Diefdijklinie - ASP4all

Diefdijklinie
Ruimtelijk Ontwerp
voor de hoofdverdedigingslijn Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Lek en Waal

Diefdijklinie
Ruimtelijk Ontwerp
voor de hoofdverdedigingslijn Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen Lek en Waal

het Wiel de Waaij herinnert aan een grote dijkdoorbraak

Dit rapport is een uitgave van:
Dienst Landelijk Gebied
Postbus 9079 | 6800 ED Arnhem
t 026 3781200 (ma t/m vrij 9.00 – 17.00 uur)
www.dienstlandelijkgebied.nl
In samenwerking met:
Waterschap Rivierenland, provincies Gelderland, Zuid-Holland en
Utrecht, gemeenten Lingewaal, Geldermalsen, Culemborg, Leerdam en
Vianen, Staatsbosbeheer, projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie
en diverse particulieren, grondeigenaren en private partijen.
Fotografie: Gerard Burgers, Richard Trenning, Kees van der Velden
en de beeldenbank projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie
Kaartmateriaal:
- GIS competence Center DLG
- historisch kaartmateriaal van Chris Will, Douwe Koen en Jaap de Zee
- ontwerptekeningen DLG Kees van der Velden
- tekeningen herstel schuilplaatsen Bunker Q
- projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie
- Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie
Teksten: Richard Trenning, Kees van der Velden
Projectteam DLG:
Elizabeth Hartgers, Pieter van Heteren, Michel Ronden, Richard
Trenning, Ronald Broekhuizen, Kees van der Velden
december 2011
Inhoud
1 Diefdijklinie 7
1.1 Inleiding 7
1.2 Diefdijklinie 8
1.3 Proces 9
1.4 Ruimtelijk ontwerp 10
1.5 Leeswijzer 11
2 Nieuwe Hollandse Waterlinie 13
2.1 Nieuwe Hollandse Waterlinie 13
2.2 Panorama Krayenhoff 15
2.3 Streefbeeld 2020 17
2.4 Hoofdverdedigingslijn 19
3 Diefdijklinie - verleden 21
3.1 Waterstaatkundige historie 21
3.2 Militaire historie 23
4 Diefdijklinie - heden 29
4.1 Dijk als waterkering 29
4.2 Dijk als verkeersader 31
4.3 Dijk met Waterlinie relicten 33
Diefdijklinie - toekomst 3
5.1 Opgaven 35
5.2 Visie en uitgangspunten 36
5.3 Ruimtelijk ontwerp op hoofdlijnen 38
6 Dijkverbetering 41
6.1 Maatregelen 41
6.2 Grondwerk 43
6.3 Compensatie beplanting 45
6.4 Technisch ontwerp en bestek 45
7 Batterijen, loopgraven en betonwerken 47
7.1 Ontwikkellocaties 47
7.2 Historische opbouw 49
7.3 Bouwstenen herinrichting 52
7.4 Batterijen Diefdijk Noord 55
Diefdijklinie |
7.5 Geschutsbanket Wiel de Waai 63
7.6 Batterijen en groepsnest Meerdijk 65
7.7 Batterij Nieuwe Zuiderlingedijk 75
7.8 Loopgraaf Nieuwe Zuiderlingedijk 81
7.9 Batterij Broekse Sluis 83
7.10 Schuilplaatsen en kazematten 88
7.11 Details en materialen 90
7.12 Kap en plant bomen 93
7.13 Technisch ontwerp en bestek 95
8 Inrichting dijkwegen 97
8.1 Verkeersmaatregelen 97
8.2 Lege weg 97
8.3 Weginrichting 98
8.4 Per locatie 102
8.5 Technisch ontwerp en bestek 113
9 Recreatie 11
9.1 Diefdijkliniepad 115
9.2 Rustplekken 117
9.3 Parkeerplaatsen 118
9.4 Linie-afbuiging Broekse Sluis 121
9.5 Liniemeubilair 123
9.6 Technisch ontwerp en bestek 123
10 Zichtbaarheid 12
10.1 Zichtlijnen 125
10.2 Zichtbare wielen 125
10.3 Zichtbare groepsschuilplaatsen 125
10.4 Technisch ontwerp en bestek 125
11 Beheer 127
11.1 Streefbeelden en beheer 127
11.2 Beheerplan 129
11.3 Beheerorganisatie 129
BIJLAGEN
I kaarten Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie
II cd met ruimtelijk ontwerp schaal 1:1000, detailuitwerkingen,
onderzoeksrapporten en achtergrondmateriaal

Gorinchem
6 | Diefdijklinie
Woudrichem
Spijk
4
6
5
Fort bij Vuren
Slot Loevestein
Heukelum
Waal
Vianen
3
N848
Leerdam
Asperen
2
N327
1
Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk
Fort bij Asperen
Fort bij Honswijk
Fort bij de Nieuwe Steeg
Lek
Fort bij Everdingen
A2
A15
Linge
Werk aan het Spoel
Culemborg
Geldermalsen
1. Diefdijk
2. Meerdijk
3. Nieuwe Zuiderlingedijk
4. Zuiderlingedijk
5. hoofdverdedigingslijn in Tielerwaard
6. Dalemse Zeiving

1 Diefdijklinie
De Diefdijklinie is een bijzondere dijk. Deze dwars- en leidijk loopt van Everdingen, aan de Lek, tot aan Gorinchem aan de Waal en is ruim 23
kilometer lang. De dijk moet ervoor zorgen dat de Alblasserwaard en Vijfheerenlanden droog blijven, als stroomopwaarts in de Betuwe of Tielerof
Culemborgerwaarden een rivierdijk zou doorbreken. Het is een bijzondere dijk omdat er aan weerszijden geen rivieren zichtbaar zijn. En de
historie van de dijk is uniek. De Diefdijklinie maakt onderdeel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
1.1 Inleiding
Dit rapport beschrijft de maatregelen van het project ‘Diefdijklinie’. In het
najaar van 2011 wordt gestart met de besteksuitwerking en met het
vergunningentraject voor de Waterlinieobjecten. De uitvoeringswerkzaamheden
zullen op korte termijn zichtbaar zijn in het gebied. In
2014 zal de dijk weer klaar zijn om de toekomst in te gaan.
Dijkverbetering
De Diefdijklinie voldoet op dit moment niet aan de wettelijke
veiligheidsnorm. De dijk is niet overal stabiel en op verschillende
plaatsen bestaat het gevaar van ‘piping’. Piping is het proces waarbij
water dat onder de dijk doorstroomt en zand meevoert waardoor de
ondergrond van de dijk verzwakt en de dijk kan gaan verzakken.
Op de verbetering van de dijk is de procedure van de milieu-effectrapportage
(MER) van toepassing. Deze procedure heeft geleid tot een
voorkeursalternatief en vervolgens tot een projectplan voor de
dijkverbetering waarin staat omschreven welke maatregelen
noodzakelijk zijn.
Verkeersveiligheid
Uit de diverse gesprekken met streekbewoners en uit de inspraakreacties
op de startnotitie dijkverbetering Diefdijklinie kwam helder naar voren
dat aanwonenden de dijk als onveilig ervaren, met name als gevolg van
de hoge snelheid van het (vracht)verkeer. Op de hoge, smalle dijk zitten
fieters en wandelaars in de verdrukking. Onderzoek naar de
verkeersveiligheid geeft steun aan de gevoelens van onveiligheid onder
de bewoners. Het is de opgave om de Diefdijklinie in de toekomst
verkeersveiliger te maken voor aanwonenden en recreanten. De
gezamenlijke overheden hebben daarvoor een maatregelenpakket
ontwikkeld.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
De Diefdijklinie is onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie; één
van Nederlands meest bijzondere verdedigingslinies. Inmiddels is de
NHW op de Voorlopige Lijst voor Unesco-Werelderfgoed geplaatst. Via
een ingenieus systeem van dijken, sluizen en kanalen werden laag-
gelegen stukken land onder water gezet, als hindernis voor de vijand. De
doorgangen tussen deze inundatievelden op de hogere, drogere gronden
werden verdedigd met forten, batterijen en infanteriestellingen. De
Diefdijklinie is onderdeel van de hoofdverdedigingslijn. Achter deze lijn
was men veilig. Het is de opgave de herkenbaarheid van deze historische
lijn te versterken en de bijbehorende relicten te behouden voor de
toekomst. Ook voor deze opgaven is een maatregelenpakket ontwikkeld,
in samenhang met de dijkverbeterings- en verkeersopgave.
De dijkverbetering is de belangrijkste motor van deze ontwikkelingen. In
de loop der tijd is er een intensieve samenwerking ontstaan met
de projecten voor het verkeer en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Door
deze samenwerking ligt er nu één ‘Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie’,
waarin de herinrichting van dit uniek erfgoed integraal is ontwikkeld.
Deze plannen worden samen met de dijkverbetering als één
uitvoeringsproject door het Waterschap Rivierenland gerealiseerd.
ALBLASSERWAARD
MERWEDE
Gorinchem
LEK
VIJFHEERENLANDEN
WAAL
DIEFDIJKLINIE
Culemborg
Tiel
TIELER- EN
CULEMBORGERWAARD
Nieuwe Hollandse Waterlinie in Nederland,
Diefdijklinie in rood gemarkeerd
Doel
Het ‘Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie’ geeft de ontwerpen voor de
cultuurhistorische locaties, de recreatieve voorzieningen en de
weginrichting weer en het bevat aandachtspunten voor ruimtelijke
kwaliteit bij de nadere detaillering en uitvoering van de
dijkverbeteringsmaatregelen.
De ontwikkeling van de Diefdijklinie is een opgave met veel aspecten. Er
zijn veel inhoudelijke thema’s, er zijn op veel locaties pleksgewijs
maatregelen nodig, er wordt door veel mensen en partijen aan gewerkt.
Door voor al deze diversiteit één gebundeld ruimtelijk ontwerp te maken
wordt eenheid en overzicht nagestreefd. Dit is de beste waarborg voor
het behoud en de versterking van de kwaliteiten van de Diefdijklinie; het
is immers één Waterlinie!
BETUWE
NEDERRIJN
Linge
Arnhem
Ligging van de Diefdijklinie tussen de rivieren Lek en Waal
Diefdijklinie | 7

8 | Diefdijklinie
1.2 Diefdijklinie
De Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk vormen
samen de ‘Diefdijklinie’. Deze Diefdijklinie, met een totale lengte van 23
kilometer, is van belang voor de veiligheid van Nederland. De
Diefdijklinie deelt het gebied tussen de rivieren in tweeën. Mocht ergens
in de Betuwe of Tieler- en Culemborgerwaarden tijdens hoogwater een
dijk het begeven, dan kan het water niet verder dan de Diefdijklinie. Zo
blijft het aansluitende, grotendeels Zuid-Hollandse gebied droog.
Voor de afvoer van het water dat tegen de Diefdijk aan komt te staan, zijn
ten oosten van Gorinchem ‘overlaten’ aangelegd. Dit zijn stukken dijk die
gemakkelijk kunnen worden doorgestoken om het water van de polder
weer in de rivier te laten stromen.
De Diefdijklinie kent een paar ‘gaten’ (coupures), die als het nodig is, snel
gedicht kunnen worden. Zo vormt de A2 een opening in de dijk. Deze kan
met een speciale constructie worden gesloten. En bij Asperen, waar de
Linge de dijk kruist, zitten twee sluizen die dichtgezet kunnen worden.
De Diefdijklinie ligt in een grensgebied. De dijk ligt deels in de provincie
Zuid-Holland, deels in Gelderland en gedeeltelijk in Utrecht. De dijk
doorkruist de gemeenten Gorinchem, Lingewaal, Leerdam en Vianen en
grenst aan Geldermalsen en Culemborg. Waterschap Rivierenland en
gemeente Lingewaal zijn de wegbeheerders. De Diefdijk valt onder de
verantwoordelijkheid van het waterschap. De wegen op de Meerdijk,
Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk zijn eigendom van gemeente
Lingewaal. Daarnaast zijn delen van de dijktaluds in particulier eigendom.
Vianen (Utrecht)
Leerdam (Zuid-Holland)
D
Gorinchem
(Zuid-Holland)
Lingewaal (Gelderland)
De dijken van de Diefdijklinie in diverse gemeenten en provincies
A Diefdijk, B Meerdijk, C Nieuwe Zuiderlingedijk, D Zuiderlingedijk
C
B
A
Culemborg (Gelderland)
Geldermalsen (Gelderland)
Diefdijk
De Diefdijk; smalle, hoge, steile dijk zonder zicht op rivierwater. Dijk met
een prachtige oude, verweerde uitstraling door de vele tekenen van de
tijd. Ten noorden van de A2 is de Diefdijk duidelijk herkenbaar als
dwarsdijk door de bebouwing aan de westkant met delen uitgedijkt land,
het land dat werd afgegraven voor dijkaanleg en -herstel. De oostzijde
van de dijk is heel open van karakter. De Diefdijk ten zuiden van de
rijksweg A2 is zeer herkenbaar als dwarsdijk door de aanwezigheid van
grote oppervlaktes uitgedijkt land, spekdammen, boomgaarden en
lintbebouwing, deels met boerderijen in het dijklichaam en
middeleeuwse ontginningsstructuren haaks op de dijk. Grote wielen,
zoals het Wiel van Bassa en Wiel de Waaij, herinneren aan de vele
dijkdoorbraken die de Diefdijk heeft ondergaan. Door de parallel gelegen
waterlossingen wordt de leidijkfunctie onderstreept. Het gelders
overstromingswater werd via dit systeem naar de Waal bij Dalem geleid.
Het Fort bij Everdingen en het Werk op de spoorlijn bij de Diefdijk, de lijn
van groepsschuilplaatsen en kazematten en restanten van batterijen
maken de functie van de linie binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie
zichtbaar.
Meerdijk
Door de nabijheid van de Linge is de Meerdijk een duidelijk herkenbare
rivierdijk; hierdoor is deze dijk echter minder herkenbaar als dwarsdijk,
want bebouwing is juist aan de oostzijde aanwezig terwijl deze aan de
westzijde ontbreekt omdat daar de uiterwaarden van de Linge liggen.
Relicten van batterijen, het Fort bij Asperen en de groepsschuilplaatsen
en kazematten maken ook hier de Waterliniefunctie zichtbaar.
Nieuwe Zuiderlingedijk
Als een lineaal gaat deze meer recente dwarsdijk dwars door de
polderstructuren heen. Een machtige, hoge dijk met groepsschuilplaatsen
in lange lijnen opgesteld en markante waterwerken als de hoge stuw. De
dijk heeft een breed profiel. In het uitgedijkte land rondom de dijk is een
waardevol natuurgebied met rietlanden, moerassen en bossen ontstaan.
Daar liggen ook nog enkele oude wielen.
Diefdijk
Nieuwe Zuiderlingedijk
Zuiderlingedijk
Van Dalem tot en met Vogelswerf is de Zuiderlingedijk een echte
rivierdijk op een oeverwal met weids uitzicht over de brede Linge.
Richting Spijk vormt de dijk, aan de zuidkant, een historisch
bebouwingslint. Enkele wielen herinneren aan de vele doorbraken die de
dijk gekend heeft. Enkele groepsschuilplaatsen en een batterijrelict
illustreren de Waterlinie.
Meerdijk
Zuiderlingedijk

1.3 Proces
Startnotitie MER Diefdijkversterking
De ontwikkelingen rondom de Diefdijklinie zijn gestart met het project
van de dijkverbetering. De provincies Zuid-Holland (coördinatie),
Gelderland en Utrecht zijn het bevoegd gezag voor de dijkverbetering en
het waterschap Rivierenland is verantwoordelijk voor de planvorming en
realisatie.
De aanvankelijk voorgenomen maatregelen van de dijkversterking
zouden hebben geleid tot het aanpassen van de dijk in een bredere
grondberm, wat ten koste zou gaan van het historisch dijkprofiel. Dit is
de aanleiding geweest voor Rijk en provincies Gelderland en Zuid-
Holland om financiering beschikbaar te stellen om de Diefdijk zodanig te
versterken dat landschappelijke inpassing van de dijkversterking mogelijk
wordt en dat de herkenbaarheid van de Waterlinie wordt versterkt. Op
basis van inspraakreacties van bewoners wordt ook het verkeersveilig
inrichten van de dijk een integraal onderdeel. Dit leidt tot drie elementen
die aanvullend op de dijkversterking worden uitgewerkt:
- behoud van oorspronkelijk profiel van de dijk (damwand i.p.v. grond);
- versterken van de herkenbaarheid en toegankelijkheid Waterlinie;
- verkeersveiligheid van de dijk vergroten.
Interactieve planvorming NHW en verkeer
Tijdens de planvorming voor de dijkverbetering is nader historisch
onderzoek verricht naar de relicten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Er hebben verkeerskundige onderzoeken plaatsgevonden. De
randvoorwaarden zijn bepaald vanuit dijkveiligheid, milieu, natuur,
explosieven, nutsvoorzieningen, cultuurhistorie en archeologie, bomen,
bestemmingsplannen en benodigde vergunningen. Er zijn diverse
gesprekken met omwonenden geweest, onder andere op een aantal
bewonersavonden. Er zijn ontwerpstudies uitgevoerd.
De maatregelen voor de dijkverbetering, verkeersveiligheid en
ontwikkeling van de historie zijn ontstaan door de intensieve
samenwerking tussen het waterschap Rivierenland, de provincies
Gelderland, Zuid-Holland en Utrecht, de gemeenten Lingewaal,
Gorinchem, Geldermalsen, Culemborg, Vianen en Leerdam, het
projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, de ministeries van
Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (ELI), Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap (OCW) en Infrastructuur en Milieu (I&M), Rijksdienst voor
het Cultureel Erfgoed (RCE), diverse deskundigen, eigenaren,
omwonenden en Dienst Landelijk Gebied.
Dienst Landelijk Gebied heeft, in opdracht van provincie Gelderland,
geadviseerd bij de dijkverbetering. Daarnaast heeft DLG de projectleiding
en deskundigheid geleverd en georganiseerd voor de deelprojecten
verkeer en cultuurhistorie. Ook het samenvoegen van de
inrichtingsmaatregelen tot een integraal ruimtelijk ontwerp is gebeurd
door DLG.
Kostenraming en prioritering
Het beschikbare budget is onvoldoende om alle gewenste maatregelen
uit te kunnen voeren. De maatregelen worden geprioriteerd in een
‘groene’ categorie waarvoor middelen beschikbaar zijn en een ‘oranje
categorie’. Voor de financiering van de oranje categorie worden
aanvullende mogelijkheden gezocht. Deze maatregelen worden wel
verder uitgewerkt tot een uitvoeringsgereed ontwerp en worden na de
besteksraming opnieuw beoordeeld. Een klein deel van de maatregelen
valt vooralsnog af en wordt niet verder uitgewerkt.
Uitvoering gedekte schuilplaatsen en sluiseiland
Vooruitlopend op de uitvoeringswerkzaamheden aan de dijk worden in
2011-2012 de gedekte schuilplaatsen op de batterijen geconsolideerd. De
terreininrichting van de batterijen is wel integraal onderdeel van het
Diefdijkproject.
Ook de herinrichting van het wegdek tussen de beide sluizen in de Linge
is vooruitlopend op het project gerealiseerd in de herfst van 2011.
Technische uitwerking en bestek
De fase volgend op dit Ruimtelijk Ontwerp is de technische uitwerking en
besteksvorming. Vanaf deze fase worden de dijkversterkingsmaatregelen
integraal met de verkeers- en NHWmaatregelen opgepakt en uitgewerkt
in opdracht van Waterschap Rivierenland. Aan de hand van de
besteksraming en eventueel extra beschikbaar budget zal een definitieve
selectie van maatregelen gemaakt worden. Dit leidt tot een
uitvoeringsgereed ontwerp.
Gedurende deze periode zullen tevens de overeenkomsten met de
eigenaren gesloten worden en vindt het vergunningentraject plaats.
Aanbesteding en uitvoering
Het uitvoeringsgereed ontwerp (integraal) zal worden aanbesteed,
waarna de plannen gerealiseerd gaan worden.
Dienst Landelijk Gebied zal Waterschap Rivierenland ondersteunen
tijdens de begeleiding van de uitvoeringswerkzaamheden en daarbij de
ruimtelijke kwaliteit en duurzaamheid van de inrichting bewaken.
Beheer
Het beheer van de cultuurhistorische objecten wordt tot twee jaar na
oplevering meegenomen door de aannemer die de uitvoering op zich
heeft genomen. Daarna zal het beheer overgaan in een aparte
beheerorganisatie die de objecten op uniforme wijze kan beheren.
planvorming
MER
Diefdijkversterking
projectplan
Diefdijkversterking
Startnotitie MER Diefdijkversterking
P L A N V O R M I N G D I E F D I J K L I N I E
planvorming
verbeteren
verkeersveiligheid
maatregelenpakket
verkeersveiligheid
T E C H N I S C H E U I T W E R K I N G
planvorming
behoud en
ontwikkeling
NHW
maatregelenpakket
NHW
R U I M T E L I J K O N T W E R P D I E F D I J K L I N I E
uitvoering
Sluiseiland Linge
consolidatie gedekte
schuilplaatsen
overeenkomsten
eigenaren
vergunningen
traject
U I T V O E R I N G S G E R E E D O N T W E R P D I E F D I J K L I N I E
A A N B E S T E D I N G E N U I T V O E R I N G
B E H E E R
Diefdijklinie | 9

10 | Diefdijklinie
1.4 Ruimtelijk ontwerp
Het ruimtelijk ontwerp is het resultaat van een intensief planproces van
een aantal jaren (zie procesomschrijving). Dit heeft geleid tot een
uitgebreid en zeer divers maatregelenpakket.
De ruimtelijke opgaven, de visie en het ontwerp op hoofdlijnen staan
omschreven in hoofdstuk 5. In de hoofdstukken 6-10 wordt het
ontwerp meer in detail in thema’s toegelicht.
Hoofdstuk 6 beschrijft de ontwerpaspecten van de dijkverbeteringsmaatregelen.
In het projectplan voor de Diefdijklinie (volgend op de
MER-studie) staan de dijkverbeteringsmaatregelen uitvoerig
beschreven. In dit proces is per locatie afgewogen of toepassing van
grondwerk passend is of dat inzet van damwanden noodzakelijk is om
bestaande waarden te sparen. De ontwerpaspecten beschreven in
hoofdstuk 6 van dit rapport geven aanknopingspunten voor de
komende fase van detaillering en technische uitwerking, zoals de
afstemming van grondwerk op betonwerken van de Waterlinie, omgang
met kavelpatronen en situering van beplantingen ter compensatie van
gekapte bomen.
Hoofdstuk 7 beschrijft de omgang met de historische Waterlinielocaties.
De ontwerpen voor herinrichting van de historische locaties zijn tot
stand gekomen door historisch kaartmateriaal te projecten op
hoogtekaarten (flymap) van de feitelijke situatie. Per locatie is het
historisch matenplan geconfronteerd met de actuele topografie en de
huidige eisen welke gesteld worden, zoals aan dijkveiligheid, recreatief
gebruik en toekomstig beheer en onderhoud. Deze confrontatie heeft
op detail geleid tot eigentijdse aanpassingen; de essenties van de
historische grondvormen zijn echter onverkort overeind gebleven.
Hoofdstuk 8 behandelt de herinrichting van de dijkwegen. Op basis van
verkeerskundig onderzoek is een maatregelenpakket ontwikkeld,
waarbij locatie, vormgeving en materialisatie is afgestemd op de
gebiedskwaliteiten.
In hoofdstuk 9 wordt toegelicht op welke wijze de recreatieve
toegankelijkheid van de Diefdijklinie versterkt wordt en hoe deze wordt
ingepast in het landschap.
Hoofdstuk 10 gaat in op op het versterken van de karakteristieke
uitzichten vanaf de Diefdijklinie.
In hoofdstuk 11 komt het toekomstig beheer aan bod.
Het aanbrengen van samenhang is een belangrijk doel van het
ruimtelijk ontwerp. Het maatregelpakket is zeer divers en wordt
pleksgewijs uitgevoerd, waardoor het risico op versnippering groot is.
Door al deze opgaven in samenhang te bezien en met één gedachte te
benaderen wordt eenheid, rust en herkenbaarheid van de Waterlinie
nagestreefd.
Hierbij wordt ook gestreefd naar samenhang met de Waterlinie op
nationaal niveau door aan te sluiten bij het gedachtengoed van het
Handboek Meubilair NHW. De bouwstenen uit dit handboek worden
ingezet langs de Diefdijklinie en bij nieuwe ontwerpen wordt
aangehaakt op de gedachten, de vormgeving en materialisatie uit dit
boek. De Diefdijklinie is immers onderdeel van het grote geheel van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie.
In de bijlage zijn 20 kaarten opgenomen met het overzicht van het
ruimtelijk ontwerp van de gehele Diefdijklinie. De kaarten staan tevens
op de bijgevoegde CD, schaal 1:1000. Op de CD staan tevens de
relevante detailontwerpen op schaal.
De ontwerpen zijn afgestemd met de eigenaren, overheden en
vergunningverleners.

1. Leeswijzer
Het boek is op diverse manieren bruikbaar:
toelichting ruimtelijk ontwerp
Op de cd in de bijlage staan de ontwerptekeningen op schaal. Dit boek
beschrijft de ontwerpen in samenhang en geeft de achterliggende
gedachtengangen weer.
samenvatting planvormingsproces
Het is een samenvatting van een langlopend planvormingsproces. Door
deze weergave worden de motivaties voor gemaakte keuzes meer
duidelijk. Tevens wordt op deze wijze het verzameld historisch
kaartmateriaal van de Diefdijklinie gebundeld.
basis vergunningaanvragen
Het rapport vormt de basis voor het aanvragen van diverse
vergunningen en voor het maken van afspraken tussen de diverse
projectpartners.
handleiding opstellen bestek en uitvoering
Voor het ingenieursbureau dat de technische uitwerking en het bestek
gaat opstellen en de aannemer is dit boek de inhoudelijke toelichting op
de opdracht. Door de ontwerpen te begrijpen, kan een betere
vertaalslag naar een technisch ontwerp gemaakt worden en de
uitvoering ‘met het juiste gevoel’ ter hand genomen worden.
Het is een integrale beschrijving van de werkzaamheden aan de
Diefdijklinie om de samenhang zichtbaar te maken. Niet alle
maatregelen worden in het dijkverbeteringsproject gerealiseerd. Een
aantal, zoals consolidatie van schuilplaatsen, wordt al eerder opgepakt
en een aantal maatregelen (zichtlijnen, wandelroutes, ect.) wordt in
andere projecten georganiseerd.
Achterin, op de overzichtskaarten, wordt inzichtelijk welke maatregelen
samen met het dijkverbeteringsproject worden uitgevoerd.
Diefdijklinie | 11

12 | Diefdijklinie
B
A
A
C
B
B
A
B
C
A. hoofdverdedigingslijn
met groepsschuilplaatsen,
kazematten en inundatiewerken
B. forten en Verboden Kringen
C. inundatievelden
(Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie)

2 Nieuwe Hollandse Waterlinie
Dit hoofdstuk beschrijft het beleidskader van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De opbouw van de Linie, het rijksbeleid en de doorvertaling naar
het gebied van de enveloppecommissie Pact van Loevestein komen aan bod.
2.1 Nieuwe Hollandse Waterlinie
De Nieuwe Hollandse Waterlinie had één helder doel: het verdedigen van
Holland tegen vijandelijke legers. Onderwaterzetting moest de vijand
tegenhouden. Deze waterbarriere was enkele kilometers breed en enkele
tientallen centimeters diep. De onder water gezette velden waren zo
breed dat de vijand er niet of nauwelijks overheen kon schieten en zo
ondiep dat de waterplas onbevaarbaar was en sloten en greppels
onzichtbaar werden. Een ingenieus stelsel van kanalen, inlaatpunten,
gemalen en dammen zorgde ervoor dat alle inundatievelden in 4 tot 12
dagen (afhankelijk van de rivierwaterstanden) onder water gezet konden
worden.
De meest kwetsbare plekken in de verdediging vormden de accessen; de
hoger gelegen gronden, wegen, spoorlijnen, dijken en rivieren waardoor
de vijand toegang had door de onder water gezette velden. Deze
accessen werden met geschut verdedigd, vanuit forten en andere
verdedigingswerken.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Waal heeft een sterk
landelijk, groen en open karakter door de relatieve afwezigheid van
bebouwing.
De Linie bestaat uit een aantal onderdelen:
Hoofdverdedigingslijn
De hoofdverdedigingslijn was de grens tussen de inundatiegebieden en
de veilige zijde én de verbindingslijn tussen de noordelijk en zuidelijk
gelegen onderdelen van de Linie. Tussen de Lek en de Waal is de
hoofdverdedigingslijn over grote lengte zeer markant aanwezig omdat
deze samenvalt met de Diefdijklinie, bestaande uit de Diefdijk, Meerdijk,
Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk. Bij het gemaal ‘Broekse Sluis’
bij Spijk, verlaat de hoofdverdedigingslijn de dijk.
Tussen de Linge bij gemaal Broekse Sluis en de Waal is de
hoofdverdedigingslijn nauwelijks waarneembaar. Er is geen sprake van
grote dijklichamen, enkel een aantal lage kaden markeert deze grenslijn.
Ten oosten van Gorinchem is de verdedigingslijn na 1915 verplaatst. Voor
die tijd was inundatie mogelijk tot aan de vestingstad, daarna liep de
scheiding tussen droog en nat ongeveer tussen de dorpen Kedichem aan
de Linge en Dalem aan de Waal. Het spoor van groepsschuilplaatsen dat
zich door de westelijke Tielerwaard slingert, maakt de lijn enigszins
zichtbaar.
Inundatiekommen
Het gebied bestaat uit drie inundatiekommen: kom 7: Lek - Linge, kom 8:
Linge en kom 9: Linge -Waal. De noordelijke kom werd gevuld met water
uit de Lek, dat werd ingelaten door een (inmiddels verdwenen)
waaiersluis bij Werk aan het Spoel en later ook bij het Fort bij Everdingen
en de (inmiddels verdwenen) Acquoyse hulpsluis. De zuidelijke kom werd
gevuld met Waalwater via de sluis bij Dalem en de Herwijnse
uitwateringssluis bij het Fort bij Vuren. De kommen werden tevens vanuit
de Linge geïnundeerd door het sluiten van de Lingesluizen bij Asperen en
het openen van de waaiersluizen bij Fort bij Asperen en de Wapenplaats.
De inundatiewet van 1896 voorzag in de bevoegdheid om het land onder
te laten lopen. Curieus is dat de Inundatiewet van 1896 als ‘Wet Militaire
Inundatiën’ in formele zin nog steeds rechtsgeldig is. De wet is gewijzigd
in 1988, 1989 (i.v.m. Nieuw Burgerlijk Wetboek) en 1996 (i.v.m.
Invoeringswet Coördinatiewet).
Accessen en verdedigingswerken
De belangrijkste accessen zijn de grote rivieren met de bijbehorende
dijken; de Lek, de Waal en temidden van het gebied de rivier de Linge. De
Lek werd vanaf de zuidoever verdedigd door de forten Everdingen en
Werk aan het Spoel. Fort bij Vuren is aanlegd om het acces van de Waal te
verdedigen, als onderdeel van de Vestingdriehoek Gorinchem-
Loevestein-Woudrichem. De spoorlijn Elst-Gorinchem werd verdedigd
door Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk.
Voor de verdediging van het Linge-acces zijn het Fort bij Asperen, met de
Wapenplaats, en het Fort bij de Nieuwe Steeg aangelegd. Deze forten zijn
aangevuld met een uitgebreid stelsel van groepsschuilplaatsen,
kazematten, batterijplaatsen en andere verdedigingswerken, inspelend
op de voortschrijdende ontwikkeling van het militair geschut. Deze
‘betonwerken’ zijn zeer kenmerkend voor de Waterlinie; ze geven de
hoofdverdedigingslijn de identiteit van militaire lijn. Zonder deze werken
is de hoofdverdedigingslijn ‘enkel’ een stelsel van dijken, zonder
zichtbare militaire uitstraling.
Verboden Kringen
In 1853 werd de Kringenwet ingesteld om het zicht op de schootsvelden
rond de forten open te houden. In cirkels om de forten heen golden
beplantings- en bouwrestricties in verschillende gradaties. In de kleine
kring, binnen 300 meter van het fort was enkel bouwen in hout
toegestaan, zodat ten tijde van oorlogsdreiging de bebouwing snel
afgebrand of geruimd kon worden. In de middelste kring, tussen 300 en
600 meter was bouwen in steen voor de onderste 50 centimeter en
schoorstenen toegestaan, aangevuld met hout. In de grote kring, tussen
600 en 1000 meter, golden geen bouwbeperkingen maar was de overheid
bevoegd om bij oorlogsdreiging te ruimen.
Tussen de Lek en de Waal zijn de Verboden Kringen van Fort bij
Everdingen, Werk aan het Spoel, Werk op de Spoorweg aan de Diefdijk,
Fort bij Asperen, Fort bij de Nieuwe Steeg en Fort bij Vuren aanwezig.
Mede door de Kringenwet, die tot 1963 van kracht is geweest, kenmerken
de gebieden binnen de Verboden Kringen zich door de relatieve leegte.
Dit betekent niet dat er geen gebouwen staan, maar de hoeveelheid
bebouwing is al die jaren beperkt gebleven.
Diefdijklinie | 13

14 | Diefdijklinie
Panorama Krayenhoff

2.2 Panorama Krayenhoff
In 2004 is ‘Panorama Krayenhoff - Linieperspectief’ vastgesteld. Het is de
visie op de toekomst van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is één van de meest indrukwekkende
verdedigingslinies die ons land heeft gekend. Over een lengte van 85
kilometer vormde ze één systeem met één doel en één beheerder. De
Linie was bedoeld ter verdediging van het westen van Nederland.
Wanneer vijandelijke legers in aantocht waren, konden brede stroken
weiland tussen Muiden en de Biesbosch onder water gezet worden. De
vijand zou daarin vastlopen. Kwestbare delen van de Linie, hooggelegen
terreinen en accessen bij (spoor)wegen en rivieren werden onder controle
gehouden vanuit forten en ander bouwwerken. De Waterlinie heeft
officieel gefunctioneerd van 1815 tot 1963. De Linie is echter nooit in haar
geheel geïnundeerd. In 1939 en 1940 is een deel van de Linie ten zuiden
van de Linge onder water gezet. Ook bij het gebied ten oosten van de
Diefdijk (Culemborgse Veld) is 1,5 dag geïnundeerd geweest.
Na 1945 verloor het systeem geleidelijk zijn noodzaak, het onderhoud
kwam op een laag pitje te staan en de beperkingen die de Linie stelde
aan landbouw en stadsuitbreiding kwamen te vervallen. Na 1963
verbrokkelde ook het beheer.
Hoewel de militaire noodzaak is verdwenen, kan de Waterlinie wel
degelijk van betekenis zijn. Het Linieperspectief kent er drie eigentijdse
ambities aan toe. Als deel van het ‘nationale geheugen’ draagt de Linie
bij aan het historisch besef en de regionale identiteit, als ‘megasingel
door de Deltametropool’ is de Linie een rustige en groene tegenhanger
van het stedelijk netwerk en de Linie kan wezenlijk bijdragen aan het
gemoderniseerde waterbeheer van de 21ste eeuw.
Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie stelt zich ten doel de
Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk
erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en duurzaam in
stand te houden. Hiertoe zullen eigentijdse functies (zoals recreatie en
toerisme, waterbeheer, landbouw, natuur, verkeer en vervoer) nader
worden ingevuld, c.q. aan de Linie worden toegevoegd, met als
uitgangspunt de Belvederegedachte ‘behoud door ontwikkeling’.
In 2006 is Panorama Krayenhoff vertaald in het ‘Overkoepelend
Uitvoeringsprogramma Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse
Waterlinie’.
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is in de Nota Ruimte aangewezen als
Nationaal Landschap. Aansluitend op de kernkwaliteiten van het
Nationale Landschap staan in het uitvoeringsprogramma drie ambities
centraal:
een herkenbaar Waterlinieprofiel
het versterken van de ruimtelijke ontwikkeling en vormgeving;
de Waterlinie in de hoofden en de harten
ontwikkelen en profileren van de Waterlinie als een
liefhebberslandschap;
en het duurzaam gebruik
realiseren van maatschappelijke en economisch duurzame
bestemmingen.
De uitvoering is grotendeels regionaal georganiseerd in
projectenveloppen.
Het Waterliniegebied tussen Lek en Waal bestaat uit de
projectenveloppes Diefdijk en Loevestein. Alleen het Fort bij Everdingen
is onderdeel van de enveloppe Linieland.
In de enveloppen Diefdijk en Loevestein manifesteert de Nieuwe
Hollandse Waterlinie zich als één systeem. De Waterlinie is hier
herkenbaar als een samenhangend geheel van landschappelijke
onderdelen en specifieke militaire elementen. In het bijzonder is de
hoofdverdedigingslijn goed waar te nemen. Deze neemt hier de vorm
aan van een vijftien kilometer lange dijk, voorzien van sluizen, forten,
kazematten en groepsschuilplaatsen.
De doelen voor het gebied tussen de Lek en de Waal laten zich
samenvatten in vier streefbeelden:
1. duurzaam veilig stellen van forten met hun schootsvelden en
inundatiegebieden;
2. het toevoegen van economische en publieke functies;
3. het beleefbaar maken van de samenhang door openbare
toegankelijkheid en uitbreiding van recreatieve netwerken;
4. het versterken van de openheid, onder meer door natuurontwikkeling.
Diefdijklinie | 1

16 N| Diefdijklinie
I E U W E H O L L A N D S E W A T E R L I N I E L A N D S C H A P
HOOFDVERDEDIGINGSLIJN
behoud historie, ontwikkelen herkenbaarheid NHW en verkeersveiligheid
HOOFDVERDEDIGINGSLIJN - AFSLAG TIELERWAARD
accentueren afbuiging hoofdverdedigingslijn
HOOFDVERDEDIGINGSLIJN - PASSAGE A15 BETUWELIJN
aanleg fiets/voetgangersverbinding
FORT
behoud door ontwikkeling
BATTERIJEN, SCHUILPLAATSEN EN KAZEMATTEN
behoud door ontwikkeling en verbeteren zichtbaarheid
INUNDATIEWERKEN
behoud en herstel inundatiesluizen en -kanalen
VERBODEN KRINGEN
behoud en versterking openheid
WATERLINIEZONE - EHS
natuurontwikkeling, waterbeheer en versterking openheid
WATERLINIEZONE - LINGEWAAL
ontwikkeling landbouw, natuur en waterbeheer met behoud openheid
WATERLINIEZONE - BOMMELERWAARD
cultuurhistorisch waardevol gebied, behoud en versterking openheid
WATERLINIEZONE - UITBREIDINGSWENS BOEZEM VAN BRAKEL
natuurontwikkeling en waterbeheer, behoud en versterking openheid
WATERLINIEZONE - MUNNIKENLAND
ruimte voor de rivier, natuurontwikkeling en versterking openheid
VOORMALIGE INUNDATIEKOM
behoud openheid, versterking hoofdfunctie landbouw
GROENE STADSRANDEN
landschappelijk raamwerk, landbouw, natuur, waterbeheer en recreatie
INPASSING BEDRIJVENTERREINEN
landschappelijke inpassing
RECREATIEF ROUTENETWERK
ontwikkeling routenetwerk op en langs hoofdverdedigingslijn
LEK, LINGE EN WAALACCES - TOERISTISCH-RECREATIEF
ontwikkelen toeristische samenwerking, optimaliseren vaarverbinding
ACCES A2 EN A15-BETUWELIJN
accentueren Waterliniekruising
BEBOUWING
RIVIER MET UITERWAARDEN
hoofdfuncties water, natuur en scheepvaart
OEVERWAL - KLEINSCHALIG, HISTORISCH LANDSCHAP
multifunctioneel gebied
RIVIERKOM - GROOTSCHALIG OPEN AGRARISCH LANDSCHAP
hoofdfunctie landbouw
RIVIERKOM - KLEINSCHALIG LANDSCHAP
mix landbouw, water, natuur, kleinschalig rivierkomlandschap
INTENSIVERINGSGEBIED GLASTUINBOUW
conform structuurvisie Bommelerwaard
LANDSCHAPPELIJK RAAMWERK
behoud en ontwikkeling van raamwerk van wegbeplantingen,
bosschages, eendekooien en waterlopen

2.3 Streefbeeld 2020
Regionaal Linieperspectief
Voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie tussen de Lek en de Afgedamde
Maas is een streefbeeld voor 2020 opgesteld. Dit is het gebied van de
uitvoeringsenveloppe Diefdijk-Loevestein. De uitvoering van de
ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt hier
aangestuurd door de bestuurders verenigd in het Pact van Loevestein.
Het streefbeeld 2020 is een koers op hoofdlijnen. Het is geen concreet,
vast omlijnd eindbeeld. Dat is ongewenst en zal ook nooit slagen. Het is
een globaal toekomstbeeld bedoeld om een gezamenlijke
ontwikkelingsrichting te bepalen.
Het regionaal streefbeeld 2020 zorgt voor de vertaling van de landelijke
beleidsopgave van Panorama Krayenhoff naar regiospecifieke opgaven.
Het beeld sluit daarbij aan op het beleid van de provincies, gemeenten en
waterschap.
Herkenbare Nieuwe Hollandse Waterlinie
Om het verhaal van de Waterlinie aan toekomstige generaties te vertellen
is een grotere herkenbaarheid in het landschap noodzakelijk: meer
zichtbaar, meer toegankelijk en meer bruikbaar. Door het meer
herkenbaar maken van de militaire artefacten als groepsschuilplaasten,
forten en waaiersluizen krijgt het Linielandschap meer ‘vertelkracht’. Dit
moet wel genuanceerd gebeuren. Het is een zoekproces om
zichtbaarheid en verborgenheid als kwaliteit in balans te brengen.
‘Behoud door ontwikkeling’ is het credo voor de Waterlinie. Dit betekent
dat het militaire verleden een belangrijke inspiratiebron is voor de
herinrichting. Het betekent niet dat het landschapsbeeld ten tijde van de
Waterlinie volledig gereconstrueerd gaat worden. Restauratie voor
onderdelen zoals de waaiersluizen en forten is zeer wenselijk, maar er zal
geen sprake zijn het omringende landschap terug te zetten in de tijd. Het
gaat om het zichtbaar maken van de essenties, met de historische
identiteit als basis en met economische duurzaamheid gericht op de
toekomst.
Het herkenbaar maken van het ingenieuze systeem van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie betekent op hoofdlijnen:
hoofdverdedigingslijn
Maak van de hoofdverdedigingslijn een herkenbare lijn in het landschap:
zichtbaar, toegankelijk en bruikbaar. Maak van de hoofdverdedigingslijn
een verbindende recreatielijn, de rode draad die de losse Linieelementen
met elkaar verbindt. En maak van de hoofdverdedigingslijn
een structurerende lijn; een lijn die het landschap ordent in een meer
‘verdicht’ landschap aan de ‘veilige zijde’ en een overwegend open
landschap in de voormalige inundatiekommen.
inundatiekommen
Zorg voor duurzame openheid van de inundatiekommen en
schootsvelden, samen met het beleefbaar maken van het natte karakter
van deze gebieden. Het maken van slimme combinaties tussen water,
natuur, landbouw en recreatie zal de identiteit van het Linielandschap
versterken. In de inundatiekommen ligt het accent op
toelatingsplanologie. Het behoud van waarden als openheid en
landelijkheid staat centraal.
accessen
Accentueer de accessen, de doorgangen in de hoofdverdedigingslijn. Dit
zijn markante kruispunten. Belangrijk is het versterken van de
samenhang met tussen de accessen en de verdedigingswerken.
verdedigingswerken
Behoud en ontwikkel het stelsel van verdedigingswerken, als meest
herkenbare en tot de verbeelding sprekende onderdelen van de Linie.
Maak ze zichtbaar en toegankelijk.
veilige zijde
Accentueer de veilige zijde van de Linie door landschappelijke
verdichting, op gebiedseigen wijze. Vanwege het waardevolle landelijke
karakter van het Linielandschap tussen de Lek en de Afgedamde Maas zal
er overwegend sprake moeten zijn van een ‘groene, landschappelijke
verdichting’ om het asymmetrisch profiel van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie te versterken.
Uitvoeringsprogramma
Voor de uitvoering van de ambities van de Nieuwe Hollandse Waterlinie
is een uitvoeringsprogramma opgesteld, onderverdeeld in een aantal
deelgebieden:
- Diefdijk Noord
- Lingekwartier
- Tielerwaard West
- Bommelerwaard
- Diefdijklinie
Voor deze deelgebieden zijn rapporten gemaakt waarin de afzonderlijke
maatregelen, inclusief kostenramingen en verantwoordelijkheden, staan
weergegeven.
Relatie project Diefdijklinie
De ambities van de Waterlinie voor de ontwikkeling van de
hoofdverdedingslijn worden grotendeels gekoppeld aan de uitvoering
van de Diefdijkverbetering. De hoofdverdedingingslijn valt immers
grotendeels samen met de Diefdijklinie als waterkering.
Dit rapport beschijft de samenhang tussen de ontwikkelingen op en
direct grenzend aan de dijk. Op de kaarten in hoofdstuk 12 zijn de
maatregelen vermeld die ook in de uitvoering van het project
dijkverbetering worden meegenomen.
Diefdijklinie | 17

18 | Diefdijklinie
het meest noordelijke deel van de Diefdijk nabij het Fort Everdingen

2.4 Hoofdverdedigingslijn
De Diefdijklinie is onderdeel van de voormalige hoofdverdedigingslijn en
hoofdweerstandsstrook van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Van circa 1880 tot en met de Eerste Wereldoorlog wordt gesproken over
de ‘hoofdverdedigingslijn’ (H.V.L.). Het is een samenhangend stelsel van
elkaar ondersteunende verdedigingswerken, hindernissen,
artilleriebatterijen, grachten, prikkeldraadversperringen en loopgraven
aangelegd tussen de ‘kelen’ van de forten. Op deze doorgaande
veldstelling moest de uiteindelijke hardnekkige weerstand geboden
worden.
Vóór deze hoofdverdedigingslinie lagen op wegen, dijken en spoorlijnen
kleinere opstellingen, de voorposten en wachtposten. De bezetting
daarvan had een waarschuwingstaak en moest in geval van een aanval
vertragende acties ondernemen en eventuele vernielingen verrichten.
Op brede accessen lag op enige afstand van de H.V.L. de Voortgezette
Verdedigings Stelling (V.V.S.), die een vijandelijke doorbraak moest
afgrendelen.
Na de Eerste Wereldoorlog bleef de Nieuwe Hollandse Waterlinie - na
1922 officieel aangeduid als het Oostfront van de Vesting Holland -
gehandhaafd als verdedigingslinie. De defensieve waarde was door de
inzet van zware artillerie en vliegtuigen echter sterk verminderd. De
oudere verdedigingswerken werden nu ingezet als stormvrij
infanteriesteunpunt.
Geconcludeerd werd dat de verdediging meer in de diepte gevoerd zou
moeten worden; in de ‘Hoofdweerstandsstrook’. De
hoofdweerstandsstrook was een strook van enkele kilometers diepte
met opgestelde troepen en wapens. Schematisch gezien bestaat de
Hoofdweerstandsstrook uit een voorpostenstrook, en de
Hoofdweerstandsstrook met een frontlijn, stoplijn en ruglijn.
Deze nieuwe verdedigingsvorm paste goed bij brede, diepe accessen,
maar was minder geschikt voor inundatiestellingen, zoals langs de
Diefdijklinie.
Het versterkingsplan voor de Hoofdweerstandsstrook (voorbereiding
Tweede Wereldoorlog) omvatte de bouw van circa 1000
infanterieopstellingen - de zogenaamde groepsnesten - 1000 betonnen
schuilplaatsen (type P) en 100 mitrailleurkazematten met gietstalen
koepel (type G), 750 lichte betonkazematten voor lichte mitrailleur, 100
kazematten voor zware mitailleur en circa 20 kazematten voor
pantserafweergeschut. Daarnaast waren er talrijke opstellingen voor
artillerie, pantserafweergeschut en mortieren, verbandplaatsen,
commandoposten, prikkeldraadversperringen, enkele tankgrachten en
tankversperringen. In 1940 werd echter besloten het zwaartepunt van de
verdediging te verplaatsen naar de Grebbelinie. Hierdoor werd de bouw
van de Hoofdweerstandsstrook grotendeels gestaakt. Van de geplande
groepsschuilplaatsen kwamen er slechts 750 af en van de koepelkazematten
slechts 80. Op sommige plaatsen langs het Oostfront treffen
we daarom nog half afgebouwde betonwerken aan.
Diefdijklinie
De Diefdijklinie, in huidige staat, is in een aantal ruimtelijke onderdelen
uiteen te leggen:
lijn: dijkenstelsel
Diefdijk, Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk vormen
samen het dijkstelsel van de Diefdijklinie.
grens: inundatiegebied - veilige zijde
Scheiding tussen nat en droog. De Diefdijklinie is de grens tussen het
oostelijke inundatiegebied en het drooggelegen westen.
punten: reeks van forten, batterijen, betonwerken en inundatiewerken
De Diefdijklinie wordt begeleid door de forten bij Everdingen, Werk op de
Spoorlijn, Asperen, Wapenplaats, Nieuwe Steeg en Vuren. Verweven met
het dijklichaam vormen ook de batterijplaatsen voor de artillerie een
reeks van punten langs de hoofdverdedigingslijn. En de Liniedijk wordt
door tientallen betonnen schuilplaatsen, kazematten en enkele
inundatiesluizen begeleid; de restanten van de vele
infanterieopstellingen.
Afbuiging hoofdverdedigingslijn Tielerwaard
Ten oosten van Gorinchem is de hoofdverdedigingslijn na 1915 verplaatst.
Voor die tijd werd de Tielerwaard tot aan de vestingstad geïnundeerd,
daarna liep de scheiding tussen nat en droog tussen het gemaal Broekse
Sluis aan de Zuiderlingedijk en Dalem aan de Waal.
Tussen de Linge en de Waal is de hoofdverdedigingslijn echter nauwelijks
waarneembaar. Er is geen sprake van grote dijken, zoals bij de
Diefdijklinie. Er werd gebruikt gemaakt van lage kaden van de
dorpspolders. Een deel van deze lage kade, tussen Zuiderlingedijk en
Lingebos, resteert nog. Het overige deel is tijdens de ruilverkaveling
verdwenen. Het spoor van groepsschuilplaatsen dat zich door de
Westelijke Tielerwaard slingert, maakt de hoofdverdedigingslijn
enigszins zichtbaar.
stelsel van lijnen
reeks van punten
grens nat en droog
Diefdijklinie | 19

20 | Diefdijklinie
beersluis bij Fort Everdingen (Nederlands Instituut voor Militaire Historie)

3 Diefdijklinie - verleden
De Diefdijklinie heeft een rijk verleden als waterkering, met een oorsprong in de middeleeuwen. In de negentiende eeuw is daar de functie van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie aan toegevoegd. Dit hoofdstuk beschrijft compact het verleden van de Diefdijklinie. Een uitgebreide historische
analyse staat beschreven in het historisch onderzoek dat is verricht ten behoeve van de MER-studie voor de dijkverbetering.
3.1 Waterstaatkundige historie
Diefweg
Het ontstaan van de Diefdijk heeft een nauwe relatie met de
voortdurende behoefte aan landbouwgrond en de hiermee
samenhangende ontginningen in de 11de en 12de eeuw (de Late
Middeleeuwen). De broekgronden en de wildernis tussen Lek en Linge
werden daarbij grotendeels in cultuur gebracht. Opvallend is het
ontstaan van twee ontginningsassen, lopend vanuit de omtrek van
Leerdam naar Everdingen. De oostelijke ontginningsas heette de
Diefweg. Deze naam herinnert aan het wilde karakter van de omgeving.
In het Middelnederlands kan Diefweg (‘dief’ = ‘onderaards’) worden
opgevat als een moeilijk zichtbare weg in een ruig, drassig gebied. Andere
verklaring van ‘Diefwech’ is de Griekse betekenis: ‘dieven’ betekent
‘weghalen’ in het Grieks hetgeen kan verwijzen naar het weghalen van
grond waarmee de kade en later de dijk is gebouwd. Vooral deze weg
moet zijn benut voor de cope-ontginningen aan de westkant ervan.
Diefweg bevorderd tot Hollands waterkering
Rond 1250 brak een periode van grote rivieractiviteit aan. De Waal ging
daarbij vreselijk tekeer. Door de wateroverlast werd besloten de Diefweg
op te hogen. Voor 1305 was de weg zodanig verhoogd dat die kon
worden bestempeld als een dijk, een dwarsdijk. Maar nog in de
Middeleeuwen werd deze dijk versterkt, waarschijnlijk in 1285. Door de
toenemende kans op overstromingen en dijkdoorbraken is de Diefdijk
waarschijnlijk meerdere malen opgehoogd in de Late Middeleeuwen.
In de 15de eeuw moet de Diefdijk al een relatief sterke dwarsdijk hebben
gevormd. Maar toch was dat niet genoeg om Vijfheerenlanden en
Alblasserwaard te behouden voor overstromingen vanuit Gelderland. Er
kwam dan ook de nodige aandacht voor de dijken ten zuiden van de
Diefdijk. Deze dijken speelden een belangrijke rol bij het ontlasten van de
Diefdijk bij overstroming. Als het vloedwater hoog tegen de dwarsdijk
stond, moest het door een aantal sluizen in de Meerdijk bij de Horn
afstromen in de Linge. Om de afstroming te bevorderen werd een extra
sluis aangebracht, de noodsluis. De bedoeling was dat het water via de
Linge werd geloosd op de Waal/Merwede.
In 1412-13 wordt een nieuwe watersnood noodlottig voor de Diefdijk.
Holland en Gelre spraken nu met elkaar af dat het Lingewater altijd
ongeremd door Gorinchem moest kunnen afstromen. Rond 1415 raakte
de Betuwe weer overstroomd. Er kwamen nieuwe maatregelen;
voortaan zouden, zo nodig, overlaten of hulpgaten mogen worden
gemaakt in de Dalemse dijk, in het laagste deel van de Tielerwaard.
Wegens het beheersen van overstromingen was het ook zaak ervoor te
zorgen dat de noordelijke Lingedijken hoger werden.
Een solide regeling voor de afvoer van het overstromingswater werd
steeds belangrijker en was een voorwaarde voor het behoud van de
Diefdijk. De Culemborgse Vliet zal hierin een belangrijke rol gaan
vervullen.
Op 13 januari 1497 bezweek de Diefdijk ter hoogte van de huidige Waaij.
Hierbij ontstond een reusachtige kolk. Ter voorbereiding van het
definitieve dijkherstel werd het dijkgat aan de Gelderse zijde afgesloten
met een vingerling, een boogvormige dam. Nieuwe doorbraken vielen er
in de Diefdijk in de periode 1523-1573. Grote wielen ontstonden, zoals De
Wiel bij Leerdam. In 1571 ontstond het huidige Wiel van Bassa. In 1573
begeeft de Diefdijk het voor de laatste keer. Wel leidden overstromingen
in 1587 en 1595 tot verdere ophoging en verzwaring van de dijk.
Door de eeuwen heen veranderen brede stroken land langs de Diefdijk in
moerassen door ontgrondingen voor het dijkonderhoud, -versterking en
-herstel.
Bij de overstroming van 1658 bezweken de Zuiderlingedijken tegenover
Leerdam en de Galgenwaard bij Spijk. In 1661 werd een grote sluis, de
Ambtssluis, gebouwd in de Waaldijk bij Dalem. Voortaan kon bij
overstroming het water eerder vanuit de Linge naar de Tielerwaard
worden geleid. Langs de Zuiderlingedijk kan het water dan afvloeien naar
de sluis in Dalem. Toch werkte dit niet feilloos; in 1663 liep de Tielerwaard
onder. Bij de Spijkse Sluis viel een doorbraak waarbij een wiel ontstond.
In 1726 en 1740-41 liep het water bij Spijk en Vogelswerf weer over de
dijk, maar de kroon spande de overstroming van 1809, met vele
verwoestingen tot gevolg. Nu was de tijd bestuurlijk en
waterstaatskundig rijp voor een robuust plan. Jan Blanken wilde het
centrum van Nederland beveiligen tegen watersnood. Van Everdingen tot
Gorkum werd de Diefdijklinie vernieuwd. De Noorderlingedijk werd
afgedankt als Hollandse dwarsdijk en de bedijking aan de zuidkant van
de Linge werd opgewaardeerd. Hiervoor werd in de Linge bij Asperen een
dijk met schut- en inundatiesluis aangelegd. Ook werd de oude Lingedijk
bij Asperen en Heukelum afgesneden door de bouw van een nieuwe dijk,
de Nieuwe Zuiderlingedijk. Een nieuwe dijk verrees ook tussen de vesting
Gorinchem en de Zuiderlingedijk bij Laag Dalem. Ook werden oudere
delen van de Diefdijklinie verzwaard en verhoogd, tot een halve meter
boven het hoogste peil van de vloed van 1809. Tevens werden bomen
geplant om de dwarsdijk te beschermen tegen sterke afslag door ijsgang.
Zo ontstond een sterke linie van leidijken waarlangs een overstroming
kon worden afgeleid naar Dalem. Om de afstroming te bespoedigen
werd een groot aantal overlaten gemaakt in de Lingedijken. Ook werden
vier overlaten aangelegd in de Waal/Merwededijk.
Technisch vooruitstrevend was de bouw van waaiersluizen, een vinding
van Jan Blanken, waarmee sluisdeuren tegen hoogwater in konden
worden geopend. Waaiersluizen kwamen in de Waaldijk bij Dalem, de
Meerdijk bij de Horn en Werk aan het Spoel. Ook in de Lingedijk zijn
waaiersluizen aangelegd. De vernieuwingen voorzagen ook in de
mogelijkheid om de Noorder Lekdijk te ontlasten door Lekwater via
voorbereide coupures in de zuidelijke Lekdijk langs de Diefdijklinie af te
leiden naar de Linge en Gorinchem. Na 1815 zou dat nog vlotter kunnen
dankzij aanwezigheid van waaiersluizen in de Zuider Lekdijk en in de
noordelijke en zuidelijke Lingedijken beoosten Asperen.
Echter, in 1820 begaf de Nieuwe Zuiderlingedijk het. De bouw op slappe
veengronden en met rijshout en riet maakte dat de dijk op plaatsen zwak
was. Om de dijk te redden werden overlaten aangelegd in de oude
Lingedijken bij de Galgenwiel en Asperen en bij Vogelswerf. Door
daarover Lingewater naar het achterland van de Nieuwe Zuiderlingedijk
te leiden, kon deze geruggesteund worden als het overstromingswater
aan de gelderse kant van de dijk stond. Met de watersnood van 1827
functioneerde deze oplossing. Zo ook in 1855. Tijdens die rampen was de
Diefdijklinie een doorslaand succes.
bron: Schone Slaper - Hollands hoop in bange dagen,
cultuurhistorisch advies verbetering Diefdijklinie (RAAP)
Diefdijklinie | 21

22 | Diefdijklinie
BOUWFASE I 1815 - 1826
2. Vesting Naarden
3. Batterij aan de Karnemelksloot
4. Vesting Muiden
5. Muiderslot
7. Vesting Weesp
8. Fort Uitermeer
9. Fort Hinderham
12. Vesting Nieuwersluis
15. Fort aan de Klop
16. Fort de Gagel
18. Fort Blauwkapel
20. Fort op de Biltstraat
23. Fort Vossegat
24. Lunetten op de Houtense Vlakte
29. Fort bij Jutphaas
37. Werk aan het Spoel
41. Vesting Gorinchem
43. Vesting Woudrichem
44. Fort Loevestein
Diefdijklinie
BOUWFASE II 1841 - 1864
6. Westbatterij
10. Fort Kijkuit
11. Fort Spion
12. Vesting Nieuwersluis
13. Fort bij Tienhoven
30. Verdedigingswerk te Vreeswijk
33. Lunet aan de Snel
36. Fort Everdingen
39. Fort Asperen / Wapenplaats
42. Fort Vuren
47. Fort Altena
BOUWFASE III 1867 - 1872
17. Fort op de Ruigenhoeksedijk
19. Fort op de Voordorpsedijk
25. Fort Rijnauwen
26. Fort Vechten
32. Werk aan de Korte Uitweg
BOUWFASE IV 1871 - 1886
1. Fort Ronduit
14. Werk bij Maarseveen
38. Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk
40. Fort Nieuwe Steeg
45 . Batterij Brakel
46. Batterij Pouderoijen
48. Werk aan de Bakkerskil
BOUWFASE V 1900 - 1914/18
21. Werken bij Griftenstein
35. Werk aan de Groeneweg
37. loopgravenstelling Fort Everdingen
BOUWFASE VI 1939 - 1940
algemeen: groepsschuilplaatsen en
mitrailleurkazematten, kanonkazemat A2,
tankgracht Utrecht (9km), tankgracht
Groeneweg, tankgracht Everdingen en Spoel.
Bron: Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie

3.2 Militaire historie
De basis voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd gelegd in de Franse
tijd, in 1797, door de directeur der Hollandse Fortificatiën C.R.T.
Krayenhoff. In zijn ‘Memorie betreffende de eerste of capitale Waterlinie’
beschrijft Krayenhoff gedetailleerd hoe de oude Hollandse Waterlinie er
toen voor stond en geeft hij aan hoe deze verbeterd zou moeten worden.
Tevens bepleit hij een oostwaartse verlegging van de linie om de stad
Utrecht er binnen te brengen, beschermd door een aaneenschakeling van
voorposten. Niet alleen omdat Utrecht een belangrijke garnizoensstad
was, maar vooral om te voorkomen dat de vijand de waterhindernis via
de stad eenvoudig zou kunnen aftappen. Deze voorposten beschermden
de inundatiesluzen. De aanbevelingen die hij deed, vormden het concept
voor wat later de Nieuwe Hollandse Waterlinie zou gaan worden.
In 1811 werden de plannen door keizer Napoleon goedgekeurd: ‘La ligne de
Naarden à Gorcum doit donc être considerée comme la vraie ligne de l’Empire’.
Mede vanwege militaire en politieke ontwikkelingen werd het plan echter
niet verder uitgewerkt.
Na het vertrek van de Fransen, bij de aanloop tot het nieuwe Koninkrijk
der Nederlanden in het najaar van 1814, diende Krayenhoff opnieuw een
nota in waarin zijn voorstellen uit 1797 en 1811 werden geactualiseerd.
Daarop besloot Koning Willem I in het voorjaar van 1815 tot de aanleg
van een nieuwe waterlinie, toen nog Utrechtse Linie genoemd. De
militaire en waterstaatskundige werken voor de Nieuwe Hollandse
Waterlinie zouden het grootste en duurste infrastructurele project
worden dat ooit in Nederland is uitgevoerd.
Evenals de oude Hollandse Waterlinie steunde de Nieuwe op uitgebreide
- maar nu beter beheersbare - inundaties. Daarbij sloten forten en
batterijen de inlaatpunten, de sluizen, af en beschermden ze de niet te
inunderen terreinstroken en andere accessen. Samen met Jan Blanken,
inspecteur-generaal van Waterstaat, ontwikkelde Krayenhoff als
inspecteur-generaal der Fortificaties de ‘natte’ plannen voor de Nieuwe
Waterlinie en werd er opdracht gegeven aan majoor-ingenieur Willem
Offerhaus voor de bouw van een fortenkring rondom Utrecht. Tot aan
Nieuwersluis werd het tracé van de oude Hollandse Waterlinie langs de
Vecht aangehouden, tot enkele kilometers ten noorden van de stad
Utrecht. Daar moest de linie oostelijk om de stad heen buigen, om
vervolgens langs de Vaartse Rijn verder te gaan tot aan de sluizen van
Vreeswijk aan de Lek. Voorts sloot de nieuwe waterlinie aan op het
zuidelijk tracé, dat in 1787 was verplaatst naar de Diefdijk en de Linge.
Er dienden vijf zogenaamde ‘inundatiekommen’ te komen, met op de
accessen permanente verdedigingswerken. Op een zestal cruciale
plekken werden door Blanken ontworpen waaiersluizen gebouwd. Deze
sluizen waren ideaal voor militaire inundaties, omdat die zelfs tegen
hoog water in geopend konden worden. Uit de periode 1815-1817
stammen de waaiersluizen bij Werk aan het Spoel, Asperen en
Gorinchem.
Door de inrichting van een optimaal inundatiestelsel en de aanleg van de
onmisbare permanente verdedigingswerken duurden, met
onderbrekingen, van 1815 tot 1886. Dat de realisatie van de nieuwe
waterlinie zoveel tijd kostte had alles te maken met de internationale
politieke en militair-technische ontwikkelingen en de ingrijpende
infrastructurele en waterstaatkundige veranderingen gedurende de 19de
eeuw. De ontwikkelingen in de Frans-Duitse Oorlog in 1870-1871, de
uitvinding van de brisantgranaat en de aanleg van spoorwegen en
kanalen dwars door de linie waren allemaal van invloed op de organisatie
en infrastructuur van de Nederlandse hoofddefensielinie.
Bouwfasen
Er zijn in de ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie zes
bouwfasen te onderscheiden.
Eerste bouwfase 1815-1826
In de eerste bouwfase werden op de kwetsbare accessen rondom Utrecht
een vijftal forten gebouwd. Deze eenvoudige werken bestonden uit
aarden omwallingen, die precies in het hart van de te beveiligen weg of
kade waren gelegen. De forten werden omgeven door een gracht en op
de hoofdwal was de opstelplaats voor het geschut. De vorm en de
omvang van de forten werden bepaald door de breedte van het acces en
de ligging van de inundatiemiddelen.
Op de hoog gelegen - en dus niet te inunderen - Houtense Vlakte werden
vier lunetten gebouwd. Deze V-vormige versterkingen werden voorzien
van zware bakstenen bekledingsmuren. Ten zuiden van Utrecht bouwde
men ter bescherming van de inundatiesluizen forten bij Jutphaas,
Vreeswijk en Culemborg.
In bouwperiode I bestond de Diefdijklinie uit de inundatiewerken, waarbij de
bestaande waterkeringen de grens vormden tussen inundatiekom en veilig, droog
gebied, en de verdedigingswerken Werk aan het Spoel en de vesting Gorinchem.
Diefdijklinie | 23
Vesting Gorinchem

24 | Diefdijklinie
Tweede bouwfase 1841-1864
Onder leiding van genieofficier Merkes van Gendt verrezen bij de
rivieraccessen van de Vecht, Lek, Linge en Waal de forten met bomvrije
geschutstorens. In diezelfde periode kregen veel kleinere werken van de
linie ‘bomvrije’ gebouwen, onder andere in de vorm van vierkante
wachthuizen binnen de redoutes, de schansen. Een aantal versterkingen
in het Vechtplassengebied, die nog uit de Franse tijd dateerden, werden
vervangen door eenvoudige forten of redoutes.
In bouwperiode II zijn Fort Everdingen, Fort Asperen en Fort Vuren toegevoegd aan
de Diefdijklinie. Ook de batterijen langs de Meerdijk en de Nieuwe Zuiderlingedijk
stammen uit deze periode. Evenals de Wapenplaats langs de Linge tegenover het
Fort bij Asperen. Deze dateert van 1845 (voortbouwend op een ouder basement uit
1794).
Derde bouwfase 1867-1872
Kolonel Kromhout kreeg de taak om de organisatie van de Waterlinie
beter te structureren. Er waren veel te weinig bomvrije onderkomens
voor manschappen en bomvrije magazijnen voor munitie. Bovendien
bleken de zware muren van de hoge torenforten lang niet zo ‘bomvrij’ als
ze heetten te zijn. Maar ook de nieuwe en verbeterde bomvrije forten
bleken kort na oplevering al weer verouderd. In de daarop volgende jaren
werden de kwetsbare torens daarom beveiligd. Om de torens tegen
directe treffers te verdedigen werd een zogenaamde ‘contrescarp’
aangebracht, een halfrondgaande aanaarding van een dik kleipakket of
een gemetselde en aangeaarde galerij, die los stond van de toren en daar
in een ruime halve-cirkelvorm omheen lag. Ook veel andere bomvrije
wachthuizen kregen een stevige aarden dekking. Deze derde
bouwperiode volgde na de uitvindingen rond 1860 van geschut met een
zogenaamde getrokken loop, dat verder dragend en nauwkeuriger was.
Door de toegenomen reikwijdte werden vooruitgeschoven posten
aangelegd. Ook de ontwikkeling van de spoorwegen speelde hierbij een
rol.
In bouwperiode III zijn er geen grote werken aan de Diefdijklinie toegevoegd.
Kaart Memorie van Verdediging Fort bij Everdingen (linksboven), plattegrond opstelplaats kanon op batterij (rechtsboven), Kaart Memorie van Verdediging Fort bij Asperen en Wapenplaats (onder)

Vierde bouwfase 1871-1886
In 1874 diende de minister van Oorlog de Vestingwet in. Deze kende
prioriteit toe aan de verbetering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie.
Binnen acht jaar moesten de nieuwe werkzaamheden worden
verwezenlijkt. De Waterlinie was nog maar amper ingericht volgens de
laatste eisen van een grote defensieve kracht of in 1885 werd de
brisantgranaat ingevoerd. Tegen dit explosieve projectiel was geen fort
bestand. Op slag waren de forten weer verouderd en dus onbruikbaar.
Om de trefkans te voorkomen moesten manschappen en geschut
worden gespreid in het linielandschap. De forten vervulden nog wel een
rol als stormvrij infanteriesteunpunt. Sindsdien speelde ‘maskering’,
ofwel camouflage, door beplantingen op en bij de forten een rol.
In deze periode werden op veel forten behalve fortwachterswoningen
ook houten genie- en artillerieloodsen gebouwd om het materiaal in
vredestijd vochtvrij te stallen. Bovendien verrezen er toch ook van noord
tot zuid nieuwe forten en batterijen in de Linie om een aaneengesloten
snoer van steunpunten op een bepaalde afstand van elkaar te realiseren.
In bouwperiode IV zijn het Werk op de spoorweg bij de Diefdijk en het Fort bij de
Nieuwe Steeg toegevoegd aan de Diefdijklinie. Ook de nevenbatterijen langs de
Diefdijk bij Fort Everdingen, evenals de batterij aan de Lekdijk bij de Korte Meent,
stammen uit deze bouwperiode (1879).
Plan van de nevenbatterijen aan de Lekdijk - Korte Meent (links) en batterij Diefdijk Noord (rechts) Plan van de batterijen Diefdijk (boven), Meerdijk (midden) en Nieuwe Zuider Lingedijk (onder)
Diefdijklinie | 2

26 | Diefdijklinie
Vijfde bouwfase 1900 / 1914-1918
Aan het einde van de negentiende eeuw kwam de fortenbouw tot
stilstand. Het nut en de kracht van de kostenverslindende en snel
verouderende forten van de Waterlinie stonden ter discussie. Het accent
werd verlegd van de zogenaamde ‘dode weermiddelen’ naar de levende,
mobiele strijdkrachten die verspreid in veldversterkingen in de Linie
zouden moeten opereren om een stormaanval met de nieuwste wapens
te weerstaan. Tegen het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werd de
mobilisatie afgekondigd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in staat
van verdediging gebracht en de inundaties werden gesteld op het
voorbereidingspeil. In tegenstelling tot de gebrekkige mobilisatie van
1870 liep het deze keer voorspoedig. De forten van de Waterlinie konden
volledig worden bemand en de veldtroepen werden in
infanteriestellingen in loopgraven tussen de forten en voor de inundaties
geplaatst.
In bouwperiode V zijn twee grondgedekte schuilplaatsen aan de Diefdijklinie
toegevoegd, langs de Nieuwe Zuiderlingedijk. In de mobilisatieperiode hebben hier
loopgraven tegen de kruin van de dijk gelegen, aan de ‘veilige’ zijde. In het
linielandschap lagen tal van veldversterkingen, zoals loopgravenstelsels, prikkeldraadversperringen,
gevechtswagenversperringen en tankgrachten.
Voorafgaand aan de mobilisatieperiode is een aantal van de batterijen aan de
Diefdijklinie toegevoegd en verbeterd. In 1907 is de batterij aan de Lekdijk bij
Hagestein aangelegd, in 1902 de batterij langs de Diefdijk bij de provinciale weg
naar Leerdam. In 1899 en 1906 zijn verbeteringswerkzaamheden uitgevoerd op de
batterijen aan de Meerdijk, in 1903 is er een schuilplaats toegevoegd aan de batterij
Nieuwe Zuiderlingedijk en de batterij aan de Zuiderlingedijk bij Broekse Sluis stamt
uit 1901. Ook de schietbaan en de loopgravenstelling bij Fort Everdingen zijn in deze
periode aangelegd.
Bouwwijze van een loopgraaf Gedekte schuilplaats Nieuwe Zuiderlingedijk (boven) en batterij Meerdijk Zuid (onder) Gedekte schuilplaatsen batterij Nieuwe Zuiderlingedijk (boven) en batterij Meerdijk Noord (onder)

Zesde bouwfase 1939-1940
Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog werd met man en macht
aan de verdedigingslinies gewerkt. De bewapening was ouderwets en
gering, maar het was inmiddels te laat om alsnog moderne wapens aan
te schaffen. Eind augustus 1939 mobiliseerde het Nederlandse leger
opnieuw. Opnieuw werden diverse veldversterkingen aangelegd voor
artillerie, infanterie en munitieopslag. Er werden honderden
groepsschuilplaatsen gebouwd en vele mitrailleurkazematten. Op de
forten verrezen de moderne golfplaten romneyloodsen en nissenhutten
voor diverse doeleinden.
In bouwperiode VI zijn op de luchtfoto’s van de Diefdijklinie de
bouwwerkzaamheden goed zichtbaar, soms als ‘witte vlekken’ van zandpakketten
voor betonwerken, maar ook afgebouwde loopgraafstelsels. De betonwerken en
loopgraven bevinden zich vooral aan de inundatiezijde, op een aantal stellingen in
het droge achterland na waar routes werden verdedigd. Een enkele
groepsschuilplaats bevindt zich aan de veilige zijde van de dijk; dit was de
commandopost.
De vele tientallen betonwerken, de groepsschuilplaatsen type P en de
miltrailleurkazematten, langs de Diefdijklinie stammen uit deze periode. Ook de
tankgracht voor Fort Everdingen en Werk aan het Spoel is in deze periode
aangelegd.
Nadagen van de Waterlinie
Na de Tweede Wereldoorlog had de Nieuwe Hollandse Waterlinie als
defensielinie afgedaan. De verdediging van ons land ging na 1949
onderdeel uitmaken van een bredere NAVO-strategie. Daarbij werd
gekozen om de verdediging naar het oosten te leggen. In eerste instantie
liep de internationale hoofdverdedigingslinie van West-Europa langs de
Rijn en de IJssel. Na toetreding van West-Duitsland tot de NAVO werd
deze lijn verder oostwaarts geschoven naar de Elbe.
Nadat de waterlinie geen verdedigingsfunctie meer had, hebben de
forten alle mogelijke bestemmingen gekend. Aanvankelijk kregen de
meesten forten een andere militaire bestemming, veelal als opslagplaats
van munitie. Enkele forten paste men in de jaren zestig aan als
mobilisatiecomplex.
bronnen: brochure Nieuwe Hollandse Waterlinie (nr. 16 2009, RCE) en
Sterk Water (Chris Will).
in stellingname van de Waterlinie rondom het Fort bij Everdingen voor de Tweede Wereldoorlog
groepsschuilplaats
koepelkazemat
gerestaureerde tankversperring tetraëders half afgebouwde groepsschuilplaats
Diefdijklinie | 27

28 | Diefdijklinie
knelpunten dijkveiligheid
instabiel
piping

4 Diefdijklinie - heden
De beschrijving van de historie van de Diefdijklinie illustreert een verleden van vele dijkdoorbraken en diverse verbeteringsmaatregelen. Ook nu is
een versterking van de Diefdijklinie noodzakelijk, omdat de dijk niet voldoet aan de veiligheidseisen. Paragraaf 4.1 beschrijft de dijkverbeteringsknelpunten.
Naast de functie van de dijk als waterkering wordt de dijk gebruikt als verkeersader voor de regio. In 4.2 worden de verkeerskundige
aspecten van de Diefdijklinie belicht. In paragraaf 4.3 wordt beschreven wat er in deze tijd resteert van de cultuurhistorische relicten.
4.1 Dijk als waterkering
De Diefdijklinie is een waterkering met een lengte van 23 kilometer; een
zogenaamde C-kering. Dat wil zeggen dat de dijk pas water moet tegen
houden, wanneer elders een dijk is doorgebroken. De dijk heeft al sinds
1284 een functie als dwarsdijk of leidijk.
Onderzoek heeft uitgewezen dat de Diefdijklinie op 8 van de 23 kilometer
niet voldoet aan de veiligheidseisen; op verschillende plaatsen bestaat
gevaar voor ‘piping’ en de dijk is niet overal stabiel genoeg.
Piping is het proces van water dat onder de dijk doorstroomt en zand
meevoert, de ondergrond van de dijk verzwakt en waarbij vervolgens de
waterkering kan verzakken.
Instabiliteit wordt onder andere veroorzaakt door de materialen die zijn
gebruikt voor de bouw van de dijk gedurende de lange historie, zoals
grond uit de omgeving en plantaardig materiaal. Hierdoor kent de dijk
zwakke plekken. Nevenstaande kaart laat de huidige knelpunten van
instabiliteit en piping zien.
piping
Diefdijklinie | 29
afschuiving van oude dijklichamen

30 | Diefdijklinie
knelpunten verkeer
kruisende wegen
routes met veel vrachtverkeer
hard rijden
verkeersdrukte, sluipverkeer
Linge passage
vrachtverkeer, autoverkeer,
fietsers, wandelaars

4.2 Dijk als verkeersader
Een veelheid aan belangen
De Diefdijklinie is een ontsluitingsweg voor de bewoners die er aan
wonen, een verbindingsroute naar scholen en voorzieningen in de
omgeving (voor auto- en fietsverkeer), wordt gebruikt door het
vrachtverkeer van de bedrijven die er aan liggen, door schooljeugd, is
voor een deel sluiproute tussen de A2 en A15, kent op mooie dagen een
hoog gebruik door motoren en heeft een belangrijke functie als
rereatieve route voor fietsers en voetgangers. Zeker zes recreatieve
fietsroutes maken gebruik van de dijk en deze routes maken van bijna de
gehele dijk gebruik.
Onveilig gevoel
Op de Diefdijklinie wordt hard gereden, hetgeen vooral bij fietsers een
onveilig gevoel oproept. Met name op de lange rechte delen van de
Diefdijk en de Nieuwe Zuiderlingedijk ligt de snelheid van het
gemotoriseerd verkeer hoog. Op de dijk tussen de kern van Asperen en
het Fort Asperen zijn ook veel wandelaars aanwezig. Gevaarlijke locaties
zijn de kruisende wegen, zeker door het aanwezige hoogteverschil
waardoor het overzicht beperkt is.
Het meest drukke wegvak is de Meerdijk; hier is veel sluipverkeer
aanwezig (alternatieve route A15-Leerdam). Het meest druk met
vrachtverkeer is de Diefdijk in de omgeving van de Kerkweg-Sonsbrug,
waar de dijk wordt gebruikt als route naar de A2. Ook het westelijk deel
van de Nieuwe Zuiderlingedijk wordt druk bereden door vrachtauto’s,
van de A15 richting Heukelum.
Dit alles leidt ertoe dat de dijk vooral door fietsers en voetgangers maar
ook aanwonenden als druk en onveilig wordt ervaren.
Inrichting
De gehele Diefdijklinie is op dit moment ingericht als een
‘erftoegangsweg buiten de bebouwde kom’ met een maximumsnelheid
van 60 km/uur. Er is een grote diversiteit van wegbreedtes, variërend van
minder dan vier meter bij het noordelijk deel van de Diefdijk tot meer
dan vijf meter op de Nieuwe Zuiderlingedijk. Ook wegmarkeringen zijn
divers en er zijn verlichte en onverlichte delen, met name afhankelijk van
het sociaal-veiligheidsbeleid van de gemeente waarin het betreffende
wegdeel zich bevindt.
In de wegbermen staan tal van verkeerskundige en recreatieve objecten;
schrikhekken, routemarkeringen, informatieborden, reflectorpaaltjes
etcetera.
Diefdijklinie | 31
verkeersdrukte op het Sluiseiland bij de Linge (boven) en de Meerdijk (onder)

vesting Gorinchem
32 | Diefdijklinie
vesting Woudrichem
Fort bij Vuren
Slot Loevestein
5
4
3
Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk
Fort bij Asperen
Wapenplaats
Fort bij Honswijk
Fort bij de Nieuwe Steeg
Fort bij Everdingen
2
K
K
1
Werk aan het Spoel
NHW-aardwerken op dijklichaam:
1. batterijen Diefdijk Noord
2. geschutsbanketten Wiel de Waai
3. batterijen Meerdijk
4. batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
5. batterij Broekse Sluis
K. kanonkazemat
betonwerken NHW

4.3 Dijk met Waterlinie relicten
In hoofdstuk 3 is de historie van de Diefdijklinie weergegeven, maar wat
is er in de huidige tijd nog zichtbaar aanwezig? Tijdens diverse
terreininventarisaties zijn, samen met historici, de nog zichtbare relicten
van het verleden opgespoord.
Historische dijkprofielen
De dijk als geheel heeft op veel plekken nog steeds de uitstraling van een
historisch gegroeide, doorleefde dijk. Het hoge, smalle profiel typeert de
dijk, de omleidingen met de scherpe bochten in de Diefdijk bij de wielen
zijn de littekens van dijkdoorbraken in het verleden. Historische
bebouwing is vergroeid met de dijk. Natuurlijk zijn ook meer recente
dijkverbeteringswerken zichtbaar langs de dijk. Dat is inherent aan een
dijk die is gebouwd van omgevingsmaterialen, die niet altijd even stabiel
zijn. De Diefdijklinie is geen ‘bevroren situatie’ van de middeleeuwen of
het Waterlinietijdperk, maar een dijkenstelsel met een zichtbaar
aanwezige historische gelaagdheid.
Batterijen - opstelplaatsen voor geschut
Langs de Diefdijklinie zijn nog restanten aanwezig van opstelplaatsen
voor geschut aanwezig.
Hoewel nauwelijks meer zichtbaar liggen langs het noord-westelijk deel
van de Diefdijk, tussen de Lekdijk en de Prijsseweg, de restanten van
grondlichamen van drie batterijen. Aan de westzijde van de Meerdijk
liggen twee, nog duidelijk zichtbare, batterijen met gedekte
schuilplaatsen. Langs de Nieuwe Zuiderlingedijk ligt nabij de kern van
Asperen eveneens een geschutsbanket met schuilplaats, goed zichtbaar
langs de dijk. Aan de noordzijde van de Zuiderlingedijk ligt de batterij
Broekse Sluis, inclusief gedekte schuilplaats en en groepsschuilplaats,
verstopt onder de beplanting.
Aardwerk
De herkenbaarheid van de aardwerken van de batterijen is zeer divers.
De batterijen langs Diefdijk Noord zijn niet meer dan drie verbrede
banketten (plateaus) halverwege het talud van de dijk met een licht reliëf.
Het grondwerk van de batterijen langs de Meerdijk is nog goed
herkenbaar aanwezig. Dit geldt ook voor de batterij langs de Nieuwe
Zuiderlingedijk. De batterij nabij de Broekse Sluis is aanwezig als
grondbanket, maar zonder het karakteristiek reliëf. Voor alle nog
aanwezige grondwerken geldt dat ze afgesleten en verzakt zijn. De
oorspronkelijk strakke vormen zijn in de loop der tijd vervaagd.
Gedekte schuilplaatsen
Op de batterijen langs de Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en
Zuiderlingedijk liggen gedekte schuilplaatsen. De bouwkundige staat van
deze schuilplaatsen is zeer divers. Voor al deze gedekte schuilplaatsen
zijn consolidatiewerkzaamheden gewenst. Tevens liggen er in de kruin
van de Nieuwe Zuiderlingedijk twee gedekte schuilplaatsen uit 1916. Deze
schuilplaatsen verkeren in prima bouwkundige staat.
Beplanting
Op de beide batterijen langs de Meerdijk en de batterij langs de
Zuiderlingedijk staan paardekastanjes, vermoedelijk aangeplant als
maskeringsboom. Inmiddels zijn de oude bomen aan het einde van hun
leven; recent zijn er een paar omgevallen tijdens een storm. Hoewel deze
verweerde bomen de batterijen een bijzondere sfeer geven, is het
noodzakelijk de bomen te verwijderen omwille van de veiligheid voor het
verkeer, recreanten en het dijklichaam zelf. Naast de kastanjes staat er op
de batterij Meerdijk Noord een rij populieren. Op de batterij Broekse Sluis
staan nog enkele andere boomsoorten. Deze beplanting heeft
waarschijnlijk geen militaire oorsprong.
Hekwerken en limietpalen
De militaire landsgrens is bij de batterijen zichtbaar door nog aanwezige
limietpalen. Bij de terreininmeting voor de besteksuitwerking dienen de
nog aanwezige limietpalen bij de batterijen geïnventariseerd te worden.
Deze liggen nu verzakt en verstopt in het hoge gras. Verder worden de
terreinen begrensd door een afrastering.
Groepsschuilplaatsen, kazematten en loopgraven
De talrijke nog resterende groepsschuilplaatsen en kazematten langs de
Diefdijklinie herinneren aan de vele infanteriestellingen welke aangelegd
zijn voor de aanvang van de Tweede Wereldoorlog. De luchtfoto’s laten
de bouw van de betonwerken en loopgraven zien. De loopgraven zijn
allemaal verwijderd na de oorlog. Enkel een aantal banketten resteert:
langs Wiel de Waai liggen twee grondbanketten, vermoedelijk bedoeld
om loopgraven op te bouwen en langs de Nieuwe Zuiderlingedijk en
Zuiderlingedijk liggen aan de zuidzijde verbredingen van het dijktalud
nabij groepsschuilplaatsen waarvan het vermoeden bestaat dat dit
restanten zijn loopgraafbanketten. Aan de noordzijde van de Nieuwe
Zuiderlingedijk liggen dijktaludverbredingen welke mogelijk gebruikt zijn
als loopgraafbanket ten tijde van de Eerste Wereldoorlog.
Klein militair materiaal
Verspreid langs de Diefijklinie liggen tal van kleine objecten met een
militaire oorsprong. Zoutbakken, bedoeld voor strooizout nabij hellingen
op het dijktalud, restanten van tankversperringen en tetraëders
(pyramidevormige betonobjecten welke met een ketting verbonden
werden om ingezet te worden als wegversperring).
In hoofdstuk zeven wordt nader ingegaan op de relicten van de
Waterlinie.
Diefdijklinie | 33

34 | Diefdijklinie
bouwen aan de toekomst: herstel historische elementen, herbestemming, recreatieve toegankelijkheid

5 Diefdijklinie - toekomst
Na het in beeld brengen van het verleden en het heden van de Diefdijklinie komt in dit hoofdstuk de toekomst aan bod. Hier worden de opgaven
voor de toekomst en de hoofdlijnen van het ruimtelijk ontwerp beschreven. De uitwerkingen per onderdeel komen in de volgende hoofdstukken
aan bod.
.1 Opgaven
Om de Diefdijklinie ‘toekomstbestendig’ te maken is het noodzakelijk om
de zwakke plekken in de dijk te verbeteren, de verkeerveiligheid te
verhogen en de cultuurhistorische waarden, van de dijk in het algemeen
en de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het bijzonder, te behouden en
ontwikkelen.
Dijkverbetering
De Diefdijklinie moet worden versterkt omdat onderzoek heeft
uitgewezen dat het dijkenstelsel op een aantal locaties niet de vereiste
kwaliteit heeft. Er is sprake van een aantal instabiele plekken en locaties
waar ‘piping’ optreedt.Bij piping wordt de ondergrond van de dijk
verzwakt door water dat onder de dijk doorstroomt en zand meevoert.
Tegengaan van piping
Om piping tegen te gaan worden kleilagen ingegraven aan de
buitendijkse (Gelderse) zijde wanneer daarvoor voldoende ruimte
aanwezig is. Het is dan de opgave het oorspronkelijk maaiveld weer
zorgvuldig te herstellen. Wanneer het niet mogelijk is om een kleipakket
in te graven, wordt binnendijks een damwand geplaatst. Ook deze
ingreep heeft geen blijvende ruimtelijke impact.
Vergroten van stabiliteit
Om de stabiliteit van de dijk te verbeteren worden aan de binnenzijde
van de dijk verlengde bermen aangelegd, eventueel in combinatie met
natuurvriendelijke oevers. Als er gebrek aan ruimte is voor een
aanberming, bijvoorbeeld door bebouwing, wordt er een damwand
geplaatst. De aanbermingen zorgen voor een blijvende ruimtelijke
verandering van het dijkprofiel en het aanliggende landschap.
Zorgvuldig grondwerk
Kwelschermen, damwanden en ingegraven kleipakketten zullen geen
blijvende impact op het landschap hebben. Grondwerk in de vorm van
aanbermingen echter wel. Het is van belang voor het behoud van de
unieke landschappelijke en historische waarden het grondwerk
zorgvuldig vorm te geven.
Verkeersveiligheid
Uit de diverse gesprekken met streekbewoners en uit de inspraakreacties
op de startnotitie dijkverbetering Diefdijklinie kwam helder naar voren
dat aanwonenden de dijk als onveilig ervaren, met name als gevolg van
de hoge snelheid van het (vracht)verkeer. Op de hoge, smalle dijk zitten
fieters en wandelaars in de verdrukking. Onderzoek naar de
verkeersveiligheid geeft steun aan de gevoelens van onveiligheid onder
de bewoners.
Minder verkeer, langzamer rijden
Het is de opgave om de Diefdijklinie in de toekomst verkeersveiliger te
maken voor aanwonenden en recreanten. De gezamenlijke overheden
hebben daarvoor een maatregelenpakket ontwikkeld. In essentie gaat
het er om ervoor te zorgen dat er minder verkeer op de dijk gaat rijden en
dat het gemotoriseerd verkeer langzamer gaat rijden.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
De opgave voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie is in het overkoepelend
uitvoeringsprogramma omschreven als:
een herkenbaar Waterlinieprofiel
het versterken van de ruimtelijke ontwikkeling en vormgeving;
de Waterlinie in de hoofden en de harten
ontwikkelen en profileren van de Waterlinie als een
liefhebberslandschap;
en het duurzaam gebruik
realiseren van maatschappelijke, economisch duurzame bestemmingen.
Diefdijklinie: een lijn- en objectopgave
Deze drie ambities zijn alle van toepassing op de opgave voor de
Diefdijklinie. De Diefdijklinie is ongeveer een kwart van de totale
hoofdverdedingslijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Behoud van de
karakteristieke waterliniekenmerken en het versterken van de
herkenbaarheid en beleefbaarheid van deze karakteristieke,
structurerende lijn in het landschap is van het grootste belang voor de
realisatie van het Linie-beleid.
Het is dé lijnopgave voor het project NHW; het ontwikkelen van de
hoofdverdedigingslijn tot een herkenbare eenheid, als verbindende
schakel tussen de veelheid aan losse Waterlinie-objecten. Het is de
opgave de ruimtelijke ingrepen op en langs de dijk op een zodanige wijze
vorm te geven dat de eenheid en het karakter van de linie als geheel
wordt versterkt.
De nog aanwezige cultuurhistorische objecten moeten behouden blijven
voor de toekomst en waar nuttig en wenselijk worden ontwikkeld voor
eigentijdse functies. Een betere herkenbaarheid en meer recreatieve
belevingsmogelijkheden moet de militaire historie levend houden. Het is
de ambitie om ervoor te zorgen dat de Diefdijklinie een aantrekkelijke
fietsroute wordt tussen het Fort bij Everdingen aan de Lek en het Fort bij
Vuren aan de Waal. Ook voor wandelaars moet het landschap van de
Diefdijklinie beter toegankelijk worden.
Voorbeeldprojecten
Eén van de eerste Waterlinieprojecten was het plan Molenkade. In dit
voorbeeldproject is met waterberging de historische inundatie verbeeld
langs de autosnelweg. Markant onderdeel is de doorgezaagde
groepsschuilplaats en het steigerpad, waarbij de hoogte van de palen de
inundatiehoogte verbeeld.
Recent is ook het gemaal De Oude Horn gerestaureerd en is
recreatiemeubilair (inundatiebanken en slagboom) in Waterliniestijl
geplaatst.
Diefdijklinie | 3

36 | Diefdijklinie
hoofdverdedigingslijn: verbindend en ordenend
.2 Visie en uitgangspunten
De kern van het ruimtelijk ontwerp voor de Diefdijklinie is het
samenbrengen van drie maatschappelijke opgaven tot een integraal
ruimtelijk plan, waarbij de militair-historische betekenis van de
Diefdijklinie als hoofdverdedigingslijn van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie wordt benut als ruimtelijk bindend concept voor de toekomst.
Van sectorale opgaven naar integraal plan
De drie hoofdopgaven - dijkverbetering, verkeersveiligheid en de
cultuurhistorie - kunnen ieder afzonderlijk opgepakt worden als sectorale
opgaven. Er is echter bewust gekozen voor een integrale aanpak. Door
het maken van een samenhangend ruimtelijk ontwerp voor het geheel
kan er vanuit één basisgedachte worden gewerkt aan de eenheid van de
Diefdijklinie zodat de landschappelijke en cultuurhistorische kwaliteiten
versterkt kunnen worden: eenheid van handelen. Zo wordt voorkomen
dat de werkzaamheden aan en langs de Diefdijklinie een optelsom zijn
van afzonderlijke technische oplossingen. Een integrale aanpak is de
beste waarborging voor het behoud en de ontwikkeling van de unieke
kwaliteiten van de Diefdijklinie.
Articulatie hoofdverdedigingslijn
Nieuwe Hollandse Waterlinie als ruimtelijk bindend concept
De diversiteit aan maatregelen is groot: van aanbermingen en
damwanden voor de dijkverbetering, tot het plaatsen van
verkeersremmers in het wegdek, aanleg van wandelpaden, plaatsen van
recreatiemeubilair en herstel van historische objecten. De ingrepen
vinden pleksgewijs plaats; er is geen sprake van een transformatie van
het gehele dijklichaam. Toch is door de veelheid aan losse ingrepen de
impact op de ruimtelijke verschijningsvorm van de Diefdijklinie groot.
Om samenhang te creëren tussen al deze afzonderlijke ingrepen is een
bindend ruimtelijk concept nodig. De Nieuwe Hollandse Waterlinie biedt
hiervoor als ruimtelijk ordeningsprincipe een prachtig aanknopingspunt.
De hoofdverdedigingslijn kan het geheel aaneen rijgen. Door het laten
spreken van de militair-historische kenmerken van de
hoofdverdedigingslijn kan deze worden benut als ruimtelijk
samenbindend concept, als leidraad voor eenheid van handelen.
De articulatie van de hoofdverdedigingslijn betekent in essentie:

versterk de continuïteit van de lijn als landschappelijke drager
De Diefdijklinie is een doorgaande lijn in het landschap. Nergens in de
gehele Waterlinie is de hoofdverdedigingslijn zo manifest als tussen de
Lek en de Waal. Waar de hoofdverdedigingslijn elders onduidelijk en
diffuus is, zorgen de hoge waterkeringen van de Diefdijklinie voor een
duidelijke zichtbaarheid en continuïteit van de linie in het landschap. De
Diefdijklinie is in het rivierengebied duidelijk de verbindende lijn tussen
de artefacten van de Waterlinie. Het is de rijgdraad van forten,
groepsschuilplaatsen, kazematten en inundatiewerken.
Dit betekent dat het werken aan de herkenbaarheid van de
hoofdverdedigingslijn een ‘lijnopgave’ is. Dit vraagt om een éénduidige
behandeling van de lijn op dit regionale schaalniveau. Door samenhang
te creëren in het ontwerpen van de vele pleksgewijze ingrepen moeten
deze ‘punten de lijn gaan vormen’.
versterk het karakteristiek asymmetrisch profiel
De Diefdijklinie is een ordende lijn in het landschap. Zowel de
waterstaatskundige als militaire functie van de dijk hebben ervoor
gezorgd dat het landschap aan weerszijden van de dijk zich historisch
verschillend ontwikkeld heeft. Het gebied ten oosten van de dijk is
duidelijk anders dan het gebied ten westen ervan. In zijn meest pure
vorm is de hoofdverdedigingslijn de grens tussen nat en droog gebied,
tussen het veilige westen en te inunderen oosten.
Dit betekent dat de ruimtelijk ingrepen aan en langs de Diefdijklinie het
contrast moeten behouden en waar mogelijk versterken. Contrast tussen
binnen-buiten, droog-nat, besloten-open. Dit geldt zowel voor de
behandeling van de dijk zelf, als de gebiedsinrichting erom heen.
respecteer de historische kenmerken
De Diefdijklinie is een lijn met een eeuwenoude geschiedenis. De Nieuwe
Hollandse Waterlinie is één laag in de geschiedenis, maar de Diefdijklinie
is veel ouder dan deze militaire functie van de 19de eeuw. Van
middeleeuwen tot heden, de tekenen van de tijd geven de dijk zijn zo
gewaardeerde verweerde uiterlijk.
Het is de opgave zorgvuldig, terughoudend en respectvol om te gaan met
de nog aanwezige historische kenmerken van de dijk.
laat het militair karakter herleven
De Diefdijklinie is een militaire lijn. Het militair verleden, zichtbaar door
de vele militaire en waterstaatkundige artefacten met sobere
architectuur en militaire logica, bepaalt de identiteit van de Linie.
Het is de opgave de specifieke militaire kenmerken van de Diefdijklinie te
laten herleven, zodat dit historisch erfgoed voor bewoners en gebruikers
in de toekomst herkenbaar blijft. Restauratie, renovatie en innovatie
moeten gebaseerd zijn op eenduidige militaire logica. Eigentijdse
toevoegingen zijn mogelijk maar moeten terughoudend toegepast
worden. Het is hierbij van belang de juiste balans te vinden; enerzijds zich
voegend naar de historische kenmerken, anderzijds eigentijdse
onderscheidendheid.
stimuleer eigentijds gebruik
De Nieuwe Hollandse Waterlinie is gedurende bijna 150 jaar permanent
gemoderniseerd. Het past bij het karakter van de Linie om zich te blijven
vernieuwen en behoud van het militair erfgoed is gebaat bij
aanpassingen voor de huidige tijd.
Voor de Diefdijklinie van de 21ste eeuw is een betere toeristischrecreatieve
toegankelijkheid van belang. Door het verbeteren van de
veiligheid voor de fietsers gaat de Diefdijklinie als route tussen Lek en
Waal beter functioneren. Zo wordt de hoofdverdedigingslijn de
recreatieve verbindingslijn tussen de (toekomstige) attracties als de
forten Everdingen, Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk, Asperen,
Nieuwe Steeg en Vuren. Door de voormalige militaire locaties op en
langs de dijk open te stellen als recreatieplek wordt de beleefbaarheid
van deze plekken vergroot en wordt de dijk als recreatieve route
aantrekkelijker. Het is de opgave deze recreatieve lijn te verknopen met
het recreatief netwerk van routes in de omgeving.
Diefdijklinie | 37
verweerd karakter is een kwaliteit

38 | Diefdijklinie
.3 Hoofdlijnen ruimtelijk ontwerp
De visie op de Diefdijklinie is vertaald in een ruimtelijk ontwerp. De
hoofdlijnen van het ruimtelijk ontwerp worden hier weergegeven. In de
volgende hoofdstukken worden deze ontwerpthema’s nader uitgewerkt.
1. dijkverbetering
Het tekenen en rekenen aan de dijkverbeteringsmaatregelen is een
proces van enkele jaren geweest, waarbij deskundigen op het gebied van
waterveiligheid, cultuurhistorie, ecologie en landschap gezamenlijk tot
het huidige plan zijn gekomen. Waar mogelijk is gewerkt met grondwerk,
waar noodzakelijk zijn damwanden ingezet om bebouwing,
natuurwaarden en historisch-landschappelijke kwaliteiten te sparen.
2. batterijen
De Diefdijklinie uit zich nu als militaire verdedigingslijn door de ligging
van de forten, de schuilplaatsen, kazematten en inundatiewerken langs
de lijn. Maar wat maakt nu de dijk zelf onderdeel van het militair
verdedigingsstelsel? Dat zijn de batterijen: hier is het grondlichaam van
de dijk aangepast zodat deze waterkering tevens geschikt was als
kanonopstelplaats. De historische analyse heeft de architectuur van deze
verdedigingswerken in beeld gebracht; krachtige, robuuste ontwerpen
met de geheel eigen militaire uitstraling van de Waterlinie. Herstel van
de batterijen is bij uitstek hét middel is om de herkenbaarheid van de
Diefdijklinie als hoofdverdedigingslijn te versterken. De batterijen laten
het militaire karakter herleven en laten de diverse tijdslagen van de Linie
zien. Daarnaast bieden deze hooggelegen aardwerken in het talud van de
dijk als vanzelfsprekend een recreatieve rustplek voor passerende
wandelaars en fietsers. Herstel en publieke toegankelijkheid van de
batterijen vormt een belangrijke kern van het ruimtelijk ontwerp.
3. loopgraven
De historische analyse laat zien dat er ten tijde van de mobilisaties tal van
maatregelen werden genomen om de Diefdijklinie in staat van
verdediging te brengen. Kaarten illustreren de locaties van tijdelijke
infanteriestellingen, tankversperringen, etcetera. Luchtfoto’s van voor de
Tweede Wereldoorlog laten zien dat op tientallen plaatsen langs de
Diefdijklinie loopgraven werden gebouwd. De loopgraven zijn alle na de
mobilisatie weer opgeruimd of deels uitgevlakt. De schuilplaatsen en
kazematten zijn als relicten achter gebleven. Om de betekenis van de vele
groepsschuilplaatsen en kazematten voor het brede publiek te
verduidelijken worden twee typen loopgraven, van de Eerste en Tweede
Wereldoorlog, gereconstrueerd. Langs de Meerdijk wordt een groepsnest
uit 1939/40 hersteld, aansluitend op een kazemat en groepsschuilplaats.
De beide betonwerken worden weer toegankelijk gemaakt. Langs de
Nieuwe Zuiderlingedijk wordt naast de gedekte schuilplaats uit 1916 een
loopgraaf tegen de kruin van de dijk gereconstrueerd zoals ten tijde van
de mobilisatie van de Eerste Wereldoorlog gebeurde. Deze beide plekken
lenen zich door hun ligging goed voor recreatief gebruik.
4. Diefdijkliniepad
Om de historische locaties langs de Diefdijklinie beter met elkaar te
verbinden zal er een ‘Diefdijkliniewandelpad’ worden aangelegd; deels
op de dijk, deels door de naastgelegen natuur- en landbouwgebieden. Zo
ontstaat er een aantrekkelijke, gevarieerde wandelroute tussen de Lek en
de Waal én wordt de Diefdijklinie verkeersveiliger omdat de wandelaars
deels van de dijk afgaan. Wandelen op de dijk geeft mooie uitzichten
over het omringende landschap, wandelen onderaan biedt zicht op de
machtige hoogte van de dijk en al struinend door de natuurgebieden
wordt het natte karakter van het inundatiegebied voelbaar.
Het tracé van het wandelpad zal zich als vanzelfsprekend gaan voegen
naar de aanwezige landschapslijnen. Het pad gaat langs kavelgrenzen,
over oude polderkades en door de moerasbossen.
1 3
2 BATTERIJEN
DIJKVERBETERING LOOPGRAVEN

In het project Diefdijklinie wordt een deel van deze route gerealiseerd,
samenhangend met het dijktalud. De overige delen die door de
omringende natuurgebieden en landerijen lopen worden in andere
projecten ontwikkeld.
. recreatie
Om het recreatief gebruik van de Diefdijklinie beter te faciliteren worden
op een aantal locaties rustplekken ingericht en kleinschalige
parkeerplaatsen aangelegd. Er is immers weinig plek op de hoge, smalle
dijk. Deze rustplekken vallen deels samen met de te herstellen
artillerieplaatsen. Soms met historische infanterieplekken zonder dat
deze gereconstrueerd worden of soms ‘gewoon’ op een landschappelijk
aantrekkelijke locatie. Deze plekken krijgen een eenvoudige
landschappelijke inrichting om het verblijf aangenaam te maken. De
recreatieve voorzieningen zoals bankjes, tafels, bordjes en fietsenrekken,
worden vormgegeven conform het Handboek Meubilair NHW. Door deze
uniformiteit wordt de herkenbaarheid van de Linie versterkt, passend bij
het karakter.
6. weginrichting
De wegen op de Diefdijklinie worden gedeeltelijk heringericht. Deels om
de verkeersveiligheid te vergroten, deels vanwege regulier onderhoud en
deels als herstelwerkzaamheden na de uitvoering van de dijkverbeterings
werkzaamheden. Er is geen sprake van een totale reconstructie van de
dijkwegen. Daarmee zou de eenheid van de hoofdverdedigingslijn zeker
versterkt kunnen worden maar de kosten van een volledige herinrichting
van de dijkwegen zijn te hoog. De verkeersveiligheidsmaatregelen
bestaan dan ook uit het veiliger maken van de kruispunten en lange,
rechte tracédelen door het plaatsen van verkeersplateaus.
De éénduidige behandeling van de weginrichtingsmaatregelen, passend
in het sobere karakter van de Linie, zorgt er echter voor dat al deze
punten tesamen bijdragen aan het versterken van de herkenbaarheid van
de continuïteit van de hoofdverdedigingslijn.
7. zicht
Om de beleving van het landschap en de Waterlinie te verbeteren wordt
op een aantal locaties beplanting verwijderd om beter zicht te krijgen. Er
worden zichtlijnen vanaf de hoofdverdedigingslijn op de
inundatiekommen gemaakt, groepsschuilplaatsen worden vrijgezet en
wielen worden langs de randen open gemaakt.
4
5
DIEFDIJKLINIEPAD
RECREATIE
6
7
WEGINRICHTING
ZICHT
Diefdijklinie | 39

40 | Diefdijklinie
4
2
2
4
2
4
5
6
5
3
5
3
2
2
1
6
2
2
5
1
5
1
1
knelpunten dijkveiligheid
instabiel
piping
oplossing piping
1.kleilaag buitendijks
2.kwelscherm buitendijks
oplossing stabiliteit
3. aanberming binnendijks
4. verlengde berm met
natuurvriendelijke oever
5. damwand
6. grondberm

6 Dijkverbetering
In een proces van vier jaar is het plan voor de versterking van de dijk
opgesteld. Dit hoofdstuk geeft de maatregelen weer en gaat vervolgens
in op een aantal aandachtspunten voor de uitwerking van het
grondwerk, voor een goede inpassing van de Waterlinieobjecten.
6.1 Maatregelen
In totaal moet 8 kilometer van de 23 kilometer lange Diefdijklinie
versterkt worden. De maatregelen zijn maatwerk; de verbetering vindt
zoveel als mogelijk in grond plaats en waar bijzondere belangen spelen,
onder andere door de nabijheid van huizen, natuurwaarden of
cultuurhistorie, worden damwanden of kwelschermen geplaatst. De
kaart geeft aan waar de dijkverbeteringsmaatregelen plaatsvinden en per
locatie om welk type maatregel het gaat.
In totaal zijn er zes verschillende oplossingen in beeld; twee typen
oplossingen om het proces van piping tegen te gaan en vier typen
maatregelen om de stabiliteit van de dijk te vergroten.
Wanneer er geen gebrek aan ruimte is, wordt het probleem van piping
opgelost door buitendijks, aan de Gelderse zijde, een kleilaag in te
graven. Omdat deze kleilaag wordt ingegraven is er nauwelijks een
verandering van het landschap. Dit tenzij er beplanting staat; deze kan
niet in alle gevallen worden teruggebracht.
Is het aanbrengen van een kleilaag niet mogelijk, dan wordt er
buitendijks een kwelscherm geplaatst, aan de teen van de dijk.
Als de stabiliteit van de dijk het probleem vormt, is de eerste oplossing
het aanbrengen van grond; er wordt een verlengde of hogere berm
gemaakt. Afhankelijk van de situatie moet een sloot worden verlegd.
Als water aan de dijk grenst, zoals langs de oevers van de Linge, wordt de
verlengde berm gecombineerd met de aanleg van een natuurvriendelijke
oever. Als binnendijks weinig ruimte is, bijvoorbeeld door bebouwing,
dan wordt een damwand geplaatst. De precieze plaats van de damwand
is afhankelijk van de situatie ter plaatse, zoals bebouwing of
bodemopbouw. Als de buitendijkse stabiliteit een probleem is wordt een
grondberm aangebracht.
Het projectplan voor de dijkversterking is leidend voor de
dijkmaatregelen.
Zuid-Hollandse zijde
(binnendijks)
Gelderse zijde
(buitendijks)
Voldoende ruimte buitendijks? Dan een kleilaag aan de Gelderse kant van de dijk. Deze
kan ingegraven worden, zodat de kleilaag niet of nauwelijks opvalt.
Bij voldoende ruimte tussen een waterpartij (zoals plaatselijk langs de Linge) en de dijk:
een verlengde berm in combinatie met natuurvriendelijke oevers.
Is dat niet mogelijk, dan een kwelscherm buitendijks. Is er weinig ruimte binnendijks (bijvoorbeeld bebouwing) dan plaatsen we een damwand.
De precieze plaats van de damwand is afhankelijk van de situatie ter plaatse, zoals
bebouwing en bodemopbouw.
Is er voldoende ruimte binnendijks, dan plaatsen we een verlengde of hogere berm.
Afhankelijk van de situatie moet wellicht een sloot verlegd worden.
Bij voldoende ruimte buitendijks brengen we een grondberm aan.
Diefdijklinie | 41

42 | Diefdijklinie
groepsschuilplaatsen verzonken in de grond (boven) en groepsschuilplaats geplaatst op terp met keerwand (onder)
groepsschuilplaatsen verzonken in de grond, half-verstopte ingangen
zichtbare funderingspalen, zichtbare maaivelddaling

6.2 Grondwerk
Voor de verbetering van de Diefdijklinie worden aanbermingen en
kleipakketten aangebracht. Deze grondwerken leiden tot aanpassingen
van het maaiveld en raken op een aantal locaties aan
groepsschuilplaatsen en kazematten. Er moeten in detail ontwerpkeuzes
gemaakt worden voor de afwerking van het grondwerk. Deze keuzes
bepalen het uiteindelijk beeld en daarmee een deel van de kwaliteit.
Het schaalniveau is echter in deze planfase te gedetailleerd om alle
situaties te overzien en oplossingen te bieden.
Deze paragraaf bevat een aantal handvatten om in de volgende fase
maatwerkoplossingen te creëeren.
Afwerking maaiveld passend in kavelpatronen
In het projectplan voor de dijkverbetering is deels al rekening gehouden
met de afwerking van het maaiveld na de aanleg van verbrede bermen of
kleipakketten. Bij de uitwerking blijft detailafwerking een aandachtspunt
om te komen tot een verantwoorde landschappelijke inpassing.
Aandachtspunten zijn het behoud en herstel van de karakteristieke
kavelpatronen door sloten weer terug te brengen of op passende wijze te
verleggen. Ook kan een zorgvuldige detaillering leiden tot het sparen van
landschapselementen.
Groepsschuilplaatsen en kazematten
Bij enkele groepsschuilplaatsen en kazematten zijn in de loop der tijd de
funderingspalen zichtbaar geworden door maaivelddaling. In het project
Diefdijklinie wordt niet gestreefd naar herstel van het maaiveld van 1939-
1940. De funderingen mogen zichtbaar blijven. Dit geeft het verloop van
de tijd weer. In het project is er voor gekozen het eigentijds maaiveld en
hoogte van de schuilplaatsen en kazematten onafhankelijk van elkaar te
laten zijn. Er worden geen terpjes rondom de betonwerken aangebracht.
Enkel wanneer het landschap in een grotere context wordt hersteld,
bijvoorbeeld door een groepsnest te reconstrueren, dan wordt het
maaiveld op historische hoogte te brengen.
Nieuwe Zuiderlingedijk
Het zuidelijke dijktalud van de Nieuwe Zuiderlingedijk ten westen van de
N848 krijgt een nieuw profiel. Karakteristiek is hier de lijnopstelling van
de groepsschuilplaatsen. Het is van belang om bij de detailvormgeving
van het dijktalud te komen tot een passende afstemming op deze
groepsschuilplaatsen. Als het technisch mogelijk is, is het gewenst de
aanberming te beginnen onder de ingangen van de schuilplaatsen in
plaats van deze met grond te bedekken. Door ter hoogte van de ingangen
een smal tussenbanket te maken, kan dit tevens worden gebruikt als
wandelpad.
Voorbeeld van afwerking maaiveld na ingraving kleipakket.
De rode stippellijn geeft op hoofdlijnen de omvang van het benodigd kleipakket weer. Bij de uitwerking is
het van belang te onderzoeken of deze contouren kunnen worden afgestemd op de verkavelingspatronen
en kavelinrichting. Kan het griend gespaard worden door de contour iets te verkleinen? En wanneer de
kavelinrichting grotendeels vervangen moet worden, richt dan de gehele kavel opnieuw in zodat het geheel
intact blijft.
P
Bij de uitwerking is aandacht nodig voor de op- en afritten (in gras) van
dit tussenbanket naar de dijkweg bij de kruisende wegen. Zo kunnen de
wandelaars het tussenbanket betreden.
Ook bij de aansluiting van de Nieuwe Zuiderlingedijk op de
Zuiderlingedijk is het gewenst om een dijkop/afrit (in gras) te maken, dat
kan dienen als wandelpad. Wandelaars kunnen dan hun pad vervolgen
onderlangs de dijk, het voormalige loopgraafbanket.
2
DP. D61
inundatiesluis Heukelum
GSP 761
DP. D60
Aandacht voor grasinritten van Nieuwe Zuiderlingedijk naar tussenbanket voor toegankelijkheid beheervoertuigen en wandelaars
GSP 762
DP. D59
Diefdijklinie | 43
behoud openheid
richting inundatiekom
Kerkweg
GSP 763
schuilplaats 764
Tiendweg

44 | Diefdijklinie
Diefdijk: toevoegen fruitbomen versterkt karakter (boven) , open houden doorzichten inundatiekom (onder)
Nieuwe Zuiderlingedijk: accentueren vml. loopgraafbanket met bomen (boven), open houden zichten zuidzijde (onder)
Zuiderlingedijk: beplanting mogelijk bebouwingslint (boven), open houden zuidzijde met Linge-zichten (onder)

6.3 Compensatie beplantingen
Voor de verbetering van de dijk is het noodzakelijk op een aantal locaties
beplantingen te kappen. De (verplichte) compensatie van deze gekapte
bomen kan bijdragen aan de ontwikkelingen van het gewenste
landschapsbeeld rondom de Diefdijklinie. In deze paragraaf wordt op
hoofdlijnen aangegeven op welke wijze herplant een kwaliteitsimpuls
kan zijn.
Diefdijk
De vele fruitbomen op de taluds karakteriseren de Diefdijk. Het
terugbrengen en extra toevoegen van fruitbomen op de dijk is van grote
waarde voor het behoud en versterking van de identiteit.
Bij voorkeur gebeurt dit aan de westzijde van de dijk, zodat de
asymmetrische ruimtelijke opbouw van de dijk versterkt wordt;
verdichting aan de westzijde, openheid aan de oostzijde.
Verdichting aan de westzijde is echter wel maatwerk. Ook aan de
westzijde zijn interessante doorzichten naar het achterliggende
landschap, passend in de historische kavelstructuren.
Ook onderaan de Diefdijk zijn compensatiemogelijkheden. Aan de
westzijde van de dijk is de huidige ruimtelijke opbouw van het landschap
richtinggevend; verdichting met bos is mogelijk binnen de
kavelstructuren en met behoud van waardevolle doorzichten.
Aan de oostzijde van de dijk is het ook mogelijk beplanting te
compenseren, mits dit haaks op de dijk gebeurt, zodat het gewenste zicht
richting de voormalige inundatiekommen mogelijk blijft.
OUDE HORN
Voorbeeld toevoegen van fruitbomen aan de Diefdijk langs toekomstig wandelpad Oude Horn-Leerdam
OUDE HORN
Meerdijk
Langs de Meerdijk is het niet wenselijk om beplanting op of langs de dijk
toe te voegen. Meer beplanting past niet in het gewenste
landschapsbeeld. Aan de westzijde is uitzicht over de uiterwaarden van
de Linge gewenst met op de achtergrond de stadsrand van Asperen.
Enkel op de beide batterijen worden bomen herplant.
Aan de oostzijde is behoud en versterking van het zicht over de
voormalige inundatiekom gewenst, met als blikvanger het aan te leggen
groepsnest.
Nieuwe Zuiderlingedijk
De brede, stoere Nieuwe Zuiderlingedijk doorsnijdt het landschap als een
lineaal. Aan beide zijden is het landschap grotendeels verdicht door de
bossen van het natuurgebied. Verdere verdichting van de noordzijde past
in het landschapsbeeld en kan worden gecombineerd met versterking
van de natuurontwikkeling. Dit kan worden gecombineerd met het
project Lingekwartier waar tevens bosuitbreiding als maatregel is
opgenomen.
Aan de zuidzijde is het toevoegen van bomen ongewenst; juist meer
openheid richting de open polders van de Tielerwaard is het wensbeeld.
Het militaire karakter van de Nieuwe Zuiderlingedijk kan worden
versterkt door de verbrede tussenbanketten, vermoedelijk de restanten
van loopgraven, op het noordelijk talud van de dijk te beplanten met de
‘Diefdijkliniebomen’.
Zuiderlingedijk
De mogelijkheden voor beplantingscompensatie op en naast de
Zuiderlingedijk zijn zeer beperkt. De aanwezige doorzichten naar de open
polders en de Linge zijn waardevol, dus deze moeten behouden blijven.
Het is wel denkbaar om pleksgewijs solitaire (fruit)bomen te plaatsen,
passend in de bebouwingslinten. Evenals bij de Diefdijk versterkt dit het
historisch-landschappelijk karakter.
6.4 Technisch ontwerp en bestek
Vanwege het integrale karakter van de opgaven rondom de Diefdijklinie
bevat dit rapport beschrijvingen en tekeningen over de dijkverbetering
en adviezen over de ruimtelijke inpassing en afstemming op de
historische waarden. Voor al deze informatie geldt:
het projectplan voor de dijkverbetering van Waterschap Rivierenland is leidend voor
de uitwerking van het project in het technisch ontwerp en bestek.
Bij het proces van het opstellen van het technisch ontwerp en bestek zijn
de in dit hoofdstuk genoemde aspecten - vormgeving grondwerk,
afstemming op Waterlinieobjecten, afwerking van het maaiveld en
compensatie van beplantingen - belangrijke aandachtspunten. Het is
van belang dat de detaillering van deze maatregelen een interactief
proces tussen technische uitwerking en ruimtelijke kwaliteitsaspecten is.
Dit vraagt om een intensieve samenwerking.
Diefdijklinie | 4

46 | Diefdijklinie
10
9
8
5
6
7
4
3
2
1
1. batterij Diefdijk Noord - Lekdijk
2. batterij Diefdijk Noord - midden
3. batterij Diefdijk Noord - Prijsseweg
4. geschutsbanket Wiel de Waai noord
5. batterij Meerdijk Noord
6. batterij Meerdijk Zuid
7. groepsnest Meerdij
8. batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
9. loopgraaf Nieuwe Zuiderlingedijk
10. batterij Broekse Sluis

7 Batterijen, loopgraven en betonwerken
Het herstel en de eigentijdse benutting van de batterijen van de Diefdijklinie is een cruciaal onderdeel van het ruimtelijk ontwerp. Het herstel van
de wezenlijke kenmerken van de militaire architectuur van de batterijen laat de Diefdijklinie als hoofdverdedigingslijn van de Nieuwe Hollandse
Waterlinie spreken. Het uitvoeringsproject Diefdijklinie gaat uit van de herinrichting van zeven artillerieopstelplaatsen en drie infanterielocaties.
Dit hoofdstuk start met de algemene uitgangspunten voor de herinrichting en behandelt vervolgens de afzonderlijke ontwerpen.
7.1 Ontwikkellocaties
De herinrichting van de artillerie- en infanterielocaties laat de militaire
historie van de Diefdijklinie herleven. Naast de educatieve doelstelling de
cultuurhistorie van de Waterlinie wordt zichtbaar gemaakt is dit ook een l
andschapsarchitectonische opgave. Het herstel van de historische
ruimtelijke kenmerken is een bewuste eigentijdse ingreep voor de
expressie van de Waterlinie en het recreatief gebruik voor de 21ste eeuw.
De volgende artillerie- en infanterielocaties worden voorbereid:
ensemble Diefdijk Noord
1. batterij Diefdijk Noord - kruising Lekdijk
2. batterij Diefdijk Noord - midden
3. batterij Diefdijk Noord - kruising Prijsseweg/Lange Meent
4. geschutsbanket Diefdijk - Wiel de Waai
ensemble Meerdijk
5. batterij Meerdijk Noord
6. batterij Meerdijk Zuid
7. groepsnest Meerdijk
8. batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
9. loopgraaf Nieuwe Zuiderlingedijk
10. batterij Broekse Sluis
Ook de beide batterijopstelplaatsen langs de Lekdijk, Korte Meent en
Hagestein, maken onderdeel uit van het batterijenstelsel van de
Diefdijklinie. Deze batterijen maken geen onderdeel uit van het project
Diefdijk. Het streven is deze locaties te ontwikkelen gekoppeld aan
andere uitvoeringsprojecten/programma’s met dezelfde
ontwikkelfilosofie. De batterijen langs de Lekdijk worden in deze
rapportage niet nader beschreven.
Diefdijklinie | 47

48 | Diefdijklinie
schilderhuis gedekte weg wegafsluiting taludtrap traverse emplacement borstwering
kanonopstelplaats blindering/munitienis latrine versperring

7.2 Historische opbouw
Belangrijke ingrepen voor het beter herkenbaar maken van de
hoofdverdedigingslijn zijn het herstel van de geschutsbanketten voor de
artillerie en het herstel van twee typen infanteriestellingen. Voordat tot
een verantwoorde herinrichting overgegaan kan worden, is het van
belang de historische opbouw goed te begrijpen.
Deze paragraaf beschrijft de algemene karakteristieken. Verderop in dit
hoofdstuk wordt de historie van de afzonderlijke batterijen behandeld.
Batterij, opstelplaats voor artillerie
Batterij heeft twee betekenissen: organisatorisch staat ‘batterij’ voor een
aantal stukken geschut van gelijk type, samengevoegd in één organisatie
en onderling vuurverband. Vestingbouwkundig staat ‘batterij’ voor een
opstellingsplaats, eventueel op een bedding, voor een aantal stukken
geschut, soms uitgevoerd als afzonderlijk klein verdedigingswerk.
De batterijen worden ook wel batterijopstelplaatsen,
geschutsemplacementen of geschutsbanketten genoemd.
Langs de Diefdijklinie liggen alle geschutsemplacementen voor de
artillerie aan de veilige zijde van de dijk. De dijk werd benut als ‘vuurlinie’.
Achter het grondlichaam stonden de kanonnen, de manschappen en de
munitie verdekt opgesteld.
Grondwerk: emplacement, traversen en inrit
Om de kanonnen op de juiste hoogte achter de dijk te plaatsen werden
brede grondbanketten aangelegd; de emplacementen. Om de kanonnen
tegen projectielen te beschermen, werden op het emplacement
grondlichamen geplaatst; de traversen. De emplacementen waren voor
materiaal vanaf de dijk bereikbaar via een hellingbaan, de inrit.
Vorm en oriëntatie van de opbouw van het aardwerk variëren door de
geschutsrichtingen en omdat ze zijn gebaseerd op
verdedigingstechnieken van de betreffende tijdsperiode.
Kanonopstelplaatsen
Tussen de traversen werden de kanonnen geplaatst (zie tekening), op
houten vlonders. Achter de wielen van het kanon werden houten blokken
geplaatst om de terugslag op te vangen.
Borstweringen
In veel gevallen zijn de kanonopstelplaatsen omgrensd door
keerwanden, de borstweringen. Deze werden opgebouwd uit materialen
die in de omgeving beschikbaar waren, zoals boomstammen, planken,
wilgentenen of schanskorven (korf gevuld met grond).
Blinderingen, munitienissen
Vaak waren de batterijen voorzien van één of meer munitienissen,
geplaatst in een ruimte in een grondlichaam, beschermd tegen
projectielinslagen. Met constructies van hout, vlechtwerk, aarde, steen of
beton werden ruimten gecreëerd. Deze ruimten worden ook wel
blinderingen genoemd.
Gedekte schuilplaatsen
Na de bouw van de aardwerken zijn gedekte schuilplaatsen toegevoegd
aan een aantal batterijen. Deze betonnen schuilplaatsen bestaan uit een
opslagruimte (verbruiksmagazijn) en een ruimte voor de manschappen
(schuilplaats). De ruimten waren voorzien van schappen aan de wanden.
Iedere schuilplaats had twee deuren en twee luiken, gemaakt van
staalplaat en geklinknagelde gehengen.
aanzicht gedekte schuilplaats
principe plattegrond gedekte schuilplaats
verbruiks
magazijn
schuilplaats manschappen magazijn
principe opbouw kanonopstelplaats
Diefdijklinie | 49

0 | Diefdijklinie
Maskering
Uit de besteksomschrijving van 1880 voor het aanleggen en
onderhouden van beplantingen op en bij verdedigingswerken in de
Stelling Gorinchem blijkt wel dat ‘wilde kastanjes’ ingezet werden, naast
iepen en schietwilgen.
De besteksomschrijving geeft geen informatie over de aanleg van
maskeringsbeplantingen op kleinere werken zoals batterijen. Maar
gezien de ouderdom van de bomen is het wel aannemelijk dat de huidige
paardekastanjes op de batterijen langs de Meerdijk en Zuiderlingedijk
geplant zijn met een camouflagedoelstelling.
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
Iedere batterij werd afgebakend met een rij limietpalen op de militaire
landsgrens. Op deze natuurstenen blokken staat de letter ‘O’ gegraveerd,
van het ministerie van Oorlog, en het nummer van de limietpaal.
Het terrein werd afgegrensd met een hekwerk.
limietpaal (boven) en traverse (onder)
Latrine, schildershuis
De plankaarten van de batterijen
laten zien dat op de terreinen een
ruimte was gereserveerd voor een
schildershuis (wachthuis) en een
latrine, vaak op tekening
weergegeven met een haag
rondom.
maskeringsbeplanting batterij
voorbeeld borstwering op een batterij

Loopgraaf 1916
Langs de Diefdijklinie zijn in de Eerste Wereldoorlog op meerdere
plaatsen loopgraven aangelegd. Karakteristiek voor deze periode is de
ligging aan de veilige zijde van de dijk. Een tweetal betonnen
schuilplaatsen langs de Nieuwe Zuiderlingedijk herinnert aan deze
tijdsperiode.
Grondwerk: getrapt profiel tegen de kruin van de dijk
De dijk werd benut als vuurlinie. Achter de dijk stonden de soldaten
verdekt opgesteld. Tegen de kruin van de dijk werd een getrapt
grondwerk aangelegd, bestaande uit gestapelde graszoden en/of
keerwandconstructies. Historische afbeeldingen laten tevens
munitienissen in het grondwerk zien en betonnen schuilplaatsen, gedekt
met grond.
Rugweer
Dit type loopgraaf werd ter bescherming vaak voorzien van een
grondwal aan de achterzijde, soms voorzien van beplanting.
infanteriestelling omstreeks de Eerste Wereldoorlog
Loopgraaf 1939/1940, groepsnest
Een groepsnest is een aarden veldversterking voor een groep infanterie
van ongeveer tien of elf man, bewapend met geweren en een lichte
mitrailleur. De groepsnesten zijn aangelegd tussen september 1939 en
april 1940. In het Oostfront van de Vesting Holland zijn er circa 1000
aangelegd. Na afloop van de mobilisatieperiode zijn alle groepsnesten
opgeruimd.
Grondwerk: in ophoging, gebroken tracé
Veel van de groepsnesten kenmerkten zich door een ophoging van
grond, waarin een loopgraaf werd uitgegraven. In de natte omgeving,
met hoge grondwaterstanden, was dit noodzakelijk om droge voeten te
houden. Het gebroken tracé van de loopgraaf diende tegen bescherming
van inslaande projectielen. Aan de achterzijde diende een coupure in de
grondwal als ingang.
loopgraaf groepsnest Tweede Wereldoorlog loopgraaf groepsnest Tweede Wereldoorlog
Borstwering en rugwering
De loopgraven kenden een borst- en een rugwering. De buitenzijde was
bekleed met graszoden, de binnenzijde bestond uit planken,
wilgentenen of zandzakken.
Groepsschuilplaatsen en kazematten
Groepsschuilplaatsen en kazematten werden in veel gevallen
geïntegreerd in de grondwallen.
Hindernissen
Met struikeldraden werd een hindernis rondom het groepsnest
aangelegd, soms aangevuld met een waterbarriere welke ontstond door
afgraving van het terrein voor de bouw van het groepsnest.
Diefdijklinie | 1

2 | Diefdijklinie
7.3 Bouwstenen herinrichting
Om de continuïteit van de hoofdverdedigingslijn te versterken worden de
te ontwikkelen batterijen, geschutsbanketten en loopgraven in
onderlinge samenhang, met dezelfde principes, behandeld en als één
geheel ontworpen.
Historische gelaagdheid
Bij de herinrichting wordt de gehele historische gelaagdheid in
beschouwing genomen. Het verloop in de tijd moet zichtbaar blijven en
worden voortgezet door eigentijdse vormgeving voor nieuwe functies.
Dit betekent dat het ontwerpproces een zoektocht is naar een passende
ruimtelijke combinatie van historische kaartlagen, aanwezige objecten en
toekomstige wensen. Juist de combinatie van de kenmerken van de tijd
zal de kwaliteit van de plek vormen. Er wordt niet toegewerkt naar
volledige reconstructie van één tijdlaag. Dit zou het verlies van relicten
uit andere tijdlagen betekenen en de mogelijkheden voor toekomstig
gebruik beperken.
Behoud karakter
De Waterlinie kenmerkt zich door een sfeer van geheimzinnigheid. Het is
een landschap dat je moet ontdekken. Dan openbaren zich de
aardwerken en mysterieuze betonnen bouwwerken, verdekt opgesteld
in het landschap. De werken zijn gemaakt van eerlijke materialen; grond,
hout, staal, beton. De vormgeving is utilitair, sober en terughoudend.
Belangrijk uitgangspunt voor de herinrichting is het behoud van dit
sobere en geheimzinnige karakter, als kernkwaliteit van de Linie.
Eigentijdse materialisatie en gebruik
Eens waren de batterijen afgesloten militaire terreinen, in de toekomst
worden veel van deze plekken recreatief toegankelijk gemaakt om de
Waterlinie en de omgeving beleefbaar te maken. Eigentijdse
voorzieningen, ten behoeve van een duurzame en recreatieve
herinrichting, krijgen een eigentijdse vormgeving en materialisatie. Deze
eigentijdse ingrepen worden terughoudend, met respect voor het
historisch karakter, uitgevoerd en in lijn met het gedachtengoed van het
Handboek Meubilair Nieuwe Hollandse Waterlinie (Studio Klarenbeek)
om herkenbaarheid, rust en landelijke eenheid te creëeren.
Ontwikkeling batterijen en loopgraven
De ontwikkeling van de batterijen en loopgraven kent een aantal
repeterende elementen:
Aardwerk
De batterijen en loopgraven bestaan in essentie uit grondwerk; het
emplacement, de traversen en inritten. Op basis van historisch
kaartmateriaal worden de aardwerken opnieuw opgebouwd. De
historische maatvoering (de hoogtes, afstanden en hellingshoeken) is
leidend voor het ruimtelijk ontwerp. Per locatie is het historisch
matenplan geconfronteerd met de actuele topografie en de eisen welke
worden gesteld aan de huidige dijkveiligheid. De confrontatie heeft op
details geleid tot eigentijdse aanpassingen; echter de essenties van de
historische grondvormen zijn onverkort overeind gebleven. In de
toekomst zijn deze hernieuwde aardwerken de militaire expressie van de
het dijklichaam van de Diefdijklinie.
Borstweringen
Een deel van het aardwerk werd voorzien van grondkeringen. Bij
sommige batterijen zijn delen van de traversen voorzien van
borstweringen. Deze ‘tijdelijke’ voorzieningen werden ten tijde van
oorlogsdreiging opgebouwd met materiaal uit de omgeving zoals
boomstammen, planken, wilgentenen en zandzakken. Deze materialen
zijn niet duurzaam en/of zeer onderhoudsintensief. Voor de materialisatie
van deze onderdelen wordt aangesloten op het materiaalgebruik van het
Liniemeubilair: zwart metaal. Zo wordt eenheid in uitstraling nagestreefd.
Ook de keerwanden in de loopgraven worden opgebouwd uit zwart
metalen planken. Eigentijds met historische inspiratie.
Kanonopstelplaatsen
De batterijen waren bedoeld voor de plaatsing van kanonnen. De locaties
van de kanonnen op de aarden emplacementen zijn niet altijd als
vanzelfsprekend herkenbaar, dus deze plekken worden in de ontwerpen
geaccentueerd.
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst. Dit is een ‘te letterlijke’
reconstructie. De kanonopstelplaatsen worden leesbaar gemaakt met
sobere, robuuste betonobjecten. De betonobjecten zijn te gebruiken als
bankje en er wordt informatie in verwerkt over de batterij en de
omgeving.
Blinderingen, munitienissen
Op een aantal batterijen waren grondgedekte munitienissen aanwezig.
Deze holle ruimten zijn geheel verdwenen en worden niet teruggebracht.
Dat zijn kostbare ingrepen en er is geen nieuwe functie voor deze nissen.
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
De nog aanwezige limietpalen op de voormalige militaire landsgrens
blijven gehandhaafd en worden rechtop gezet. Er worden geen nieuwe
limietpalen geplaatst, mochten deze ontbreken.
Voor de rasters voor de terreinafbakening wordt gebruik gemaakt van het
Handboek Meubilair NHW. De terreinen worden begrensd door zwart
metalen palen (W-profiel) met gladde draad. Desgewenst worden
poortjes en/of klaphekjes toegevoegd.
Diefdijklinieboom
Op een aantal batterijen staan in de huidige situatie paardekastanjes,
vermoedelijk aangeplant als maskeringsboom. Dit geeft de militaire
locaties van de Diefdijklinie een eigenheid in het landschap en verschaft
de batterij intimiteit. De meeste kastanjes hebben een beperkte
levensduur.
Het streven is de batterijen in de toekomst te voorzien van een nieuwe
‘Diefdijklinieboom’. Deze bomen worden achter op de
geschutsemplacementen geplaatst. Dit geeft de batterijen rugdekking,
intimiteit en het versterkt het asymmetrisch profiel van de Liniedijk,
waarbij de veilige zijde verdicht is en de inundatiezijde open van karakter.
Het ligt voor de hand paardekastanjes te gebruiken, maar gezien de
huidige grote gevoeligheid voor de kastanjebloedingsziekte is dit
onverstandig. Als alternatief voor de Diefdijklinieboom wordt nu gedacht
aan het gebruik van de iep. Uit het historisch beplantingsbestek blijkt dat
iepen in de regio Gorinchem eveneens werden ingezet in de Waterlinie.
De voorkeur gaat uit naar de iep omdat het een markante boom is,
waardoor de historische locaties geaccentueerd zullen worden in het
landschap. Het is eveneens een boom die in het rivierenlandschap en op
dijken historisch passend is. Om aantasting door de iepziekte te
voorkomen kan de ‘Ulmus laevis’ (fladderiep of steeliep) gebruikt
worden. In de uitwerkingsfase wordt de soortkeuze nader uitgewerkt.

Consolidatie schuilplaatsen
Een aantal batterijplaatsen bevat gedekte schuilplaatsen. Om deze
monumenten te behouden voor de toekomst worden in 2011-2012
consoliderende werkzaamheden uitgevoerd. Vleermuisverblijf is in de
meeste gevallen de nieuwe functie. In paragraaf 7.10 wordt hier nader op
ingegaan.
Recreatief gebruik
Voor de recreatieve voorzieningen op de batterijen en bij de loopgraven,
zoals bankjes, tafels, taludtrappen, hekwerken en fietsenrekken wordt
het Handboek Meubilair NHW (Studio Klarenbeek) gebruikt.
Voor het zit- en informatieobject op de kanonopstelplaatsen wordt in het
kader van dit project een speciaal object ontworpen, passend in de stijl
van het handboek.
Weginrichting
De batterijen worden gecombineerd met de aanleg van een
verkeersplateau in het wegdek, binnen de contouren van de
oorspronkelijke militaire landsgrens. Door deze verkeersremmer wordt
het veiliger ter plekke van de recreatief te gebruiken batterij. Tevens
wordt de weggebruiker op deze wijze geattendeerd op de aanwezigheid
van een bijzondere locatie.
Het verkeersplateau wordt aan weerszijden begrensd door twee robuuste
betonnen drempels, met de inscriptie van het bouwjaar. Het wegdek
tussen de drempels wordt gemaakt van gebakken klinkers. Hierdoor
ontstaat een verbijzondering van het wegdek, gerelateerd aan de
batterijen.
Handboek Meubilair Nieuwe Hollandse Waterlinie
Voor de Waterlinie is een handboek ontwikkeld voor eigentijdse
toevoegingen aan de Linie zoals picknicksets, taludtrappen, hekwerken,
verlichting, informatiepanelen, etcetera. In het handboek zijn de
elementen gedetailleerd tot bouwtekeningen.
Het doel van het Handboek Meubilair NHW (Studio Klarenbeek) is het
creëren van uniformiteit in de voorzieningen die in deze bouwperiode
worden geplaatst voor recreatie, educatie en veiligheid. En dat alles
passend bij het eigen karakter van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het
Handboek Meubilair NHW en de bijbehorende besteksuitwerkingen zijn
op de cd opgenomen.
Verderop in dit hoofdstuk worden de maatregelen per locatie uitgewerkt.
In hoofdstuk 8 komt de weginrichting nader aan de orde en in hoofdstuk
9 wordt verder ingegaan op het Liniemeubilair.
Diefdijklinie | 3

4 | Diefdijklinie
batterij aan de Lekdijk, bij de Korte Meent. Hiervan resteert enkel een grondbanket. batterij aan de Diefdijk, 3 identieke locaties tussen de Lekdijk en de Prijsseweg/Lange Meent

7.4 Batterijen Diefdijk Noord
Langs het meest noordelijke deel van de Diefdijk, tussen de Lekdijk en de
Prijsseweg, liggen restanten van de banketten van drie
batterijopstelplaatsen.
Verleden
Het plan voor deze drie aarden emplacementen ten zuiden van het Fort
bij Everdingen stamt uit 1879. Het hier in oorlogstijd op te stellen geschut
bestreek de Prijsseweg en de hoger gelegen stroomrug aan de
binnenzijde van de Goilberdingerdijk.
Plan van het emplacement, bijlage III Memorie van verdediging
Van de drie batterijen is één kaart beschikbaar, welke als ‘prototype’ voor
alledrie bedoeld lijkt te zijn. Op de plattegrond is het emplacement
zichtbaar op +5,4 hoogte, aan weerszijden overgaand in het
tussenbanket halverwege het dijktalud (+4), welke gebruikt werd als
gedekte weg voor de militairen. Op het emplacement zijn drie
aardwerken ingetekend: de traversen. De buitenste aardwerken liggen op
+8, het middelste grondlichaam op +10. Dat is een verrassend en
indrukwekkend beeld, omdat de kruin van de dijk op +7 ligt. Het is
verrassend omdat de overige batterijen langs de Diefdijklinie niet boven
de dijk uitsteken. Het middelste grondlichaam diende, naast
bescherming van het geschut, als ‘blindering’. In deze nis werd de
munitie opgeslagen. Het noordelijke grondlichaam diende als travers en
bood bescherming tegen buskruitgranaatinslagen. De zuidelijke
(kleinere) travers diende als scherfweer omdat van deze zijde geen
geschutdreiging was.
Tussen de traversen werden de kanonnen opgesteld. Beide plekken
boden ruimte voor ieder twee kanonnen (8 cm. en 12 cm.). De traversen
zijn omzoomd door keerwanden (borstweringen). Opvallend is de
afdekking van de dijkweg met grond, zelfs de traversen werden deels op
de dijkweg geplaatst. Zo diende het aardwerk tevens als wegafsluiting.
Onderaan de dijk is de locatie van een latrine zichtbaar. Bij de meest
noordelijke geschutsplek is een ‘schilderhuis’, een wachtpost, gedacht.
De batterij was toegankelijk via de gedekte weg en de beide hellingbanen
ten noorden en zuiden van het emplacement.
De tekening geeft de diverse hoogten weer, maar bevat geen matenplan,
waardoor de schaal van de plattegrond onduidelijk is.
Diefdijklinie |
omgeving Diefdijk Noord ten tijde van de mobilisatie voor de Tweede Wereldoorlog; een veelheid aan loopgraafstelsels

6 | Diefdijklinie
huidige situatie batterij Diefdijk Noord - midden

Heden
De drie nevenbatterijen langs de Diefdijk bij het Fort bij Everdingen zijn
nauwelijks waarneembaar in het veld.
Aan de westzijde van de Diefdijk ligt de meest noordelijke batterij tegen
de kruising met de Lekdijk aan. Het is nu als het ware een ‘verbreed deel
van het tussenbanket’ van de dijk. Het terrein bestaat volledig uit gras.
De middelste batterij is het meest herkenbaar als grondvorm. Het is een
verbreed tussenbanket, met daarop een aantal grondhopen. Aan de
wegzijde staat een (niet oorspronkelijke) toegangspoort. Ook dit batterijrelict
bestaat volledig uit gras.
De meest zuidelijke batterij ligt tussen de kruising met de Prijsseweg en
de inrit naar het achterliggende erf. De batterij ligt in de voortuin van de
particuliere eigenaar, dicht op de schuur. Ook hier bestaat de batterij uit
een verbreed tussenbanket. Op de batterij staat een aantal bomen.
Er staan geen gebouwde objecten op de drie terreinen.
De limietpalen zijn deels nog aanwezig.
Hoogte
Op de hoogtelijnen kaart tekent het grondwerk van de batterij zich af in
het talud van de dijk.
Eigendom en gebruik
De zuidelijke en middelste batterijen zijn in particulier bezit. De eigenaren
wonen in het bedrijf direct achter de zuidelijke batterij. De noordelijke
batterij is deels in bezit van dezelfde particuliere eigenaar en deels in
eigendom van Waterschap Rivierenland. Op dit moment worden de
batterijen begraasd door schapen.
Definitieve overeenstemming met de particulier eigenaar moet nog
worden verkregen.
Confrontatie heden-verleden
De locaties van de drie batterijen komen overeen met militair-historische
overzichtskaarten, maar de hoofdvormen van het grondwerk lijken in
bijna niets op de indrukwekkende plankaart. De huidige grondvormen
vertonen nauwelijks reliëf; de historische kaart op blz. 56 laat de bouw
van de batterij in oorlogstijd zien met een zeer markant aardwerk.
Waarschijnlijk zijn de huidige relicten slechts een basisplateau met
grondopslag, om ten tijde van in stelling name afgebouwd te worden. Of,
indien er wel sprake is geweest van in stellingname, dan zijn de batterijen
grotendeels geslecht.
huidige hoogtelijnen batterij Diefdijk Noord - Lekdijk huidige hoogtelijnen batterij Diefdijk Noord -midden huidige hoogtelijnen batterij Diefdijk Noord - Prijsseweg/Lange Meent
Diefdijklinie | 7

8 | Diefdijklinie
aanzicht vanuit het oosten op Diefdijk Noord: markant profiel begin Diefdijk
kruisingsplateau batterij
(niet toegankelijk)
plattegrond samenhang Diefdijk Noord
herinrichten wegdek met gebakken klinkers
en herstel historische verlichting
batterij
(publiek toegankelijk)
wandelpad gedekte weg tussen
batterij noord en midden
batterij
(publiek toegankelijk)
met drempel aan
noordijzde
noord

Toekomst
De drie batterijen langs het noordelijk deel van de Diefdijk worden
ingericht op basis van de historische plankaart. De huidige grondwerken
zijn zo minimaal aanwezig, dat ze voor het publiek (en vaak ook voor
kenners) onherkenbaar zijn als onderdeel van militaire stelling van het
Lek-acces. Door het oprichten van de batterijen, conform de essenties
van het historisch plan voor oorlogstijd, wordt de herkenbaarheid van de
Waterlinie sterk verbeterd en wordt een markant begin- en eindpunt van
de Diefdijklinie gecreëerd in het landschap.
De batterijen worden alle drie opnieuw ingericht vanwege de
ensemblewaarde. Juist de ‘set van drie’ is kenmerkend voor Diefdijk
Noord. Realisatie is nog wel afhankelijk van beschikbaarheid van budget
en volledige medewerking van de particuliere eigenaar.
De twee meest noordelijke batterijen worden publiek toegankelijk
gemaakt. Zo worden dit aantrekkelijke rustpunten op de Diefdijkroute.
Ze worden met elkaar verbonden door een wandelroute over de gedekte
weg, op het tussenbanket van de dijk. De zuidelijke batterij blijft
ontoegankelijk, omdat deze in de voortuin van de eigenaar ligt.
Grondwerk: emplacement, traversen en inrit
De historische plankaart is gedigitaliseerd en geprojecteerd op de actuele
hoogtekaart. Op basis van historische kennis van de benodigde ruimte
voor de kanonopstelplaatsen is de plankaart in de juiste maatvoering
gezet, want een historisch matenplan ontbreekt. Enkel de hoogten zijn
hierop vermeld.
Het grondwerk wordt in de historische verhoudingen aangelegd. De
afstand tot de kruin van de dijk is bepaald door het zogenaamde ‘profiel
van vrije ruimte’ van de dijk. Deze afstand is nodig voor de
waterveiligheid. De historische hoogten worden gehanteerd; de huidige
dijkhoogte komt overeen met de historische dijkhoogte, waardoor de
verhoudingen intact blijven. Deze hoogten zijn indrukwekkend; de twee
buitenste traversen zijn +8, de middelste +10, ten opzichte van de kruin
van de dijk op +7 NAP. Uniek gegeven van de batterijen van de Diefdijk is
de historische ligging van de traversen op de kruin van de dijk, over de
weg. Omdat de Diefdijk een doorgaande weg is, is er vanzelfsprekend
geen sprake van een volledige aanleg van de traversen. Om het uniek
historisch gegeven zichtbaar te maken, worden de traversen ‘afgesneden’
door een betonwand. De afstand van deze wand tot de dijk is bepaald
door de vereiste obstakelvrije afstand.
Het grondwerk wordt geheel (met uitzondering van de borstweringen)
bekleed met gras. Het gras op de inritten wordt verstevigd met
grasbetonstenen voor de toegankelijkheid voor beheermateriaal.
In vervolgfase dienen constructieberekeningen uitgevoerd te worden.
Borstweringen
Ook de historische keerwanden, de borstweringen, rondom de
voormalige kanonopstelplaatsen worden hersteld. Zij maken immers
essentieel onderdeel uit van de historische opbouw. Maar er wordt een
eigentijdse en meer abstracte materialisatie gekozen door het gebruik
van zwart metalen planken. Dit vanwege de gewenste duurzaamheid en
de wens tot aanleg van onderhoudsarme objecten. Het zwart metaal
komt voort uit de gekozen materialisatie voor het Liniemeubilair; een
stoer, sober materiaal in kleur en uitstraling passend bij het sobere,
utilitaire karakter van de Linie. Door de abstractie van de wand komt de
architectonische kwaliteit van de stelling goed tot uiting. Het zwart
metaal wordt een belangrijk basismateriaal voor de eigentijdse
toevoegingen aan de Linie. Het zwarte metaal zal langs de Diefdijklinie,
naast het Liniemeubilair, ook worden toegepast bij het dichtzetten van
schuilplaatsen.
Kanonopstelplaatsen
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst. Dit is een ‘te letterlijke
reconstructie’. Op de middelste en noordelijke batterij wordt er een
eigentijdse verwijzing gemaakt door op de historische locaties van de
kanonnen (in tweetallen, dat is ook een uniek gegeven van de batterijen
van Diefdijk Noord) recreatiebanken te plaatsen in de vorm van
eenvoudige, robuuste betonblokken, waarin informatie wordt verwerkt.
Op de zuidelijke batterij worden geen banken geplaatst, vanwege de
ligging op het erf.
Blinderingen, munitienissen
Op iedere batterij was een munitienis, een blindering, bedoeld in het
grondwerk van de middelste travers. Deze nis wordt niet als holle ruimte
teruggebracht. Dat is een kostbare ingreep en heeft geen direct nut.
Diefdijklinie | 9
aanzicht vanuit het oosten
aanzicht vanuit het westen

60 | Diefdijklinie
batterij Diefdijk Noord - Lekdijk
W 2014
batterij Diefdijk Noord - Prijsseweg/Lange Meent
+5.40
+7.01
+5.40
ca. 2:3
+5.40
+8.00
+5.40
+8.00
2
1,5
7
W 1879
2
7
+10.00
1,5
+5.40
+10.00
1,5
W 2014
+5.40
+5.40
+8.00
+7.01
+8.00
W 1879
+7.01
+5.40
7
5
ca. 2:3
+8.00
+5.40
+1.20
2
7
+10.00
+5.40
1,5
1
batterij Diefdijk Noord - midden
3
2
4
6
+8.00
+5.40
8
+4.00
+7.01
1. aanleg geschutsbanket met traversen en inritten
2. aanleg borstweringen met zwart metalen planken
3. plaatsen betonnen objecten kanonopstelplaatsen
4. afsnijden traversen met betonwanden
en markering in wegdek
5. aanplant Diefdijkliniebomen
6. plaatsen raster en klaphek (Handboek Meubilair NHW)
7. plaatsen picknickset (Handboek Meubilair NHW)
8. herinrichting wegdek met gebakken klinkers Diefdijklinie

Diefdijklinieboom
Bij de twee noordelijke batterijen wordt achter op het emplacement een
rij ‘Diefdijkliniebomen’ geplant. Dit is een eigentijdse toevoeging
(gebaseerd op historische inspiratie) die bij alle batterijen plaats zal
vinden. Met een karakteristieke boomsoort worden de batterijen
éénduidig gemarkeerd in het landschap, wordt de asymmetrie van het
Waterlinieprofiel benadrukt en een meer intieme ruimte op de batterij
gemaakt voor de bezoekers (zie 7.3).
Op de zuidelijke batterij blijven, omwille van de privacy van de eigenaar,
de reeds aanwezige bomen staan. Deze batterij blijft ontoegankelijk.
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
De nog aanwezige limietpalen blijven gehandhaafd en worden rechtop
gezet. Er worden geen nieuwe limietpalen geplaatst, mochten deze
ontbreken.
Het terrein wordt begrensd door een nieuw hekwerk met een poort/
klaphek, in stijl van het Handboek Meubilair NHW. Zo wordt duidelijk
onderscheid gemaakt tussen het publiek toegankelijk deel en het private
terrein, waar schapen grazen.
Weginrichting
Het wegdek van de Diefdijk wordt tussen de kruising Prijsseweg/Lange
Meent en de Goilberdingerdijk voorzien van grijsgroene gebakken
klinkers. Deze klinker is geselecteerd vanwege de verwantschap met de
uitstraling van de Linie. Hierdoor ontstaat een kwalitatief hoogwaardiger
aanzicht van dit bijzonder wegvak, in samenhang met de drie batterijen
en betonwerken. Wanneer tevens de historische houten verlichtingspalen
worden hersteld, levert dit een passend ensemble op dat recht doet aan
dit markante begin van de Diefdijklinie bij het Fort bij Everdingen.
De batterijen worden gecombineerd met de aanleg van een
verkeersremmers. Betonnen drempels met de inscriptie ‘W 1879’
markeren het begin en eindpunt van de drie batterijen. De ‘W’ verwijsst
naar Watrelinie en het jaartal geeft de bouwperiode weer. Samen met de
klinkerbestrating wordt een verkeersremmend effect bereikt, zodat het
veiliger wordt ter plekke van de recreatief te gebruiken batterij. Tevens
wordt de weggebruiker op deze wijze geattendeerd op de aanwezigheid
van een bijzondere locatie.
Diefdijklinie | 61
principe dwarsprofielen batterij Diefdijk Noord - midden

62 | Diefdijklinie
geschutsbanket Wiel de Waai noord
9
ca. + 6.50
6
7
2
8
5
ca. + 6.50
1 4
3
10
1. vlak maken geschutsbanket
2. aanplant Diefdijkliniebomen
3. plaatsen 2 picknicksets (Handboek Meubilair NHW)
4. plaatsen taludtrap en fietsenrek (Handboek Meubilair NHW)
(evt. subtiele verbreding berm t.b.v. fietsenrek)
5. plaatsen taludtrap en klaphek (Handboek Meubilair NHW)
6. aanplant doornhaag
7. aanleg wandelpad
8. creëren openheid, zicht banket op Wiel de Waai
9. plaatsen inundatiebank (Handboek Meubilair NHW)
10. optie aanleg toerit t.b.v. beheer (nader te bepalen)
principe profiel geschutsbanket Wiel de Waai noord

7. Geschutsbanket Wiel de Waai
Ten noorden van het Wiel de Waai ligt tegen het zuidelijk talud van de
Diefdijk een voormalig geschutbanket. Het is een ovaalvormig
grondlichaam, met daarop een aantal populieren. Er zijn geen restanten
van een loopgraaf aanwezig, ook geen schuilplaatsen en restanten van
aardwerken op het banket. Er zijn ook geen historische afbeeldingen van
deze locatie beschikbaar.
Vanwege de fraaie landschappelijke ligging aan het Wiel wordt deze
locatie publiek toegankelijk gemaakt en opnieuw ingericht. De populieren
worden voorafgaand aan de uitvoering van het Diefdijkproject al gekapt.
In het project worden bomen herplant, er wordt picknickmeubilair
(Handboek Meubilair NHW) geplaatst en de plek wordt met taludtrapjes
toegankelijk gemaakt. Op de kruin van de dijk wordt een fietsenrek
(Handboek Meubilair NHW) geplaatst. Onderaan het banket wordt een
doornhaag geplant om de schapen buiten te houden.
Een trapje leidt wandelaars de geschutsbank af naar een wandelpad
richting het Wiel waar een inundatiebank geplaatst wordt.
Om vanaf het banket beter zicht te krijgen op het Wiel moet het
tussenliggende bos omgevormd worden naar een natuurstrook met een
lage vegetatie.
Om tot realisatie over te kunnen gaan dient nog wel definitieve
toestemming van de particuliere eigenaar verkregen te worden.
Diefdijklinie | 63
huidig beeld geschutsbanket Wiel de Waai noord; verbreed banket met populieren

64 | Diefdijklinie

7.6 Batterijen en groepsnest Meerdijk
Langs de Meerdijk liggen aan de westzijde twee batterijopstelplaatsen,
bij dijkpaal D42 en 43. Aan de overzijde, tussen de nog aanwezige
groepsschuilplaatsen en kazematten, is voor de aanvang van de Tweede
Wereldoorlog een groepsnest aangelegd.
Verleden
De aarden batterijen langs de Linge ten noorden van het Fort bij Asperen
werden aangelegd in 1845. Deze nevenbatterijen dienden ter afsluiting
van de weg Acquoy-Asperen, het onder vuur houden van het Linge-acces
en de verdediging van de terreininlaten van de Meerdijk. Ze werden in
1899 verbeterd en in 1906 voorzien van een betonnen schuilplaats.
Meerdijk zuid: plan van het emplacement tusschenbatterij no. 5, 1898
Van de zuidelijk gelegen batterij langs de Meerdijk, emplacement no. 5,
zijn twee historische bouwtekeningen beschikbaar; beide laten hetzelfde
plan zien. Eén tekening stamt uit 1898. Het geeft de situering van de
batterij op schaal 1:2500 weer, het plan en doorsnedes op schaal 1:200 en
een detailtekening van het toegangshek op schaal 1:20.
Het banket ligt parallel aan de Meerdijk, tegenover de aansluiting met de
Kerkweg. Het banket ligt op +4,75 hoogte. Op het banket ligt een aantal
grondlichamen. Een groot grondlichaam aan de noordzijde met aan de
voet daarvan een kleiner aardwerk. De functie hiervan is tot op heden
onduidelijk. Mogelijk was het grote aardwerk bedoeld om een munitienis
in aan te leggen, maar daar is geen tekening of omschrijving van bekend.
In het midden van de batterij liggen twee plateaus op +5,25. Uit de
besteksomschrijving van 1897 blijkt dat deze plateaus dienden als
geschutsplek. Dit is opvallend, omdat bij de overige batterijen de
opstelplaatsen voor de kanonnen tussen de aardwerken staan in plaats
van erop. Aan de zuidzijde ligt vervolgens het grondlichaam van de
hellingbaan. Tevens ligt er aan de oostzijde van de batterij, tegen de kruin
van de dijk aan, een langgerekt grondlichaam, aan de westzijde begrensd
door een keerwand (blindering) zoals zichtbaar is op de doorsnede.
Naast de plankaarten zijn er besteksomschrijvingen uit 1897 en 1904
beschikbaar.
Meerdijk zuid: gedekt onderkomen
In een latere fase is er een gedekte schuilplaats ontworpen en in 1906
toegevoegd aan het zuidelijk deel van de batterij. Er is geen
bouwtekening van deze schuilplaats beschikbaar.
Meerdijk noord: batterij met gedekt onderkomen
Van het aardwerk van de batterij en de schuilplaats aan het noordelijk
deel van de Meerdijk zijn geen bouwtekeningen beschikbaar.
Groepsnest Meerdijk
Ten oosten van de Meerdijk is in 1939/40 een aantal loopgraafstelsels
met groepsschuilplaatsen en kazematten aangelegd. Op luchtfoto’s van
1939/40 is de aanleg hiervan zichtbaar. De witte vlekken laten de
zandbanen zien van de bouwlocaties. Een aantal loopgraven is al gereed.
Tevens is er een foto uit deze periode beschikbaar, waarop de aanleg van
een loopgraaf zichtbaar is.
Langs de Meerdijk liggen drie groepsschuilplaatsen, type P, en twee
kazematten uit de periode 1939/40.
groepsnest Meerdijk in aanleg
Diefdijklinie | 6
historische kaarten batterijen bij Asperen (boven locatie huidige rotonde N327, midden Meerdijk-Kerkweg)
luchtfoto van de in stelling name van de Meerdijk voor de Tweede Wereldoorlog; links een gerealiseerd groepsnets, midden en rechts het groepsnest in aanbouw waarbij het witte zand zichtbaar is

66 | Diefdijklinie
de restanten van het groepsnest Meerdijk: groepsschuilplaatsen en kazematten

Heden
De beide batterijen langs de Meerdijk zijn nog goed herkenbaar in de
uiterwaard van de Linge. De noordelijke batterij springt het meest in het
oog, door de meer open ligging en de open uiterwaard op de achtergrond
met het stadssilhouet van Asperen. De batterij bestaat uit een
emplacement met duidelijk zichtbare, echter wel afgesleten, traversen
tot op kruinhoogte van de dijk. Het geheel bestaat uit gras. Op de
traversen staan oude paardekastanjes en achter op het emplacement
staat een rij wilgen. Tegen de kruin van de dijk ligt een gedekte
schuilplaats.
De zuidelijke batterij ligt meer verscholen in de beplanting van de
omgeving, maar ook deze batterij heeft afgesleten, maar duidelijk
aanwezig grondwerk met het oorspronkelijk militair profiel. Ook op deze
batterij staan kastanjes. En er is een gedekte schuilplaats aanwezig.
Aan de oostzijde van de Meerdijk liggen drie groepsschuilplaatsen, type P
en twee kazematten. Van het loopgraafstelsel van het groepsnest is niets
meer waarneembaar.
Hoogte
Op de hoogtelijnenkaart tekent het grondwerk van de batterijen zich
duidelijk af in de omgeving. Ook de ligging van de gedekte schuilplaatsen
is zichtbaar.
Eigendom en gebruik
Het terrein is in eigendom bij Waterschap Rivierenland. Op dit moment
wordt de batterij niet gebruikt. Enkel een vleermuis bewoont de gedekte
schuilplaats (noord) in de winterperiode. De groepsschuilplaatsen en
kazematten aan de oostzijde van de dijk liggen op particulier 5 terrein.
0 10 20 30
Meters
1:200
Gedekte schuilplaats
De bouwkundige staat van de gedekte schuilplaats op de noordelijke
batterij is redelijk. De schuilplaats op de zuidelijke batterij is in zeer
slechte staat. Er zijn geen luiken en deuren meer aanwezig en het beton is
sterk aantast door vernielingen. De groepsschuilplaatsen zijn, op een
paar kleine beschadigingen na, in prima staat. De kazematten verkeren in
slechte staat; de koepels zijn in de oorlog verwijderd, het beton is ernstig
beschadigd. De kazematten zitten vol met grond en er groeit beplanting
in.
hoogtelijnen huidige situatie batterij Meerdijk Zuid (Kerkweg)
Beplanting
Op de beide batterijen staan bomen, vooral paardekastanjes. De bomen
zijn alle op leeftijd en deels hebben ze (grote) stormschade. De aan de
oostzijde van de dijk gelegen schuilplaatsen en kazematten zijn deels
overgroeid met bomen en struiken.
0 5 10 20 30
Meters
1:200
hoogtelijnen huidige situatie batterij Meerdijk Noord
Confrontatie heden-verleden
Van de noordelijke batterij is geen historische kaart beschikbaar. In het
terrein en op de hoogtekaart is echter nog wel heel duidelijk de
‘klassieke’ grondvorm van een batterij zichtbaar.
De terreinvorm van de zuidelijke batterij vertoont de nodige afwijkingen
t.o.v. het oorspronkelijk plan. De feitelijke situatie is compacter dan de
plantekening. De hoofdvormen zijn wel herkenbaar. Het grondwerk is nu
duidelijk minder verfijnd door slijtage.
Diefdijklinie | 67

68 | Diefdijklinie
Meerdijk Noord

Diefdijklinie | 69
gedekte schuilplaats batterij Meerdijk Zuid (Kerkweg) gedekte schuilplaats batterij Meerdijk Zuid (boven) en overwoekerde groepsschuilplaats van het oorspronkelijk groepsnest ten oosten van de Meerdijk

70 | Diefdijklinie
W 1899
5
4
6
+1.20
7
handhaven twee kastanjes
nog te onderzoeken
+3.0
2
+6.8
5.50
5.50
+5.0 +5.0
3
+1.0
+5.0
+3.0
+6.8
+6.8
+2.2
1
+3.0
+1.2
+3.6
+3.9
9
12
10
handhaven, herstellen en openzetten orgineel hekwerk
1. herstel aardwerk batterij Meerdijk Noord
2. plaatsen betonobject kanonopstelplaats
3. aanplant Diefdijklinieboom
4. behoud bomen
5. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielpalen met draadraster)
6. plaatsen taludtrap (Handboek Meubilair NHW)
+3.0
11
6
7
+6.8
8
trap in verlengde schuilplaatsdeur
4
W 1899
handhaven twee kastanjes
nog te onderzoeken
7. plaatsen picknickset (Handboek Meubilair NHW)
8. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielen met kruisdraden, tevens fietsenrek)
9. aanleg verkeersplateau gebakken klinkers en Waterliniedrempels
10. aanleg grondwerk groepsnest met loopgraaf
11. consolidatie/restauratie gedekte schuilplaats
12. ruigte rondom loopgraaf
grens aanbrengen kleipakket dijkverbetering

Toekomst
De beide batterijen langs de Meerdijk worden gereconstrueerd en
publiek toegankelijk gemaakt als recreatieve rustplek. Dit betekent voor
de zuidelijke batterij dat het emplacement voor fietsers en wandelaars
toegankelijk wordt gemaakt. De noordelijke batterij krijgt een meer
intensieve recreatieve functie, door het toegankelijk maken van de
gedekte schuilplaats, in combinatie met de beleving van het opnieuw aan
te leggen groepsnest en de openstelling van de groepsschuilplaats en de
kazemat aan de overzijde van de dijk.
Er wordt, buiten de scope van dit project, gestreefd naar het ontsluiten
van deze locaties met een educatieve route, bijvoorbeeld vanuit het Fort
bij Asperen. Tevens wordt tussen de beide batterijen een wandelpad
aangelegd, in het kader van het project Lingekwartier. Dit wandelpad
wordt onderlangs de Meerdijk aangelegd, los van de druk bereden
rijbaan op de dijk.
Batterijen
Grondwerk: emplacement, traversen en inrit
Het nog aanwezige grondwerk van de batterij Meerdijk Noord wordt
opnieuw in profiel gebracht. Dit afgesleten grondwerk is nog redelijk
zichtbaar maar door de consolidatiewerkzaamheden voor de gedekte
schuilplaats en het verwijderen van de bomen omwille van de veiligheid
zal het grondwerk verder beschadigd worden. De strakke profilering
gebeurt op basis van de actuele hoogten; er is immers geen historische
plankaart aanwezig.
Er is een duidelijk verschil tussen de actuele situatie van het grondwerk
van Meerdijk Zuid en de historische plankaart. Ook hier is het grondwerk
nog redelijk zichtbaar, maar zal het verder beschadigd worden door de
noodzakelijke verwijdering van de bomen en de consolidatie van de
schuilplaats. Het huidig grondwerk vormt de basis voor de reconstructie
van het grondwerk; wanneer de historische plankaart als basis wordt
genomen zou de gehele batterij verbouwd moeten worden. De
herstelwerkzaamheden bieden wel mogelijkheden om het huidig profiel
aan te scherpen en uit te breiden met een aantal historisch relevante
onderdelen, zoals de borstwering tegen de kruin van de dijk.
De beide grondwerken worden geheel (met uitzondering van de
borstweringen) bekleed met gras. Het gras op de inritten wordt
gedeeltelijk verstevigd voor de toegankelijkheid voor beheermateriaal.
dijkversterkingsmaatregel
+1.20
principeprofiel
+2.20
+3.60
1:1
+3.90
1:1
2:3
4:1 4:1
2:3
0.80
principe profielen batterij Meerdijk Noord
Diefdijklinie | 71
schaal 1:100
principe opbouw groepsnest Meerdijk met groepsschuilplaats en kazemat

+1.4
72 | Diefdijklinie
+1.3
+1.3
+1.8
+1.8
+3
+4
A B
schaal 1:100
Linie hekwerk boom
trap
Linie hekwerk
weg + verkeersplateau
+4,75
+4.75
+5,25
+5.25
C D
schaal 1:100
Linie hekwerk
boom
borstwering
weg + verkeersplateau
inrit
E F
schaal 1:100
Linie hekwerk
boom
kanonopstelplaats borstwering
weg + verkeersplateau
inrit
+7
ca. +7
ca. +7
ca. +7
+5,4
+4.4
+3
+2.2
+2.2
+2.4
referentie dijkprofiel Meerdijk
= huidig dijkprofiel Meerdijk 20 meter ten noorden van doorsnede AB van batterij Meerdijk Zuid
referentie dijkprofiel Meerdijk
= huidig dijkprofiel Meerdijk 20 meter ten noorden van doorsnede AB van batterij Meerdijk Zuid
referentie dijkprofiel Meerdijk
= huidig dijkprofiel Meerdijk 20 meter ten noorden van doorsnede AB van batterij Meerdijk Zuid
10
5
3
+1.80
+3,80
W 1899
+3.00
+3.00
1
6
+4.00
1,50
1:7
1:2
+4.75
+7.00
1:2
5
4
6
5,5
+5.25
1:2
ca. 2:3
4:5
+4.75
1:2
+5.25
1:2
1:2
1:2
2
11
4:5
4:5
1:2
1:2
8,20
1:2
8
+7.00
+7.00
6,80
7
+7.00
9
W 1899
1. herstel aardwerk batterij Meerdijk Zuid
2. plaatsen betonobject kanonopstelplaats
3. aanplant Diefdijkliniebomen
4. consolidatie gedekte schuilplaats (2011/2012)
5. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielpalen met draadraster)
6. plaatsen taludtrap (Handboek Meubilair NHW)
7. plaatsen picknickset (Handboek Meubilair NHW)
8. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielen met kruisdraden, tevens fietsenrek)
9. aanleg verkeersplateau gebakken klinkers en Waterliniedrempels
10. terugzetten bosrand t.b.v. groei bomen batterij
11. aanleg borstwering

Borstwering
Op batterij Meerdijk wordt conform het historisch plan de historische
borstwering hersteld. Deze maakt onderdeel uit van de historische
opbouw, maar er wordt een eigentijdse en meer abstracte materialisatie
gekozen door het gebruik van zwart metalen planken. Dit vanwege de
gewenste duurzaamheid en de wens tot aanleg van onderhoudsarme
objecten. Het zwart metaal komt voort uit de gekozen materialisatie voor
het Liniemeubilair; een stoer, sober materiaal in kleur en uitstraling
passend bij het sobere, utilitaire karakter van de Linie. Door de abstractie
van de wand komt de architectonische kwaliteit van de stelling goed tot
uiting. Het zwart metaal wordt een belangrijk basismateriaal voor de
eigentijdse toevoegingen aan de Linie. Het zal langs de Diefdijklinie,
naast het Liniemeubilair, ook worden toegepast bij het dichtzetten van
schuilplaatsen.
Op de batterij Meerdijk Noord worden geen borstweringen geplaatst. De
huidige situatie biedt hiervoor geen aanleiding en historische informatie
is niet aanwezig.
Kanonopstelplaatsen
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst. Dit is een ‘te letterlijke
reconstructie’. Op de middelste en noordelijke batterij wordt er een
eigentijdse verwijzing gemaakt door op de historische locaties van de
kanonnen recreatiebanken te plaatsen in de vorm van eenvoudige,
robuuste betonblokken waarin ook informatie verwerkt zal worden.
Diefdijklinieboom
Op de beide batterijen worden nieuwe bomen aangeplant, achter op de
emplacementen. Dit is een eigentijdse toevoeging, op historische
inspiratie, die bij alle batterijen plaats zal vinden. Hierdoor worden de
batterijen éénduidig gemarkeerd in het landschap, wordt de asymmetrie
van het Waterlinieprofiel benadrukt en een meer intieme ruimte op de
batterij gemaakt voor de bezoekers (zie 7.3).
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
De nog aanwezige limietpalen blijven gehandhaafd en worden rechtop
gezet. Er worden geen nieuwe limietpalen geplaatst, mochten deze
ontbreken.
Het terrein wordt begrensd door een nieuw hekwerk met een poort,
conform het Handboek Meubilair NHW. Zo wordt duidelijk onderscheid
gemaakt tussen het publiek toegankelijk deel en het achterliggende
natuurgebied in de uiterwaard van de Linge.
Gedekte schuilplaatsen
Op de gedekte schuilplaats op batterij Meerdijk Noord worden consolidatiewerkzaamheden
uitgevoerd (2011-2012) en het interieur wordt deels in
oorspronkelijke staat gebracht voor educatieve doelen. Onder
begeleiding kan de schuilplaats bezocht worden.
De schuilplaats op de zuidelijke batterij is in slechte staat. De
noodzakelijke bouwkundige consolidatiewerkzaamheden worden
uitgevoerd, maar de verdwenen luiken en deuren worden niet
teruggebracht. Het object behoud zijn ruïne-achtig uiterlijk en vormt
daarmee een contrast met de open te stellen schuilplaats op de
noordelijke batterij. Om vandalisme te voorkomen wordt de zuidelijke
schuilplaats afgedicht. Dit gebeurt op eigentijdse wijze door de plaatsing
van zwart stalen objecten in de openingen; een duidelijk contrast met het
historisch betonwerk, maar wel passend binnen de sfeer van de Linie en
de andere eigentijdse toevoegingen.
Weginrichting
De batterijen worden gecombineerd met de aanleg van een
verkeersplateau in het wegdek, binnen de contouren van de
oorspronkelijke militaire landsgrens. Door deze verkeersremmer wordt
het veiliger ter plekke van de recreatief te gebruiken batterij. Tevens
wordt de weggebruiker op deze wijze geattendeerd op de aanwezigheid
van een bijzondere locatie.
Het verkeersplateau wordt aan weerszijden begrensd door twee robuuste
betonnen drempels, met de insciptie van het bouwjaar. Het wegdek
tussen de drempels wordt gemaakt van gebakken klinkers. Hierdoor
ontstaat een verbijzondering van het wegdek, gerelateerd aan de
batterijen.
Groepsnest
Aan de oostzijde van de Meerdijk wordt, als enige locatie langs de
Diefdijklinie, een groepsnest aangelegd bij de zuidelijke kazemat en
groepsschuilplaats. Zo wordt de betekenis van de betonwerken
inzichtelijk en beleefbaar gemaakt voor een breed publiek.
De inrichting vindt plaats op basis van historische luchtfoto’s van
1939/40. Van deze locatie is op de luchtfoto nog geen aangelegd
groepsnest zichtbaar, enkel de voorbereidende werkzaamheden. Op het
naastgelegen terrein ligt al wel een loopgraaf. Van de bouw van het
groepsnest is een foto beschikbaar.
Op basis van deze informatie is, samen met historisch expert judgement,
een groepsnest ‘nagebouwd’ ten behoeve van educatie en beleving.
Er is gekozen voor deze locatie vanwege de ligging in het recreatief
netwerk van Lingekwartier.
Grondwerk en dijkverbetering
Rondom de betonwerken wordt een grondpakket opgebracht, bovenop
het kleipakket dat het waterschap in de ondergrond aanbrengt voor de
dijkverbetering.
Bovenop het grondpakket worden de borst- en rugweringen aangelegd,
op basis van historische maatvoeringen en de karakteristieke
zigzagpatronen. Zoals ook bij de batterijen worden er geen tijdelijke
houten materialen voor de keerwanden gebruikt, maar worden zwart
metalen planken ingezet om duurzame wanden te maken met
historische verhoudingen. Zo ontstaat samenhang met de overige
Waterlinie-ingrepen.
Groepsschuilplaatsen en kazematten
Aan de groepsschuilplaatsen worden (in 2011-2012) beperkte consolidatie
werkzaamheden uitgevoerd. Ze worden met een zwart stalen deur
dichtgezet. Deze deuren gaan binnen de betonnen opening vallen, zodat
het huidige effect van de ingang als ‘open ruimte in het beton’ intact
blijft. De meest noordelijke schuilplaats wordt gecamoufleerd met grond,
als onderdeel van het groepsnest. Deze schuilplaats wordt, onder
begeleiding, publiek toegankelijk. Hier worden de orginele deuren in
geplaatst en het streven is dan ook hier het interieur te herstellen en de
oorspronkelijk bedoelde periscoop aan te brengen.
Het beton van de zuidelijke kazemat wordt waar nodig hersteld en het
werk wordt opnieuw geopend, zodat het betreden kan worden.
De noordelijke kazemat blijft als ruïne gehandhaafd, overwoekerd met
beplanting. Dit levert binnen dit ensemble een contrast op tussen heden
en verleden.
Routes en terreinafbakening
Met een taludtrap (Handboek Meubilair NHW) wordt het groepsnest
verbonden met de batterij aan de overzijde van de dijk. Het terrein van
het groepsnest wordt omkaderd door een strook met ruig grasland, om
uitloop van het publiek te voorkomen.
Diefdijklinie | 73

74 | Diefdijklinie

7.7 Batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
Batterij Nieuwe Zuiderlingedijk ligt direct ten zuidwesten van Asperen,
ter hoogte van dijkpaal D47-48.
Verleden
Deze aarden batterij, ook wel ‘emplacement voor tusschenbatterij no. 6
achter den Nieuwen zuider-Lingedijk’ genoemd, werd aangelegd in 1848.
De batterij grendelde het Linge-acces af. In 1903 werd het aardwerk
voorzien van een bomvrije betonnen schuilplaats. De aanwezigheid van
de vele verdedigingswerken bij Asperen onderstreept het belang van de
Linge als aanvoerroute van Waalwater via het inundatiekanaal bij Tiel.
Plan van het emplacement 1901
Op de bouwtekening van 1901 zijn een plattegrond en doorsnede van het
emplacement op schaal 1:200 en een situatietekening op 1:2500
getekend.
Karakteristiek is de schuine ligging van het banket op de dijk, gericht op
de Linge. Het banket heeft een hoogte van +5,30 meter. Op het banket
liggen de aardwerken van de traversen met een hoogte van +7. Dat is een
beperkt hogere ligging dan de kruin van de dijk, welke op +6,70 ligt. De
kaart geeft een exacte weergave het matenplan, met hoogtecijfers,
afstanden en hellingshoeken van taluds. Het terrein is ontsloten via een
hellingbaan aan de westzijde. De militaire landsgrond is afgebakend met
negen limietpalen.
Plan van het gedekt onderkomen 1902
Op de bouwtekening van 1902 is de latere toevoeging van de gedekte
schuilplaats ingetekend in een plattegrond op schaal 1:200. Tevens zijn
van de schuilplaats een plattegrond, doorsnede en standgezicht op
schaal 1:50 toegevoegd.
De plattegrond laat de locatie van de schuilplaats tegen de kruin van de
dijk, op het westelijk deel van de batterij zien. Het gedekt onderkomen
bestaat uit een schuilplaats voor manschappen en een
verbruiksmagazijn. In beide ruimten zijn de bergplanken ingetekend.
De voorzijde is voorzien van twee stalen deuren en ramen met stalen
luiken. Tegenover de schuilplaats is een gronddepot zichtbaar.
Diefdijklinie | 7
plattegrond gedekte schuilplaats historische kaart batterij Nieuwe Zuiderlingedijk

76 | Diefdijklinie

Heden
De batterij Nieuwe Zuiderlingedijk is als met (ruig) gras bedekt
grondwerk in het landschap zichtbaar. De batterij ligt open, onbeplant
tegen het dijktalud aan, omgrensd door een smalle strook natuurgebied
met opgaande beplanting. Op de achtergrond is de kern Asperen
zichtbaar.
De batterij bestaat uit een banket met grondwallen en een gedekte
schuilplaats. Het terrein is omgrensd door een hekwerk. Aan de westzijde
resteren twee betonnen palen van een voormalige poort. Enkele
limietpalen zijn nog verdekt aanwezig tussen het gras.
Hoogte
Op de hoogtelijnen kaart tekent het grondwerk van de batterij zich
duidelijk af in de omgeving. Ook de ligging van de schuilplaats is
zichtbaar.
Eigendom en gebruik
Het terrein is in eigendom bij het Waterschap Rivierenland en raakt aan
het grondgebied van Staatsbosbeheer. Op dit moment wordt de batterij
gebruikt door een particulier met hobbypaarden.
huidige hoogtelijnen van batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
Gedekte schuilplaats
De gedekte schuilplaats heeft beschadigingen aan het beton, de deuren
en de luiken.
Confrontatie heden-verleden
De hoofdvormen van het grondwerk van de batterij komen overeen met
de historische kaarten, evenals de ligging van de gedekte schuilplaats.
Wanneer het historisch matenplan op de actuele hoogtekaart
geprojecteerd wordt zijn er grote overeenkomsten en één opvallende
uitzondering. In het terrein liggen vier traversen terwijl op alle historische
kaarten slechts drie traversen ingetekend staan. De oorzaak van deze
afwijking is tot op heden niet verklaard. Het is opvallend dat de ruimten
tussen de twee meest westelijke grondwallen overeenkomen met de
historische kaarten en passen bij de maatvoering van een
kanonopstelplaats. De meest oostelijke ruimte is te klein om een kanon
te plaatsen. Hierdoor valt het te betwijfelen dat de meest oostelijk
gelegen grondwal oorspronkelijk is.
Diefdijklinie | 77
huidig aanzicht van batterij Nieuwe Zuiderlingedijk

78 | Diefdijklinie
9
+3,85
3,5
8
5
4:5
4
1
W 1 9 0 1
3
7
1:1
+5,30
6
7
+/- 1:2
+5.30
1:1
1
5,50
8
2
+7
1:1
6
8.70
7.10
1.10
4:5
18.90
+6.95 +6.70
grens van den militairen landsgrond
2
6
1
3
4:5
+5.30
2
W 1 9 0 1
5
+3,90
4
+6,70
1. herstel aardwerk batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
2. plaatsen betonobject kanonopstelplaats
3. aanplant Diefdijkliniebomen
4. consolidatie gedekte schuilplaats (2011/2012)
5. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielpalen met draadraster)
6. plaatsen taludtrap (Handboek Meubilair NHW)
7. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielen met kruisdraden, tevens fietsenrek)
8. aanleg verkeersplateau gebakken klinkers en Waterliniedrempels

Toekomst
De batterij langs de Nieuwe Zuiderlingedijk wordt met behulp van het
historisch matenplan opnieuw onder profiel gebracht.
De batterij wordt toegankelijk gemaakt voor fietsers en wandelaars door
aanleg van een aantal voorzieningen.
Grondwerk: emplacement, traversen en inrit
De oorspronkelijk strakke profilering van het emplacement en de
traversen wordt hersteld. Het nieuwe profiel komt grotendeels overeen
met het bestaande profiel, maar dan met de oorspronkelijke strakke
+0.60
+5.30
contouren. Enkel de oostelijke punt wordt gewijzigd; hier is waarschijnlijk
nooit een traverse bedoeld, terwijl er in de actuele situatie wel een
grondwal ligt. Waarschijnlijk is deze wal later als een soort van
gronddepot aangelegd, want de tussenruimte die in de huidige situatie
resteert is niet geschikt voor plaatsing van een kanon.
De historische hoogten worden gehanteerd; de huidige dijkhoogte komt
overeen met de historische dijkhoogte waardoor de verhoudingen intact
blijven.
Het grondwerk wordt geheel bekleed met gras. Het gras op de inritten
wordt verstevigd voor de toegankelijkheid voor beheermateriaal.
Kanonopstelplaatsen
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst. Dit is een ‘te letterlijke’
reconstructie. Op batterij wordt er een eigentijdse verwijzing gemaakt
door op de historische locaties van de kanonnen recreatiebanken te
plaatsen in de vorm van eenvoudige, robuuste betonblokken, met daarin
verwerkt informatie over de batterij en omgeving.
Gedekte schuilplaats
De gedekte schuilplaats wordt met een aantal beperkte maatregelen
geconsolideerd, de luiken en deuren worden hersteld en opnieuw
geschilderd. De karakteristieke verweerde sfeer blijft intact.
De schuilplaats wordt afgesloten voor publiek. Hij wordt geschikt
gemaakt als vleermuisverblijf.
+6.95
+6.70
+ 3.90
Diefdijklinieboom
Achter op het emplacement wordt een rij Diefdijkliniebomen geplant. Dit
is een eigentijdse toevoeging (op historische inspiratie) die bij alle
batterijen plaats zal vinden. Hierdoor worden de batterijen éénduidig
gemarkeerd in het landschap, wordt de asymmetrie van het
Waterlinieprofiel benadrukt en een meer intieme ruimte op de batterij
gemaakt voor de bezoekers (zie 7.3).
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
De nog aanwezige limietpalen blijven gehandhaafd en worden rechtop
gezet. Er worden geen nieuwe limietpalen geplaatst, mochten deze
ontbreken.
Het terrein wordt begrensd door een nieuw hekwerk met een poort,
conform het Handboek Liniemeubilair. Zo wordt duidelijk onderscheid
gemaakt tussen het publieke deel en het achterliggende natuurgebied.
Weginrichting
De batterij wordt gecombineerd met de aanleg van een verkeersplateau
in het wegdek, binnen de contouren van de oorspronkelijke militaire
landsgrens. Door deze verkeersremmer wordt het veiliger ter plekke van
de recreatief te gebruiken batterij. Tevens wordt de weggebruiker op
deze wijze geattendeerd op de aanwezigheid van een bijzondere locatie.
Het verkeersplateau wordt aan weerszijden begrensd door twee robuuste
betonnen drempels, met de insciptie ‘....’. Het wegdek tussen de
drempels wordt gemaakt van gebakken klinkers. Hierdoor ontstaat een
verbijzondering van het wegdek, gerelateerd aan de batterijen.
+ 6.80
principeprofiel batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
huidig dijkprofiel / profiel vrije ruimte
op basis van flymap
Diefdijklinie | 79

80 | Diefdijklinie
Kerkweg
5
3
2
6
1
4
7
Nieuwe Zuiderlingedijk
1. aanleg loopgraafbanket type 1916
2. aanleg rugweer
3. aanplant Diefdijkliniebomen
4. consolidatie gedekte schuilplaats (2011/2012)
5. plaatsen picknickset (Handboek Meubilair NHW)
6. plaatsen fietsenrek (Handboek Meubilair NHW)
7. handhaven huidige dijkafrit

7.8 Loopgraaf Nieuwe Zuiderlingedijk
Langs de Meerdijk wordt een groepsnest aangelegd, ter verbeelding van
een infanteriestelling uit de periode van de Tweede Wereldoorlog. Langs
de Nieuwe Zuiderlingedijk wordt een loopgraaf gemaakt om de
verdedigingstechniek van de Eerste Wereldoorlog inzichtelijk te maken,
nabij de schuilplaats uit 1916. Er is geen historisch beeld- of
kaartmateriaal van deze locatie beschikbaar. De loopgraaf wordt
gebouwd op basis van referentiefoto’s en expert judgement.
Type 1916
Kenmerkend voor de loopgraven uit de mobilisatieperiode van de Eerste
Wereldoorlog is de ligging achter de hoofdverdedigingslijn. De loopgraaf
ligt trapsgewijs tegen de kruin van de dijk; de dijk is de vuurlinie. De
loopgraaf is een mooie aanvulling op de nog aanwezige betonnen
schuilplaats uit deze periode.
Getrapt profiel
De aanleg van de loopgraaf bestaat uit het maken van een grondpakket
vanaf de gedekte weg (tussenbanket dijk) tot aan de kruin van de dijk. Dit
grondpakket wordt voorzien van een getrapt profiel. Vanaf dit banket
kon de soldaat gedekt schieten over de kruin van de dijk. De overige
treden (zwart metalen keerwanden en treden van grauwacke) zijn nodig
om het hoogteverschil met de gedekte weg te overbruggen. Het banket
wordt onderverdeeld door een aantal traversen van gestapelde
graszoden. Aan de achterzijde wordt een ‘rugweer’ geplaatst; een
grondwal met gestapelde zoden aan de binnenzijde.
Schuilplaats
Er zijn geen consolidatiewerkzaamheden nodig voor het behoud van de
gedekte schuilplaats. Om vandalisme te voorkomen wordt de
schuilplaats afgesloten met zwart stalen platen, onopvallend geplaatst
binnen de openingen om het huidige ruimtelijk effect te behouden. Deze
bouwkundige ingreep vindt in 2011-2012 plaats en valt daarmee buiten
de scope van het uitvoeringsproject Diefdijklinie.
Recreatieplek
De loopgraaf is een landschappelijk aantrekkelijke locatie, met een
ensemble van schuilplaats 1916, loopgraaf 1916 en een groepsschuilplaats
1939/1940. Er worden twee tafels met banken en bovenaan de dijk een
fietsenrek (Handboek Meubilair NHW) aan toegevoegd. Het huidige
bankje en fietsenrek wordt verwijderd. Tevens wordt er een aantal
Diefdijkliniebomen geplaatst. Zo neemt de initimiteit van de ruimte toe
en wordt op subtiele wijze deze geschutsplek gemarkeerd.
2:3
1,5
+4,0 NAP
4:1
0,5
4:1
0,5
+6,6 NAP
principe profiel loopgraaf met getrapt profiel aan de dijkzijde en een rugweer zuidkant
te verwijderen recreatiemeubilair (boven) en overzicht loopgraaflocatie (beneden)
1,3
0,3
Diefdijklinie | 81
gedekte schuilplaats

82 | Diefdijklinie

7.9 Batterij aan de Broekse Sluis
De batterij aan de Broekse Sluis ligt aan de Zuiderlingedijk, bij dijkpaal
D66 direct ten oosten van het gemaal Broekse Sluis.
Verleden
De batterij aan de Broekse Sluis, ook wel het ‘emplacement voor
tusschenbatterij no. 9 achter den Zuider-Lingedijk’ genoemd, werd in
1901 aangelegd en diende ter verdediging van de Broekse Sluis.
Plan van het emplacement 1901
Op de bouwtekening van 1901 zijn twee situaties ingetekend met
plattegronden en bijbehorende doorsnedes op schaal 1:200 en een
situatietekening op schaal 1:2500.
Eén tekening geeft het plan van het zanddepot weer, de andere tekening
laat het plan van het emplacement in oorlogstijd zien.
Het banket ligt parallel aan de Zuiderlingedijk en heeft een hoogte van
+5,45. De traversen hebben een hoogte van +7, gelijk aan de hoogte van
de kruin van de dijk. De steile hellingen op de plattegrond en de
doorsnedes laten zien dat op delen van de traversen blinderingen
(keerwanden) zijn toegepast. In de traversen zijn munitienissen
ingetekend, evenals in het westelijke grondlichaam. De kaart geeft een
exacte weergave het matenplan, met hoogtecijfers afstanden en
hellingshoeken van taluds. Het terrein is ontsloten via een hellingbaan
aan de westzijde. De ‘militairen landsgrond’ is afgebakend met zes
limietpalen. De doorsnede laat het oorspronkelijk hekwerk zien dat
rondom het terrein bedoeld was.
Gedekt onderkomen
In een latere fase is er een gedekte schuilplaats ontworpen; deze is nog
aanwezig op de batterij ter plekke van het westelijk grondlichaam waar
de munitienis is ingetekend. Er is geen bouwtekening van deze
schuilplaats beschikbaar. Op basis van de gelijkenis met de gedekte
schuilplaatsen op de batterijen Nieuwe Zuiderlingedijk en Meerdijk lijkt
het waarschijnlijk dat deze schuilplaats in de periode 1903-1906 is
gebouwd.
Groepsschuilplaats 1939/1940
Onder de dreiging van het begin van de Tweede Wereldoorlog is
onderaan de batterij een groepsschuilplaats, type P gebouwd.
Diefdijklinie | 83

84 | Diefdijklinie

Heden
De batterij aan de Zuiderlingedijk, nabij de Broekse Sluis, is een goed
bewaard geheim. Verstopt onder de boomkruinen ligt het emplacement
van de batterij met in de westhoek de inrit en daarnaast de gedekte
schuilplaats. Bij de schuilplaats staan diverse bomen en op het
emplacement staan twee rijen kastanjes, direct langs de dijkweg en
achter op de rand van het emplacement. Er zijn geen traversen aanwezig
op de batterij. Onderaan de batterij ligt een groepsschuilplaats van het
type P. Op het emplacement, aan de oostzijde, staat een
transformatorhuisje van Eneco.
Op de terreingrens staat een vervallen hekwerk, met versleten
betonpalen. Op de grenslijn zijn nog limietpalen aanwezig.
Hoogte
Op de hoogtelijnen kaart tekent het grondwerk van de batterij zich
duidelijk af in de omgeving. Ook de ligging van de schuilplaats is
zichtbaar.
Eigendom en gebruik
Het terrein is in eigendom bij Staatsbosbeheer en in eigendom en gebruik
bij Eneco.
huidige hoogtelijnen batterij Broekse Sluis
Gedekte schuilplaats
De gedekte schuilplaats heeft beschadigingen aan het beton en aan de
luiken en deuren.
Beplanting
Op de batterij staat een dubbele rij paardekastanjes. Een deel van de
bomen heeft stormschade. Daarnaast staat er beplanting rondom de
gedekte schuilplaats. Deze heeft een functie voor de aanwezige
vleermuizen.
Confrontatie heden-verleden
De hoofdvormen van het grondwerk van de batterij komen overeen met
de historische kaart van het emplacement in vredestijd. Grote afwijking
in het geheel is het later toegevoegde transformatorgebouw van Eneco.
Diefdijklinie | 8
uitval van kastanjes (boven) en het Lingelandschap achter de batterij (beneden)

86 | Diefdijklinie
aanberming dijkverbetering
6
W 1 9 0 1
1
6
5 2
7
nr. 45
+4.00
4
+7.00
5
+5.45
1. herstel aardwerk batterijBroekse Sluis
8
3
1
+1.00
10
2
1:1
A B
+5.45
5,5
grens van den militairen landsgrond
2. plaatsen betonobject kanonopstelplaats
3. aanplant Diefdijkliniebomen
4. consolidatie gedekte schuilplaats (2011/2012)
5. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielpalen met draadraster)
6. behoud bomen nabij schuilplaats (opkronen bij entree)
7. plaatsen Liniehekwerk (Handboek Meubilair NHW)
(W-profielen met kruisdraden, tevens fietsenrek)
8. aanleg verkeersplateau gebakken klinkers en Waterliniedrempels
9. aanleg borstweringen met zwart metaal
10. terugzetten bosrand t.b.v. groei bomen batterij
2
1:1
+7.00
+5.45
5,5
aanberming dijkverbetering
9
2
1:1
6
+5.45
5,5
W 1 9 0 1
1
nr. 45
2
+4.00
4:5
+7.00
2
5
W 1 9 0 1
DP. D66
+5.45
4
+1.00
2
3
1:1
A B
+5.45
5,5
grens van den militairen landsgrond
2
1:1
+7.00
aanberming dijkverbetering
+7.00
nr. 39
Eneco
2
+6.00
2
4:5
2
W 1 9 0 1
DP. D66
4
3
aanberming dijkverbetering
+7.00
nr. 39
nr. 37
nr. 37
variant met behoud van het transformatorgebouw

Toekomst
De batterij langs de Zuiderlingedijk, nabij de Broekse Sluis, wordt met
behulp van het historisch matenplan opnieuw onder profiel gebracht.
Hierbij wordt het plan voor het emplacement in oorlogstijd gebruikt,
omdat dit de architectuur van de Linie beter laat spreken dan het plan
voor de vredestijdsituatie, wat enkel bestaat uit een banket. Juist het
grondwerk van de traversen laat het militair karakter herleven. De
batterij wordt toegankelijk gemaakt voor fietsers en wandelaars, door
aanleg van een aantal voorzieningen.
Grondwerk: emplacement, traversen en inrit
De oorspronkelijk strakke profilering van het emplacement en de
traversen wordt hersteld. De grenzen van het basement blijven intact, de
‘vloer’ wordt rechtgetrokken op oorspronkelijke hoogte en daarop
worden de traversen hersteld, met behulp van het historisch matenplan.
Het grondwerk wordt bekleed met gras, de borstweringen worden
opgebouwd uit zwart metalen platen.
+1.00
schaal 1:100
A B
+5.45
+7.00
principe profiel batterij Broekse Sluis
indicatief dijkprofiel
op basis van DP. D66
Op het terrein is later een transformatorgebouw van de Eneco
toegevoegd. Dit gebouw staat deels op de locatie van de voormalige
traversen en staat dus een volledig herstel in de weg. Het heeft de
voorkeur het gebouw te verwijderen, maar dit is afhankelijk van nog
lopende gesprekken met de eigenaar. Indien het gebouw blijft staan, dan
wordt van deze laatste traverse enkel een aanzet gemaakt. Ten oosten
van het gebouw wordt een inrit voor werkzaamheden gerealiseerd.
Bij batterij Broekse Sluis is de variant met behoud van het transformatorgebouw
vertrekpunt voor de technische uitwerking. Mocht in de komende periode
overeenstemming worden bereikt over verwijdering van het gebouw, dan wordt de
optimale inrichtingsvariant richtinggevend.
Kanonopstelplaatsen
Er worden geen kanonnen teruggeplaatst. Dit is een ‘te letterlijke
reconstructie’. Op batterij wordt er een eigentijdse verwijzing gemaakt
door op de historische locaties van de kanonnen recreatiebanken te
plaatsen in de vorm van eenvoudige, robuuste betonblokken, met daarin
verwerkt informatie over de locatie.
Gedekte schuilplaats
De gedekte schuilplaats wordt in 2011-2012 met een aantal beperkte
maatregelen geconsolideerd, de luiken en deuren worden hersteld en
opnieuw geschilderd. De karakteristieke verweerde sfeer blijft intact.
De schuilplaats wordt afgesloten voor publiek. Hij wordt geschikt
gemaakt als vleermuisverblijf. De beplanting bij de voorzijde van de
schuilplaats blijft gehandhaafd voor de vleermuizen.
Aan de groepsschuilplaats uit 1939/1940 worden geen maatregelen
genomen. Deze ligt op deels particulier terrein.
Diefdijklinieboom
De dubbele rij kastanjes op het emplacement wordt verwijderd, vanwege
de geringe resterende levensduur en de verkeersveiligheid. Achter op het
emplacement wordt een rij Diefdijkliniebomen geplant; op afstand van
de weg en buiten het profiel van vrije ruimte van de dijk. Hierdoor
worden de batterijen éénduidig gemarkeerd in het landschap, wordt de
asymmetrie van het Waterlinieprofiel benadrukt en een meer intieme
ruimte op de batterij gemaakt voor de bezoekers. (zie 7.3)
Militaire landsgrens, limietpalen en afrastering
De nog aanwezige limietpalen blijven gehandhaafd en worden rechtop
gezet. Er worden geen nieuwe limietpalen geplaatst, mochten deze
ontbreken.
Het terrein wordt begrensd door een nieuw hekwerk, conform het
Handboek Meubilair NHW. Zo wordt duidelijk onderscheid gemaakt
tussen het publieke deel en het achterliggende natuurgebied.
Weginrichting
De batterij wordt gecombineerd met de aanleg van een verkeersplateau
in het wegdek, binnen de contouren van de oorspronkelijke militaire
landsgrens. Door deze verkeersremmer wordt het veiliger ter plekke van
de recreatief te gebruiken batterij. Tevens wordt de weggebruiker op
deze wijze geattendeerd op de aanwezigheid van een bijzondere locatie.
Het verkeersplateau wordt aan weerszijden begrensd door twee robuuste
betonnen drempels, met de inscriptie ‘1901’. Het wegdek tussen de
drempels wordt gemaakt van gebakken klinkers. Hierdoor ontstaat een
verbijzondering van het wegdek, gerelateerd aan de batterijen.
Voorziening toegankelijkheid achterliggende percelen
Op dit moment is er geen goede toegang vanaf de dijk naar de
achterliggende percelen. Om de ontsluiting te verbeteren wordt een
betonnen dijktrap (zoals bij project Molenkade) ten westen van de
batterij aangelegd.
Diefdijklinie | 87

88 | Diefdijklinie
7.10 Schuilplaatsen en kazematten
Een aantal van de gedekte schuilplaatsen, groepsschuilplaatsen en
kazematten langs de Diefdijklinie wordt in 2011/2012 geconsolideerd.
Er is een consolidatieplan gemaakt (Bunker Q) dat is gebaseerd op de
volgende hoofdlijnen:
Gedekte schuilplaatsen
Waar nodig voor het behoud van het gebouw worden beschadigingen
aan het beton gerepareerd met betonreparatiemortel. De grond op
lekkende daken wordt afgegraven, er wordt dakbedekking aangebracht
(Kimmenade Novacell) en de gronddekking wordt teruggebracht.
De nog aanwezige deuren en luiken worden roestvrij gemaakt,
gerepareerd en geschilderd.
De bestaande draaiende delen en de gehengen worden grijsgroen
geschilderd NCS S7010-B70G. De vaste geveldelen als plankdragers,
luikwervels en spuwers worden zwart, RAL 9005.
Waar nodig worden nieuwe slotkasten en gietijzeren handgrepen
geplaatst. Ook de luikwervels worden hersteld en indien ontbrekend
nieuw aangebracht. In enkele gevallen worden de hardstenen
duimstenen vernieuwd.
De schuilplaats op batterij Meerdijk Zuid heeft geen deuren en luiken
meer; de schuilplaats heeft een ruïne-achtige uitstraling. Om vandalisme
te voorkomen is het gewenst de schuilplaats af te sluiten. Dit gebeurt op
een eigentijdse wijze door het aanbrengen van licht uitstekende zwarte
metalen dozen. Deze nieuwe stalen delen worden antractiet geschilderd,
NCS S8010 - B10G.
Alle schuilplaatsen vleermuisvriendelijk inrichten
Om de schuilplaatsen meer geschikt te maken voor vleermuizen worden
de volgende maatregelen genomen:
- schoonmaken
- aanbrengen 100 mm zand op de vloer
- plaatsen ‘vleermuisplafonnieres’
- plaatsen regenwaterton
- aanbrengen invliegopeningen (rond 40 mm) in de gevel
Restauratie en openstelling gedekte schuilplaats Meerdijk Noord
De gedekte schuilplaats op de batterij Meerdijk Noord wordt, onder
begeleiding, publiek toegankelijk gemaakt. De binnenzijde van het
wachtlokaal wordt voorzien van nieuw stucwerk op het plafond, de
plankdragers worden hersteld en er worden nieuwe kozijnen en ramen
geplaatst. In een later stadium, wanneer afspraken zijn gemaakt met een
toekomstige beheerder, kan worden overwogen om de schuilplaats
verder in te richten t.b.v. educatie over de batterijen.
gedekte schuilplaats batterij Meerdijk Zuid (Diefdijk-Kerkweg)
‘vleermuisplafonniiere’ ontwerp van Bunker Q
eigentijds dichtzetten van gedekte schuilplaats Meerdijk Zuid met zwart metalen objecten

Groepsschuilplaatsen
Er liggen tientallen groepsschuilplaatsen langs de Diefdijklinie. Soms als
een groep, soms alleen of in een lijnopstelling. Bij het merendeel zal op
het eerste oog niets veranderen; de eigenheid, het verweerde, bemoste
uiterlijk is een mooie kwaliteit. De schuilplaatsen in eigendom van de
overheden worden waar nodig geconsolideerd door de beschadigingen
aan de gevel subtiel te repareren met reparatiemortel.
Een aantal schuilplaatsen krijgt een nieuwe functie of bijzondere
behandelingen om de diverse aspecten van deze betonwerken onder de
aandacht te brengen.
Vleermuisvriendelijk inrichten
Veel van de schuilplaatsen op grondgebied van Staatsbosbeheer worden
vleermuisvriendelijk ingericht. Hiervoor wordt 200-300 mm zand op de
vloer aangebracht en wordt een ‘vleermuisplafonniere’ opgehangen,
zoals ook bij de gedekte schuilplaatsen.
De groepsschuilplaatsen worden afgesloten door zwartstalen ‘dozen’. De
dozen worden ‘terugliggend’ in de opening geplaatst, waardoor ze
worden opgenomen in de schaduwwerking van het oorspronkelijk ‘gat’.
Indien nodig wordt bestaand metselwerk verwijderd. Deze maatregelen
worden in een ander project georganiseerd en vallen dus buiten de scope
van het uitvoeringsproject Diefdijklinie.
Restauratie en openstelling groepsschuilplaats Meerdijk
Eén van de groepsschuilplaatsen langs de Meerdijk wordt publiek
toegankelijk gemaakt, als onderdeel van het groepsnest. In deze
schuilplaats worden de oorspronkelijke deuren hersteld, de traptreden
worden voorzien van nieuwe stalen slipranden en schuifluiken en
roosters worden hersteld. Aan de buitenzijde komt een nieuwe
rookafvoerpijp. In een later stadium kan de schuilplaats nog verder
ingericht worden, bijvoorbeeld met een periscoop die oorspronkelijk
aangelegd zou worden.
Doorgezaagde groepsschuilplaats Molenkade
In het gebied Molenkade is één van de groepsschuilplaatsen (nr. 599)
doorgezaagd naar ontwerp van Rietveld Landscape en Atelier De Lyon.
Het idee hierachter is dat door één van de ontoegankelijke
groepsschuilplaatsen door te zagen het ‘geheim’ van de Waterlinie als
het ware ‘ontsloten’ is. De toegang tot het Molenkadegebied is daarmee
spectaculair geworden. Het wandelpad er doorheen lijkt uit te lopen in
de achterliggende inundatieplas. De palen naast de steiger geven de
vroegere inundatiehoogte aan.
Half-afgebouwde schuilplaats
Niet alle schuilplaatsen zijn in 1939-1940 afgebouwd. Aan de westzijde
van het Fort bij Everdingen staat een half-afgebouwd exemplaar. Het
streven is deze om te vormen tot een uitzichtplateau, vanwaaruit de
uiterwaarden van de Lek ervaren kunnen worden. Hierbij wordt de
‘bouwplaats’ het vormgevingsthema (ontwerp Studio Klarenbeek).
Deze opgave valt buiten de scope van het Diefdijklinieproject.
Schuilplaatsen 1916
Het beton van de schuilplaats langs de Nieuwe Zuiderlingedijk wordt op
een paar plekken gerepareerd. Ter bescherming tegen vandalisme
worden beide ingangen afgesloten door aan de binnenzijde een
zwartstalen schuifdeur, in de gekante vorm van het bouwwerk, aan te
brengen.
plaatsen van zwart stalen deuren in de gedekte schuilplaats 1916 (Bunker Q)
dichtzetten groepsschuilplaatsen met zwart stalen deur, invallend in de opening (Bunker Q)
Kazematten
De kazematten bij de Meerdijk worden geconsolideerd en de meest
zuidelijke wordt publiek toegankelijk gemaakt als onderdeel van het te
reconstrueren groepsnest. De grond en het metselwerk wordt
verwijderd.
Diefdijklinie | 89
doorgezaagde groepsschuilplaats (Rietveld/De Lyon)
half-afgebouwde groepsschuilplaats huidig uitkijkplatform op halfafgebouwde gsp (Studio Klarenbeek)

90 | Diefdijklinie
7.11 Details en materialen
Bij de herinrichting van de batterijen, loopgraven en betonwerken wordt
gewerkt met een beperkte set repeterende materialen om eenheid te
creëren. Een deel van het werk bestaat uit het zorgvuldig en haast
onzichtbaar consolideren of restaureren van historische onderdelen. Zo is
het bij het herstel van de schuilplaasten en kazematten van belang zo
dicht als mogelijk bij de oorspronkelijke opbouw en materialisatie te
blijven. Wanneer het gaat om ingrepen voor eigentijds gebruik is gekozen
voor een vormgeving en materialisatie welke past bij het utilitaire, sobere
en robuuste karakter van de Waterlinie, maar tevens zichtbaar als ingreep
van de 21ste eeuw. Voor de eigentijdse behandeling en eenheid op
landelijk niveau wordt aangesloten op de vormen en materialen van het
Liniemeubilair.
Batterijen en loopgraven
Op de batterijen van de Diefdijklinie wordt een aantal onderdelen
gerepeteerd.
Grondwerk
De maatvoering van het grondwerk op de ontwerpkaarten is
uitgangspunt voor het technisch ontwerp. Het is verfijnd, gedetailleerd,
‘strak’ vormgegeven grondwerk met steile taluds. De technische
specificaties voor de afwerking van de grond en het gras dienen in de
vervolgfase bepaald te worden, evenals de wijze van beheren voor de
instandhouding van de scherpe profielen.
Borstweringen
Op een aantal batterijen zijn borstweringen aanwezig. Er is gekozen voor
een duurzame materialisatie, aansluitend op het Liniemeubilair. De
weringen worden gemaakt van zwartstalen plaatjes, verticaal geplaatst.
Het is een grotere abstratie dan de oorspronkelijk meer gevarieerde
historische bouw. Door het toepassen van smalle plaatjes ontstaat er een
verticale belijning; zo wordt te grote ‘vlakheid’ voorkomen. Ook de
keerwanden van de loopgraven worden van zwart metaal gemaakt,
evenals de deuren van de groepsschuilplaatsen en de dicht te zetten
gedekte schuilplaatsen. Bij de technische uitwerking moet dit gewenste
beeld in samenspraak met ontwerper en technici worden vertaald in een
stabiele grondwerende constructie. Aandachtspunt is de ondergrondse
constructie in relatie tot de dijkveiligheid (waterdoorlatende verankering).
45
W 2 0 1 4
vooraanzicht
bovenaanzicht
350
320
..INFORMATIE....
Object kanonopstelplaats
De voormalige kanonopstelplaatsen worden gemarkeerd met betonnen
objecten. Al deze objecten hebben een vaste maatvoering.
In het object wordt informatie verwerkt over de batterij en de omgeving.
Deze uitwerking wordt tijdens de vervolgfase door DLG per object
opgesteld.
referentiebeeld steile, strak geprofileerde grastaluds referentiebeelden opbouw van keerwanden op historische locaties (bortsweringen batterijen, loopgraven)
35
10
zijaanzicht
voorlopig ontwerp zit- en informatieobject kanonopstelplaats

Bomen
Op alle batterijen worden nieuwe bomen geplant, geïnspireerd op de
voormalige maskeringsbomen. Soortkeuze, grootte van het
uitgangsmateriaal en gewenste plantgrond komen in de uitwerkingsfase
aan bod (zie ook 7.3).
Hekwerken en fietsenstallingen
Op de batterijen worden twee typen hekwerken gebruikt.
Een aantal batterijen krijgt bij de entree op de kruin van de dijk (vaak
bovenop gedekte schuilplaatsen) een ‘Waterliniekruishek’. Dit bestaat uit
staanders van zwarte W-profielen en een gekruist hekwerk ertussen. Dit
hek markeert de entree, functioneert als valbescherming en is te
gebruiken om de fiets tegen te stallen.
Als terreingrens wordt een hekwerk geplaatst bestaande uit staanders van
zwarte W-profielen daartussen drie gladde draden.
In de hekwerken is soms een poort/klaphek noodzakelijk.
Voor de hekwerken en fietsenstalling zijn de werktekeningen uit het
handboek Meubilair NHW van toepassing.
W 2 0 1 4
W 1 8 7 0
L I N G E
Taludtrappen
Een aantal batterijen heeft een taludtrap nodig voor de toegankelijkheid.
Op de batterijen wordt gebruik gemaakt van de taludtrap uit het
Handboek Liniemeubilair (zie cd).
Op de overige locaties, genoemd in hoofdstuk 9, wordt gebruik gemaakt
van een betonnen dijktrap, zoals is toegepast in project Molenkade (zie
cd).
Batterij verkeersplateau
Iedere batterij wordt gecombineerd met een verkeersplateau. Dit plateau
bestaat uit betonnen drempels met de inscriptie W ...historisch bouwjaar...
en een plateau van gebakken klinkers in grijstinten; type Euroton Forresta,
dikformaat, vormbak, onbezand. Zie paragraaf 8.3 voor de uitwerking.
Limietpalen
De nog aanwezige limietpalen blijven behouden en worden rechtop gezet.
Ontbrekende palen worden niet aangevuld.
Diefdijklinie | 91
gebakken klinkers Euroton Forresta(onder) en Waterliniedrempel (boven) kruishekwerk (onder, Handboek Meubilair NHW) en een karakteritieke Diefdijklinieboom (boven) taludtrap, picknickset (Handboek Meubilair NHW) W-profiel (Handboek Meubilair NHW)

92 | Diefdijklinie
Kleine elementen
Op en langs de Diefdijklinie liggen verstrooid in het gebied tal van kleine
elementen horende bij de voormalige militaire functie.
Zoutbakken
Betonnen zoutbakken, oorspronkelijk afgesloten met een deksel, werden
geplaatst om strooizout in te bergen voor het ijsvrij maken van
hellingbanen voor militair transport.
In 2011/2012 wordt de zoutbak bij Fort Everdingen opgeknapt. Het beton
wordt gerepareerd. Tevens wordt er een nieuwe zwartstalen deksel
geplaatst met daarop in reliëf de plattegrond van Fort Everdingen.
Op meerdere plaatsen langs de Diefdijklinie komen zoutbakken voor. Het
streven is deze op dezelfde wijze te behandelen als de zoutbak bij
Everdingen, waarbij het deksel benut wordt als informatievoorziening.
Tetraëders
De versperringen werden tijdens de mobilisatie in 1940 vervaardigd ter
verhindering van de doorgang van pantser- of andere voertuigen. Ten
tijde van vrede stonden zij vaak langs de toegangswegen naar de forten.
In geval van paraatheid werden ze op het wegdek en in de bermen
gehesen, waarna de ogen met een stalen ketting verbonden werd.
De versperringen zijn vervaardigd van gewapend beton in de vorm van
een regelmatig viervlak, zogenaamde tetraëders. De afmeting is
ongeveer 90cm per schuine zijde. Meestal waren ze voorzien van een of
meerdere stalen hijsogen.
De meeste tetraëders liggen onopvallend tussen beplantingen in de
wegbermen of staan bij boerenerven. Rondom Fort Everdingen staan er
enkele in de wegbermen en bij Fort Werk aan ‘t Spoel staan er enkele
langs de weg. Ook bij het Fort bij Vuren liggen nog tetraëders. De conditie
van de tetraëders is redelijk. De meeste beschadigingen zijn aan de
punten en hoeken, waarschijnlijk zijn deze onstaan tijdens
maaiwerkzaamheden. Zolang deze beschadigingen geen consequenties
hebben voor de levensduur blijven ze gehandhaafd; het geeft een gepast
verweerd uiterlijk.
De tetraëders worden ingezet voor nieuwe functies. Dit gebeurt al bij de
parkeerplaatsen van de forten Vechten en Werk aan het Spoel. Door de
tetraëders ook bij de Diefdijklinie in te zetten voor het afbakenen van
parkeerplekken, rustplekken of als bochtbegeleiding bij de weg, wordt de
militair-historische identiteit van de Diefdijklinie op nuttige wijze
versterkt. Toepassing dient echter wel spaarzaam te gebeuren.
Er kan gebruik gemaakt worden van de nog aanwezige tetraëders, maar
er zullen ook nieuwe tetraëders gemaakt moeten worden, opnieuw
verbonden met metalen kettingen. Om dezelfde uitstraling te verkrijgen
moet het beton op vergelijkbare wijze als de historische elementen
gemaakt worden. Er moet een poreus oppervlak ontstaan waardoor er
snel een verweerd, bemost uiterlijk ontstaat.
Dit idee is opgesteld en uitgewerkt in bijgevoegde referentiebeelden
door BWZ-ingenieurs.
Tankversperringen
Tussen Lek en Waal heeft een aantal tankversperring gelegen. Langs de
Lekdijk tussen het Fort bij Everdingen en Werk aan het Spoel is recent een
versperring hersteld. Ook langs de Waal nabij het Fort bij Vuren ligt nog
een aspergeversperring. Langs de Diefdijklinie zijn geen restanten meer
aanwezig.
restauratie van resterende tankversperringen (BWZ ingenieurs)
herstel zoutbak Fort Everdingen (Bunker Q)
hergebruik van tetraëders (BWZ ingenieurs)

7.12 Kap en plant bomen
Op diverse plekken langs de dijk worden bomen gekapt. Soms om een
cultuurhistorisch object te kunnen herinrichten. In andere gevallen om
zichtlijnen te herstellen of omdat bomen zich in een aftakelingsfase
bevinden en daardoor een gevaar vormen voor verkeer of bezoeker.
Maar er worden ook veel bomen aangeplant. Dat kan zijn als herplant
op locaties waar bomen zijn gekapt, maar ook om locaties die nu in
het open veld liggen landschappelijk te markeren.
Kappen bomen op batterijopstelplaatsen
Op drie batterijopstelplaatsen staan solitaire bomen. Twee van de drie
liggen aan de Meerdijk ter hoogte van dijkpaal D42+110m en
D43+85m. De derde ligt in Vogelswerf aan de Zuiderlingedijk ter
hoogte van D66, batterij Broekse Sluis. Doel is om deze batterijen te
gaan herinrichten. Er is een afweging gemaakt welke bomen worden
gekapt en welke kunnen worden behouden. Daarbij zijn de
onderstaande invalshoeken in beschouwing genomen.
- Paardekastanje als boommonument
Het gemeentelijk bomenbeleid van Lingewaal benoemt 12
Paardekastanjes (Aesculus hippocastanum) aan de Meerdijk als
“monumentale boom”. De bomenlijst maakt niet duidelijk op welke
locaties deze bomen staan, een kaart ontbreekt. In dit plan wordt er
vanuit gegaan dat de kastanjes op de batterijen aan de Meerdijk alle
monumentaal zijn en zo mogelijk behouden moeten worden indien zij
een lange levensverwachting hebben.
- Vleermuisverblijven
In de batterijen zijn gedekte schuilplaatsen aanwezig. In 2011-2012
worden deze geconsolideerd, afgesloten voor publiek en geschikt
gemaakt als vleermuisverblijf. Voor het goed functioneren voor
vleermuizen is een zo constant mogelijke temperatuur en
luchtvochtigheid en de afwezigheid van tocht van belang. Door de
bomen boven de schuilplaatsen te behouden kunnen
klimaatverschillen door wind en zon verder getemperd worden.
- Rijksmonument
De batterijen zijn alle aangewezen als Rijksmonument. Het is van
(inter)nationaal belang dat deze monumenten behouden blijven.
Omdat de objecten hoofdzakelijk uit grond zijn opgetrokken zijn zij in
de loop der jaren verzakt. Het project Nieuwe Hollandse Waterlinie
heeft ‘behoud door ontwikkeling’ als uitgangspunt voor de
monumenten. Zoals in voorgaande hoofdstukken beschreven worden
daarbij de oude bouwtekeningen van de batterijopstelplaatsen als
vertrekpunt gehanteerd. Om de objecten met traversen in
oorspronkelijke staat terug te brengen is veel grondwerk vereist. Het
gaat daarbij om vergraven, aanbrengen van extra grond en
herprofilering. Dit werk kan alleen uitgevoerd worden als de bomen
die op die specifieke plaatsen staan worden gekapt. De kastanjes
staan overigens niet op de originele bouwtekeningen uit de periode
1870 tot 1900. Het is onduidelijk wanneer de bomen alsnog zijn
aangeplant.
De boom is geen onderdeel van het oorspronkelijk rijksmonument.
- Dijkveiligheid
Voor de dijk zijn kernzones aangegeven waarin het dijktalud wordt
beschermd; het zogenaamde “profiel van de vrije ruimte”. Door de
afname van de vitaliteit van de bomen neemt de kans op sterfte en
windworp toe. Bij omwaaien wordt het profiel van de dijk aangetast.
Tegelijk ontstaan bij het wegrotten van oude boomwortels gaten in de
dijk waardoor de dijk verzwakt en de kans op lekkage toeneemt. In
principe worden daarom bomen binnen het profiel van de vrije ruimte
geweerd.
- Vitaliteit bomenbestand
De solitaire bomen op deze locaties zijn in 2010 onderzocht door de
Nationale Bomenbank (zie bijlage). Daarbij is ook de conditie, vitaliteit
en levensverwachting beoordeeld. Dit heeft geleid tot onderstaande
conclusies:
• de meeste kastanjes zijn sterk aangetast door de
kastanjemineermot. Dit leidt tot vervroegde bladval en kan de
bomen op den duur verzwakken. Er is echter geen directe
bedreiging;
• meerdere kastanjes zijn aangetast door de kastanjebloedingsziekte
en zijn ten dode opgeschreven;
• enkele bomen dienen per direct te worden gerooid vanwege ziekte
of sterfte;
• veel bomen hebben een levensverwachting van 5 tot 15 jaar. Enkele
nog korter, en enkele langer dan 15 jaar.
Nadat het onderzoek was uitgevoerd hebben in najaar 2010 en zomer
2011 twee zware stormen het bomenbestand verder aangetast.
Bij de batterij Broekse Sluis (D66) zijn zware takken uit enkele bomen
gebroken. Aan de Meerdijk zijn ook veel takken uit kastanjes gebroken
en op de weg terecht gekomen. Van de achterstaande wilgen zijn
enkele omgewaaid waarbij zij de kronen van de meest vitale kastanjes
verder hebben beschadigd. Bijgaande foto’s geven een impressie van
de storm in 2011.
Diefdijklinie | 93
verval van kastanjes op batterijen

94 | Diefdijklinie
- Verkeersveiligheid
Om de veiligheid voor het verkeer op de dijk te kunnen garanderen is
een gezond bomenbestand noodzakelijk. Bij een lage vitaliteit neemt
de kans op vallend dood hout of omwaaiende bomen over de weg toe.
- Overweging kap
Algemeen
Een levensverwachting van bijvoorbeeld 15 jaar wil zeggen dat een
boom binnen 15 jaar geheel afsterft. Tussen nu en sterfte takelt een
boom steeds verder af met een toenemende mate dood hout in de
kroon en grotere kans op omwaaien of uitbreken van de stam. Dit
levert zowel voor verkeer als publiek risico’s op. Ook vragen
aftakelende bomen om een steeds intensiever beheer met als
uiteindelijke maatregel kap.
Gedekte schuilplaatsen algemeen
Direct nabij de gedekte schuilplaatsen moet het terrein worden
geherprofileerd. Het betreft echter minder grootschalig grondwerk
dan bij de traversen. Daarom wordt omzichtig gewerkt zodat de
bomen onder- en bovengronds niet worden beschadigd en daardoor
kunnen worden behouden ten gunste van landschapsbeeld en
vleermuizen.
D2+80 batterij Diefdijk Noord (Prijsseweg/Lange Meent)
In het talud staan twee losse essen. Deze worden gekapt als de batterij
wordt heringericht. De daarnaast staande bomenrij blijft behouden.
D42+110m batterij Meerdijk Noord
De verkeersveiligheid, dijkveiligheid en vooral ook het belang van
herstel van het Rijksmonument wegen hier zwaarder dan de
boommonumenten met een beperkte levensverwachting en
aangetaste kronen. Het kappen van de bomen staat daarmee ten
dienste van herstel van het rijksmonument. Daarom worden de
bomen (met name kastanjes) op en tussen de traversen gekapt. Hierbij
speelt ook mee dat juist het ensemble van de groepen bomen sterk is
aangetast door uitval, beschadiging en ziekte van diverse bomen.
De bomen naast de traversen (noordzijde) en de bomen boven de
gedekte schuilplaats blijven behouden. De wilgen en populier aan de
dijkvoet worden eveneens gekapt, deels vanwege beperkte levensduur
maar ook om ruimte te maken voor een nieuwe generatie kastanjes.
D43+85m batterij Meerdijk Zuid
De verkeersveiligheid, dijkveiligheid en vooral ook het belang van
herstel van het Rijksmonument wegen hier zwaarder dan de
boommonumenten met een beperkte levensverwachting. Drie van de
vier kastanjes zijn overigens aangetast door de bloedingsziekte. Alle
vier kastanjes worden gekapt.
D66 batterij Broekse Sluis
De kastanjes bij D66 kennen geen monumentale status. Ooit stond
hier een ensemble van 2x5 kastanjes in strakke rijen. Eén boom is
inmiddels afgestorven en verwijderd. Een ander staat dood op stam en
dient eveneens verwijderd te worden. De overige kastanjes zijn
allemaal aangetast door de kastanjemineermot. Alle bomen zijn
afgekeurd vanwege aanwezig dood hout, houtstructuur of
lengetscheuren. Bij één boom is een zware plakoksel uitgescheurd met
inrotting tot gevolg. Deze zomer is opnieuw bij een andere boom een
zware zijtak uitgescheurd. De conditie van de bomen varieert van
verminderd tot normaal. De vitaliteit varieert. Eén boom heeft een
levensverwachting van 3-10 jaar, 3 bomen 10-15 jaar en 4 bomen meer
dan 15 jaar. Het orginele ensemble zal de komende jaren uit elkaar
vallen. De verkeersveiligheid, dijkveiligheid, bescherming van het
Transformatorgebouw en nabijgelegen dijkwoning, en vooral ook het
belang van herstel van het Rijksmonument wegen hier zwaarder dan
het huidige landschapsbeeld. Daarom worden de kastanjes hier gekapt
en na herinrichting van de batterij herplant aan de teen van de dijk.
Mogelijk worden nog enkele extra populieren gekapt om de nieuwe
aanplant voldoende licht te bieden.
Herplant batterijen
Alle batterijen waar kapwerkzaamheden worden uitgevoerd worden
herplant. Gekozen is voor een grote stammaat zodat de locaties fysiek
ook direct aangekleed worden.
De herplantlocaties bevinden zich achterop het geschutsbanket om zo
het profiel van de vrije ruimte te respecteren.
Gezien de huidige aanwezigheid van de Witte Paardekastanje lijkt deze
soort de meest aangewezene om in te zetten bij herplant op de
batterijen en landschappelijke markering van overige objecten langs
de Diefdijklinie. Het lijkt echter onverstandig om de kastanje te
herplanten vanwege de nog woekerende bloedingsziekte. Er is een
aantal cultuurhistorische alternatieven, zoals de iep (historisch
beplantingsbestek NHW Gorinchem). (zie 7.3). In de volgende planfase,
bij de technische uitwerking van dit plan naar bestek, wordt definitief
de boomsoort en diameter gekozen. Ook worden in het bestek de
bomenkap en herplant van de batterijen uitgewerkt.
Bomenkap en aanplant overige locaties
Naast de grootschalige ingrepen op de batterijen spelen nog de
volgende kap- en plantwerkzaamheden, welke ook in het bestek
uitgewerkt worden.
Aanplant batterijen dijkpaal D0, D1, D47+50
De overige batterijen waar nu geen bomen staan worden bij de
herinrichting tevens aangeplant als landschappelijke markering.
Recreatieplek D13+150
De aanwezige populieren en elzen worden door Staatsbosbeheer en
het waterschap buiten dit project om gekapt ten behoeve van de
waterkwaliteit (KRW). De nieuwe recreatieplek wordt net als de
batterijen beplant.
Parkeerplaats D23+150 en D11+50/150
Een deel van de aanwezige boomgaard wordt vanuit de
dijkversterking gekapt om zo een kleischerm in te kunnen graven. Op
het kleischerm wordt een nieuwe parkeerplaats aangelegd. De locatie
wordt vervolgens weer aangeplant met fruitbomen zodat de
parkeerplaats wordt ingepast en de boomgaard zoveel als mogelijk
wordt hersteld.
Ook bij het viaduct A2 (ca. D11) worden bomen geplant ten behoeve
van de ruimtelijke kwaliteit.
Recreatieplek D54
Deze locatie is nu onbeplant. Bij aanleg van de recreatieplek wordt
het terrein met bomen ingeplant als landschappelijke markering.
afgebroken paardekastanje (onder) en wilgen met stormschade (boven) op batterij Meerdijk Noord

7.13 Technisch ontwerp en bestek
De ruimtelijke ontwerpen voor de zeven batterijen, het
geschutsbanket Wiel de Waai en twee loopgraaflocaties zoals vermeld
in dit hoofdstuk zijn weergegeven op de 20 1:1000 kaarten van het
ruimtelijk ontwerp Diefdijklinie (zie bijlage cd). Op deze kaartenset is
de scope van het uitvoeringsproject Diefdijklinie duidelijk herkenbaar.
Voor deze onderdelen (zowel voor de prioriteit ‘groen’ als ‘oranje’)
moet een technisch ontwerp en bestek opgesteld worden.
Op de bijgevoegde CD staan de 20 overzichtskaarten op schaal 1:1000,
de relevante detailontwerpen en reeds uitgevoerde onderzoeken.
De in dit rapport omschreven ontwerpen (maten, vormen, materialen,
..) zijn uitgangspunt. Op grond van nader (terrein)onderzoek en
technische uitwerking kan in overleg met WSRL en DLG afgeweken
worden van de deze uitgangspunten. Ook de besteksraming kan
aanleiding tot wijziging geven.
De ruimtelijke ontwerpen zijn richtinggevend voor de uitwerking in
technische ontwerpen en het bestek. Het matenplan, de
hellingshoeken en de materialisatie zijn uitgangspunten.
Indien het tijdens de uitwerkingsfase noodzakelijk is om af te wijken
van deze uitgangspunten, bijvoorbeeld om constructieve redenen,
dan dient dit in overleg met waterschap en DLG te gebeuren.
Bij batterij Broekse Sluis is de variant met behoud van het
transformatorgebouw vertrekpunt voor de technische uitwerking.
Mocht in de komende periode overeenstemming worden bereikt over
verwijdering van het gebouw, dan wordt de optimale inrichtingsvariant
richtinggevend.
Bij de uitwerking van de batterijen en loopgraven is onder andere
bijzondere aandacht nodig voor:
Stabiliteit, duurzaamheid en hoog
afwerkingsniveau grondwerk
De technische uitwerking en besteksomschrijving van de batterij- en
loopgraafontwerpen dient te zorgen voor de realisatie en het
duurzaam behoud van het strakke, verfijnde grondwerk met de steile,
scherpe taluds. Dit bepaalt in essentie de kwaliteit.
Indien noodzakelijk moeten (geo-technische) stabiliteitsberekeningen
worden uitgevoerd.
Constructie keerwanden
Een aantal van de ruimtelijke ontwerpen voor de batterijen en
loopgraven bevat steile keerwanden (o.a. de borstweringen). De
ontwerpen geven de gewenste bovengrondse/zichtbare situatie weer.
De technische constructie, inclusief de ondergrondse verankering, is
onderdeel van de technische uitwerking.
Kwaliteit plantmateriaal en plantgrond
In de uitwerkingsfase dient het te gebruiken plantmateriaal nader
gespecificeerd te worden. Met name bij de her/aanplant van bomen
op de batterijen is gebruik van een grote stammaat wenselijk t.b.v. het
ruimtelijk effect. Tevens dient de te gebruiken plantgrond gedefinieerd
te worden.
Liniemeubilair
De batterijen en loopgraven worden voorzien van ‘Liniemeubilair’;
picknicksets, hekwerken, taludtrappen etc. Deze elementen komen
voort uit het Handboek Meubilair NHW. Dit handboek, inclusief de
bestekstekeningen, is opgenomen op de bijgevoegde cd.
Naast het Liniemeubilair wordt een aantal specifieke recreatieelementen
aan de batterijen toegevoegd. Dit zijn de betonnen
elementen op de voormalige kanonopstelplaatsen, waarin informatie
wordt verwerkt. Dit rapport bevat een schetsontwerp voor deze
elementen. In de uitwerkingsfase dienen deze onderdelen samen met
DLG uitgewerkt te worden. DLG draagt zorg voor de benodigde
informatie.
Onderzoeken
Tijdens het opstellen van de ruimtelijke ontwerpen van de batterijen
zijn diverse onderzoeken uitgevoerd. Deze onderzoeken staan op de
bijgevoegde CD-rom.
Diefdijklinie | 9

96 | Diefdijklinie
verkeersremmende maatregel

8 Inrichting dijkwegen
De wegen op de Diefdijklinie worden opnieuw ingericht. Aanleiding hiervoor is het gevoel van onveiligheid dat bij veel aanwonenden aanwezig is.
Maar ook voor de recreanten is het niet altijd even aangenaam om op de dijk te fietsen of te wandelen. Er worden verkeersplateaus aangelegd en
het instellen van vrachtwageninrijverboden wordt onderzocht om sluipend vrachtverkeer tegen te gaan. De herinrichting wordt zodanig
vormgegeven dat het past bij het karakter van de Waterlinie. Dit hoofdstuk beschrijft de nieuwe weginrichting.
8.1 Verkeersmaatregelen
Minder verkeer en langzamer rijden zijn belangrijke doelen van het
project. Om de hoeveelheid verkeer te verminderen, wordt de
mogelijkheid tot het instellen van een aantal vrachtwageninrijverboden
onderzocht. Met fysieke maatregelen wordt gestuurd op het langzamer
laten rijden van het gemotoriseerd verkeer.
Hierdoor wordt de Diefdijklinie veiliger voor het dagelijks gebruik en
aantrekkelijker als recreatieve Waterliniefietsroute.
Vrachtwageninrijverboden
Op de volgende locaties wordt gestreefd naar het instellen van
vrachtwageninrijverboden om sluipend vrachtverkeer tegen te gaan:
- Diefdijk, tussen Kerkweg (ten noorden A2) en Lekdijk;
- Diefdijk, tussen Sonsbrug en rotonde Leerdam (N327);
- Meerdijk;
- Nieuwe Zuiderlingedijk, tussen Voorstraat en N848.
Eveneens verkent Waterschap Rivierenland de mogelijkheden voor het
instellen van éénrichtingsverkeer als oplossing voor het verbeteren van
de verkeersveiligheid.
Verkeersplateaus
Verkeersplateaus worden aangelegd om de snelheid van het verkeer te
remmen en weggebruikers te attenderen op kruisend verkeer. De kaart
laat de locaties van de verkeersplateaus zien. Bijna alle kruisende wegen
worden voorzien van plateaus. Hierbij zijn er twee typen te
onderscheiden. Bij een ‘gewone’ kruising, waarbij de dijkweg wordt
gekruist door wegen met haaks op het talud staande toe- en afritten,
wordt het gehele kruisingsvlak ingericht met drempels en klinkers. Bij
een dijkstoep, waar de toe- en afrit parallel, in het dijktalud, naar boven
wordt geleid, wordt in principe tussen de beide aansluitende wegen een
verkeersplateau aangelegd.
Op lange, rechte tracédelen wordt het wegdek eveneens onderbroken
door een verkeersplateau om de snelheid te remmen.
In bijzondere situaties, zoals bij de batterijen en de passage van de Linge,
is gekozen voor een integrale herinichting waarbij grotere wegvakken
worden bestraat met klinkers.
8.2 Lege weg
Het huidig wegbeeld wordt sterk beïnvloed door de veelheid aan
objecten in de bermen en markeringen op het wegdek. Schrikhekken,
reflectorpaaltjes, informatieborden in diverse soorten en maten, borden
die de weggebruiker vertellen wat wel of niet te doen.... Al deze attentietrekkers
en gedragsbeïnvloeders veroorzaken een verrommeling van het
beeld en leiden af van de beleving van het Waterlinielandschap.
Natuurlijk zijn signaleringen nodig voor de verkeersveiligheid, maar zeker
niet alles wat er nu aanwezig is, is noodzakelijk. Om de dijkwegen weer
de sobere uitstraling te geven die past bij een landelijke dijkweg, wordt in
het kader van dit project een ‘opschoningsactie’ gehouden. Uitgangspunt
is de ‘lege weg’, een weg ontdaan van alle overbodige signaleringen en
markeringen. De lege weg is de basis voor ruimtelijke kwaliteit.
Diefdijklinie | 97
veelheid aan verkeerskundige signaleringen

98 | Diefdijklinie
8.3 Weginrichting
Op veel plaatsen zal het wegdek aangepast worden; als herstel van het
wegdek vanwege beschadiging door dijkverbeteringswerk, voor de
aanleg van verkeersremmende maatregelen, voor aanpassing van de
wegbreedte of voor het verwijderen van ‘zonken’ in de weg. Er is echter
geen sprake van een volledige reconstructie van de dijkwegen. Hoewel
dit de kans zou bieden een volledig eigen en uniform wegbeeld aan te
leggen, lijkt dit niet realistisch. De kosten voor een volledige reconstructie
zijn te hoog. De Diefdijklinie blijft in de basis een asfaltweg, met diverse
wegbreedtes. En de maatregelen die genomen worden, zijn pleksgewijs.
Een meer uniform wegbeeld is echter wel een belangrijk doel. Door
eenheid in vormgeving en materialisatie van alle pleksgewijze ingrepen
wordt eenheid, rust en herkenbaarheid van de weg als onderdeel van de
Nieuwe Hollandse Waterlinie nagestreefd. Vele punten maken ook een
herkenbare lijn.
Landschap van grijstonen
asfalt, beton en gebakken klinkers
De hoofdverdedigingslijn was, als militaire verdedigingslijn, zo
onopvallend als mogelijk aangelegd. Gecamoufleerd voor de vijand. De
Waterlinie-elementen zijn sober, robuust en utilitair. Deze kenmerken
geven het Linielandschap het zo gewaardeerde geheimzinnige karakter.
De materialisatie van de eigentijdse ingrepen in de hoofdverdedigingslijn
mag niet resulteren in een nieuwe dominante uiting in het landschap.
Gebruik van uitgesproken kleuren is storend. Door zoveel als mogelijk te
werken in een terughoudend beeld van grijstonen ontstaat er een rustig
wegbeeld, passend in het sobere karakter van de Linie.
ongewenst ‘druk’voorbeeld: sturen van verkeersgedrag met vakken gekleurd asfalt
Bij de herinrichting van de weg wordt gebruik gemaakt van donkergrijs
asfalt, beton en gebakken klinkers in grijstonen. Er worden geen
consessies aan de kwaliteit van het materiaal gedaan: dit bepaalt in grote
mate de kwaliteit van de ruimte!
Het wegdek van de Diefdijklinie bestaat uit een aantal onderdelen. De
basis is een doorgaande asfaltbaan. Verkeersdrempels zijn robuuste
betonelementen. Hierdoor contrasteren de drempels met het wegdek.
Dit zorgt voor de verkeerskundige signaalfunctie. In de besteksfase wordt
de verkeerskundige signaleringswerking van de drempels met eventueel
aanvullende signalering nader uitgewerkt. Daarnaast past de robuuste,
betonnen vormgeving bij het karakter van de Waterlinie.
De verkeersplateaus, het wegdek tussen de betondrempels, worden
bestraat met gebakken klinkers in grijstonen. Naast de beeldkwaliteit
heeft het gebruik van elementverharding een verkeersremmend effect,
waardoor de verkeersveiligheid toeneemt. Gevolg is wel dat de
bruikbaarheid van de weg voor skeelers afneemt. De klinkers worden
‘opgesloten’ tussen twee smalle, betonnen banden. Ook de huidige
drempels tussen de Goilberdingerdijk en het gemaal Broekse Sluis
worden omgevormd om uniformiteit in wegbeeld te krijgen. Ten westen
van het gemaal behouden de plateaus hun huidige uitstraling; hier heeft
de Waterlinie de Diefdijklinie verlaten.
Beide tekeningen geven de principes voor de plateaus weer. Dit vormt de
basis voor de nadere detaillering.
1:200
verkeersplateau
- 2x Waterliniedrempel 60 km/u
- plateau gebakken klinkers, principelengte 7 meter
W 1 9 0 1
verkeersplateau batterij
- 2x Waterliniedrempel met inscriptie historisch bouwjaar
- 60 km/u (of visueel bij nabijheid woning)
- plateau gebakken klinkers, lengte batterij
W 1 9 0 1
‘Waterlinie-klinker’
bruin-grijsgesmoorde straatbaksteen, Euroton Forresta DF
dikformaat (ca. 200x65x85 mm.), vormbak, onbezand
verbruik 72-76 per vierkante meter, kwaliteit A 4-12g
W ..bouwjaar..
W..bouwjaar..
verkeersplateau batterij
- 2x Waterliniedrempel op Diefdijklinie, 30 km/u (of visueel bij nabijheid woning)
- 2x Waterliniedrempel (vlak) op kruisende weg inscriptie bouwjaar
- plateau gebakken klinkers

Wegbreedtes
Waterschap Rivierenland gaat, als wegbeheerder tussen Leerdam en
Everdingen, de Diefdijk een vaste wegbreedte geven van 4,25 meter. Dit
is een breedte passend bij de gewenste lage rijsnelheid van het
gemotoriseerd verkeer. Zo ontstaat er meer uniformiteit.
Vanzelfsprekend is er een aantal uitzonderingen op deze basismaat; waar
de kruin van de dijk te smal is, blijft ook de weg smaller en op het traject
van Van Weverwijk en de Sonsbrug blijft de weg breder (4,50 meter)
omdat hier vrachtwagens veilig moeten kunnen passeren. Dit dient in de
besteksfase nader uitgewerkt te worden.
Naastgelegen afbeelding geeft indicatief de huidige variatie in
wegbreedte weer.
De Meerdijk, Nieuwe Zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk behouden hun
huidige breedte. Versmallen van deze dijkwegen is niet mogelijk door de
verkeerskundige intensiteiten.
Bermversteviging
Versteviging van de bermen is noodzakelijk. Nu worden de bermen vaak
stukgereden, waardoor zich kuilen vormen langs de weg. Dit levert
gevaarlijke situaties op. Om het verkeer de benodigde uitwijkruimte te
geven, zal waarschijnlijk aan weerszijden van de weg bermversteviging
aangelegd gaan worden. In de uitwerkingsfase zal onderzocht worden
wat de optimale versteviging is.
Belangrijke aandachtspunten zijn verkeersveiligheid, geluidsoverlast en
ruimtelijke kwaliteit. Hoe soberder de oplossing (concept van de ‘lege
weg’; gras tot aan de weg), des te passender bij het karakter van de
Diefdijklinie.
Zuiderlingedijk nr. 20
4,7 m.
Zuiderlingedijk nr. 95
4,8 m.
Zuiderlingedijk nr. 1
5,7 m.
Zuiderlingedijk Appeldijk - Spijkse Kweldijk
5,2 m.
Zuiderlingedijk Nieuwe weg - Kerkweg
4,9 m.
Nieuwe Zuiderlingedijk nr. 1
4,7 m.
Nieuwe Zuiderlingedijk Voorstraat - N848
4,6 m.
Meerdijk nr. 26
5,2 m.
Meerdijk sluiseiland
7,1 m.
betonnen Waterliniedrempel - plateau gebakken klinkers (Euroton Forresta dikformaat, bruingrijsgesmoord),
- wegdek in keperverband, opgesloten met dubbele streklaag klinkers en betonband
- plateau met betonband binnen contouren drempel
- betonkleur band gelijk aan betonkleur drempel
betonnen Waterliniedrempel
Meerdijk nr. 25
4,7 m.
Meerdijk nr. 20
5,3 m.
Diefdijk Industrieweg N327 (nr.7)
4,5 m.
Diefdijk Wiel van Bassa - Industrieweg (nr. 22)
4,5 m.
Diefdijk Sonsbrug - Wiel van Bassa (nr. 6)
4,2 m.
Diefdijk A2 - Wiel de Waai
4,5 m.
Diefdijk Stokvisweg - A2
4,6 m.
Diefdijk minirotonde - Kerkweg
4,5 m.
Diefdijk Lek - minirotonde

100 | Diefdijklinie
Waterliniedrempels
De verkeersdrempels krijgen geen standaarduitvoering, maar worden
gemaakt als robuuste betonnen elementen, uit één stuk, zoals de
betonwerken van de Linie als massieve blokken in het landschap staan.
Op een aantal locaties wordt de drempel ‘verbijzonderd’ met een
inscriptie in het beton.
Entree tot de Diefdijklinie: W ‘..bouwjaar..’
Om alle kruisende wegen op de Diefdijklinie veiliger te maken, worden ze
voorzien van een verkeersplateau. Dit plateau bestaat uit een
klinkerverharding met drie of vier betonnen drempels. De wegen op de
toe- en afritten van de dijk zijn in feite de ‘entree tot de Diefdijklinie’. De
betonnen drempel wordt benut om deze entree te markeren, door in het
beton de inscriptie ‘W ..bouwjaar..’ (bv. W 2014)) te plaatsen. De W
verwijst naar Waterlinie, en wordt ook gebruikt als beeldmerk in het
Liniemeubilair. Waarschijnlijk is 2014 is het bouwjaar; het jaar van de
oplevering van de herinrichting van de Linie voor de 21ste eeuw.
De twee drempels van de kruisingsplateaus op de Diefdijkweg krijgen
geen verbijzondering.
Markering batterij: W ‘..historisch bouwjaar..’
Bij alle batterijen worden verkeersplateaus in het wegdek gemaakt. Deze
plateaus markeren de bijzondere historische locatie in het wegdek en
maken deze recreatieve plekken verkeersveiliger. De drempels worden
voorzien van de inscriptie ‘W ..historisch bouwjaar..’ Zo wordt óp de
Diefdijklinieroute de historische gelaagdheid leesbaar.
Markering batterij: W ‘..streeknaam..’
Een aantal omgevingskenmerken zijn zodanig bepalend voor de identiteit
van de Diefdijklinie dat deze als naamgeving in de drempels worden
verwerkt. Zo wordt aan het begin- en einde van het traject door de
Lingeuiterwaarden de naam ‘Linge’ op de drempel gezet.
De overige verkeerskundige drempels, zonder historischlandschappelijke
aanleiding, krijgen geen verbijzondering met inscripties.
Verhoogde en visuele drempels
Op de locaties waar verkeersremming gewenst is, is het niet altijd
mogelijk een verhoogde drempel te plaatsen door de nabijheid van
woningen. Wanneer zich binnen 20 meter van een drempel zich een
woning bevindt, moet deze ‘visueel’ worden uitgevoerd. Dit wil zeggen
dat de drempel niet verhoogd is, maar op gelijke hoogte met het wegdek
ligt. Zo wordt schade aan gebouwen door trilingen voorkomen.
Het is echter wel zinvol een visuele drempel aan te leggen vanwege de
signaalwerking.
Snelheidsnorm
De drempels op de wegvakken worden in principe gedimensioneerd op
60 kilometer per uur. Voor de drempels op de kruisingsplateaus is 30
kilometer per uur de norm. (Dit tenzij i.v.m. de nabijheid van woningen
gekozen wordt voor een vlakke/visuele drempel) Voor alle drempels geldt
dat de CROW-richtlijnen van toepassing zijn.
Straatverlichting
In het landelijk gebied in het algemeen, en in het Waterlinielandschap in
het bijzonder, moet zeer terughoudend omgegaan worden met
straatverlichting. Duisternis is een kwaliteit. Het is daarom van belang
dat de straatverlichting zich beperkt tot locaties waar verlichting
noodzakelijk is vanwege verkeers- of sociale veiligheid. En op enkele
zorgvuldig geslecteerde plekken zal subtiele, mysterieuze verlichting
worden ingezet voor het aanlichten van de bijzondere kwaliteiten van de
Diefdijklinie.
Het Handboek Liniemeubilair bevat een ontwerp voor een straatlantaarn.
Het streven is de resterende verlichting op de Diefdijklinie op termijn te
vervangen door deze lantaarns.
Verlichting valt buiten de scope van het uitvoeringsproject Diefdijklinie.
W 2 0 1 4
drempel met bouwjaar project Diefdijklinie
drempel met streeknaam
W 1 8 7 0
drempel met historisch bouwjaar Waterlinielocatie
L I N G E

W 1901, batterij Broekse Sluis
drempels met inscripties van historische bouwjaren NHW en streeknamen
W 1880, Werk op de Spoorweg bij de Diefdijk
Oude Horn
W 1845, batterijen Meerdijk
W 1845, batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
Linge
Linge
W 1879, batterijen Diefdijk Noord
Diefdijklinie | 101

102 | Diefdijklinie
8.4 Per locatie
Op de overzichtskaarten zijn alle verkeersmaatregelen zichtbaar. Op een
groot aantal locaties zijn de ‘standaard’-plateaus van toepassing, maar
een aantal locaties vraagt vanwege de bijzondere setting of complexiteit
van de situatie om een maatwerkuitwerking. In deze paragraaf worden
de bijzondere situaties nader toegelicht, van noord naar zuid.
Voor het merendeel van de verkeersmaatregelen is geld beschikbaar,
maar voor een aantal maatregelen nog niet. Op de kaarten in de bijlage is
dit onderscheid weergegeven.
Diefdijk Noord
Aan het begin van de Diefdijk, tussen de Goilberdingerdijk en de Lange
Meent/Prijsseweg liggen drie batterijemplacementen dicht bij elkaar, in
de nabijheid van het Fort bij Everdingen. Om de samenhang van dit
bijzonder historisch ensemble te benadrukken wordt dit wegvak als één
ruimtelijk geheel behandeld door het te bestraten met klinkers, als het
ware één lang verkeersplateau, met een drempel bij de Goilberdingerdijk
en de rotonde. In het klinkerwegdek worden de locaties van de
voormalige traversen op de weg zichtbaar gemaakt door gebruik van
beton.
4
3
1
Diefdijk noord: markant startpunt van de Diefdijklinie door integrale herinrichting
2
Rotonde Lange Meent/Prijsseweg
De huidige kruising Diefdijk - Lange Meent/Prijsseweg bestaat uit een
mini-rotonde. Het is een betonnen middeneiland met daarop een
schrikhek. De locatie wordt gebruikt als hangplek door jongeren, met het
daarbij behorende afval tot gevolg.
In lijn met de behandeling van alle kruisende wegen op de Diefdijklinie
zou de huidige rotonde omgevormd moeten worden naar een
kruisingsplateau. Echter, omdat de huidige aanwonenden veel baat
hebben bij de rotonde, wordt gekozen voor een gedeeltelijke omvorming.
Het betonnen middeleiland blijft gehandhaafd. Daaromheen wordt een
beklinkerd kruisingsplateau aangelegd met bijbehorende drempels. De
drempels op de Lange Meent en Prijsseweg worden visueel/vlak
uitgevoerd met de inscriptie ‘W ...bouwjaar...’, de noordelijke drempel op
de Diefdijk wordt verhoogd met de inscriptie ‘W 1879’, de zuidelijke
drempel op de Diefdijk krijgt een vlakke/visuele uitvoering i.v.m. de
nabijheid van de woning (zonder inscriptie).
Het schrikhek wordt verwijderd, omdat het een storend element is in de
zichtlijn over de Diefdijk en omdat de ruimte ertussen wordt gebruikt als
afvalbak. Ter vervanging van de verkeerssignalering van het hekwerk
worden op de rand van het betonnen middeneiland reflectoren
aangebracht.
1 1
5
1. herstel drie nevenbatterijen
2. herinrichting weg
- klinkers tussen rotonde en Goilberdingerdijk
- herstel historische lichtmasten
3. drempel W1879 begin-eind wegvak
4. herinrichting rotonde
5. wandelpad gedekte weg
6. herstel zoutbak en vrijmaken zichtlijn
het schrikhek op de huidige rotonde is een verstoring van de zichtlijn over de Diefdijk
3
6

9
Diefdijk: Lange Meent/Prijsseweg - A2
Op het traject tussen de rotonde bij Diefdijk Noord en het viaduct over de
A2 wordt een aantal verkeersplateaus aangebracht:
Diefdijk dijkpaal D4+200
Dit plateau 11 wordt aangelegd om het lange, rechte tracé te onderbreken.
Het plateau bestaat uit twee betonnen drempels en een 12beklinkerd
wegvak en heeft een standaard maatvoering en hoogte, afgestemd op 60
km/uur.
DP. D10
46
Diefdijk dijkpaal D7+110
21
Dit 20 plateau wordt aangelegd om het lange, rechte tracé te onderbreken.
Het plateau bestaat uit twee betonnen drempels en een beklinkerd
wegvak en heeft een standaard maatvoering en hoogte, afgestemd op 60
DP. D6
km/uur.
Diefdijk dijkpaal D9+150 aansluiting Kerkweg
Op de kruising met de Kerkweg komt een plateau met drie drempels. De
zuidelijke drempel op de Diefdijk wordt verhoogd uitgevoerd. Deze
overige twee drempels (noord en west) worden vlak uitgevoerd i.v.m. de
nabijheid van een woning. De drempel op de Kerkweg krijgt ter
markering van de entree tot de Diefdijk de inscriptie ‘W ...bouwjaar...’.
Stokvisweg
Diefdijk dijkpaal D10+250 dijkstoep Stokvisweg
De huidige drempel bij de Stokvisweg wordt verwijderd. Door de
nabijheid van de woning zou hier enkel een visuele drempel mogelijk zijn.
En deze voorziening ligt dicht 7op
het kruisingsplateau Kerkweg en het
viaduct A2 dat ook een remmende werking heeft, waardoor de
voorziening te weinig effect heeft.
Kerkweg
22
9
13
Stokvisweg
DP. D9
11
23
14
DP. D5
15
24 25
Diefdijk
Diefdijk dijkpaal D4+200 aanleg plateau Diefdijk dijkpaal D7+110 aanleg plateau
DP. D10
46
Kerkweg
12
7
Diefdijk dijkpaal D9+150 aanleg plateau Kerkweg Diefdijk dijkpaal D10+250 verwijderen plateau Stokvisweg
DP. D8
13
16
DP. D9
DP. D4
9
14
27bis
17
Stokvisweg
Diefdijklinie | 103
11
DP. D10
15
10
18
46
Diefd

104 | Diefdijklinie
Diefdijk: A2 - N327
Tussen de A2 en de rotonde N327/Koninginnelaan worden de volgende
verkeersplateaus aangelegd:
Diefdijk dijkpaal D18+150 dijkstoep Sonsbrug
Dit is een plateau met twee betonnen drempels (zonder inscriptie) en een
beklinkerd wegvak met standaard maatvoering en hoogte voor 60 km/
uur. Bij deze maatregel hoort tevens het verwijderen van het huidig
plateau ten zuiden ervan.
Diefdijk dijkpaal D20
Dit is een plateau met twee betonnen drempels (zonder inscriptie) en een
beklinker wegvak met een hoogte voor 60 km/uur.
Aan de westzijde sluit de inrit richting het natuurterrein van Zuid-
Hollands Landschap aan op het plateau. De lengte van het plateau moet
na inmeting worden afgestemd op de maatvoering van de aansluitende
inrit.
Diefdijk dijkpaal D22 dijkstoep Kerkweg
De huidige drempel wordt omgevormd tot een Waterlinie-plateau met
twee betonnen drempels (verhoogd) en een beklinkerd wegvak met
standaard maatvoering en hoogte voor 60 km/uur.
Als naamgeving wordt aan de noordelijke drempel de tekst ‘Bassa’
toegevoegd, ter markering van de voorliggende dijkdoorbraak.
Diefdijk dijkpaal D23+150 aansluiting Acquoyseweg
De aansluiting Acquoyseweg bestaat uit een beklinkerd plateau met drie
betonnen drempels. Twee drempels, op de Diefdijk zijn verhoogd. De
derde drempel, op de oprit van de Acquoyseweg, is vlak uitgevoerd. Deze
oostelijke drempel wordt voorzien van de inscriptie ‘W...bouwjaar...’.
Diefdijk dijkpaal D25+80 aansluiting Wielkade
Ter markering van de aansluiting Wielkade, direct ten zuiden van het Wiel
van Bassa, wordt een beklinkerd plateau met drie betonnen drempels
aangelegd. Alle drempels worden vlak uitgevoerd door de nabijheid van
woningen. De zuidelijke drempel, met het aanzicht op het wiel, krijgt de
inscriptie ‘Bassa’. De westelijke drempel op de Wielkade krijgt en
entreemarkering van de hoofdverdedigingslijn ‘W ...bouwjaar...’.
De huidige drempel bij dijkpaal D25+160 wordt verwijderd en vervangen
door het plateau bij de Wielkade.
Diefdijk dijkpaal D26
Hier wordt een 7 verkeersplateau geplaatst om het lange, rechte tracé
langs polder De Geeren te onderbreken. Het wordt een verhoogd 8 plateau
met klinkers en twee betonnen drempels zonder inscriptie, 60km/uur.
Aandachtspunt voor de maatvoering is de aansluiting van de erfinritten.
Het hoogteverloop van de inritten dient afgestemd te worden op de
DP. D20
plateauhoogte.
Diefdijk dijkpaal D27
Dit is een plateau met twee betonnen drempels (zonder inscriptie) en een
wegvak met klinkers met standaard maatvoering en hoogte voor 60
km/uur.
Diefdijk dijkpaal D29+120
Hier wordt een verkeersplateau geplaatst om het lange, rechte tracé
langs polder De Geeren te onderbreken. Het wordt een verhoogd plateau
met klinkers en twee betonnen drempels zonder inscriptie, 60 km/uur.
Aandachtspunt voor de maatvoering is de aansluiting van de erfinritten.
Het hoogteverloop van de inritten dient afgestemd te worden op de
plateauhoogte en er dient opstelruimte gecreëerd te worden.
Diefdijk dijkpaal D31+60
Ook bij dijkpaal D31+60 komt een verkeersplateau voor 60km/uur, met
standaard Diefdijklinieuitvoering. Bijzonderheid van deze locatie is de
aansluiting op de inrit naar het pontje over de Culemborgse Vliet.
De direct ten noorden gelegen asfaltdrempel wordt verwijderd ten
gunste van het veiliger maken van de dijkafrit.
Diefdijk dijkpaal D35+30 aansluiting Industrieweg
De aansluiting Industrieweg wordt veiliger gemaakt door de aanleg van
een Diefdijklinieplateau, conform de standaarduitvoering met twee
verhoogde drempels op de Diefdijk (30 km/uur) en een vlakke, visuele
drempel (met W...bouwjaar...) op de oprit van de Industrieweg. Gezien de
korte afstand tot de spoorlijn wordt het gehele tussenliggende wegvak
voorzien van klinkers, beginnend direct ten zuiden van de entree tot het
Werk op de Spoorlijn. Als onderdeel van het verkeersplateau wordt deze
toekomstige publieksentree veiliger gemaakt.
10
9
7
11 12
DP. D19
Sonsbrug
Diefdijk dijkpaal D18+150 aanleg plateau Sonsbrug, verwijderen naastgelegen plateau
Diefdijk dijkpaal D20 aanleg plateau
DP. D20
8
2
4
13
14
10
9
6
16
15

Donkere kade
1
Wielkade
39
38
15a 15
3 4
44
44a
GSP
2
44b
60
45
DP. D25
47
17
DP. D33
1. verwijderen verkeersplateau
2. aanleg kruisingsplateau Wielkade
3. aanleg kruisingsplateau Acquoyseweg
4. omvormen plateau Kerkweg
5. aanleg parkeerplaats (zie 9.3)
18
GSP
DP. D24
Acquoyseweg
3
5
Wiel van Bassa
5 6
Diefdijk
DP. D23
19a
8
Kerkweg
10
polder De Geeren
29 27
4
DP. D22
1 2
Diefdijk dijkpaal D29+120 aanleg plateau
7
8
3 4
20
DP. D32
DP. D36
DP. D21
76
5
6
7
Diefdijk
9 10
DP. D20
Diefdijk dijkpaal D31+60 aanleg plateau
11
Industrieweg
Diefdijk dijkpaal D35+30 aanleg plateau
Werk op de spoorlijn aan de Diefdijk
DP. D35
DP. D31
DP. D34
Diefdijklinie | 10
13
22
Donkere k

106 | Diefdijklinie
Passage Oude Horn
De rotonde voorbij ontstaat het zicht op het gemaal De Oude Horn. Het
recent gerestaureerde witte gemaal ligt temidden van restanten van de
voormalige Culemborgse Vliet welke in het verleden een cruciale rol
speelde bij de afwatering van de Culemborger Waarden.
Het gemaal en de bijbehorende sluis worden in het kader van de
ontwikkeling van de Nieuwe Hollandse Waterlinie gerestaureerd en het
wordt mogelijk om erom heen te wandelen. Vanuit Leerdam wordt een
wandelpad richting de Diefdijk aangelegd en een trap maakt het mogelijk
de dijk te betreden richting het gemaal.
Dit traject is tevens het einde van de Diefdijk. De dijk splitst in de
Horndijk en de Meerdijk, waarbij de hoofdverdedigingslijn de Meerdijk
volgt. Om deze afbuiging te accentueren, de wegkruising verkeersveiliger
te maken en de context van De Oude Horn te verbijzonderen wordt een
groot deel van het wegvak voorzien van klinkers.
Tevens wordt de belijning en omvang van het kruisingsvlak veranderd. De
hoofdroute is Diefdijk-Meerdijk. De aantakking op de Horndijk wordt
ondergeschikt gemaakt. Het huidige middeneiland wordt verwijderd
waardoor het verhardingsoppervlak kleiner wordt. De ruimte die
hierdoor ontstaat op de kruin van de dijk wordt benut om een
Waterliniebank te plaatsen, met uitzicht op het gemaal. In de bank wordt
informatie over het gemaal verwerkt en wordt verwezen naar de
historische uitwateringssluis welke op deze locatie in de Meerdijk gelegen
heeft.
De omgeving wordt opgeschoond door het schrikhek bij de kruising te
verwijderen. Ook de geleiderail wordt weggehaald.
2
OUDE HORN
3
3
9
4
8
1
7
5
OUDE HORN
6
2
1. herinrichting dijkweg met klinkers
versmallen kruisingsvlak
wijzigen aansluitvorm Horndijk (ondergeschikt maken)
2. plaatsen drempel ‘Oude Horn’
3. plaatsen drempel ‘W...bouwjaar...’
4. verwijderen geleiderail, versmallen weg
plaatsen Liniebank 6 meter met informatie over
Oude Horn en verdwenen Meerdijkdsluis
5. aanleg dijktrap 2x
6. aanleg wandelpad Oude Horn - Leerdam
7. plaatsen (fruit)bomen op aanberming
8. handhaven beplanting op dijktalud
of herstellen na plaatsing damwand
9. verwijderen schrikhek
6
5

Meerdijk
Op de Meerdijk worden drie plateaus aangelegd, twee gekoppeld aan de
batterijen (zie 7.6) en één bij de Huigensstraat. De huidige drempel wordt
vervangen door een iets zuidelijker gelegen plateau.
25
Kerkweg
5
3
Asperen
DP. D43
2
Meerdijk
1
DP. D42
1
4
DP. D41
2 4
Huigenstraat
Linge
8
DP. D40
20
22
4
24
26
DP. D39
Nieuwe Horn
Diefdijklinie | 107
1. verkeersplateau Huigensstraat
2. batterij Meerdijk Noord en groepsnest met verkeersplateau
3. batterij Meerdijk Zuid met kruisingsplateau
4. wandelpad onderlangs Meerdijk (uitvoering 2011)
2
4

108 | Diefdijklinie
Linge passage
Een locatie die, net als de batterijen, bijzondere aandacht krijgt in de
weginrichting is het tracé door de uiterwaarden van de Linge. Vanuit alle
aspecten - historie, landschap, recreatie en verkeer - verdient deze locatie
aandacht. Het is een gebied waar tussen de stadskern van Asperen en het
Fort bij Asperen druk wordt gewandeld en gefietst. Samen met het
autoverkeer zorgt dit op het bochtige tracé voor onveilige situaties.
Het is een deel van de Diefdijklinie, waar de historie duidelijk voelbaar is.
De beide waaiersluizen vervulden een belangrijke rol in het functioneren
van de Waterlinie. Hier werden de Lingesluizen gesloten om het water op
te zetten voor de inundatie via de beide waaiersluizen bij het fort en de
Wapenplaats. Op de achtergrond zijn het Fort bij Asperen, de
Wapenplaats en de stadsmuur van Asperen te zien. Historische dijkhuizen
geven de dijk karakter en er is weids uitzicht over de Linge.
Een integrale herinrichting van het gehele tracé tussen Langedijk en
zuidelijke Lingedijk moet de problemen oplossen en een kwaliteitsimpuls
geven aan deze unieke openbare ruimte.
De basis voor de beleving wordt gelegd door het instellen van een
vrachtwageninrijverbod tussen de Voorstraat en de Diefdijk. Dit zal de
dijkweg veiliger en aantrekkelijker maken. Om de omgeving te
‘ontrommelen’ zijn inmiddels verkeersborden en schrikhekken
verwijderd.
Het traject tussen de Langedijk en de zuidelijke Lingedijk wordt geheel
voorzien van de ‘Waterlinie-klinkers’. Het beklinkerde wegvak wordt aan
de noordzijde begrensd door een betonnen drempel met de insciptie
‘Linge’. Dit markeert de overgang naar de uiterwaard. Aan de zuidzijde
sluit dit wegdeel aan op het kruisingsplateau dat wordt aangelegd bij de
Voorstraat. Ook hier duidt de inscriptie ‘Linge’ de entree tot de
uiterwaard.
De Lingepassage krijgt, voor de vele wandelaars, een eigen wegprofiel
door de toevoeging van twee wandelstroken langs de rijbaan. Deze
stroken bestaan uit dezelfde klinkers, maar onderscheiden zich door een
ander verband.
De haag, nu aanwezig op het sluiseiland, wordt doorgezet tot aan de
Langedijk en de Voorstraat. Dit versterkt de ruimtelijke eenheid van het
Lingeuiterwaardtracé, begeleidt het verkeer en geeft karakter aan de
locatie. De asymmetrische inrichting versterkt het Waterlinieprofiel.
De brugdekken worden opnieuw ingericht, waarbij het dek op de
zuidelijke sluis wordt versmald, zodat er slechts één auto de brug tegelijk
kan passeren. Dit creërt meer verkeersveiligheid. De brugleuningen
worden zwart gemaakt, voor een terughoudender aanblik.
Een deel van de aangrenzende inritten naar de aanliggende woningen is
al bestraat met roodbruine klinkers. Een deel van de inritten wordt
opnieuw bestraat met deze zelfde roodbruine klinkers, als
kwaliteitsimpuls. Door het gebruik van roodbruine klinkers is er een
duidelijk onderscheid met de klinkers van het wegdek.
Op het sluiseiland en onderaan de dijk wordt receatiemeubilair in
Liniestijl geplaatst. Hier is prachtig zicht over de Linge.
Reeds gerealiseerd
Het traject tussen de beide Lingesluizen is in het najaar van 2011 reeds
gedeeltelijk uitgevoerd. De delen ten noorden en zuiden van het
sluiseiland worden gerealiseerd in het Diefdijkproject. klinkers op de dijk met twee wandelstroken
zicht over de Linge vanaf de zuidelijke waaiersluis

6
L L I I N N G G EE
7
7
8
5
3
8 8
11
3
2
9
1
4
11
10
11
REEDS UITGEVOERD
1. bestraten wegdek sluiseiland met klinkers - Euroton Forresta
2. bestraten inrit met klinkers (roodbruin)
3. versmallen brugdek
4. vervangen schuurtje
NOG UIT TE VOEREN
5. bestraten wegdek met klinkers - Euroton Forresta
6. plaatsen drempel ‘Linge’
7. plaatsen drempel ‘W ...bouwjaar...’
8. aanplant haag
9. plaatsen Liniebank
10. plaatsen Linie picknickset
11. grijs/groen schilderen hekwerken (langs weg en brugdek)
5
8
Diefdijklinie | 109
L L I I N N G G EE
6

110 | Diefdijklinie
Nieuwe Zuiderlingedijk
De Nieuwe Zuiderlingedijk nodigt door het lange, rechte tracé uit tot hard
rijden en wordt daardoor als onveilig ervaren.
De verkeersveiligheid wordt verbeterd door het instellen van een
vrachtwageninrijverbod op de dijkweg ten oosten van de provinciale weg
N848. Deze maatregel weert het sluipverkeer op deze route en maakt
daardoor niet alleen de Nieuwe Zuiderlingedijk veiliger, maar ook het
aansluitende deel op het sluiseiland en de Meerdijk.
Om de snelheid van het verkeer te remmen, worden op de volgende
locaties verkeersplateaus aangelegd:
verkeersplateau batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
Over de gehele lengte van de batterij wordt een verhoogd verkeersplateau
aangebracht met in de twee drempels de inscriptie van het bouwjaar.
kruisingsplateaus
- kruising Voorstraat/Lingedijk
- kruising Nieuweweg
- krusing Kerkweg
Het plateau bij de Voorstraat/Lingedijk krijgt één fysieke/verhoogde
drempel; aan de oostzijde. De overige drie drempels worden visueel
uitgevoerd, m.n. door de nabijheid van woningen.
De plateaus bij de Nieuweweg en de Kerkweg worden conform het
principe uitgevoerd met twee fysieke/verhoogde drempels op de Nieuwe
Zuiderlingedijk en twee visuele/vlakke drempels op de dijkopritten.
plateaus weerszijden N848
De provinciale weg N848 is een doorgaande weg waar 80 kilometer/uur
de toegestane snelheid is. Er is dus geen sprake van een gelijkwaardige
kruising met de Nieuwe Zuiderlingedijk; er wordt dan vanzelfsprekend
ook geen verkeersplateau op de kruising aangelegd. Omdat het wel van
belang is het verkeer op de Nieuwe Zuiderlingedijk af te remmen voor de
kruising, worden aan weerszijden van de N848 drempels geplaatst.
verkeersplateaus in het ritme van de groepsschuilplaatsen
Aanvullend op bovengenoemende remmende locaties zijn aanvullende
maatregelen nodig om de lange, rechte wegvakken te onderbreken.
Karakteristiek aan de Nieuwe Zuiderlingedijk is de lijnopstelling van de
groepsschuilplaatsen. De benodigde verkeersplateaus worden gekoppeld
aan het ritme van deze betonnen werken.
2
DP. D61
inundatiesluis Heukelum
GSP 761
kruisingsplateau verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
DP. D60
GSP 762
verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
wandelpad
DP. D59
behoud openheid
richting inundatiekom
zicht inundatiekom
Kerkweg
GSP 763
kruisingsplateau
loopgraaf 1916
schuilplaats 764
Tiendweg
DP. D58
Nieuwe Zuiderlingedijk
wandelpad
behoud openheid
richting inundatiekom
GSP 765
verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
zicht inundatiekom
DP. D57
kruisingsplateau
wandelpad
behoud openheid
richting inundatiekom
DP. D56
zicht inundatiekom
en
zicht waterplas
Nieuwe Zuiderlingedijk
GSP 766
creëren uitzicht op wiel
door verwijderen randbeplanting
creëren uitzicht op wiel
door verwijderen randbeplanting
verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
zicht waterplassen
en
picknickplek
DP. D55
picknickplek

DP. D54
behoud openheid
richting inundatiekom
zicht op GSP 768
GSP 768
GSP 769
N848
Waterliniepad LAW
GSP 767
verkeersplateaus
weerszijden N848
DP. D53
Nieuwe Zuiderlingedijk
DP. D52
hoge stuw
inundatiesluis Asperen
Nieuwe Zuiderlingedijk
DP. D51
GSP 729
verkeersplateau
en
GSP 730
vrijzetten groepsschuilplaats
DP. D50
GSP 731
dijktrappen
t.b.v.
kruisende wandelroute
DP. D49
GSP 732
verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
aansluitend wandelpad
IJsvogelroute
Nieuwe Zuiderlingedijk
DP. D48
GSP 733
GSP 733
verkeersplateau
en
vrijzetten groepsschuilplaats
1
8 9
batterij
7
2
3
6
5
4
DP. D47
Nieuwe Zuiderlingedijk
zicht inundatiekom
Waterliniepad LAW
DP. D46
GSP 735
verkeersplateau
en
Nieuwe Zuiderlingedijk
vrijzetten groepsschuilplaats
32 123
wandelroute
Wapenplaats -
2 DP. D45
Nieuwe Zuiderlingedijk
Voorstraat Asperen
Zuidelijke Lingedijk
wapenplaats
126
kruisingsplateau
en
herinrichting sluiseiland
Diefdijklinie | 111
5
10
DP. D44
Fort bij Asperen

112 | Diefdijklinie
Aansluiting
Nieuwe Zuiderlingedijk - Zuiderlingedijk
De aansluiting van de Nieuwe Zuiderlingedijk op de Zuiderlingedijk krijgt
meer nadruk door het creëren van een groter plateau met klinkers, op
vergelijkbare wijze met het begin en einde van de Diefdijk (batterijen
Diefdijk Noord en Oude Horn) en bij de Linge-passage.
De verbijzondering van het wegvak start direct ten oosten van de
inundatiesluis Heukelum. Hier komt een betonnen drempel. Richting
westen start het wegvak met klinkers, dat eindigt met een betondrempel
op de Zuiderlingedijk op de locatie waar nu de afsafaltdrempel ligt. Zo
liggen beide (verhoogde) drempels op ruime afstand van de dijkwoning.
Op de Groeneweg (de Lingedijk richting noorden) komt een visuele
betondrempel ter beëindiging van het klinkerwegvak.
Door het klinkertracé wordt de doorgaande route van de
hoofdverdedigingslijn versterkt.
In de berm van de Lingedijk wordt de huidige bank vervangen door een
Liniebank met informatie over de omgeving. Het schrikhek wordt
verwijderd en vervangen door een bochtbegeleiding met tetraëders aan
kettingen, waardoor de militaire identiteit van de dijk versterkt wordt.
Het trottoir voor het dijkhuis wordt verwijderd; hier wordt een grasberm
aangelegd zodat het landelijk karakter versterkt wordt.
verhoogde drempel
visuele/vlakke drempel
3
1
2
4
5
verhoogde drempel
1. aanleg verkeersplateau
- plateau klinkers (Euroton Forresta)
- drempels beton (visueel nabij woning, verhoogd op Nieuwe zuiderlingedijk en Zuiderlingedijk)
- indien mogelijk versmallen verhard oppervlak
2. verwijderen trottoir, aanleg gasberm,
aanleg pad en toegang garage in klinkers (roodbruin/afwijkend wegdek)
3. zichtlocatie Linge
- verwijderen huidige bank, plaatsen Liniebank
- verwijderen schrikhek, bochtbegeleiding en afbakening met tetraëders aan ketting
4. aanberming dijkverbetering
5. aanleg platberm en dijkafrit t.b.v. wandelpad (graspad)

Zuiderlingedijk
Op de Zuiderlingedijk worden de volgende verkeersmaatregelen
genomen.
Spijkse Kweldijk D62+230
Bij de meest oostelijk gelegen aansluiting van de Spijkse Kweldijk
(D62+230) is het niet mogelijk een kruisingsplateau te maken omdat
direct tegen de kruising aan een dijkhuis ligt. Hier wordt afgeweken van
het principe en gekozen voor handhaving van de huidige situatie.
Ten oosten van deze kruising wordt een plateau aangelegd nabij de
groepsschuilplaats.
Spijkse Kweldijk D64+120
Op deze aansluiting is een standaard kruisingsplateau van toepassing; een
plateau met klinkers, twee fysieke drempels op de dijk en één visuele
drempel op de oprit met de markering W...bouwjaar....
De huidige asfaltdrempel, direct ten westen van deze aansluiting gelegen,
zal worden verwijderd.
Batterij Broekse Sluis
Bij de batterij Broekse Sluis wordt over de gehele lengte van de batterij
een verkeersplateau met klinkers aangelegd, begrensd door twee
betonnen drempels. Beide drempels worden vlak uitgevoerd in verband
met de nabij gelegen dijkwoningen.
Gemaal Broekse Sluis
Het ontwerp voor de omgeving van het gemaal Broekse Sluis wordt in
eind 2011 afgerond. Het betreft de herinrichting van het gemaalterrein, de
aansluiting met het achterliggend fietspad, het plaatsen van
Liniemeubilair en eventueel een herinrichting van het erf ten westen van
het gemaal.
Voorbij gemaal Broekse Sluis
Op de dijk ten westen van het gemaal Broekse Sluis wordt een aantal
verkeerkeersmaatregelen genomen, maar worden de
Waterliniekenmerken niet meer toegepast. Hoewel dit tracé wel
onderdeel was van de eerste aanleg van de Linie, is er voor gekozen het
meest recente tracé van de hoofdverdedigingslijn te versterken. Dit
betekent dat de Linielijn bij Broekse Sluis afbuigt en verder door de
Tielerwaard loopt richting het Fort bij Vuren.
Op de dijk worden bij de dijkpalenD68+190, D72+15, D73+190 en D75+50
verkeersplateaus in asfalt aangelegd. Bij D72+15 wordt eveneens de
bestaande rommelige bestrating bij het historisch weeghuisje vervangen
door een eenduidige inrichting met klinkers, zodat er een aantrekkelijker
recreatieplek ontstaat.
8. Technisch ontwerp en bestek
De verkeersmaatregelen en herinrichtingsplannen voor het wegdek en de
directe omgeving zoals vermeld in dit hoofdstuk zijn weergegeven op de
20 1:1000 kaarten van het ruimtelijk ontwerp Diefdijklinie (zie bijlage). Op
deze kaartenset is de scope van het uitvoeringsproject Diefdijklinie
duidelijk herkenbaar. Voor deze onderdelen (zowel voor de prioriteit
‘groen’ als ‘oranje’) moet een technisch ontwerp en bestek opgesteld
worden.
Op de bijgevoegde CD staan de 20 overzichtskaarten op schaal 1:1000, de
relevante detailontwerpen en reeds uitgevoerde onderzoeken.
De in dit rapport omschreven ontwerpen (maten, vormen, materialen, ..)
zijn uitgangspunt. Op grond van nader (terrein)onderzoek en technische
uitwerking kan in overleg met WSRL en DLG afgeweken worden van de
deze uitgangspunten. Ook de besteksraming kan aanleiding tot wijziging
geven.
Bij de uitwerking van de ruimtelijk ontwerpen voor de
verkeersmaatregelen zijn onder andere de volgende aspecten van belang:
Verkeerskundige uitwerking verkeersplateaus
De verkeersplateaus moeten worden voorzien van de juiste
verkeerskundige belijningen (boogstralen) en hoogten.
Voor de verkeersplateaus is een principemaatvoering geformuleerd, maar
voor ieder afzonderlijk plateau dient in de uitwerkingsfase een specifiek
ontwerp gemaakt te worden, waarbij onder andere maatvoering bij
aansluitende erfinritten met passend hoogteverloop uitgewerkt wordt.
Uitwerking ontwerp Waterliniedrempels
Het ontwerp van de ‘Waterliniedrempel’ moet nader gedetailleerd
worden. Hier gaat het onder andere om de toepassing van de
verkeerskundige (CROW)-normen afgestemd op de vereiste snelheid, de
detaillering, de inscripties en de wijze van verkeerssignalering.
verrommelde indruk bij het weeghuisje door de veelheid aan bestratingsmateriaal
Uitwerking wegbreedtes en bermversteviging
De wegbreedtes op de Diefdijk dienen in detail uitgewerkt te worden. Bij
de uitwerking van de bermversteviging dient aandacht te zijn voor
geluidsoverlast, stabiliteit, fietsveiligheid. Tevens dient de
bodemafwerking zodanig te zijn, dat optimale grasgroei gewaarborgd is
Materialisatie
Het materiaal van de verkeersplateaus staat vast:
Als ‘Waterlinie-klinker’ wordt een bruin-grijsgesmoorde straatbaksteen
gebruikt (Euroton Forresta DF dikformaat (ca. 200x65x85 mm.), vormbak,
onbezand, verbruik 72-76 per vierkante meter, kwaliteit A 4-12g).
De drempels worden van beton. In overleg met de opdrachtgevers
moeten de specificaties (zoals kleur, kwaliteit) voor het beton nader
uitgewerkt worden.
Constructie
Constructie-eisen dienen nader met de wegbeheerders bepaald te
worden.
Voor alle uitwerkingen geldt dat deze in nauw overleg met WSRL, DLG en
gemeente Lingewaal uitgevoerd moeten worden.
Diefdijklinie | 113

114 | Diefdijklinie
P
12
R
12
Q
4
P
3
O
11
T
5
T
S
N
9
10
2
I
L
J
H
8
M
P
K
G
7
P
E
F
P
D
6
C
5
1
P
A
B
P
S
P
fietsroute Diefdijklinie
Diefdijkliniewandelpad
- aanleg project Diefdijklinie
- aanleg buiten scope
- gerealiseerd/bestaand
vaarverbinding
pont
T dijktrap
sloepverbinding Linge
kleine parkeerplaats
WANDELROUTE
binnen scope uitvoering Diefdijklinie
1. gedekte weg batterijen Diefdijk Noord
2. wandelstroken weg Lingepassage
3. Nieuwe Zuiderlingedijk zuidwest
4. Zuiderlingedijk
buiten scope uitvoering Diefdijklinie
5. Diefdijk Noord
6. Molenkade (gereed)
7. Polder De Geeren
8. Werk Spoor
9. Meerdijk (gereed 2011/2012)
10. Nieuwe Zuiderlingedijk zuidoost
11. verbinding omgeving N848
12. Tielerwaard
RUSTPUNTEN EN ATTRACTIES
A. Fort Everdingen
B. Werk aan het Spoel
C. batterijen Diefdijk Noord
D. V.I.S.kazemat - uitzichtlocatie A2
E. doorgezaagde bunker
F. geschutsbanket Wiel de Waaij
G. Wiel van Bassa
H. Werk op de Spoorlijn aan de Diefdijk
I. Oude Horn
J. batterijen en groepsnest Meerdijk
K. Fort Asperen
L. Wapenplaats Asperen
M. Fort bij de Nieuwe Steeg
N. batterij Nieuwe Zuiderlingedijk
O. rustplek Nieuwe Zuiderlingedijk
P. loopgraaf - rustplek
Q. batterij Broekse Sluis
R. Fort Vuren

9 Recreatie
De Diefdijklinie wordt beter toegankelijk gemaakt voor de recreant. Door Waterlinie-objecten te herstellen, zichtbaar en publiek toegankelijk te
maken, gaat het historisch erfgoed ‘leven in de hoofden en de harten’. Belangrijke ingrepen zijn het fietsveilig maken van de dijkwegen zodat de
hoofdverdedigingslijn de fietsroute wordt tussen Everdingen en Vuren, maar ook wordt er gestreefd naar de aanleg van een
Diefdijkliniewandelpad, met aantakkingen op het wandelnetwerk in de omgeving.
9.1 Diefdijkliniepad
Om de Waterlinie te beleven wordt gestreefd naar de aanleg van een
wandelroute tussen het Fort bij Everdingen en het Fort bij Vuren. Het is
een gevarieerde route, die veel aspecten van de Linie passeert; forten,
groepsschuilplaatsen en kazematten, de herstelde batterijen en
loopgraven, inundatiewerken en de natuurgebieden onderaan de
Diefdijklinie.
De route volgt deels de bestaande wegen en paden, maar er worden ook
nieuwe trajecten toegankelijk gemaakt. Omdat de aanleg van een
langeafstandswandelpad overleg met vele eigenaren vraagt wordt het
gefaseerd uitgevoerd. In het Diefdijkproject worden de delen van de
route op het dijklichaam gerealiseerd. Deze delen zijn grotendeels in
eigendom van Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer en reeds
betrokken particuliere eigenaren. Op de nevenstaande kaart is zichtbaar
welke paden onderdeel zijn van het uitvoeringsproject Diefdijklinie en
welke delen in andere kaders ontwikkeld moeten worden.
Naast het ‘Diefdijkliniepad’ wordt er in het kader van het
Waterlinieprogramma ook gewerkt aan diverse aansluitende
wandelommetjes in de omgeving, in aansluiting op de diverse dorpen en
steden. Het Diefdijkliniepad is (eventueel gedeeltelijk) te gebruiken om
het huidige LAW Waterliniepad te optimaliseren.
Project Diefdijklinie
In het project Diefdijklinie worden de volgende paden gerealiseerd:
Gedekte weg batterijen Diefdijk Noord
Tussen de meest noordelijke en middelste batterij wordt het
tussenbanket aan de westzijde van de Diefdijk toegankelijk gemaakt voor
wandelaars. Dit banket werd door de militairen gebruikt als ‘gedekte
weg’ om verscholen achter het dijklichaam tussen de batterijen te
kunnen bewegen. Voor de wandelaars wordt geen verhard pad
aangelegd; het pad ontstaat door het gras intensiever te maaien zodat
het een landelijke uitstraling behoudt. Hier lopen de wandelaars door de
schapen. Met klaphekjes worden de uitgerasterde batterijen toegankelijk.
Linge passage
De Diefdijklinie tussen de Langedijk en de Zuiderlingedijk, het traject
door de Linge-uiterwaard, wordt intensief bewandeld. Het is de route
tussen de forten bij Asperen en de Nieuwe Steeg en de stadskern van
Asperen. Op dit traject is weids uitzicht over de Linge en zijn de beide
Lingesluizen te bewonderen.
De weg op de dijk krijgt een aangepast profiel met twee wandelstroken
aan weerszijden (zie 8.4). Het gedeelte tussen de beide Lingesluizen is in
het najaar van 2011 gerealiseerd; de overige delen worden in het
Diefdijkproject uitgevoerd.
Nieuwe Zuiderlingedijk - zuidwest
De Nieuwe Zuiderlingedijk ten westen van de provinciale weg N848 is en
blijft een intensief bereden wegvak met veel vrachtverkeer. Hierdoor is
het wandelen op de dijk onveilig en onplezierig.
Aan de zuidzijde van de dijk wordt het talud in het kader van de
dijkverbetering opnieuw geprofileerd. Door het creëren van een platberm
in het talud ter hoogte van de ingangen van de groepsschuilplaatsen
ontstaat een eenvoudig graspad dat door wandelaars te gebruiken is.
Zuiderlingedijk
Bij de aansluiting Nieuwe Zuiderlingedijk - Zuiderlingedijk kunnen de
wandelaars onderlangs het zuidelijk dijktalud gaan wandelen, tot aan de
Spijkse Kweldijk. Hierbij wordt over een voormalig loopgraafbanket
gelopen. De wandelroute is intensiever gemaaide strook gras,
onopvallend in het landschap.
Linie afbuiging Broekse Sluis
Bij het gemaal Broekse Sluis verlaat de hoofdverdedigingslijn de
Zuiderlingedijk richting de kade door de Tielerwaard. Deze afbuiging is in
de huidige situatie onzichtbaar. Om een herkenbare Waterlinieafslag te
krijgen, wordt het terrein rondom het gemaal opnieuw ingericht. In
paragraaf 9.4 wordt de herinrichting weergegeven.
Oude Horn
Bij het gemaal De Oude Horn wordt een wandelpad tussen de Diefdijk en
Leerdam aangelegd. Een dijktrap leidt de wandelaars de dijk op.
Vervolgens loopt de route over het bestaande pad over het
gerestaureerde sluisje en rondom het gemaal naar de Acquoyseweg. Het
pad ten oosten van de Diefdijk wordt aangelegd in het restauratieproject
Oude Horn. Het pad aan de westzijde van de Diefdijk is onderdeel van het
Diefdijkproject.
Dijktrappen
Om het Diefdijkliniepad toegankelijk te maken is het noodzakelijk op een
aantal plekken dijktrappen aan te leggen. Op de kaart zijn de locaties
zichtbaar: bij de Oude Horn en langs de Nieuwe Zuiderlingedijk.
Deze dijktrappen worden uitgevoerd in beton, zoals bij project
Molenkade (zie cd). Dit in tegenstelling tot taludtrappen op de batterijen,
waarvoor de zwartstalen trappen uit het Handboek Liniemeubilair
worden gebruikt ter versterking van het Liniekarakter.
Diefdijklinie | 11

116 | Diefdijklinie
Naast de Diefdijklinie
In de directe omgeving van de dijk loopt het Diefdijkliniepad over de
onderstaande trajecten. De nog uit te voeren delen vallen buiten de
scope van dit project.
Diefdijk Noord
Er wordt gestreefd naar de aanleg van een wandelpad onderaan de
oostzijde van de Diefdijk, van de Prijsseweg naar de V.I.S.kazemat langs
de rijksweg A2. Deze route moet in overleg met de eigenaren uitgewerkt
worden.
Molenkade
Het traject Molenkade is uitgevoerd. Door het nieuwe natuurgebied aan
de oostzijde van de dijk slingert een pad waar wandelaars het natte
landschap van de Linie kunnen ervaren. De aansluitingen op de Diefdijk
hebben een markante vormgeving waarbij dijktrappen overgaan in
steigerpaden waarbij de hoogte van de palen het inundatieniveau
zichtbaar maken. Eén van de paden doorsnijdt een groepsschuilplaats.
(ontwerp Rietveld Landscape en Atelier De Lyon)
Polder De Geeren
In combinatie met de natuurontwikkeling van polder De Geeren wordt
gestreefd naar de aanleg van een wandelpad aan de oostzijde van de
Diefdijk. Ten noorden van de Acquoyseweg kan het pad het verloop van
een historische watergang volgen. In het zuidelijk deel kan de historische
kade langs de westzijde van de Culemborgse Vliet gevolgd worden, tot
aan het recent aangelegde Waterlinietrekpontje over de Vliet.
Werk op de Spoorlijn - Oude Horn
Na de oversteek met het pontje loopt de route langs het Werk op de
Spoorlijn en vervolgens langs de Culemborgse Vliet richting gemaal
Oude Horn. Bij het gemaal gaat de route over de Acquoyseweg naar het
Meerdijkpad. Bij gemaal Oude Horn wordt tevens een aantakking richting
Leerdam gemaakt, over het gemaalterrein en de oude sluis.
In het Diefdijkproject is hiervoor een dijktrap en wandelpad aan de
westzijde van de dijk opgenomen (zie 8.4).
Meerdijk
Vanaf de Acquoyseweg loopt de route verder onderlangs de Meerdijk. Dit
pad wordt in 2011/2012 aangelegd in het kader van het project
Lingekwartier. De beide batterijen langs de Meerdijk gaan na uitvoering
van het Diefdijkproject onderdeel uitmaken van de route.
Nieuwe Zuiderlingedijk zuidoost
Langs het zuidoostelijk deel van de Nieuwe Zuiderlingedijk ligt al een
spannend pad (LAW) door het natte natuurgebied. Als optimalisatie
wordt gestreefd naar een verbinding met de Wapenplaats Asperen.
Eveneens is een verbinding met het Fort bij de Nieuwe Steeg gewenst.
Verbinding kruising N848 - wandelpad Nieuwe Zuiderlingedijk zuidwest
Het LAW Waterliniepad loopt nu over een historische kade naar de N848
om daar de oversteek naar de Tiendweg te maken. In de vervolgfase
dient een passende verbinding gezocht te worden tussen dit punt en het
nieuw aan te leggen pad op de zuidelijk talud van de Nieuwe
Zuiderlingedijk langs de vele groepsschuilplaatsen.
Tielerwaard west
In het project Tielerwaard West wordt gestreefd naar de aanleg van een
wandelroute tussen de Zuiderlingedijk en het Fort bij Vuren, waar de
oversteek naar het zuidelijk deel van de Waterlinie gemaakt kan worden.

9.2 Rustplekken
Op de Diefdijklinie worden langs de recreatieve routes een aantal
rustplekken aangelegd.
Batterijen
Zes van de zeven batterijen worden publiek toegankelijk gemaakt. Enkel
de batterij op kruising Diefdijk-Prijsseweg blijft gesloten, omdat deze in
de voortuin van de eigenaar ligt.
Batterij Meerdijk Noord krijgt een meer intensieve, educatieve functie.
De gedekte schuilplaats wordt hier niet alleen geconsolideerd, maar ook
het interieur wordt hersteld en is tijdens rondleidingen te bezichtigen, in
combinatie met de groepsschuilplaats en kazemat aan de overzijde van
de Meerdijk (zie hoofdstuk 7).
Wiel de Waai - noord
Ten noorden van Wiel de Waai ligt een grondbanket, aangelegd voor een
loopgraaf. Vanwege de fraaie landschappelijke ligging wordt dit
grondbanket publiek toegankelijk gemaakt door de aanleg van een
dijktrap en plaatsing van picknicksets (Liniemeubilair). (zie 7.5)
Wiel van Bassa
Op de oostoever van het Wiel van Bassa wordt een Liniemeubilair
picknickset geplaatst ter vervanging van de huidige set.
Aan de oostzijde van de Diefdijk komt eveneens een Linie-picknickset, bij
de aan te leggen parkeerplaats bij de Acquoyseweg in polder De Geeren
(zie 9.3).
De Oude Horn
Gemaal De Oude Horn, op de kruising Diefdijk-Meerdijk temidden van de
voormalige Culemborgse Vliet, wordt in het kader van de NHW
gerestaureerd, evenals de sluis. Het terrein rondom het gemaal wordt
toegankelijk gemaakt door de aanleg van een wandelpad tussen
Leerdam en de Diefdijk, waarbij vervolgens het sluisje en het gemaal
worden gepasseerd richting Acquoyseweg.
In de waterpartij aan de voorzijde van het gemaal wordt een glazen
kunstwerk van drijvende rietstengels geplaatst, verwijzend naar de
huidige functie van het gemaal als atelier van een glaskunstenaar. Deze
maatregelen maken onderdeel uitvan het project Oude Horn, en vallen
buiten de scope van dit uitvoeringsproject.
In het kader van het uitvoeringsproject Diefdijklinie wordt een Liniebank
op de Meerdijk geplaatst, gecombineerd met een herinrichting van de
weg (zie paragraaf 8.4 Passage Oude Horn).
Sluiseiland Linge
Op het sluiseiland in de Linge wordt een Linie-picknickset onderaan de
dijk geplaatst, met fraai uitzicht over de Linge en op de historische
stadsrand van Asperen. Op de dijk wordt een Liniebank geplaatst, met
zicht op de Linge richting oosten, met het Fort bij Asperen en de
wapenplaats (zie 8.4).
Nieuwe Zuiderlingedijk
Op het tussenbanket van de Nieuwe Zuiderlingedijk, ten oosten van de
kruising met de Kerkweg, wordt een recreatieplek ingericht bij de
gedekte schuilplaats, de groepsschuilplaats en de reconstructie van de
loopgraaf (zie 7.8).
Ook ten westen van de provinciale weg wordt een rustplek ingericht op
het verbrede tussenbanket. Op deze locatie is voor de mobilisatie van de
Eerste Wereldoorlog een loopgraaf aangelegd. De brede berm is voor dit
moment een prima aanleiding om een rustplek te maken. Ter herinnering
aan het militair verleden en om de plek een intiemer karakter te geven,
worden Diefdijkliniebomen geplant.
Tevens wordt er Liniemeubilair geplaatst bij de waterplassen.
plaatsen Liniemeubilair met zicht op Oude Horn
Diefdijklinie | 117
plaatsen Liniemeubilair bij Wiel van Bassa
verwijderen bankje en prullenbak, plaatsen Liniemeubilair op tussenbanket en aanplant Diefdijkliniebomen

118 | Diefdijklinie
9.3 Parkeerplaatsen
Om het recreatief gebruik van de Waterlinie te faciliteren en het zwermen
van parkeren in de omgeving te voorkomen wordt op een aantal plaatsen
een kleinschalige parkeerplaats aangelegd.
De parkeerplaatsen bij viaduct A2/V.I.S.kazemat en de Acquoyseweg zijn
onderdeel van de uitvoering van het Diefdijklinieproject.
Viaduct A2/V.I.S.kazemat
Bij de vernieuwing van het viaduct en de waterkering A2 is de Diefdijk
verschoven in oostelijke richting waardoor er een brede kruin van de dijk
is ontstaan. Op het noordwestelijk deel van deze kruin wordt al
geparkeerd door bezoekers van het uitzicht- en informatiepunt op het
viaduct en de aan de onderzijde van de dijk gelegen V.I.S.kazemat. De
huidige berm is echter niet geschikt voor parkeren, waardoor de
grasberm kapot gereden wordt.
huidige brede berm op het noordelijk landhoofd A2
referentiebeeld afbakening parkeervak met tetraëders aan kettingen (ontwerp BWZ ingenieurs)
Om het bezoeken van de twee attracties beter te
faciliteren wordt de berm verhard met
grasbetonstenen. Het parkeervak wordt afgebakend met
tetraëders, met elkaar verbonden door kettingen (zie
paragraaf 7.11). Dit versterkt de militaire uitstraling en wordt op
vergelijkbare wijze toegepast bij Werk aan het Spoel en Fort
Vechten. De omgeving krijgt een kwalitatief hoogwaardiger inrichting
door het plaatsen van fruitbomen in het westelijk dijktalud, op de lijn van
het voormalig tracé van de Diefdijk. Zo wordt tevens de asymmetrie van
de Diefdijk versterkt.
Ook op het zuidwestelijk landhoofd worden fruitbomen geplant,
waardoor het viaduct beter wordt ingepast in de omgeving.
Aan deze zuidzijde van de autosnelweg (3) is in het project Molenkade
een kleine recreatieparkeerplaats onderaan de dijk aangelegd.
nog uit te voeren:
1. aanplant fruitbomen
2. aanleg kleinschalige recreatieparkeerplaats
t.b.v. uitzicht- en informatielocatie viaduct A2
en te bezoeken V.I.S.kazemat
reeds uitgevoerd:
3. kleinschalige receatieparkeerplaats Molenkade
4. uitzicht- en informatielocatie viaduct A2
5. kazemat
zicht op zuidelijk landhoofd viaduct A2
1
3
1
2
4
5

Acquoyseweg
In de noordelijke oksel van de aansluiting Diefdijk-Acquoyseweg wordt
een kleine recreatieve parkeerplaats aangelegd voor bezoekers van het
Wiel van Bassa en polder De Geeren. Op deze locatie wordt een
kleipakket in de ondergrond aangebracht voor de verbetering van de dijk.
Voor deze maatregel moet een deel van de huidige boomgaard wijken
maar het streven is het opnieuw aanplanten van fruitbomen om de
parkeerplaats in te passen. Tevens is er ruimte voor een picknickset met
uitzicht over de polder.
Aandachtspunt is de terreinafwerking van de dijkverbeteringsmaatregel
ten zuiden van de Acquoyseweg. Indien mogelijk dient het griend (6)
ontzien te worden. Het streefbeeld voor de overige twee percelen is nat
grasland met een historisch geïnspireerd greppelpatroon.
Overige parkeerplaatsen
In het kader van de recreatieve ontwikkelingen worden tevens
parkeerplaatsen aangelegd bij het Fort bij Asperen en het Fort bij de
Nieuwe Steeg. Tevens worden er in de omgeving van deze beide forten
park+bikeplaatsen ontwikkeld.
Bezoekers van de batterij Broekse Sluis kunnen gebruik maken van de
parkeerplaats op het terrein van het naastgelegen gemaal.
parkeren in het fruit
zicht vanaf Diefdijk over boomgaard; het voorste deel verdwijnt voor aanleg kleipakket
5
6
4
5
2
7
3
1
P
1. grens aanbrengen kleipakket dijkverbetering
Diefdijklinie | 119
2. herstel boomgaard (aandachtspunt aanbrengen teelaarde)
3. aanleg kleinschalige recreatieparkeerplaats
met grasbetonstenen, parkeervak afgebakend
met tetraëders aan kettingen
4. aanleg verkeersplateau
5. inpassing kleipakket door afwerking bovengrond
met greppelpatroon in grasland
6. indien mogelijk ontzien griend bij aanbrengen kleipakket
7. plaatsen picknickset (Liniemeubilair)
8
8. aanleg wandelpad De Geeren (buiten scope Diefdijkproject)

120 | Diefdijklinie
5
2
4
1
3
1. hoofdverdedigingslijn NHW - Zuiderlingedijk
2. hoofdverdedigingslijn NHW - kade Tielerwaard
3. locatie batterij Broekse Sluis
4. gemaal Broekse Sluis
5. voormalige sluiswachterswoning

9.4 Linie afbuiging Broekse Sluis
Bij de eerste aanleg van de Nieuwe Hollandse Waterlinie volgde de
hoofdverdedigingslijn de Zuiderlingedijk tot aan de Vesting Gorinchem. In
een latere fase is de lijn verlegd in oostelijke richting. Bij het gemaal
Broekse Sluis, ten oosten van Spijk, verliet de hoofdverdedigingslijn de
Zuiderlingedijk en boog af richting de Tielerwaard. In de Tielerwaard lag
de hoofdverdedigingslijn op een lage kade.
Deze kade is deels nog aanwezig. Recent is in het kader van het project
Nieuwe Hollandse Waterlinie op deze kade een fietspad aangelegd, met
de ambitie om dit in een latere fase door te trekken tot aan het Fort bij
Vuren en Gorinchem.
De afslag van de hoofdverdedigingslijn van de Zuiderlingedijk richting de
kade Tielerwaard is echter volstrekt onzichtbaar. Fietsers en wandelaars
moeten de Zuiderlingedijk verlaten om via het gemaalterrein Broekse
Sluis en achterlangs het erf van de voormalige sluiswachterswoning het
fietspad op de kade te bereiken. Dit is een onoverzichtelijke situatie.
Belangrijke opgave is het zichtbaar maken van deze route voor het
recreatieve verkeer. Het moet helder worden dat de hoofdverdedigingslijn
en dijk verlaat en over de kade door de Tielerwaard verder loopt.
Voorlopig ontwerp
Voor het zichtbaar maken van de Linie-afbuiging wordt gebruik gemaakt
van het gedachtengoed van het Liniemeubilair. Studio Klarenbeek heeft
een voorlopig ontwerp gemaakt. Essentie van het ontwerp is het creëren
van een markante wandelroute tussen de Zuiderlingedijk en de kade
door de Tielerwaard. Symbolisch wordt de grens van de Waterlinie
weergegeven met een Linieslagboom langs de dijkweg en op het
gemaalterrein.
In de komende periode wordt dit voorlopig ontwerp uitgewerkt tot een
definitief ontwerp, waarbij ook de terreininrichting rondom het gemaal
en het erf van de voormalige sluiswachterswoning betrokken wordt.
Diefdijklinie | 121
voorlopig ontwerp Linie afbuiging Broekse Sluis (Studio Eric Klarenbeek)

122 | Diefdijklinie
MATERIAAL
zwart metaal inlands eiken
KLEUR
lichtgrijs, RAL 7035
onbewerkt inlands eikenhout
mat zwart of gezwart metaal
TYPOGRAFIE
metalen W-profiel fietsenrek
LINIEMEUBILAIR
taludtrap banken en tafels
kruishekwerk

9. Liniemeubilair
Om eenheid, rust en herkenbaarheid aan te brengen in de vele eigentijdse
toevoegingen aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie is er een catalogus
ontwikkeld; het Handboek Meubilair Nieuwe Hollandse Waterlinie (Studio
Klarenbeek).
Dit handboek bevat ontwerpen voor receatieve elementen, zoals bankjes,
picknicksets, informatieborden, hekwerken en taludtrappen. Door
eenheid in vormgeving, kleur en materiaalgebruik wordt verrommeling
van de Waterlinie voorkomen en de herkenbaarheid versterkt. Het zijn
eigentijdse ontwerpen, geïnspireerd op de historisch-militaire elementen
van de Linie, passend in het Waterliniekarakter. Het handboek is
uitgewerkt in bestekstekeningen voor de diverse onderdelen.
Belangrijke kenmerken van het Liniemeubilair zijn soberheid,
terughoudendheid en utilitaire bouw. De materialen zijn zwart metaal,
inlands eiken en beton. Het kleurenpalet bestaat uit lichtgrijs (RAL 7035),
eikenhoutkleur en zwart. Stencilia - A is het gebruikte lettertype.
Kenmerkend is de introductie van het zwart stalen W-profiel. Deze tot
een W gevouwen metalen paal versterkt de eigenheid van de Linie en kan
op diverse manieren worden ingezet, zoals bij de hekwerken op forten,
als afrastering bij de batterijen en als drager van informatiebordjes.
Op veel van de te ontwikkelen locaties langs de Diefdijklinie wordt dit
meubilair toegepast. Het handboek en de uitwerkingen dient hier
toegepast te worden.
Voor enkele onderdelen van het ruimtelijk ontwerp zijn elementen
bedacht buiten de standaardcatalogus om. Zo wordt bijvoorbeeld op de
voormalige kanonopstelplaatsen van de batterijen gebruik gemaakt van
betonnen blokken, omdat op deze locatie een robuust element passend
is. Maar deze unieke elementen zijn wel zodanig vormgegeven dat ze
passen binnen de uitstraling van het geheel. Ook de Waterliniedrempels
zijn zo te beschouwen als een toevoeging aan de ontwerplijn.
ontwerpen uit Handboek Meubilair Nieuwe Hollandse Waterlinie (Studio Klarenbeek)
9.6 Technisch ontwerp en bestek
De recreatieve locaties vermeld in dit hoofdstuk zijn weergegeven op de
20 1:1000 kaarten van het ruimtelijk ontwerp Diefdijklinie (zie bijlage). Op
deze kaartenset is de scope van het uitvoeringsproject Diefdijklinie
duidelijk herkenbaar. Voor deze onderdelen (zowel voor de prioriteit
‘groen’ als ‘oranje’) moet een technisch ontwerp en bestek opgesteld
worden.
Op de bijgevoegde CD staan de 20 overzichtskaarten op schaal 1:1000, de
relevante detailontwerpen en reeds uitgevoerde onderzoeken.
De in dit rapport omschreven ontwerpen (maten, vormen, materialen, ..)
zijn uitgangspunt. Op grond van nader (terrein)onderzoek en technische
uitwerking kan in overleg met WSRL en DLG afgeweken worden van de
deze uitgangspunten. Ook de besteksraming kan aanleiding tot wijziging
geven.
Wandelpaden
De wandelpaden inclusief voorzieningen genoemd in 9.1 onder de kop
‘project Diefdijklinie’ dienen uitgewerkt te worden in een technisch
ontwerp en bestek.
De overige delen van het wandelpad, genoemd onder de kop ‘naast de
Diefdijklinie’, vallen buiten de scope van dit project en worden via andere
uitvoeringsprojecten uitgewerkt.
Rustplekken
De rustplekken genoemd in 9.3 zijn onderdeel van het project
Diefdijklinie. Op een aantal locaties wordt enkel een picknickset of bank
geplaatst. Hiervoor dient gebruik gemaakt te worden van de
bestekstekeningen van het Handboek Liniemeubilair. Voor de overige
locaties dient een uitwerking gemaakt te worden conform opgestelde
ontwerpen.
Linie afbuiging Broekse Sluis
Het ontwerp voor de omgeving van het gemaal Broekse Sluis wordt in
november 2011 afgerond. Het betreft de herinrichting van het
gemaalterrein, de aansluiting met het achterliggend fietspad, het
plaatsen van Liniemeubilair en eventueel een herinrichting van het erf ten
westen van het gemaal.
Parkeerplaatsen
De ontwerpen voor de parkeerplaatsen viaduct A2 en Acquoyseweg zijn
richtinggevend voor de uitwerkingsfase. De materialisatie en soortkeuze
is op hoofdlijnen omschreven; dit dient nader uitgewerkt te worden.
De overige genoemde parkeerplaatsen zijn van belang voor het
recreatief-toeristisch functioneren van de Diefdijklinie, maar vallen
buiten de scope van dit uitvoeringsproject.
Liniemeubilair
Wanneer de ruimtelijk ontwerpen onderdelen bevatten met de
toevoeging ‘Liniemeubilair e/o Handboek Meubilair NHW’ dan dient
gebruik gemaakt te worden van het Handboek Liniemeubilair met
bijgevoegde besteksuitwerking.
Diefdijklinie | 123

124 | Diefdijklinie
16
15
14
13
12
7
8
11
9
10
6
6
5
4
4
3
2
1
principes uitzicht inundatiekommen
1. weids uitzicht Diefdijk Noord
2. zicht tussen haakse kavelbeplantingen
3. zicht acces A2/Molenkade
4. uitzicht over Molenkade
5. zicht Wiel de Waai
6. zicht polder De Geeren tussen haakse bossagsches
7. zichtlijnen Werk Spoorlijn Diefdijk
8. zicht Meerdijk - inundatieveld
9. zicht groepsnest Meerdijk
10. zicht batterij Meerdijk - Asperen
11. zicht Wapenplaats - inundatiekom
12. zicht waterplassen Tielerwaard
13. zicht Nieuwe Zuiderlingedijk
14. zicht waterplassen Nieuwe Zuiderlingedijk
15. zicht Nieuwe Zuiderlingedijk - Tielerwaard
16. zicht Zuiderlingedijk/banket - Tielerwaard

10 Zichtbaarheid
Om de bijzondere historie van de Diefdijklinie en de kwaliteiten van de omgeving beter te kunnen beleven is het gewenst om op een aantal
locaties beter zicht te creëren door beplantingen te verwijderen. Het gaat om uitzicht vanaf de dijk richting het open landschap van de voormalige
inundatiekom (de zuid- en oostzijde), het zicht op de wielen langs de dijk en het zicht op de groepsschuilplaatsen en kazematten die de
Diefdijklinie militair-historische identiteit geven.
10.1 Zichtlijnen
Op de naastgelegen kaart is te zien waar het zicht vanaf de Diefdijk
richting de voormalige inundatiekommen versterkt kan worden. Ook
wordt een aantal doorzichten aan de ‘veilige zijde’ voorgesteld, richting
markante onderdelen van het landschap.
10.2 Zichtbare wielen
De wielen markeren vroegere dijkdoorbraken in het landschap. Deze
grote waterplassen kunnen beter zichtbaar gemaakt worden door een
deel van de beplantingen tussen de waterrand en de dijk te verwijderen.
Wiel de Waai wordt beter zichtbaar gemaakt door de beplanting tussen
de dijk en het water deels te verwijderen. Met deze maatregel wordt
tevens de waterkwaliteit (KRW) verbeterd. En er wordt een zichtlijn
gemaakt van het geschutsbanket aan de noordzijde richting het wiel.
Ook de waterpartijen langs de Nieuwe Zuiderlingedijk worden zichtbaar
gemaakt door de randbeplanting aan dijkzijde te verwijderen.
10.3 Zichtbare groepsschuilplaatsen
Een aantal groepsschuilplaatsen en kazematten ligt verscholen onder
beplantingen. Ze zijn overwoekerd door bomen en struiken. Het
vrijzetten van deze betonwerken door het grotendeels verwijderen van
de beplantingen levert een essentiële bijdrage aan het versterken van de
identiteit van de Waterlinie. Hoe meer ze zichtbaar zijn, des te
herkenbaarder wordt de Linie. Met maatwerk worden ze beter zichtbaar
gemaakt, afgestemd op de vleermuisfunctie.
De betonwerken in eigendom van de overheden zijn ieder zorgvuldig
onderzocht op de mogelijkheden, voor zowel het vrijzetten van
beplantingen als het vleermuisgeschikt maken.
10.4 Technisch ontwerp en bestek
Het verbeteren van de in dit hoofdstuk genoemde zichtbaarheid van
karakteristieke elementen van de Waterlinie en het omringende
landschap valt grotendeels buiten de scope van het uitvoeringsproject
Diefdijklinie. Een deel wordt gerealiseerd in aangrenzende natuur- en
waterprojecten (EHS, Natura2000, GGOR) , voor het overig deel is een
afzonderlijk uitvoeringstraject gestart.
Binnen het project Diefdijklinie wordt de zichtas van het geschutsbanket
naar Wiel de Waai gerealiseerd. Deze kapwerkzaamheden zijn onderdeel
van de maatregel ‘geschutsbanket Wiel de Waai Noord’ (zie 7.5).
Daarnaast valt het creëren van een aantal zichtlijnen samen met
uitvoeringswerkzaamheden voor de dijkverbetering. Beplanting wordt
verwijderd door een aanberming, waardoor uitzicht over de
inundatiekom ontstaat. Dit gebeurt onder andere langs de Nieuwe
Zuiderlingedijk. Het is van belang op deze locaties geen bomen te
herplanten.
waterpartij ten noorden Nieuwe Zuiderlingedijk, voor (onder) en na (boven) kappen randbeplanting (BWZ ingenieurs)
zichtlijnen vrijzetten overwoekerde groepsschuilplaatsen nu: geen zicht voormalige inundatiekom (BWZ ingenieurs)
Diefdijklinie | 12
toekomst: zicht voormalige inundatiekom (BWZ ingenieurs)

126 | Diefdijklinie

11 Beheer
Voorgaande hoofdstukken geven weer hoe de herinrichting van historische locaties en de dijkwegen en de aanleg van recreatieve routes en
verblijfsplekken de Nieuwe Hollandse Waterlinie laat herleven. De technische uitwerking en de aanleg dient zodanig te gebeuren dat de inrichting
van hoge kwaliteit is. Het is voor de waarde, de beleving en de duurzaamheid van groot belang dat het beheer goed geregeld is.
11.1 Streefbeelden en beheer
Voor de afzonderlijke locaties langs de Diefdijklinie wordt een vast
kwaliteitsbeeld gehanteerd. Dat betekent dat bouwstenen, zoals een
meidoornhaag, een grastalud, of meubilair, zich herhalen langs de linie in
een vaste verschijningsvorm. De materialisatie en soortkeuze van de
afzonderlijk plannen wordt eveneens op elkaar afgestemd. Hierdoor
ontstaat rust en eenheid. Het is van belang deze eenheid ook te borgen
tijdens de aanleg- en beheerfasen.
Hoewel de objecten in het buitengebied liggen, vereisen de meeste
locaties een intensief beheer, vanwege het publieke karakter en de
beoogde hoge beeldkwaliteit. In de minder kwetsbare en extensief
gebruikte terreindelen wordt ruimte geboden voor de ontwikkeling van
meer natuurlijke gradiënten.
Inrichtingselementen
Langs de linie komen onder andere de volgende elementen herhaaldelijk
terug:
Meidoornhaag
De hagen wordt aangelegd met Eenstijlige meidoorn. Het eindbeeld is
een strak geschoren, goed vertakte, dichte haag met een hoogte van 1,20
m. De breedte is ca. 0,5 m. De hagen worden ingezet als grensmarkering
van enkele terreinen.
Diefdijklinieboom
De bomen worden doorgaans in kleine groepen als lijnvorm aangeplant
en dienen als landschappelijke markering van de NHW-objecten. In het
vervolgtraject wordt de soortkeuze nader uitgewerkt (zie hoofdstuk 7). In
sommige gevallen hebben ze ook een vleermuisgeleidende functie. Om
de terreinen toegankelijk te houden voor bezoekers en materieel worden
de bomen opgekroond, maximaal tot 1/3 van de boomhoogte. Vallend
blad word opgeruimd om verstikking van onderliggende grazige
vegetaties te voorkomen.
referentie ‘strak’ grondwerk met steile taluds in aanleg op Werk aan het Spoel (in aanleg)
Fruitboom
Halfstam of hoogstam fruitbomen worden ingezet ter inpassing van
parkeerplaatsen. Landschapsbeeld en geleiding van verkeer is het
hoofddoel. Fruitproductie is geen doel op zich. Bezoekers kunnen
eventueel fruit plukken en meenemen.
Gazontalud
De traversen en andere steile taluds met een helling van minimaal 1:3
worden intensief gemaaid om zodoende de bodem met een dichte
grasmat te laten doorwortelen en vast te houden. Tegelijk wordt hiermee
het strakke militaire karakter van de objecten uitgebeeld.
Gras vlak terrein
Het beheer lijkt sterk op die van de taluds, al kan de maaifrequentie iets
lager liggen.
Kruidige vegetatie
Aan de voet van de batterijen is ruimte voor een meer extensief karakter.
Begrazing door schapen is op een aantal locaties een optie waardoor ook
de beheerlast afneemt. Bij de definitieve keuze dient de wenselijkheid
van plaatsing van rasters hierbij betrokken te worden. Het eindbeeld is
een meer soortenrijke gras- en kruidenzone. Doorgaans worden de
vrijstaande bomen aangelegd in de kruidige vegetaties. Deze zone kan
ook dienen als verbinding voor klein vee tussen twee weilanden.
Ruigte met struikvormers
Dit is een terrein met kruidachtige vegetatie, gecombineerd met
struikvormers als meidoorn en sleedoorn. De struiken bedekken
maximaal 25% van de oppervlakte en zijn tot 4 á 5 m hoog. Dit
beheertype wordt vooral ingezet om publiek te sturen. Bezoekers volgen
doorgaans het meer intensief gemaaide terrein. Zo kan publiek op
afstand worden gehouden van bijvoorbeeld aangrenzende woningen.
Tegelijk kent dit terreintype een hoge natuurwaarde (vlinders, insecten,
vogels, jaaggebied voor vleermuizen).
haag Diefdijklinieboom
fruitbomen gras vlak terrein
kruidige vegetatie ruigte met struikvormers
Diefdijklinie | 127

128 | Diefdijklinie
Onverhard wandelpad
De paden hebben een informeel karakter. Om deze reden zijn ze
onverhard en uitgevoerd in gras. Doel is een groene, gesloten grasmat
met een korte graslengte. Loopsporen kunnen ontstaan op plekken die
intensief worden gebruikt. In geval van naastgelegen houtige beplanting
wordt het pad vrijgehouden van overhangende takken.
Bij de uitwerking dient rekening gehouden te worden met de wensen van
aangrenzende agrariërs, onder andere betreffende St. Jacobskruid.
Meubilair
De objecten worden voorzien van zogenaamd Waterliniemeubilair
waaronder bankjes, prullenbakken, valhekken, fietsenrekken, rasters,
vlonders en bebording. Voor alle objecten geldt dat ze stabiel, veilig, heel
en schoon moeten zijn.
Zwerfvuil komt overal voor maar de mate hangt sterk af van de
gebruiksintensiteit. Vanuit esthetisch oogpunt moet vuil frequent
worden opgeruimd. Maaisel kan alleen als veevoer dienen als deze vrij is
van vuil.
Dijktrap
Dijktrappen worden aangelegd op steile taluds. De trappen moeten
schoon en heel zijn. Overhangende vegetatie wordt beperkt om de
doorgang te kunnen garanderen.
Gebouw
Aan de gedekte schuilplaatsen en groepsschuilplaatsen wordt
grootschalig onderhoud uitgevoerd (2011-2012). De gebouwen hebben
weinig onderhoud nodig. Aandachtspunten zijn het onderhouden van
hang- en sluitwerk, de valbeveiliging bovenop de objecten moet degelijk
zijn en eventuele graffiti wordt z.s.m. verwijderd.
Diverse gebouwen zijn ingericht als vleermuisverblijf. Monitoring van de
vleermuisstand wijst uit of de functionaliteit van de objecten
geoptimaliseerd kan worden. De vleermuisvoorzieningen binnenin de
objecten zijn onderhoudsvrij. De invliegopeningen mogen niet worden
geblokkeerd.
Liniemeubilair Liniemeubilair Liniemeubilair
onverhard wandelpad
extensief wandelpad extensief dijktalud
herstel luiken en deuren schuilplaatsen dijktrap Molenkade herstel luiken en deuren schuilplaatsen

11.2 Beheerplan
In een beheerplan worden de streefbeelden en bijhorende kwaliteit van
alle afzonderlijke elementen nader omschreven. Van harde elementen
zoals gebouwen en meubilair wordt omschreven in welke
onderhoudsstaat deze minimaal moeten verkeren. Van de groene
elementen zoals heggen, bomen en kruidige vegetaties wordt
omschreven welk beheer vereist is om deze na aanleg te laten
ontwikkelen naar de gewenste streefbeelden (ontwikkelingsbeheer).
Daarnaast wordt omschreven welke kwaliteit vervolgens in stand moet
worden gehouden (instandhoudingsbeheer).
Tevens dient er aandacht te zijn voor het anti-graffitybeheer.
Er moet nog worden besloten of het beheerplan de nadruk legt op
beschrijving van streef- c.q. kwaliteitsbeelden of maatregelen.
Vooralsnog gaat de voorkeur uit naar streefbeeldenbestek met een
indicatie van maatregelen aangezien de beeldkwaliteit het meest
belangrijk wordt geacht voor de locaties. Het is dan aan de aannemer om
zelf in te schatten met welk materieel en in welke frequentie het beheer
wordt uitgevoerd.
Beheerkaarten
Van elke afzonderlijke planlocatie moet een beheerkaart worden
opgesteld waarin de afzonderlijke beheereenheden terug zijn te vinden
incl. kwantitatieve aanduiding.
Beheerkalender
Het is raadzaam om eveneens een beheerkalender op te stellen waarin
wordt aangegeven welke maatregelen in welke periode worden
uitgevoerd. De kalender is een hulpmiddel voor de beheerder, rekening
houdend met vereisten vanuit Flora- en faunawet, gedragscodes,
dijkenseizoen etcetera.
Randvoorwaarden en handreikingen
Het beheerplan kan worden aangevuld met randvoorwaarden en
handreikingen voor al dan niet mogen toepassen van chemische
bestrijdingsmiddelen, verwerking of afvoer van maaisel en snoeihout,
toe te passen monitoring etcetera.
Een slimme manier van werken kan sterk bijdragen aan kostenbesparing
en ontwikkeling van natuurwaarden. Bijvoorbeeld door aanleg van
takkenrillen in bos of broeihopen naast watergangen.
Waar mogelijk kan het inzetten van vrijwilligers de betrokkenheid vanuit
het gebied bij cultuurhistorische objecten nog verhogen. Het beheerplan
geeft aan welke activiteiten in principe door vrijwilligers uitgevoerd
kunnen worden met handgereedschap.
11.3 Beheerorganisatie
De locaties in dit projectplan liggen verspreid over eigendommen van tal
van particulieren en overheidsinstanties. De praktijk leert dat elke
beheerder zijn eigen visie heeft op beheer. Een beheerplan kan hier al
enige sturing in geven maar er blijft ruimte voor afzonderlijke
interpretaties en prioriteiten. Dit zou vragen om controle op de naleving
van gemaakte beheerafspraken met derden. De kans is echter groot dat
het versnipperd eigendom leidt tot een wildgroei aan beheervormen en
beelden langs de Diefdijk. Dit staat haaks op de integrale ontwerpvisie
waarin een eenduidige beeldkwaliteit wordt nagestreefd.
Insteek is om na aanleg het beheer en (grootschalig) onderhoud
overkoepelend te coördineren en uit te voeren. Daarmee kan de
beeldkwaliteit worden geborgd en wordt efficiënter gewerkt. Ook is een
overkoepelende beheerder beter in staat om risico’s en excessen te
dragen. Voorbeelden zijn aansprakelijkheid bij ongevallen onder
bezoekers, vernielingen herstellen of het verwijderen van graffiti.
Het waterschap zal de eerste twee jaar na realisatie het beheer
waarnemen. Parallel wordt een geschikte organisatievorm verkend en
ontwikkeld die het oneindig beheer op zich kan nemen en zich kan
inzetten voor fondswerving voor beheer en onderhoud.
Diefdijklinie | 129

130 | Diefdijklinie
BRONNEN
- Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie, Steenbergen e.a. 2009
- Een onuitdoofbaar vuur, D.T. Koen, 1995
- Versteende Ridders, D.T. Koen, R. Rietveld, F. Rijkenberg, 2009
- Sterk Water, Chris Will, 2003
- Panorama Krayenhoff, 2004
- Ruimtelijk kader NHW Lek-Waal, DLG, 2009
- Linievormgeving, 2007
- Beeldarchief Jaap de Zee
- Beeldarchief Douwe Koen en Chris Will
- Brochure Nieuwe Hollandse Waterlinie nr. 16, RCE, 2009
- Schone Slaper - Hollands hoop in bange dagen,
cultuurhistorisch advies verbetering Diefdijklinie (RAAP)
- MER Diefdijkverbetering, 2009
- kaarten GIS competence centre CLG

BIJLAGEN
Dit rapport bevat een kaartenbijlage met het overzicht van het Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie op papier en een cd-bijlage met de digitale
documenten.
I. Kaarten
Bijlage I bevat de overzichtskaarten (20) van het Ruimtelijk Ontwerp
Diefdijklinie. De kaarten in dit rapport zijn een verkleinde weergave van de
orginele kaarten, schaal 1:1000. Deze kaarten zijn op de bijgevoegde cd
opgenomen.
II. CD
Op de bijgevoegde cd staan de volgende documenten:
rapporten
- Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie
- Handboek Meubilair Nieuwe Hollandse Waterlinie
- besteksuitwerking Handboek Meubilair NHW
- besteksuitwerking dijktrap Molenkade
kaarten
- 20 kaarten Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie schaal 1:1000, A0-formaat
- uitwerkingen Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie, diverse schalen
- hoogtegegevens NHW-locaties (flymap)
onderzoeken
- Archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek Diefdijklinie Geldermalsen
- Archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek Diefdijklinie Lingewaal
- Archeologisch en cultuurhistorisch onderzoek Vianen
- Boomonderzoek Diefdijklinie
- Expertbeoordeling vleermuizen Diefdijklinie
- Historisch milieukundig onderzoek
- Inventarisatie bestemmingsplannen en procedures Diefdijklinie
- Inventarisatie kabels en leidingen Diefdijklinie
- Natuurtoets Diefdijklinie, Tielerwaard en Wapenplaats
- Rapport toetsing bestemmingsplannen en procedures Diefdijklinie
- Uitgangspunten inventarisatie kabels en leidingen Diefdijklinie
- Verslag overleg vervolgonderzoek natuur
Voor de in dit rapport benoemde planlocaties zijn diverse onderzoeken
uitgevoerd. De resultaten van deze onderzoeken worden gebruikt bij de
technische uitwerking van dit projectplan en bij de aanvraag van
vergunningen en ontheffingen indien nodig. Ook kan de uitvoerende partij
gebruik maken van deze informatie. Enkele opvallende uitkomsten van de
onderzoeken zijn:
Natuurwaarden
Mogelijk zijn vleermuizen aanwezig in enkele gebouwen. Vanuit dit plan
zijn er geen conflicten. Bij de Meerdijk worden te kappen bomen herplant
in lijnvorm ter geleiding van vleermuizen. Verder geen bijzondere waarden
aanwezig vanwege huidige intensieve beweiding of de afwijkende
inrichting ten opzichte van omliggende natuureenheden.
Milieukunde en bodemhistorie
Het verkennend historisch bodemonderzoek benoemt enkele locaties als
(licht) verdacht. Dit leidt niet tot planaanpassingen. Tijdens de uitvoering
wel rekening houden met mogelijke vervuilingsgraad.
Archeologie en cultuurhistorie
Diverse locaties hebben een middelhoge tot hoge archeologische
verwachting. Vervolgonderzoek lijkt echter niet nodig omdat de beoogde
ingrepen beperkt in omvang zijn (oppervlakte en/of diepte). Mogelijk is
archeologische begeleiding van enkele werkzaamheden nodig. Over het
algemeen worden de voorgenomen herstelmaatregelen aan de
cultuurhistorische objecten gezien als een positieve ontwikkeling die
opweegt tegen de verwachte aantasting van eventueel aanwezige
archeologische waarden.
Bomen
Zie paragraaf 7.12.
Kabels en leidingen
Er zijn tal van lichte en zwaardere kabels en leidingen in het dijktalud
aanwezig. Op basis van KLIC-medlingen uit 2010 zijn deze op kaart gezet.
Hier wordt rekening mee gehouden tijdens de planuitwerking. Twee
knelpunten zijn vastgesteld. Bij D0 moet een datatransport worden
opgevangen in het werk. Bij D42+150 is in de dijk een waterleiding
aanwezig. Waterschap heeft i.v.m. leidingvrij maken van de dijk een
verleggingstracé met de exploitant afgesproken rekening houdend met
de nog aan te brengen loopgraaf. Op diverse locaties moet aan de hand
van graafmeldingen en proefsleuven de exacte locatie en diepte van
kabels en leidingen worden vastgesteld.
Explosieven
Het verkennend onderzoek naar explosieven duidt op diverse verdachte
locaties. Ook de batterijopstelplaatsen maken hier deel van uit.
Diefdijklinie | 131

132 | Diefdijklinie
BIJLAGE I overzicht Ruimtelijk Ontwerp Diefdijklinie

Diefdijklinie | 133

Dienst Landelijk Gebied werkt vandaag aan het landschap van morgen. Als publieke
organisatie met kennis van het landelijk gebied zorgen wij dat beleid wordt uitgevoerd.
Wonen, werken en recreëren in een mooi en duurzaam ingericht Nederland. Met
waardevolle natuur, ruimte voor water en gezonde landbouw. Daar zetten wij ons voor
in, samen met bewoners, overheden en belanghebbenden. Van ontwerp tot realisatie.
Dienst Landelijk Gebied werkt vandaag aan het landschap van morgen
Deze rapportage is een uitgave van:
Dienst Landelijk Gebied
Postbus 9079 | 6800 ED Arnhem
t 026 378 12 00 (ma t/m vrij 9.00 – 17.00 uur)
December 2011