van de
spccltuinvereniging vindt plaars op r r mei
r93ó, maar daarvóór is er in de
Oosterpoorc al heel wat werk verzet om de
armc kinderen in deze buurt ecns iets
extra's tc bieden. Een grote persoonlijkheid
met betrekking tot dit jeugdwerk is de
heer Winterwerp geweest. Deze
Oosterpoorter wordt dan ook door
iederccn de 'kindervriend' genoemd. Al
vanaf tgrz organiseert hij 's zomers een
uitstapje met de kindercn uit de
Meeuwenderpolder, zoals de oostzijde van
de Mecuwcrderweg dan wordt genoemd-
Mct open Janpleziers [koecsen] gaan ze een
dagjc naar Roden, Zuidlaren of Norg om
daar in een uitspanning van een leuke dag
te genieten. 'Winterwerp is ook de
stuwendc kracht achter de
'Buurtvereeniging Oosterpoort', die in
r9z5 opgcricht wordt. In r93r stopt hij,
vanwege zijn gevorderde leeftijd met de
uitstapjes, maar blijft wel actief voor de
jeugd.
129 Wonen en werken in de Oosterpoort
Een nieuw initiatief, om wat meer voor de
kinderen te doen, komt in het begin van
de jaren dertig van de heer Hazelhof,
direcceur van het Badhuis aan de
Oosterweg. H5 richt de
speeltuinvereniging op. Dit levert in het
begin wel enige competentiestrijd op tussen
de buurt en de speeltuinvereniging, maar
men weet zich te enigen met als resultaat
de 'Buurt- annex speeltuinvereeniging 'De
Oosterpoort". Het eerste doel van de
vereniging is het zien ce 'bemachtigen' van
een geschikc terrein. Dit lukt heel snel en al
in juli r93ó krijgen ze de braakliggende
gemeentegrond aan de Meeuwerderbaan
aangeboden. Hier hebben vanaf r9r4 tot
aan het einde van de jaren twintig de
houten noodwoningen gestaan.
Op dinsdag z8 juli r93ó wordt begonnen
met het afbakenen van het nieuwe
speeltuinterrein en op 22 augustus vindt de
officiële opening plaats. De voormalige
politiepost aan de Meeuwerderbaan wordt
als portiersloge in gebruik genomen. In het
najaar van r93ó en het voorjaar v^n rg37
werkt men met man en macht aan de
realisering van allerlei klim-, schommel- en
glijtoestellen. Er misc echter een clubhuis.
De vurige wens van de vereniging is, dat
díe er nog eens komt. Met verschillende
activiteiten probeert men hiervoor geld in
te zamelcn. Zo ts er in 1937 een grote actie
in samenwerking met de winkeliers van de
Oosterpoort. Tijdens een zogeheten
raadselweek moeten buurtbewoners
artikclen uit etalages raden. Er doen 74
winkeliers aan mee. Brj N. Vos aan de
Meeuwerderweg nummer I4 moet men
b!jvoorbeeld raden hoeveel meubels,
spiegels en schilderijen in de winkels
aanwezig zijn. De prijs, die men kan
winnen, is een gangspiegel. Bij H. Dreise,
Meeuwerderweg r17, moet het aantel
stukken chocolade, dat in de etalage ligt,

geraden worden. De prijs hiervoor is 'een
flesch ranja'.
In het officiële mededelingenblad van de
vereniging 'De Oosterpoorter' kunnen dc
buurtbewoners de werkzaamhedcn van het
speeltuinbestuur volgen. Dit
advertentieblad heette oorspronkelijk
'Drent's advertentieblad' en was een soort
Gezinsbode voor de Oosterpoort en
omstrekcn, ofschoon er hoofdzakelijk
advertenties in stonden. De dochters van
Drent kwamen bij de winkels langs om het
geld voor de advertenties tc innen. Later
gaat dit blad over naar de
speeltuinvereniging.
Voor de oorlog organiseert dc vereniging
een aantal zomers lang een feestweek in
een speciaal voor dit doel opgerichte tent
op het speeltuinterrcin. De feestweek in
augustus r938 is ecn groot succes. Tal van
activiteiten staan op het programma.
Zaterdagmiddag ver voor 2 uur staan de
kinderen al voor de speeltuin te dringcn.
Met gejuich wordt portier Edens
ontvangen als hij het hek opent, die de
weg naar de feesttcnt nog vcrspert. Er is
die middag poppekast, opgeflcurd door
accordeonmuziek van de Harbo's. 's
Avonds om half negen hcet de heer
Hazelhof een overvolle fcesttent welkom,
waar ondermeer de besturen van de andere
speeltuinen van de scad aanwezig zijn. Dc
winkelicrs worden door hem hartelijk
bedankt voor hun bijdragen aan de fancy
fair, die veel geld heeft opgebracht. De
avond wordt beslotcn mec ecn optreden
van de toneel- en cabaretgrocp hoe kan
het ook anders - 'De Oosterpoortcrs'.
Toch is niet icdereen even verguld met het
werk van de vereniging. Er zijn
buurtbewoners, die vinden, dat hct bestuur
zich meer op andere terreincn zou moeten
bcgeven en zich zou moeren inzcttcn voor
het bewerkstclligen van sociale
vcranderingen. Naar aanleiding van
brieven met dezc strekking reagcert het
bestuur van de vereniging in 'De
Ooscerpoorter' van t8 februari r938 als
volgt: 'Natuurlijk is het volkomen juist,
dat door de gruwelijke werkloosheid zcer
veel wordt stukgeslagcn in plaats van
opgcbouwd. Doch moec dit voor het
bcstuur en de lcden van dc buurt- en
speeltuinvereeniging een reden zijn om bij
de pakken nccr te zittcn? Neenl Zekcr niet.
Begrijpen de geachte briefschrijvers wel,
dat wlj trachten het leed van her kind, dac
reeds zoovcel ontbeert, tc vcrzachten? Is
het geen verhevcn gedachte eraan mee tt:
hcbben gewerkt, dac de kinderen in deze
buurt ccn mooi ingerichtc speeltuin
kunnen vinden, waar zij onbevreesd voor
de gevaren van de straat kunncn spclcn.
'Waar de moeders hun kleuters onder
behoorlijk toezicht aan deze speeltuin met
130 Dc Oosterpoort
Gekostumeerde speel-
luinmedewerkeÍs, 1 938,
Naast het speeltuinge-
bouw lag een groot ter-
rein dat als voetbalveld
gebruikt werd Hier ligt
nu de zuidelijke ring-
weg. Op de achtergrond
rechts is de H. L Wi-
chersstraat te zien
De heer ltl/interwerp op
de glijbaan,1937.
Hier Winterwerp op
gevorderde leeÍtijd in
de speeltuin Door al
zijn activiteiten voor de
jeugd verwierf hij de
naam'kindervriend'

Opening Yan hel eeÍsle
speeltuingebouw in
1 941.
Na veel moeite en inzet
was vijÍ jaar na de
oprichting van de speel-
tuinvereniging het eer-
ste speeltuingebouw er
gekomen In april 1941
verrichtte wethouder
Eltjo Rugge de officiële
opening De Íilmmiddagen
waren zeer gelieÍd.
Honderden kinderen
verdrongen zich dan
voor de portiersloge om
voor 10 cent een
kaartje te bemachtigen
Hel eersle speeltuinge-
bouw,1941.
Voor het speeltuinge-
bouw staat het bestuur
Portiers van de speel-
tuin, die in de oude
politiepost huisden,
waren Erends, DieleÍs
met de grote snor,
Kosse, die zomeí en
winler een hoed op
had, Nunenga en als
laatste Koning.
131 Wonen en werken in de Oosterooort
een gerust hart kunnen toevertrouwen. En
straks, als ons clubhuis gereed zal zljn,
openen zich nog veel meer perspectieven
voor onze kinderen. Dan kunnen zij onder
goede leiding en een gezellige sfeer aan
allerlei knutselwerk meedoen, zodat zij
geen behoefte meer hebben aan de straat.
Dat wij ijveren voor een nette en bloeiende
buurt behoeft niet uit te sluiten, dat wij
ook stuk voor stuk kunnen ijveren voor
een betere maatschappij. Doch hiervoor is
onze buurt- en speeltuinvereeniging niet
opgericht, daar zijn andere instanties voor.'
Men wil duidelijk geen politieke club
worden. Wel wil het bestuur, als het
gebouw er staat, één keer per week zitting
houden voor mensen, die hulp nodig
hebben. Dit heeft dan vooral betrekking
op het schr!1'ven van sollicitatiebrieven en
dergelijke.
Toch zal het nog drie jaar duren, voordat
het clubhuis er komt. De zaterdag voor
Pasen in april r94r is het eindelijk zo ver.
Dan opent wethouder Rugge officieel het
nieuwe speeltuingebouw. Door de
secretaris van de speeltuincentrale, de heer
Drentje, wordt een mooie vlag aangeboden
in de speeltuinkleuren wit en groen.
Aan het einde van de jaren zestig, bij het
aanleggen van de zuidelijk ringweg, moet
het gebouw verdwijnen en wordt een
groot deel van het speeltuinterrein door de
gemeente terug gevorderd. Het tweede
speeltuingebouw blijft tot r984 op de
plaats van het huidige, nieuwe gebouw
staan. Het zwaar verwaarloosde
speeltuinterrein wordt in r985 opnieuw
ingericht en kan zo de jeugd weer jaren
plezier bieden.

5 De crisis, de oorlog en de wederopbouw
132 Dc ()ostt'rpoorl
r"l
t ,(
f rr -
'ït w
.f. à
:.{'
;l
;àÈ,