xii. heenvliet onder vrijvro:uw,e johanna van breu'gel, heer pierraerd ...

XII.
HEENVLIET ONDER VRIJVRO:UW,E JOHANNA
VAN BREU'GEL, HEER PIERRAERD EN DE
F AM1LIE VAN A,LDERW,EREL T
De heerlijkheid verkocht aan Johanna van Breugel -opschudding in ,
Heenvliet tijdens haar inhuldiging -zij sterft na een jaar -haar !
neef Constantijn Jan Pierraerd wordt Vrijheer -de heerlijkheid na
zijn dood verkocht -Jean Louis Baron van Alderwerelt. Vrijheer van
Heenyliet -~e leden der familie Villerius in de 18e eeuw de voor~
naamste magistraten -strijd om kaai~ en metgeld -belastingfraude
-aard der crimina veranderd -de visrechten -strijd op de Maas
tussen Heenvlietse en Vlaardingse vissers -de Heer handhaaft zijn
visrecht -dood van de Heer. :
,
Vrouwe Johanna van Breugel werd aldus door koop eigenaresse der
Heerlijkheid Heenvliet, echter niet dan nadat een nicht van Jacob
Frederik van Beyeren van Schagen. n.l. Anna Albertina van Beyeren
van Schagen. welke hiervoor genoemd werd. bij monde van haar
echtgenoot Cornelis van Aerssen op 28 October 1730 afstand deed
van haar naastingsrecht op de Heerlijkheid Heenvliet. Hierna be~
leenden de Staten van Holland op 22 November 1730 Johanna van
Breugel met de Heerlijkheid Heenvliet. De bijlage betreffende het
geslacht van Breugel doet ons haar afstamming en de belangrijkste
data en gebeurtenissen uit haar leven kennen. Het is overbodig. deze
hier nog eerst te vermelden 1).
Johanna van Breugel heeft niet lang van het bezit van de Heerlijk~
heid genoten. Reeds in de winter van 1731 overleed de reeds bejaarde
V rijvrouwe. Haar komst in Heenvliet bracht daar rumor in casa, zoals
uit de registers blijkt. Uit officiële bescheiden elders werd opgemaakt.
dat zij op 10 Mei 1731 Vrijvrouwe van Heenvliet werd. in die zin. dat
zij op die datum haar officiële intocht in Heenvliet hield. doch waari
';:J schijnlijk vond dit feit pas in Augustus plaats. Vermeldenswaard is.
dat de grootste dichter. welke Heenvliet sedert eeuwen binnen haar
grenzen telde. gereed stond om J ohanna van Breugel met een
schitterend welkomstdicht plechtig te ontvangen. Deze poëet was de
230
1) Zie Bijlage XVI.
."
.1
~::
;

aljuw Mr. Kornelis Boon van Engelandt, in het begin der 18e eeuw
een bekend letterkundige. Zijn naam is als zodanig volkomen in het
vergeetboek geraakt. Hij werd in 1680 te Rotterdam geboren en schreef
1 het toneelspel "Heydensche grootmoedigheden", ,.Gedichten en toneel~
poezy", een vijftal treurspelen. een eeuwspel en een vertaling van de
.,Aminta" van Torquato Tasso. Dit schitterend vernuft bezong de
grijze V rijvrouwe in welgekozen bewoordingen, de bevolking juichte.
en Johanna van Breugel. zeer getroffen door al deze huldebetuigingen,
deed van haar dankbaarheid blijken door een flinke geldsom beschik~
baar te stellen ten behoeve van de vriendelijke inwoners der Heerlijk~
heid om deze in allerlei gepast vermaak te besteden ter viering van
haar komst. Op 31 Augustus 1731 werden dan ook "de bloemetjes
buiten gezet" in de herberg van Ary Leendertse Dijkgraaf, en evenzo
I ging het in de andere herbergen, doch sommige inwoners bleken niet
zo vriendelijk. als zij zich voordeden. De tegenspeler van Mr. Kornelis
Boon van Engelandt bleek in de Heenvlietse .,wereld" de schoolmees~
ter te zijn, genaamd Jan Sas. Of de grote dichters gaven van de baljuw
de jalouzie van de schoolmeester hadden opgewekt is niet na te gaan,
doch Jan Sas was in de dagelijkse omgang zeer stekelig. Reeds had
! hij in 1730 de algemene aandacht op zich gevestigd door een schend~
schrift te verspreiden, gericht tegen Pierre Moyze Fernandes. Dominee
van de Waalse gemeente te Brielle. Een gezelschap inwoners van
Heenvliet, waaronder ook notabelen. waren dan op die 31 ste Augustus
.1731 in de bovengenoemde herberg bijeen om de inhuldiging van
J ohanna van Breugel te vieren. Ook de vrouw van de chirurgijn
Michiel Julio. genaamd Elizabeth van Briesich. Of nu Mr. Jan Sas
I leed aan minnenijd, of dat hij de chirurgijn in zijn vrouw wilde treffen,
wordt niet duidelijk, doch om 10 uur des avonds, toen het feest zijn
hoogtepunt bereikt had, trad Jan Sas de kamer binnen. waar de:
vrouwen zaten. met een wijnfles in de ene en een glas in de andere
hand. Onverwacht gaf hij Elizabeth met de wijnfles zulk een hevige
slag op het hoofd, dat de fles brak en zij hevig bloedend bewusteloos
, in elkaar zakte. Onder groot rumoer gingen daarop de andere vrouwen
de schoolmeester te lij f en geholpen door enige mannen wisten zij
hem te verhinderen nog meer boosaardig heden aan Elizabeth te
begaan. Mr. Boon van Engelandt daagde de schoolmeester daarop voor
het gerecht en dit veroordeelde hem tot een flinke boete, betaling
van de medische behandeling en de: proceskosten. Over de kosten van
de medische behandeling, die Michiel Julio voor zijn vrouw nodig
achtte. geraakte de schoolmeester opnieuw in twist, nu met de chirurgijn
zelf. welke zo hoog liep. dat Jan Sas zijn mes trok, waarvoor hij
, opnieuw door de baljuw in rechte werd betrokken. Algemeen ging
, toen echter het praatje. dat Mr. Boon van Engelandt zo ijverig optrad
I
231

..
tegen de schoolmeester, omdat hij een persoonlijke wrok tegen heD
koesterde en hem "uit de Heerlijkheid wilde krijgen" door verbanning
Om dit gerucht tegen te gaan deed de baljuw op 15 Juli 1733 aan.
tekenen, dat hij afzag van een procedure tegen Jan Sas. De verhouding
tussen schoolmeester en baljuw bleef echter gespannen, totdat beiden
enige jaren later van het toneel verdwenen.
Johanna van Breugel had reeds haar neef Constantijn Jean Pierraerd
op 12 Juni 1731 tot haar universeel erfgenaam benoemd. Op 12
September 1732 werd hij rechtens en feitelijk Vrijheer van Heenvliet.
doch ook hij bestuurde slechts 5 jaar de Heerlijkheid. Voor de familieverwantschap
met Johanna van Breqgel mag ik volstaan met te verwijzen
naar de bijlage betreffende het geslacht van Breugel en
Pierraerd 1).
Deze Constantijn Jean Pieraerd vertoefde afwisselend op zijn huis
te Heenvliet en op het landgoed "Middenburg" te Voorburg, dat hij
eveneens van zijn tante had geërfd. Evenmin als het huis te Heenvliet
bewaart "Middenburg" nog enige herinnering aan deze Heer. die
eveneens de Heerlijkheden Oud~Beyerland. Nieuw~Beyerland en
Zuid-Beyerland of den Hitsert bezat. Hij schijnt gehuwd geweest te
zijn, daar hij twee minderjarige erfgenamen naliet. doch wie zijn echtgenote
was en wat er van haar en zijn twee kinderen geworden is. was
onmogelijk te ontdekken. In dit verband is het ook zeer eigenaardig.
dat hij een groot deel van zijn bezittingen naliet aan zijn nicht Susanna
Maria Houtuyn, die in 1738 huwde met Jean Louis van Alderwerelt.
Deze Jean Louis van Alderwerelt had op 9 en 10 September 1737 de
Vrije Heerlijkheid Heenvliet gekocht, toen deze uit de nalatenschap
van Constantijn Jean Pierraerd geveild werd. Aldus werd Jean Louis.
later Baron van Alderwerelt, niet alleen een verwant van Heer
Pierraerd. doch ook diens opvolger als Vrijheer van Heenvliet. toen
deze op 1 Februari 1737 overleed.
Onder Constantijn Jean Pierrard vielen er geen wereldschokkende
gebeurtenissen in Heenvliet voor. Wij merken alleen op. dat er een
bosje lag aan -de Welleweg. dat in 1734 in percelen verkocht werd
en dat de eigenaren een grote hoeveelheid brandhout opleverde. Daar
ook brandhout aan impost onderworpen was. en de verkoop had plaats
gehad zonder de pachter van die impost er in te kennen. ontstond
hierover ook weer een proces. Over dat bos aan de Welleweg lazen
wij reeds vaker. hoe vreemd het ook klinken moge van enige bossage
te horen in een streek. die thans geen bebossing kent. Het bos aan de
232
1) Zie Bijlage XVII.

I,
Welleweg werd in 1734 niet geheel omgekapt, want in 1782 horen wij
er voor het laatst over spreken.
Een gebruik, dat zich tot deze tijd toe in Heenvliet handhaafde, was
.het va5tstellen van de looptijd van huur~ en pachtcontracten voor
zeven jaar. Dit blijkt nog steeds een uitvloeisel van het Middeleeuwse
gebruik, dat men, althans in Heenvliet en op Voorne, verhevenen
noemde. Het begrip heventijt betekent, zoals ook het Middelnederlands
woordenboek aangeeft, een tijd van zeven jaar, gedurende welke de "'-
zettingen en omslagen naar dezelfde maatstaf worden geheven. Dit
gold zowel voor huren, pachten als belastingen. Het vaststellen van
het begin der heventijt. dat door de hevenmeesters geschiedde, werd
"verhevenen" genoemd. Het is hier echter niet het ogenblik op dit
specifiek Zeeuw5e woord en begrip in te gaan. Hier mag volstaan
~ worden met op te merken, dat niet het woord heventijt, maar wel de
"11 inhoud daarvan, waar het betreft de verhuringen en verpachtingen om
de zeven jaar, in de Heerlijkheid Heenvliet tot ver in de 18e eeuw zich
gehandhaafd heeft.
Nadat Jean Louis van Alderwerelt op 9 en 10 September 1737 de
~ Hoge en Vrije Heerlijkheid Heenvliet met de daarbij behorende heren~
huizen, tuinen, voorrechten en leenkamer met 64 achterlenen voor
f 106.000,- had gekocht. nam hij op 12 November bezit van de
Heerlijkheid. De bijlage over de familie van Alderwerelt kan de belang~
stellende inlichten over' s mans voorgeslacht 1). Jean Louis van Alder~
werelt werd op 8 October 1711 te Amsterdam geboren. Hij huwde
aldaar op 15 Juni 1738 met Susanna Maria Houtuyn. die als dochter
van Pieter Houtuyn en Sebastiana Elizabeth Pierraerd (zie geslacht
Pierraerd) op 19 Januari 1719 te Batavia geboren werd. Beiden zien
wij als Vrijheer en Vrijvrouwe van Heenvliet op de afbeelding der
miniaturen, op ivoor geschilderd, welbewust van hun positie. Jean
Louis verkreeg bij Keizerlijk diploma van 16 Januari 1755 de titel van
Baron des Heiligen Room5en Rijks, terwijl zijn wapen veranderd werd,
zodat het drie groene papagaaien vertoonde op een zilver veld. met
het wapen van Heenvliet als hartschild. Baron van Alderwerelt over~
leed op 28 December 1778 te Heenvliet en werd op 4 Januari daaraan~
volgend te Brielle begraven. Zijn echtgenote overleed reeds op 18 Juni
1760.
In 1739 zien wij Jean Louis van Alderwerelt als Vrijheer bestuurs~
handelingen verrichten. Als zijn naaste medewerkers koos hij als
baljuw, secretaris of rentmeester verschillende leden der familie
Villerius of Valerius, zoals wij de naam ook wel geschreven zien. Of
wij hier in Heenvliet afstammelingen ontmoeten van de onsterfelijke
1) Zie Bijlage XVIII.
233

zanger der Gedenckklank is onzeker. Deze familie Villerius diende
sedert 1740 de verschillende Vrijheren, zoals Baron van Alderwerelt,
diens zoon Adriaan, Pieter Graafland, diens dochter Cornelia Graaf~
land en diens echtgenoot Jean Lamaison.
Heenvliet zelf was ook onder de Heer van Alderwerelt geen wel~
varend stadje, doch dat verhinderde toch niet, dat ook de nieuwe
genotmiddelen in Heenvliet gretig aftrek vonden. Ary Janse Klink
vestigde zich in 1740 als de eerste cof fy, thee en chocolaat~verkoper
met con.sent van Heer en gerecht. Er scheen dus een redelijk bestaan
ij gevonden te worden in de verkoop van deze nieuw bekende producten
uit verre landen, over het gebruik waarvan wonderverhalen gingen.
Zij waren ziektebestrijders en herwinners van levenskracht. Zelfs in
Heenvliet maakten verscheidene herbergen en particuliere huizen een
typisch 18e eeuwse metamorfose door tot ,.coffyhuis", alzo de mode
volgend.
Het kalme leven in Heenvliet werd overigens slechts onderbroken
door gebeurtenissen van louter plaatselijk belang. Zo ontstond er in
1743 een twi.st tussen Leendert van den Arend. die door de Heer was
aangesteld tot veerschipper op Rozenburg. Maassluis, Vlaardingen en
Schiedam. en andere schippers. Er had zich in de 17e en 18e eeuw een
handel in vlas ontwikkeld. welke in de Heerlijkheid Heenvliet werd
gewonnen en uit Nieuwesluis verscheept. Nu eiste de veerschipper van
de andere schippers. die vlas en over het algemeen vracht vervoerden.
I, betaling van ..kaai en metgeld van ieder gemet vlas uit Nieuwe.sluis
verscheept". De zaak werd Baron van Alderwerelt voorgelegd, die
besliste. dat ingezetenen van Heenvliet voor producten uit de Heerlijk~
heid verscheept. geen ..kaai en vlasgeld" aan de veerschipper behoef~
den te betalen. Ingezetenen van andere plaatsen moesten wel schade~
loosstelling betalen.
In de jaren 1744 en 1745 had de heerlijkheid te lijden van een
! zeer gevaarlijke en besmettelijke ..siekte" onder het vee. die vele wel-
Î gestelde boeren zeer grote schade berokkende. Daartegen werd door
Heer en leenmannen een waarschuwing gepubliceerd. Men mocht
geen ziek bee.st villen. noch was het toegestaan van een ..gezonde" in
een ..zieke stal" te gaan. en voorts moest men zijn katten in huis
houden.
In 1747 ontmoeten wij de voorvader van de latere verwanten van
de familie Lamaison van Heenvliet. in de 1ge eeuw Heren van Heen~
vliet. als functionaris der landsoverheid in dit gebied. Dit is Jan Kluyt.
de latere burgemeester van Zwartewaal en reder aldaar. in 1747 te
Heenvliet impostmeester van de impost van de 40e penning op de
schepen. Zowel de kwestie met het vlasgeld als de ontmoeting met
deze functionaris .schenkt ons de overtuiging. dat een deel der inwoners
234

I!
van Heenvliet ook in de 18e eeuw nog een bestaan vond in de vracht~
vaart op de binnenwateren.
Groot opzien verwekte de klacht tegen Ary Hoogwerf en Aaltje
,~ Brinkman, zijn vrouw, die schepenen~commissarissen op 2 Februari
! 1754 moesten behandelen. Beiden hadden hun stiefzoon Willem
Mosterdijk, oud 16 jaar, de handtekening van de verpondingsgaarder
Dirk Villerius doen namaken op een quitantie voor betaling van
f 16.- van de extra~ordinaris verponding van 1748. Deze valsheid in
geschrifte werd zwaar gestraft. Man en vrouw werden in het openbaar
gegeseld en voor eeuwig verbannen uit Holland en West~Friesland.
De stiefzoon, die tot de daad gedwongen was, werd 4 weken in be~
sloten hechtenis op water en brood gezet; de kinderen werden gesteld
onder opzicht van het gerecht en de goederen in beheer genomen. Dit
i was een 18e eeuwse straf op fraude inzake de belastingen. Om f 16.werd
het gehele gezin voor altijd uiteen gescheurd.
In de 18e eeuw bemerken wij in Heenvliet weinig of niets meer van
moordpartijen en messen gevechten. De aard der crimina was een
geheel andere, zoals ook elders. Zaken betreffende zedendelicten,
overspel etc. komen vaker voor de vierschaar, dan vroeger. Enerzijds
~
is dit een gevolg van de vraag, wie alimentatieplichtig was bij de
geboorte van een onwettig kind. Een vraag die ongetwijfeld eerder
gesteld werd. dan vroeger. Anderzijds werden dergelijke misdrijven
toch wel vaker gepleegd dan b.v. een eeuw voordien. misdrijven. die
men eerder zou gezocht hebben in een gemeenschap, door weelde
verslapt. Toch was het leven van een inwoner van Heenvliet als
van andere plaatsen op Voorne en daarbuiten, ook in de 18e eeuw een
leven van harde arbeid in sobere omstandigheden.
Jean Louis van Alderwerelt heeft voorts enige processen gevoerd ter
verdediging van zijn heerlijke rechten, waarvan b.v. het passagerecht
over het land de Blaesbalck, in de omgeving van Huize ..De Oliphant",
ten behoeve van passagiers van het veer tussen Nieuwesluis en Rozen~
burg, of liever Blankenburg. zoals het toen nog algemeen genoemd
werd. zeer omstreden was. Doch geen enkele kwestie heeft de bevolking
van Heenvliet zozeer in opschudding gebracht als het conflict
met de Vlaardingse vroonvissers, dat de Heer van Alderwerelt in feite
te zijnen gunste heeft beslist. Daarom moge hier uitvoeriger gesproken
worden over de visrechten op de Maas.
.begrepen.
. ,I
I
De visrechten van de Heer van Heenvliet beperkten zich niet tot de
visserij op de binnenwateren onder de jurisdictie der Heerlijkheid. Ook
de visserij ter halver diepte van de Maas tot in zee werd daaronder
Echter bestond er vanwege de grafelijkheid van Holland op de Maas
2.35

een vroonvisserij d.w.z. een visserij, waarvan een zeker deel der
opbrengst aan de Landsheer moest worden afgedragen, in dit geval
aan de rentmeester der vroonvisserij. Vanouds schijnt de visserij op
de Maas niet aan de Graaf van Holland te hebben behoord, want in
Januari 1250 zien wij Hendrik van Voorne Burggraaf van Zeeland in
het bezit van de "stalen te Matenesse en in de Merwede". Deze gaf op
dat tijdstip de stalen (waarmede zalm gevangen werd) bij Matenesse
en van de haven van Pernis in de Merwede tot aan Schoonderloo toe,
in erfleen. Van het tegenwoordige Rotterdam af tot in zee schijnen alle
visrechten op de Maas, of liever op de Merwede, aan de Heren van
Voorne te hebben behoord. Misschien dateert uit die tijd het recht van
de Vrijheren van Heenvliet op een deel van de visserij op de Maas,
zonder expresselijk in de eerste belening van 1254 te worden vermeld.
Dat wijst er misschien op, dat de Graaf van Holland nog niet zo 1
machtig tegenover zijn vazal, de Heer van Voorne, was, dat hij deze
rijke bron van inkomsten aan zich kon trekken. Er waren blijkbaar geen
"kapers" op de (Voornse) kust. Toen echter de macht der Graven van
Holland en Zeeland toenam schijnt er reeds spoedig een vroonvisserij
van de Graven op de Maas te zijn ingesteld, waarvan de baten in
's Graven schatkist vloeiden, ten koste van die van de Heren van
Voorne. Het placcaat van de 17e November 1551 leert ons de omvang
van die vroonvisserij 1). Zij reikte van de Westerse hoofden van de
haven van Rotterdam tot in de diepte van de zee. Het placcaat was
gericht tegen "veele en diversche personen die hen vervorderen te
visschen -op de Mase van (de) putte voor de Loeve (Leuve)".
De vroon vis was steur, zalm, zeehond, bruynvis en elft, welke vis voor
een groot gedeelte uit de Maas verdwenen is. Deze vis mocht door
niemand gevangen worden, tenzij door vroonvissers, dit zijn vissers.
die eerst vergunning hebben aangevraagd bij de vroon meesters. Hun
vis mochten zij ook alleen op de daartoe aangewezen afslag binnen
" Rotterdam, Schiedam, Delfshaven of Vlaardingen ten verkoop bieden,
waarna de v(oonmeester ..den sesden penning" ten bate van de
Landsheer van de totaal opbrengst inhield. Er waren nog wel eens I
lieden, die zonder vergunning visten en deze, benevens vergunninghouders,
probeerden hun waar langs buitenwegen aan de man te
brengen. De Vijfsluizen (tussen Schiedam en Vlaardingen) werd zo
een geliefd oord voor belastingontduikers.
Hoe de Heren van Voorne gereageerd hebben op de aantasting van
hun heerlijke visserij op de Maas is niet bekend. In ieder geval bleef
de heerlijke visserij van Heenvliet in stand en vanwege de grafelijkheid
schijnt den Heren van Heenvliet ook geen moeilijkheden in de
236
1) 2e Placcaatboek, f 2068.

weg gelegd te zijn. Men erkende eenvoudig die possessie van de Vrije
en Hoge Heerlijkheid. Ook officieel liet men de zaak, zoals zij was,
totdat enige vroonvissers uit Vlaardingen, welks bewoners zelfs heden
ten dage niet bijzonder gesteld zijn op "overmazers", een explosie ver~
oorzaakten.
In Januari 1749 kwamen 5 à 6 schuiten van Vlaardingen vissen in
dat deel van de Maas, dat door de Heenvlietse vissers als hun domein
beschouwd werd. Bedreigingen vlogen over en weer en bijna was het
tot een zeeslag in klein formaat gekomen. indien de Vlaardinger
vissers niet intijds tengevolge van hun gering aantal waren terug~
gezeild. Deze vissers waren vroonvissers en spoedig sloeg de rent~
meester der vroonvisserij alarm. Twee brieven schreef hij aan de Heer
van Heenvliet, waarvan de inhoud niet bekend is, maar waarin hij
~ waarschijnlijk op scherpe toon het recht van de Heer betwistte. Het
j
antwoord van de Heer bleef niet uit, waarop de bovengenoemde rent~
meester, van Leeuwen, de zaak ter kennis bracht van Gecommitteerde
Raden, terwijl hij machtiging verzocht om de Heer van Heenvliet,
Baron van Alderwerelt, een proces aan te doen. De zaak werd gesteld
in handen van de fiscaal van Limburg, doch deze schijnt er niet veel
succes van te hebben verwacht. De zaak werd geseponeerd en zelfs
deelde een lid van 't college van Gecommitteerde Raden, n.l. Burge~
meester van Bleiswyk van Delft, tijdens een onderhoud 'met de Heer
Baron van Alderwerelt deze mede, "dat de saek brt collegie was
afgedaen, en dat hy niet twyffelde oft sou zyn na volkomen genoegen
van den Heer".
Wie verwacht had, dat daarmede de visserijkwestie uit de wereld
was, kwam bedrogen uit. De Vlaardinger vissers kwamen toch zo nu
en dan in de heerlijke viswateren van de Heer van Heenvliet, die zijn
inwoners bevel gaf dit maar oogluikend toe te laten. De rentmeester
van Leeuwen, die bemerkte geen succes te hebben bij Gecommitteerde
Raden, probeerde het nu in het vriendelijke. Hij verzocht aan de Heer
van Heenvliet zijn Ed's vroonvisserij in de Maas, die hij dus nu wél
erkende, te willen verpachten aan Ary Hoogendyk te Vlaardingen,
een naam, die niet alleen toen maar ook nu in Vlaardingen en ver
buiten Nederland welbekend is. Deze Ary Hoogendyk was met enige
Vlaardingse compagnons reeds pachter van des grafelijkheids vroon~
visserij. De Heer van Heenvliet was echter niet van zins zijn vroon~
visserij aan dezelfde pachter van de grafelijkheids vroonvisserij te
verpachten. De Heenvlietse vissers zouden na het voorgevallene zeker
niet onder een Vlaardinger willen varen. De Heer van Heenvliet
antwoordde dan ook, dat de vroonvisserij reeds verpacht was en ,.nog
niet uyt was, maer dat als de huyrjaren om waren !het dan pu;blycq
sou de verhuurt worden, en dat het voor een yder even na was".
237

Het complot, waarvan de rentmeester der grafelijkheids vroon~
visserij, van Leeuwen, en de "diender" van Vlaardingen, Ary Decker,
met enige Vlaardingse zalmvissers, de hoofdpersonen waren, steunde
op bedekte aanstokingen van Gecommitteerde Raden. Zij voelden zich
hierdoor tegenover de Heer van Heenvliet sterk. Drie maal achtereen
deed rentmeester van Leeuwen het verzoek, of Ary Hoogendyk de
vroonvisserij van de Heer van Heenvliet mocht pachten, thans gericht
aan de Burgemeester van Heenvliet, Dirk Villerius, die telkens ant~
~ woordde, "dat hy er niet in doen kon de, maer dat hy het aen den Heer
van Heenvliet seggen soude".
N u was alles misschien nog wel in der minne geschikt, als de
Vlaardingse zalmvissers niet telkens sterker staaltjes van durf en
brutaliteit in het viswater van de Heer van Heenvliet hadden vertoond
en steeds vaker daar waren komen vissen. Baron van Alderwerelt had
lang geduld getoond, doch in 1752 besloot hij aan de Vlaardingse uit~
dagingen een einde te maken. Hij bemande een boot met twee roeiers,
de baljuw, "de dienaer én de boode van justitie" en enterde op 15
Februari 1752 de eerste Vlaardinger, die hij in zijn viswater aantrof.
De schuit verklaarde hij prijs en de schipper, Gerrit Groeneweg, werd ,
gevangen naar Heenvliet gevoerd. Of dit alles zo zachtzinnig in zijn
werk gegaan is, als de Heer en de bewoners van Heenvliet later een~
parig verklaarden, moet men zeer betwijfelen. In ieder geval schijnen
andere Vlaardingers in de buurt geweest te zijn, die onmiddellijk naar
huis terug zeilden, want rentmeester van Leeuwen, innerlijk verheugd
over het affront des grafelijkheids vroonvisserij aangedaan, ging met
voor die tijd onbegrijpelijke spoed te werk. Diezelfde dag deelde hij
het voorgevallene aan Gecommitteerde Raden mede, die onmiddellijk
een zeer krachtig bevelschrift aan de Heer van Heenvliet deden ver~
zenden en verklaarden geweld met geweld te zullen beantwoorden. Zij
zouden een wel bemand vaartuig gestadig op de stroomen doen
patrouilleren ter bescherming van de pachters der grafelijkheids vroon~
visserij. 16 Februari om 2 uur 's middags werd dit stuk aan Dirk
Villerius overhandigd met bevel de schuit van Gerrit Groeneweg en
hemzelf onmiddellijk vrij te laten. Groeneweg was echter uit vrije wil
"en op orders van zyn meesters" op zijn verbeurdverklaard schip
gebleven.
Het is te begrijpen, dat Heenvliet en Vlaardingen na deze ge~
beurtenis in opschudding waren en het was gelukkig, dat de brede
Maas de beide dorpen scheidde. De Vlaardinger vissers echter
zwoeren wraak, terwijl de Heer van Heenvliet daarentegen, zeer ver~
standig, zijn vissers bevel gaf geen aanleiding te geven tot gevechten,
en zelfs bij entering alles toe te laten. De vissers echter praaiden ~
elkaar in zeer onfatsoenlijke termen, "waerby de graeffelykheyds
238
I

t
vissers (die van Vlaardingen) zoo ver gegaen syn, dat sy op ~"
hande wysen de Heenvliedse vissers bedreygingen hebben gedaen,
van haer netten en schuyten te sullen afneemen, dat sy na den Briel
sou den werden gebraght; of ook wel na de gevangenpoort in den
Haag, dat sy dan in een donker gat sou den werden geset en ge~
schavotteerd etc.".
Bij woorden bleef het niet. Zoals de Heer van Heenvliet voorzien
had, enterde een Vlaardingse vissersschuit, bemand met Ary Decker,
"diender van Vlaerdingen", de zoon van Ary Hoogendyk, Cia es
Arentse Hoogendyk en zijn knecht, ter hoogte van Nieuwesluis een
Heenvlietse visser onder de woorden "Wy nemen U in gyseling met
schuit en want". Toen de schipper vroeg op wiens order dit ge~
schiedde, zeide Ary Decker: ,.uyt ordre van Gecommitteerde Raden".
Dit was een uiting van de meest integrale plichtsbetrachting en wij
kunnen ons slechts bij benadering voorstellen welk gevoel de borst des
Vlaardingsen "dienders" doorstroomd moet hebben, toen hij met zijn
buit de haven van den Briel binnenviel en in optocht de Heenvlietse
schipper en zijn "bemanning", na ze aan de "stadhouder" te hebben
gepresenteerd, in gezelschap van een Brielse stadsdiender naar het
stadhuis aldaar bracht en hen deed opsluiten.
De slachtoffers hadden intussen alles rustig toegelaten, ver~
trouwende op hun Heer, en toen deze van alles nauwkeurig bericht
had ontvangen maakte hij een proces aanhangig. Na 9 dagen zitten in
den Briel, waar hij hen voor een bedrag van 11 gulden en 10 stuivers
op wijn tracteerde, kreeg hij hen los, waarna hij hen 144 gulden
betaalde wegens winstderving. De Heenvlietse vissers waren toen in
de juiste stemming om het avontuur en de 9 dagen zitten te appreciëren.
De vroonvisserijrechten op de Maas voor de Heer van Heenvliet
werden verdedigd door 4 advocaten, J. van der Salm, Joh. Brouwer,
Willem Hoyer en Leon Bylandt. Tegenover zich vonden zij een zeer
gevat verweerder, de oude fiscaal van Limburgh. Toen het proces
begon was deze 75 jaar en daar hij de enige was, die door ervaring
doorkneed was in kwesties, grafelijkheidsdomeinen betreffende, hoop~
ten de advocaten, dat de verweerder namens de grafelijkheid spoedig
de weg van alle vlees zou gaan. Doch van Limburgh;was ook in dit
proces gevat en taai. Hij werd tachtig.
De verdediging van de rechten van de Heer werd echter zeer kundig
gevoerd, met dit gevolg, dat Gecommitteerde Raden enigszins in de
knel kwamen te zitten en, uit vrees niet alles te verliezen, probeerden
of de partijen niet wilden composeren, waarbij zij prompt de Vlaar~
dingse zalmvissers en consorten lieten vallen. De Heer van Heenvliet
eiste voor proceskosten en geleden schade f 1274,18, hetgeen de
zalmvissers van Vlaardingen zouden moeten betalen. Het is duidelijk,
239

dat deze dit bedrag niet konden opbrengen. Op 3 October 175~ geven
de advocaten aan de Heer een merkwaardig advies, n.l. om het proces
maar onbeslist te laten hangen, le. omdat de Vlaardingse zalmvissers
onvermogend zijn en er bovendien zeer ongelukkig aan toe zijn
,.dewyl sy alleen de ballen betaelen moeten, over mits de Heeren
Gecommitt. Raeden gewygert hebben aan hun eenig dedommagement,
ofte vergoedinge weegens geleedene schaede in de visserye, veel min
eenige verlichtinge off soelaas omtrent de cos ten der procedures te
geeven, daar sy nogtans die geene syn op wiens aensettinge en
authoriteyt de salmvissers alles gedaen en uytgevoert hebben". Boven~
dien was er geen decisie en waren zij dus niet in de kosten van het
geding veroordeeld. Ook was een dergelijke veroordeling onzeker.
Daar de zalmvissers 100 gouden ducaten boden, adviseerden de
advocaten om dat bod maar aan te nemen en niet verder te procederen.
daar de proceskosten veel hoger zouden komen te liggen, als wel "om
reedenen dat ons tot nog toe niet genoegsaem is gebleecken van 't recht
van de Heeren van Heenvliet in de Maze, en wel om salmsteeken en
stalen te setten en speciael om met dryfwant in de Maze totter halver
diepte te moogen vissen; van alle t'welcke UwHoogEdgeb. nogtans in i
de possessie syt; want als wij nagaen de eerste uytgiften van Heen~ ,
vlied, in de gedrukte keuren en privilegiën van Heenvlied te vinden 1) ,
soo werd daarin van geen visserye altoos gemeld". De grafelijkheid
beweerde, dat de visrechten slechts binnendijks golden, daar onder de
domeinen de rivieren en gronden van dien behoren en bijgevolge ook
de voordelen als visserij, aanwassen etc. Het slot van de brief is te!
merkwaardig om het hier niet te laten volgen:~:c
"Hier komt in de laatste plaatse nogh by een politicque consideratie,i
dat den Heer Fiscael van Limborgh, dewelke opt werk van de
"
!.' domeynen en het intrest van de graaflykheyd seer wel gevat is, en die
~ ook dese saake tegen U hoog EdGeb. behandelt en gedefendeert heeft, is
t een man van 80 jaeren, en dewelke mitsdien nae de loop van de Natuurr
niet langh leven sal. Als dien heer komt te sterven, gelooven wy niet.
ï dat er aen het institueren of vervolgen van een petitoire instantie
ort sal worden gedagt, en soo sal dan de sententie op de recredentie
voor altoos als een sententie int petitoire te houden syn, off immers
het effect daarvan uytleveren.
"Hierteegens sult UHoogEdGeb. seer apparent aan ons opperen,
dat UHoogEdGeb. en U naesaeten op deese wyse altoos met dit mes
(als men seyt) in de buyk blyven sitten, wy moeten daerop seggen,
1) Men had dus blijkbaar toen reeds het thans gevonden Huisarchief vergeten of
zodanig verwaarloosd, dat raadpleging onmogelijk was.
240

I.
l r
,I
} PLAAT 16
~

dat dit de waarheyd is, maar wat swarigheyd is daar in? Ondertussen.
salig syn de besitters! UHoogEdGeb. hebt immers uyt cragte van de
voorsz. sententie op de recredentie alles, wat UHoogEdGeb. soud
konnen krygen, en dieshalven dunkt ons, dat UHoogEdGeb. dat werk
i op die wyse seer wel sult konnen afwagten en uythouden. Die
UHoogEdGeb. uyt de posses5ie hebben wil, moet dat door het aenleggen
van een petitoire instantie soeken".
Bij dit advies heeft de Heer van Heenvliet zich blijkbaar aangesloten.
Dit was het einde van een opwindende visaffaire.
In de 1ge eeuw zou deze kwestie een voortzetting vinden in het
proces, dat gevoerd werd tussen de Staat der Nederlanden en
Mevrouw de weduwe Mr. J. L. M. C. Lamaison van Heenvliet-van
der Minne, toen deze, als bezitster der zalmvisserij tu5sen de mond
.\ van de Bernisse en Zwartewaal, in 1873 door de Staat gedwongen
werd deze visrechten te verkopen. Zij stemde daarin toe, doch bedong
een schadeloosstelling van f 25000,-. Na een langdurig proces moest
zij van haar rechten afstand doen voor de prijs van f 7000,-.
I 24]
118
I
"
J.