Fort Vossegat, naslagwerk - WaterlinieKENNIS - Hollandse Waterlinie

Dirk de Groot.
Nieuwe Hollandse Waterlinie
Fort Vossegat
Naslagwerk

Voorwoord
Nadat ik 4 jaar lang op het mooie fort Erfprins in Den
Helder had gediend en de nodigde wachtjes had geklopt
op fort Oostbatterij ben ik na enkele omzwervingen weer
in Bunnik gaan wonen. In het plaatselijke krantje las ik in
1989 een oproep van Staatsbosbeheer. Het was de
bedoeling om het fort bij Rijnauwen te gaan openen voor
bezoekers en men zocht daar gidsen voor. Ik heb niet
lang hoeven nadenken en heb mij aangemeld. We zijn in
eerste instantie gestart met meer dan 60 gidsen. We
kregen cursussen in presentatie, fortkennis, flora en
fauna. We moesten leren wat er wel- en vooral niet
mocht op het fort.
Na de winter starten we in april 1990 met de eerste rondleiding. Vanaf het begin
is dit een groot succes en honderdduizenden hebben inmiddels kunnen genieten
van het fort bij Rijnauwen.
Vanaf 2010 ben ik begonnen met het schrijven van naslagwerken over de forten
en andere objecten van de nieuwe Hollandse Waterlinie.
Ik heb geprobeerd om alle denkbare informatie over fort Vossegat te
documenteren om deze door te kunnen geven aan belangstellenden.
Voor nadere specificaties verwijs ik u naar het ABC van de Waterlinie.
De handleiding is nog niet compleet en zal dat waarschijnlijk nooit worden. Ook
zullen er mogelijk fouten in staan of zijn verhalen niet compleet. Ik hou mij dus
ten alle tijde aanbevolen voor aanvullingen, verbeteringen en bijzondere foto’s,
tekeningen documenten, correspondentie en nieuwsberichten.
Citaten uit het genieregister en andere documenten zijn geschreven in
de die tijd gebruikelijke spelling. De gele markeringen geven aan waar
het originele register niet meer leesbaar was.
Dirk de Groot
Info.waterlinie@gmail.com
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
2

Algemene gegevens
Algemeen:
Stelling: Nieuwe Hollandse Waterlinie
Object: Fort Vossegat
Adres: Herculeslaan 1
Plaats: Utrecht
Eigenaar: Ministerie van Defensie
Beheerder: Ministerie van Defensie
Object:
Gebouwd: 1817 - 1819
Gemoderniseerd: 1849 – 1851 (bomvrij wachthuis)
Gerestaureerd: 2011
Toegankelijk: Het fort is niet vrij toegankelijk. Incidenteel is het geopend
op open monumentendag.
Binnen de restanten van het fort dat is aangegeven met de oranje lijn ligt de
Universiteit Campus. Dit deel is aangegeven met de blauwe lijn. Op dit gedeelte
zijn het merendeel van de oude logiesgebouwen terug te vinden. Uiteraard
aangepast aan de hedendaagse eisen voor studentenhuisvesting. Op het militaire
gedeelte vinden we de gerestaureerde historische gebouwen. Dit zijn het bomvrij
wachthuis, de brug met twaalf gaten en het tamboershuisje.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
3

Waar bouwde men dit fort.
Het fort is destijds gebouwd aan de oostzijde van de stad Utrecht bij de splitsing
van de Kromme-rijn en de Mistroom. Op deze plek lag in het verleden al een
schans die in 1787 was gebouwd door patriotten.
Het diende in die tijd voor de afsluiting van het Kromme-rijn acces en het geven
van groot flankement op het Lunet I op de Houtense vlakte en aan het fort aan
de Biltstraat.
Waarom bouwde men dit fort.
Het fort Vossegat dient:
1 e Om den aanvaller die op eene of andere wijze aan eene der zijden langs het
fort Rijnauwen mocht zijn doorgedrongen, tegen te houden en hem in
samenwerking met het fort Rijnauwen zelf, het verblijf op het terrein achter dat
fort onhoudbaar te maken;
2 e om het werk aan den Hoofddijk te flankeren en, als dit werk mocht genomen
zijn, den aanvaller aldaar te bestoken;
3 e om, als de Lunetten op de Houtense vlakte mochten worden aangevallen, die
werken krachtig te flankeren, o.a. door den aanvaller het verblijf aan de
Noordzijde vóór die Lunetten te beletten en batterijen in de spoorwegdijken, weg
ingesneden, te enfileeren;
4 e om eventueel het fort op de Biltstraat te ondersteunen en den
gemeenschapsweg derwaarts, b.v. bij niet gestelde of bevroren inundatie te
flankeren;
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
4

5 e om in verband met de Lunet N° 1 in alle omstandigheden den doortocht
tusschen deze lunet en het fort te beletten;
6 e als wachtfort en depotplaats voor de wederzijdse gemeenschapswegen.
Bouwgeschiedenis.
Het Fort Vossegat (fig 1) werd aanvankelijk als gebastioneerde schans met twee
ravelijnen en een reduit, in het front gedeeltelijk door een enveloppe omringd,
op den weg van Utrecht naar Bunnik achter den Kromme-Rijn en de Minstroom,
ten zuiden van de boerderij “het Vossegat” ingevolge machtiging van 3 augustus
1817 N° 7, 3 e afd, 3 e Bureau, in dit jaar en het volgende, onder toezicht van Lt
Kolonel H. Offerhaus en 2 e Lt B van Duijn in daggeld gemaakt.
Kosten f 46650, waarbij voor onteigening bij taxatie f 16868.-
Hierbij werd de weg van Utrecht naar Bunnik zoodanig omgelegd, dat hij Zuid-
Oostwaarts om het Reduit, daarna tegen over het front achter langs het
Oosterlijk ravelijn en door de enveloppe, in Zuid- Oostelijke richting verliet.
In 1918 werd dit aardewerk beplant.
Kosten f 500.
In 1821 werd achter het fort eene boomkweeking tot fortbeplanting aangelegd,
die later weer is opgeheven.
Kosten f 248.
Ingevolge Contract goedgekeurd op 24 Juni 1848 onder N° 21 B op prijstarief en
verder, ingevolge machtiging van 3 April 1849 onder N° 38 B in daggeld werd
het aardewerk, onder toezicht van Lt Kol. Jhr. J.S.T.C. Ridder van Rappard en 2 e
Lt IJ.P. de Bordes verbeterd.
Hierbij werd de dam vóór de linker courtine opgeruimd, werden de saillanten van
de bastions afgerond en gedeeltelijk teruggetrokken; werd onder de borstwering
van het frontbastion een later vervallen houten poterne naar eene lage
borstwering vóór den saillant van deat bastion gemaakt; de weg door het fort
ten Noorden om het fort verlegd; werden in de 3 dammen door de Keelgracht
ophaalbruggen met kammeigebinten ???? lang 12 m, samengesteld uit 2 houten
landhoofden en 2 tusschen jukken gebouwd, en de houten directiekeet gesteld,
die tot het jaar 1971 tot wachterswoning heeft gediend.
Het gewijzigde werk werd in augustus 1849 voltooid.
Kosten f 19050, waarbij voor onteigening tot uitbreiding
f 350.-
Ingevolge machtiging van 29 Augustustus en 3 November 1849 N° 3 t ing t.
werd een gedeelte van den grond, die niet tot den aanleg van het fort is nodig
geweest weder verkocht, te weten een gedeelte ten Noorden tusschen den
singelweg en de Minstroom voor f 45 en een ander ten Westen, Zuidwaards van
den weg naar Utrecht (de Notenboomenlaan) voor f 2800.-
Op het laatstgenoemde terrein was de vroeger genoemde boomkwekerij
gevestigd geweest.
Ingevolge contract goedgekeurd op 19 Oktober 1849 onder N° 46 B werd het
bomvrij wachthuis A gebouwd, onder toezicht van voornoemden Lt Kol. En Kapt.
G.J.W Baron van Hemert tot Dingshoff.
Voltooid Augustus 1851.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
5

Kosten f 56643.
Ingevolge contract goedgekeurd op 27 April 1871 onder N° 37 G werd de nieuwe
wachterswoning d gebouwd.
Voltooid October 1871. Kosten f 3259.
Ingevolge Contracten goedgekeurd op 5 Mei en 25 September 1875 onder N° 54
G en N° werden de bruggen g en h verbeterd tot haar tegenwoordigen toestand.
Voltooid Mei 1876. Kosten f 700.
Ingevolge Contract goedgekeurd op 31 October 1877 onder N° 49 G werd de
bergloods b gemaakt.
Voltooid October 1878. Kosten f 6300.
Ingevolge Machtiging van 2 Juli 1880 N° 43 werd op declaratie eene palisadering
met 2 barrières c tot geschutspark gemaakt.
Kosten f 380.
Ingevolge machtiging van 3 October 1883 V e Afd. Genie a 54 werd de
binnengracht van het Reduit gedempt, een gedeelte der buitenmuren bepleisterd
en afvoorriolen voor het druipkokerwater gemaakt.
Kosten f 470.-
Bij ministeriele aanschrijving van 18 Juli 1882 Kabinet Litt F 27 is wijders
bepaald, dat het aardwerk van het fort geleidelijk door het Korps Genietroepen
zal worden gewijzigd. Deze wijziging is van ???????
Ingevolge centraal goedgekeurd op 4 April 1889 V e Afd. Genie N° 28, werd de
bergloods a voor inundatiematerieel vernieuwd.
Voltooid 1 Mei 1890. Kosten f 1087.-
Ingevolge contract N° 89/1910, goedgekeurd op 11 April 1910 V e Afd. N° 396,
werd, met andere voorzieningen, de afwatering van de Artillerieloods (b)
verbeterd.
Kosten ca. f400.-
De bewapening.
De bewapening bestaat uit:
6 getr. Kanons van 12 cM L, die door Getr. Kanons van 12 cM K st. zullen worden
vervangen;
12 Gl. Kanons van 9 cM, die door Houwitsers van 12 cM. zullen worden
vervangen en
4 Coehoornmortieren.
Bovendien is in dit fort 1/3 van het verdedigingspark opgelegd.
In een bijlage van een brief uit 1877 blijkt dat men na een mogelijke verbouwing
van het wachthuis de bewapening zou worden gehandhaafd, dit waren:
6 Kanons van 16 cM Zw. Getr., 2 kanons van 12 cM getr L.br.
7 kanons 12 cM IJ, 8 kanons 12 cM K. br. 4 kanons 9 cM L. br. 4 kanons 9 cM IJ
2 Mortieren van 29 cM, 8 kanons van 12 cM K getr br in remises en 2
Coehoornmortieren.
De bewapening in de eerste alinea is de bewapening van alleen het wachthuis die
in de tweede alinea voor het gehele fort.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
6

Kanon van 12 cM. K.
Kanon van 9 cM. Gl.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
7

Diverse soorten munitie voor het kanon van 12 cM.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
8

De weg door het fort.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
9

De weg om het fort heen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
10

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
11

De vaste bezetting
De vaste bezetting bestaat uit:
Infanterie Artillerie Genie Te
Militie Schutterij troepen zamen
Officieren 2 1 1 - 4
Onderofficieren 3 3 2 6
Korporaals 5 1 5 1 12
Manschappen 92 6 69 7 165
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
12

Bij de artillerie was het gebruikelijk om militie (dienstplichtigen) en schutters
(schutterij, de voorloper van de landweer) in te zetten.
De werkzaamheden van de Genietroepen waren veelzijdig. Zij gaven leiding bij
het bouwen van blinderingen, loopgraven en versperringen en bouwden daaraan
mee. Hij vrij maken van de zicht- en schootsvelden. Het zorg dragen voor
verbindingen (telegrafisten) en nog veel meer. Zo werden bij mobilisaties de
opneembare vakken uit de toegangsbruggen gehaald en werd de brug versterkt
met hindernissen zoals Friese ruiters en palissaden. De toegang tot het fort
geschiede dan met een zogenaamd overhaalvlot. Dit vlot werd dan weer door de
genie gebouwd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
13

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
14

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
15

Borstweringen
Op fig 3 is aangeduid het ontwerp zooals het Reduit van het fort door de
manschappen van het Korps Genietroepen zal worden ingericht.
De Keelborstwering wordt dik 2,5 M, de flankborstweringen over eene
gezamenlijk lengte van 37 M, % M. en de overige 6 meter. Omtrent de wijze
waarop door genoemd korps de rest van het fort zal worden gewijzigd zijn nog
geen details vastgesteld. De grondregels zijn, dat de 3 bastions zullen worden
behouden tot het doen in plaatsen van het flankgeschut en elk deze palisadering
van de keel zullen worden afgesloten terwijl de ?????? van het landfront zullen
worden ge???
Op de luchtfoto is vaag nog iets van de borstweringen te onderscheiden.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
16

Traversen
Op de frontborstwering komen twee traversen met het bovenvlak gelegen op 10
M + AP beide breed 4 M., lang de meest noordelijke 9 en de andere 7,5 M.
Depots
Op elk der flanken en in de saillant der frontborstwering komt een gronddepot,
voor aldaar te stellen houten blinderingen.
Beplanting
Open om het fort staan 560 boomen, 1010 M. Doornenhaag, 80 M rond hakhout
langs de bermen en watertaluds en 19140 M² hakhout.
Grachten
De buitengracht is breed op de waterlijn (0.6 M + AP) in de keel van 14 tot 24 ,
langs de faces der verschillende borstweringen van 20 tot 30, om het reduit 10 á
15 M.
Haar bodem ligt gemiddeld van 0,9 tot 1,2 M ÷ AP.
De grachtboorden hebben hellingen van 1 : 2. Zij zijn langs den singelweg aan
de Noordzijde van het fort, ter lengte van 90 M van een kruin voorzien.
De gracht staat in gemeenschap met den Kromme-Rijn en de Minstroom, de
waterstand is dus gewoonlijk des zomers 0,6, des winters 0,75 M + AP.
Het inundatiepeil is 1,55 M + AP.
Tegenover het front van het fort zijn de gronden tusschen de gracht,de
Minstroom en Kromme-Rijn, -de vroegere buitenwerken van het fort- met
griendhout beplant.
Singelweg
Behalve aan de Zuid- en een gedeelte der Westzijde ligt om het fort een
singelweg, die de Moddersteeg (weg naar Utrecht) ten Westen verbindt met den
weg naar Bunnik, ten Oosten van het fort.
De singelweg is lang 760 M en ligt geheel op Rijksgrond.
Aan dien weg liggen 3 toegangswegen, waaronder 1 naar het reduit en een aan
elke zijde daarvan naar het fort.
De taluds van de singel- en toegangswegen hebben een helling van 1 : 1.
Die wegen zijn met de kruin op 2,1 à 2,3 M + AP breed bij de brug naar het
reduit 5,65, overigens 4 à 4,5 M. en van eene grintbaan voorzien breed 2,5 à
2,75 M. en ter weerszijden te zamen met 263 boomen en langs de buitenzijde
der Zuidoostelijke afregeling van de brug hieronder vermeld met eenig eiken
hakhout beplant.
In het verbreede gedeelte van den Minstroom, ten Oostene van het fort, ligt de
doorlaatsluis waarover een brug nader beschreven op bladz. 2
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
17

Militaire Rijksgronden
De militaire Rijksgrond van het fort is kadestraal bekend, het terrein ten Noorden
van den voormaligen weg door het fort als de Bildt sectie C N° 586, de niet in de
sectie f van de Gemeente Abstede en wel de ondergrond van den voormaligen
weg door het fort onder N° 1362 het terrein tusschen de voorgracht en den
Kromme-Rijn onder N° 763, tusschen die voorgracht en de wetering ten Zuiden
onder N° 764 en het overige onder N° 1361.
De grens volgt van den weg van Utrecht naar Bunnik tegenover het Oostelijk
einde de hoeve Amelisweerd noordwaards eerst gedeeltelijk het midden, daarna
ten naastenbij de Westzijde der sloot tusschen deze hoeveen den singelweg,
vandaar in Oostelijke en Zuid Oostelijke richting gedeeltelijk den buitenoever van
den Minstroom, gedeeltelijk het midden der langs die grens gelegen slooten,
snijdt door de weg naar Bunnik ten Oosten van het fort en volgt verder ten
zuiden den noordelijken oever van den Kromme-Rijn en het midden der langs die
grens gelegen slooten en is beschreven in de 3 processen-verbaal van
grensbepaling achtereenvolgens opgemaakt met het Provinciaal bestuur van
Utrecht, het gemeente bestuur van de Bildt, dat van Utrecht en verder
bijzondere eigenaren in die gemeente.
De Processen-verbaal zijn achtereenvolgens goedgekeurd op 12 Augustus 1850
onder N° 35 B en 3 September d.a.v. onder N° 32 B.
De grenspunten zijn aangegeven door palen op rijksgrond geplaatst. Voor de
gronden tot den aanleg van het fort in 1817 bij taxatie onteigend, zijn de
koopcontracten goedgekeurd door den Commissaris Generaal van Oorlog en is de
latere aankoop tot de uitbreiding in 1848 geschied bij notariële acte, opgemaakt
ingevolge machtgin van Juli 1848 N° 81 B Afd. Genie. In deze stukken is
bepaald, dat de Rijks gronden onderworpen zijn aan het Schouwreglement van
de rivier de Kromme-Rijn en dat de eigenaar van perceel 173 het recht heeft
eene brug te leggen over de Minstroom, terwijl op 13 October 1865 onder N° 73
G, aan de scherpschuttersvereniging “de Zwijger te Utrecht”verlof is verleend tot
het houden van schietoefeningen in het fort, mits daarbij opvolgende de bevelen
de Genie en onder verplichting aale beschadigingen, ten gevolge van het
schieten aan Rijkseigendommen ontstaan, op de eerste aanzegging deswegen
van en ten genoege der genie te herstellen.
Grens- of limietpalen.
De militaire landgrenzen werden aangegeven door grens- of limietpalen. Deze
hardstenen palen werden onder voorwaarden van een bestek gemaakt en op de
grenzen uitgezet. De Kromme-Rijn werd als “waterleverancier” ook beschouwd
als militair terrein. Deze rivier was aan beide oevers ook voorzien van de
limietpalen. De letter O betekende het ministerie van Oorlog. Het nummer kwam
overeen met punten op de kaart die de militaire landsgrenzen aangaf.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
18

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
19

De kringenwet.
Als er in een kring gebouw mocht worden waren dat houten huizen. Deze waren
bij nadering van de vijand makkelijk in brand te steken zodat de vijand er geen
dekking in of achter kon zoeken. In de omgeving van veel forten zijn deze
zogenaamde kringenwetwoningen nog terug te vinden.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Kringenwetwoning in de
omgeving van het werk
bij Maarssenveen.
20

Gebouw A
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
21

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
22

Het bomvrije Wachthuis (fig 3, 4 tot 7) is een rechthoekige toren met afgeronde
hoeken, waarin eene gedeeltelijke kelder- en eene beganegrondverdieping met
een borstweermuur en eene borstwering achter den muur in het front daarboven
en traphuis tot toegang en bevat de volgende lokalen, als:
Nummer
van het
lokaal
Bestemming Lang
in
M.
Breed
in
M.
Hoog
(in top)
In M.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Aanmerkingen
1 Poortportaal 7,5 5 3,3 Met 8 M. bergplank en trap,
gedeeltelijk gemetseld,
gedeeltelijk van hout en
verdieping tot rolbrug.
2 Logies 10,3 5 3,3 14 manschappen, 20 M. bergplank
3 Idem 10.3 5 3,3 14 idem , 18 M. idem
4 Idem 10,3 5 3,3 14 idem , 20M. idem
5 Idem 4,66 5 3,3 6 idem , 13,5 idem
6
6 Idem 4,66 5 3,3 5 idem , 11,5 idem
6
7 Idem 4,66 5 3,3 6 idem , 12 idem
6
8 Wacht 4,66 5 3,3 Met 15 M. bergplank.
6
9 Kruitmagazijn 4,66 5 3,2 Voor 89 buskruitkisten van 50 kg.
10 Gevulde 2,3 5 3,2 Voor 10 rakken van 0,5 M²
projectielen
oppervlakte
11 Doorgang met
privaten
12 Keuken 4,66
13 Logies 4,66
14 Idem 4,66
2,3 5 3,3 Met 6 M bergplank, 1 pomp op
welput. 1 privaat voor officieren en
2 privaten voor onderofficieren en
manschappen, allen door deuren
gesloten en voorzien van
bovenbrillen met losse deksels,
hardstenen urinebakken en looden
trechter afhangende in een stortbak
in den onder de privaten gelegen
put, die met gemetselde riolen
uitloopt in de gracht. De laatsten elk
met 2 zittingen zonder onderlinge
6
6
6
afscheiding.
5 3,3 Met 7 M. bergplank, gemetseld
fornuis, waarin een plaatijzeren
kookketel van 120 liter en 2
fornuispotten.
5 3,3 4 Onderofficieren; 11,5 M.
bergplank In dit lokaal is een dubbel
opgeklampt luik boven de trap tot
toegang naar de kelderverdieping.
5 3,3 1 Officier; 14,5 M. bergplank.
17 Bergplaats 4,44 4,1 2,15 Met 8,5 M. bergplank.
16 Idem 4,44 4,1 2,15 Met 15 M. bergplank en trap naar de
beganegrondverdieping.
15 Logies 4,44 4,1 1,9 5 arrestanten.
23

In het geheel plaats voor 1 officier, 4 onderofficieren, 64 manschappen, 4450 kg
buskruit en 5 M² projectielrak.
Constructie
Van het gebouw is de kelderverdieping, gesteld op eene betonfundering dik 0,2
M. met den bovenkant op 1,15 M ÷ AP. En de rest op 0,6 M ÷ AP. Op het
natuurlijk zand.
De aanleg der muren is lang 31,95 en breed 21,75 M; onder het gedeelte tot
kelderverdieping bestemd massief opgetrokken ter hoogte van 0,75 M. De
lokalen zijn gedekt in de kelderverdieping 16 en 17, door houten zolderingen en
lokaal 15 door een segmentgewelf dik 0,22 M. van 0,6 M pijl, op den beganen
grond door halfcirkelvormige gewelven dik 0,67 M. met den top op 5,3 M + AP.
De lokalen 9, 10, 13 en 14 zijn van houten de overigen van gemetselde vloeren
voorzien met den bovenkant in de kelderverdieping op 0,4 M ÷ AP, op den
beganen grond in lokaal 9 en 10 op 2,1, overigens op 2 M. + AP.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
24

Het trapportaal is door een half cirkelvormig gewelf dik 0,67 M. gedekt dat op
1,9 M. afstand uit de treden van de daarin aanwezige trap evenwijdig aan hare
helling oploopt en boven den trap door eene schuine aanrageering is gedekt,
waarop eene halfsteensrollaag en een laag verglaasde tegels.
De aanrageeringsvlakken van den toren zijn met holle vloeren en verglaasde
plavuizen gedekt, allen naar binnen afwaterend in 8 druipkokers in de
rechtstandsmuur van het gebouw gespaard, die in de gracht uitloopen.
Manschappenlokaal, de zwarte plekjes op de muur zijn de ogen waar de
bergplank haken in moeten komen.
In tegenstelling van wat we op andere forten tegenkomen was dit gebouw niet
voorzien van een regenbak. Het regenwater liep af in de gracht. Om toch aan
drinkwater te kunnen komen werd in de keuken een waterpomp geplaatst die
door middel van een loden pompbuis verbonden was met een welput. Deze put
lag niet in het gebouw maar er achter.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
25

Houwitserschietgat met 2 ogen in de muur waar het affuit mee verbonden was
met touw en blokken. Deze deden dienst als remwerk en om de affuit weer in
vuurpositie te brengen.
De toegangspoort, onder de houten vloer zit een gemetselde bak waarin de
rolbrug opgeborgen kon worden.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
26

Het officiersprivaat met 1 zitting. Onderofficieren en manschappenprivaten
hadden meer zittingen. Ze moesten genoegen nemen met minder privacy.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
27

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
28

De keuken met het restant van het fornuis.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
29

De trap naar de bergplaatsen.
Verwarming en ventilatie
Boven de houwitser-schietgaten, is een rookgat gespaard in den buitenmuur
uitkomende en aldaar wijd 0,3 M.
Er zijn 19 luchtkokers, waarvan 3 rechtstandig opgaan uit de toren der
dekwelven van lokaal 2, 3 en 4 en de 16 overigen ter zijde in schuine richting uit
de dakwelven van, 2 aan 2, van twee naast elkander gelegen lokalen vereeuwigd
tot één koker in de rechtstandmuuren zoodat lokaal 2 en 4 elk voorzien is van 4,
lokaal 3 van 3 en elk der lokalen 5, 6, 7, 8, 11, 12, 13 en 14 van 1.
Zij zijn door de dekgewelven kegelvormig gemetseld, gemiddeld wijd 0,27 M. tot
op de lage gronddekking en voorzooveel zij in de borstwering uitkomen, door
deze met gegoten ijzeren buizen wijd, 0,2 M. verlengd en allen met loode
deksels gesloten.
In de muren van elk buskruitmagazijn zijn 3 luchtgaten hoog 0,5 breed 0,11 M.
geleid om een in den muur ruitsgewijze gemetselde teerling aan de buitenzijde
van koperen platen , met gaatjes doorboord voorzien.
Voor elk lokaal van den beganen grond uitgezonderd lokaal 1 is in den
buitenmuur eene schoorsteenpijpwijd 0,15 M, behalve in de keuken, met 2
openingen in de lokalen uitkomende, waarvan de bovenste tot ontvangst van de
kachelpijp, de onderste tot ventilatie dient.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
30

Zij gaan op door den borstweringsmuur en zijn daar van zandsteenen dekstenen
voorzien, waarin een veeggat van 0,15 M. middellijn door een beweegbare
ijzeren plaat gedekt.
De keuken is bovendien van 2 wasemkappen voorzien.
Door den buitenmuur gaat, ter hoogte van den vloer, in elk lokaal van den
beganen grond eene gegoten ijzeren vuilwaterbuis, wijd gemiddeld 0,8 M.
In de keelmuur is de poortopening wijd 2,4 M. door eene segmetboog van 0,4M.
pijl gedekt en van sponningen voorzien tot doorlating van de rolbrug, die over de
binnengracht ligt en in geopende stand geborgen wordt in een achter de
poortopening verdiept gemetselde bak voorzien van een vloer waarop ijzeren
spoorleiders, op hardsteenen rustende en daarin verbonden.
In den bortsweringsmuur zijn de geweerschietgaten, die van boven open zijn,
door losse afneembare platen van geslagen ijzer gedicht en aan de keelzijde
twee gaten bestemd tot plaatsing der pooten van eene schraag. Tot het
ophijschen van geschut, met eene verlaging in den muur daartusschen door een
uitneembaar hek gesloten.
Detailtekening van de brugconstructie.
Drinkwater
Tot het verschaffen van drinkwater is buiten het gebouw, onder den bodem der
binnengracht een welput wijd 1,5 M., gemetseld op een dennenhouten ring op
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
31

2,2 M. ÷ AP. aangebracht en waarvan de top van het gewelf ligt op 1,7 M + AP.
Door een hardsteen dik 0,08 M. gesloten.
Eene looden pompbuis is uit den put op 0,2 M. boven den vloer van den beganen
grond door den buitenmuur tot in den doorgang aangebracht en aldaar aan eene
pomp verbonden.
De privaten zijn beraasd doch niet bekleed.
Zij loozen vrij uit in de binnengracht. De lokalen zijn niet gewit.
Bergloods a (oud)
De bergloods voor Geniematerieel (fig 3, 8 en 9) is een houten gebouw op
steenen voet, binnenwerks lang 11,5, breed 4, hoog onder de nok 4,8 M.
Het gebouw is gesteld op het natuurlijk terrein op 1,4 M + AP.
Het is van oude materialen gemaakt en bestaat uit een regelwerk met houten
bekleeding en voorzien van een vloer van grind in zand met het bovenvlak op
2,1 M + AP, een aangestreken pannendak, 1 deur in 2 bladen in elke korte zijde.
Het gebouw is van buiten geteerd.
Dit gebouw is gesloopt en daarvoor in de plaats kwam de volgende loods:
Bergloods a (nieuw)
De bergloods van Geniematerieel (fig 3, 8 en 9) is binnenmaats lang 12, breed
7,5 hoog onder de nok 6,26 M. Ze is gebouwd als vervanging van eene
bouwvallige houten loods.
De loods is gesteld op natuurlijk terrein op 1,88 M. + AP; zij heeft een steenen
voet dik 0,22, hoog1,18 M.de wanden zijn gemaakt van houten regelwerk
bekleed tot5,66 M. + AP. Met over elkaar gerabatte-, het overige met vertikale
planken dik 0,028 M.-
In elken eindgevel zijn 1 deur in twee bladen en 6 tralieramen en in elken
zijgevel 8 tralieramen geplaatst. De vloer bestaat uit een grindlaag dik 0,1 M.
met het bovenvlak op 2,46 M + AP. De loods is gedekt met pannen op een
dakbeschot van planken dik 0,022 M.
Om de loods ligt een rabat van grind breed 1,4 dik 0,1 M.
Naast de loods lig binnen een omwalling een gebouwtje. Dit is waarschijnlijk een
magazijn voor munitie, springstoffen of buskruit. Het bouwjaar is onbekend
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
32

Luchtfoto van de bergloods.
Registertekening van bergloods a.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
33

Tekening van de loods uit 1878.
Bergloods b
De bergloods voor artilleriematerieel (fig 3, 10 en 11) is binnenwerks lang 35,
breed 7,5 hoog onder de nol 6,72 M.
Gemaakt van houten regelwerk met dubbele wanden van kraaijangs,
waartusschen schaapskrullen op voetmuren hoog 0,71 M, oop 1,6 M + AP. Op het
natuurlijk terrein gesteld. De krajang–wand van buiten geteerd, van binnen vlak
beraast en gewit voorzien van± een leemvloer dik 0,1 M, waarop eene laag
grindzand dik 0,4 á 6 met het bovenvlak op 2,2 M + AP. van een houten zolder
met het bovenvlak op 5,77 M + AP., een beschoten pannendak, afwaterende in
gegoten ijzeren goten met dito afvoerbuizen, uitlopende in een aan elken hoek
der loods gemaakte vergaarput, die onderling en met de gracht ten zuiden van
de loods verbonden zijn door leidingen van ijzeraarden buizen, Draaideuren in
twee bladen en 1 zolderluik in elken eindgevel, 1 draaideur in 2 bladen, 4 ter
zuide openschuivende– en 5 dakvensterramen in elken zijgevel.
Bergloods c
De bergloods (fig 3, 12 en 13) behoorende aan de door het bataljonsbureau en
Sappeursgebouw, is binnenwerks lang 9,9, breed 5,7 hoog onder de nok 4,2 M.
Het gebouw is op het natuurlijk terein op houten onderliggers gesteld is gemaakt
van houten regelwerk en bekleding en voorzien van een vloer van grind in zand
met het bovenvlak op 2 M + AP, een deur in 2 bladen met glasraam daarboven
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
34

in elken eindgevel en eene dakbedekking van geploegde planken, en is van
buiten geteerd.
Deze loods is gesloopt en daarvoor in de plaats kwam het kogelpark c.
In de tijd dat de Genie oefende op het fort verschenen er steeds meer loodsen.
Een tekening van een overhaalvlot.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
35

Kogelpark c.
Tot kogelpark is eene afrastering van palisaden gesteld lang 38, breed 8,5 M. in
elke korte en eene der lange zijden voorzien van eene barrière in 2 bladen, wijd
3 M.
Positie van het kogelpark en de wachterswoning.
Deze tekening behoord tot de memorie van verdediging. Deze zijn rond 1880
opgesteld door Generaal Kromhout en waren een soort handleidingen waarmee
fortcommandanten hun fort in staat van verdediging konden stellen. De
handleidingen waren zeer gedetailleerd, je kon precies lezen wie wat waar moest
doen en met welke middelen.
Wachterswoning.
De wachterswoning (fig 3, 12 en 13) is van steen buitenwerks lang 9,36, breed
5,94 M. en bevat op den beganengrond de volgende lokalen, als:
Indeling:
Nummer
van het
lokaal
Bestemming. Lang
in
M.
Breed
in
M.
Hoog
in
M.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Aanmerkingen
1 Woonvertrek 5,28 3,59 3,01
2 Idem 2,08 3,89 3,01
3 Keuken 3,09 3,89 3,01 Hieronder de kelder groot 6 M².
4 Gang 4,08 1 3,01
5 Privaat 1,09 1 3,01 Hieronder een gemetselde privaatput ter inhoud
van 2 M³ waarin een gegoten ijzeren
trechter met zwanenhals.
36

Constructie.
Het gebouw is gesteld op eene zandbedding dik 1,29 M. met het bovenvlak op
1,8 M. + AP+ de buitenmuren zijn dik tot de muurplaat 0,33 daarboven 0,22, de
binnenmuren 0,11 M.
De vloeren zijn in privaat en gang van plavuizen, overigens van hout waaronder
de bodem met eene bestrating is gedekt.
Zij liggen met het bovenvlak+ die van de kelder en privaatput op 0,9, die van
den beganen grond op 2,39, van den zolder op 5,43 M. + AP. De onderkant van
de nok ligt op 8,43 M + AP.
De muren zijn van binnen gepleisterd en overal van houten plinten voorzien.
De woning is gedekt door een beschoten pannendak, afwaterend in gegoten
ijzeren goten met ijzeren steunsels aan de muren verbonden en van gegoten
ijzeren afvoerbuizen voorzien.
Om de woning ligt een gestraat rabat breed 1 M.
De wachterswoning.
De wachterswoning werd meestal als eerste gebouwd. De woning deed dan
dienst als “directiekeet” voor de toezichthoudende Genie-officieren en de burger
aannemer. Als het fort gereed was werd de keet geschikt gemaakt als woning.
Over het algemeen geld: Hoe groter het fort, hoe hoger de rang van de
fortwachter en des te groter was het huis. Dit is uiteraard geen wet van Meden
en Perzen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
37

In 1879 werd er een gedekte gemeenschapsweg aangelegd tussen de forten
Blauwkapel, op de Biltstraat, Vossegat en Lunet 1 met elkaar verbonden. De hier
opgeworpen hoge beschermingswallen verdwenen ten behoeve van de aanleg
van de oostelijke rondweg in het kader van het Rijkswegenplan (1927). De
aanleg van deze weg (Rijksweg 22; Waterlinieweg) vanuit het toenmalige
Jutphaas tot aan het verkeersplein De Berekuil volgde in 1937. Het verkeersplein
met aansluiting op de Biltsestraatweg kwam pas in 1941 gereed.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
38

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
39

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
40

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
41

De positie van de gebouwen op het fort. De stippellijnen geven de
militaire landsgrenzen aan. Met name op en om het fort Vossegat zijn
deze grenzen regelmatig veranderd door grondruil- aankoop en verkoop.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
42

De brug met de twaalf gaten
Het terrein voor het fort lag relatief hoog en was moeilijk te inunderen. Daarom
heeft men 1861 in de Minstroom, een zijtak van de Kromme-Rijn, een stuwsluis
gebouwd. Als er geïnundeerd moest worden werd deze sluis afgesloten waardoor
het water in de Kromme-Rijn opstuwde die hierdoor buiten zijn oevers trad en
daardoor de omgeving onder water zette. De sluis staat bekend onder de naam
“de brug met 12 gaten”.
Nadat het fort bij Rijnauwen was aangelegd werd de functie van fort Vossegat
minder. Het kreeg een ondersteunende rol o.a. ter bescherming van de brug met
12 gaten.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
43

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
44

De Minstroom liep langs het noorden om het fort heen in de richting van de
gedekte gemeenschapsweg, nu de Waterlinieweg. Met behulp van een duiker
werd het water onder de weg doorgeleidt in de richting van de stadssingel. In de
duiker was een afsluitmogelijkheid door middel van schotbalken. Omdat men hier
een permanente afdichting wilde hebben is over de duiker een plofgebouw
opgetrokken. De vloer hiervan was ondermijnt en het gebouw gevuld met
stortmateriaal. Als de ladingen werden ontstoken werd de Minstroom hierdoor
volledig afgedamd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Op de voorgrond zijn, in
blauw, de sleuven voor de
schotbalken zichtbaar.
45

De plofduiker is gesloopt voor de verbreding van de Waterlinieweg.
Mobilisatie 1870
Bij het uitbreken van de Frans - Duitse oorlog worden de forten van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie gemobiliseerd. Een aantal forten waaronder Pannerden,
Vechten, Rijnauwen en het Hemeltje waren toen nog niet klaar. Nederland raakte
niet betrokken bij deze oorlog en men ging gewoon verder met de bouw van de
forten die nog niet gereed waren. Tijdens de mobilisatie van de andere forten
van de waterlinie kwam men er wel achter dat er op die forten enorme
tekortkomingen waren. Vooral bomvrije ruimten voor logies en opslag van
buskruit en projectielen waren er veel te weinig. Dit leidde ertoe dat in de
periode daarna veel forten ingrijpend gemoderniseerd zijn. Deze
moderniseringen bestonden vooral uit het bouwen van grote bomvrije kazernes
van soms wel 3 verdiepingen. Onder deze kazernes lagen dan ook nog
regenbakken waarin regenwater werd bewaard dat voor het drinkwater moest
zorgen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
46

De genie komt naar het fort.
In 1882 werd bepaald dat het aardwerk van het fort geleidelijk zou worden
aangepast door het korps Genietroepen. Het fort werd in gebruik genomen als
oefenterrein waarop de genisten getraind werden in het bouwen van
versterkingen, blinderingen en dergelijke. Ook oefende men in het slaan van
bruggen. Dit waren eerst houten bouwsels. Later ging men gebruik maken van
prefab onderdelen zoals canvas vouwvlotten.
Het regiment Genietroepen was eerst gelegerd in Maastricht. Na hun
verplaatsing kregen ze onderdak in de Willemskazerne aan de
Wittenvrouwenkade te Utrecht. Helaas is deze kazerne in 1877 afgebrand.
Daarom werden de Genisten verplaatst naar de Damlustkazerne op de
Croesselaan. Op dit terrein lagen een aantal oude spoorwegloodsen die
omgebouwd werden tot verblijfsruimtes. Ook was er een groot kazerne gebouw
zoals te zien op de tekening op de volgende bladzijde. Vaar alle bewoners waren
er maar twee, betrekkelijk kleine, wasplaatsen beschikbaar.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
47

Plattegrondtekening van de Damlust kazerne.
De cantine van de Damlust kazerne.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
48

Voor de bouw van een geheel nieuw onderkomen van het Korps Genietroepen
werd op 29 december 1908 ongeveer 7 hectare grond aangekocht. Het was een
oude boomgaard die tussen het reduit en de gedekte gemeenschapsweg lag.
Deze locatie was het meest logische omdat het fortterrein als oefenplaats werd
gebruikt Dit betekende een vermindering van het aantal troepen dat anders door
de halve stad naar hun “werk” moesten marcheren. Van het fort zelf was
inmiddels niet veel meer over maar deed nog wel dienst als verdedigingswerk.
Dat duurde tot 14 april 1960 toen het bij Koninklijk besluit werd opgeheven als
vestingwerk.
Het grondwerk van de nieuwe kazerne was kwam gereed in 1910 en in
september 1913 werd deze officieel geopend.
Kosten f 702650,-
De kazerne was voor die tijd heel modern. Het is ontworpen door Kpt. P.J. Post
van der Steur. In plaats van de bekende grote legeringsgebouwen heeft men hier
meerdere kleinere gebouwen opgetrokken. Men noemde dit ook wel het
paviljoensysteem. De kazerne bleef groeien. In 1916 kwam er een uitbreiding in
zuidelijke richting tot aan de Kromme-Rijn. Ook dit werd een oefenterrein maar
er kwam ook een sportveld.
De boog boven de poort is nu vervangen door de boog “University College”. De
oude boog met de tekst “Kromhoutkazerne” is verhuist naar de buitenmuur van
het TD-museum in Soesterberg
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
49

Militairen op de nieuwe Kromhout kazerne.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
50

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
51

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
52

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
53

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
54

Mobilisatie 1914
Nederland was in de Eerste Wereldoorlog neutraal. Er was een algemene
mobilisatie gedurende de periode 1914 – 1918 om deze neutraliteit te behouden.
Veel linies en forten, waren in verhoogde staat van paraatheid gebracht. Van
krijgshandelingen was geen sprake. Door de bewapeningswedloop waren door de
vijand ook wapens ontwikkeld waartegen deze forten nauwelijks bestand waren.
Ook fort Vossegat werd in staat van verdediging gebracht. Militairen werden uit
hun gezinnen weggehaald. Als je kostwinner was kreeg je een toeslag op je
soldij. Onder hen waren veel boerenzonen die thuis op de boerderij eigenlijk niet
konden worden gemist als de oogst binnengehaald moest worden. Voor deze
mannen werden verlofregelingen getroffen zodat ze thuis konden helpen.
Op de forten van de waterlinie moest veel en hard gewerkt worden. Loopgraven
werden aangelegd, blinderingen werden gebouwd, munitie werd in gereedheid
gebracht en bij het geschut geplaatst. Veel van de bomen en struiken die onder
andere waren aangeplant als maskering (camouflage) werden omgehakt. Het
hout van de bomen kon weer worden gebruikt bij de bouw van versterkingen.
Soldaten voor een blindering.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
55

Een geblindeerde wacht
Een geblindeerde nis.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
56

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
57

Door invoering van nieuw geschut en munitie waren de forten waardeloos
geworden in hun functie als zelfstandige artilleriesteunpunten. Brisantgranaten
drongen diep in de aarden wallen door en konden met hun explosieve kracht de
ondergelegen bakstenen gebouwen gemakkelijk vernietigen.
Een groot deel van het zware geschut werd van de forten afgehaald en tussen en
achter de forten ingegraven in veldstelling. Men kon met deze kanonnen over het
eigen leger heen de vijand beschieten. Tussen de forten kwamen
infanteriestellingen. Met name tussen de forten bij Rijnauwen, bij Vechten en ’t
Hemeltje zijn de overblijfselen hiervan nog duidelijk aanwezig.
Tussen twee oorlogen.
De verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog waren aanleiding voor een grote
antimilitaristische beweging. Er werd weinig uitgegeven aan defensie. daardoor
kwamen de forten en verdedigingswerken in verval.
Het gebroken geweer was in Nederland en in België voor de Tweede
Wereldoorlog ook een symbool voor het pacifisme. Het werd gedragen als een
speldje (ook wel het gebroken geweertje genoemd) op de kleding. Een bekende
uitdrukking uit die tijd is “geen man geen cent”.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
58

Deze beweging kon echter niet de opkomst van het militarisme in Duitsland en
Italië voorkomen.
Men zag halverwege de dertiger jaren wel in dat het fout dreigde te gaan.
De defensie inspanningen werden verhoogd.
Men besloot om op het terrein van het fort mitrailleurkazematten te bouwen.
Deze waren van zwaar gewapend beton. In de kazemat waren twee afwachting
ruimtes en twee gevechtsruimtes in de ruimten waren voorzieningen
aangebracht om een slang van een kazemat masker op aan te sluiten. De
ingebetoneerde buizen kwamen buiten uit en zorgden voor frisse lucht. Als na
enkele schoten met de mitrailleur stond de kleine ruimte vol met kruitdamp.
Helaas zijn deze kazematten, zoals zo velen, gevallen onder de slopershamer. Op
de Lunetten en het fort op de Biltstraat zijn er nog enkele in takt.
Onderstaande foto’s geven een goed beeld van deze nieuwe verdedigingswerken.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
59

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
60

Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
61

In 1928 heeft men de zuidpunt van het fort geruild met een stuk grond aan de
oostzijde. Op de zuidpunt werd toen het stadion Galgenwaard gebouwd. Het was
toen bestemd als wielerstadion voor de Olympische spelen die dat jaar in
Nederland gehouden werden.
Op het nieuw verkregen oostelijke gedeelte werden in 1931 de loodsen voor de
Centrale Werkplaats voor voertuigen van de landmacht gebouwd. Een uitbreiding
met de automobielwerkplaats vond plaats in 1936.
1928 vond een grondruil plaats, waardoor de zuidpunt (het huidige Stadion
Galgenwaard) werd ingeruild tegen een aangrenzend stuk grond aan de
oostzijde. Daar verrezen in 1931 de eerste gebouwen voor de Centrale
Werkplaats voor voertuigen van de Landmacht. Deze werden in 1936-‟37
uitgebreid met een automobielwerkplaats.
Mobilisatie 1939
Na het oplopen van de internationale spanningen besloot de Nederlandse
regering tot mobilisatie. Als spoedig hingen er overal oproepen en werden er
telegrammen zorgd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
62

Er werden stellingen aangelegd.
En bemand.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
63

Geschut werd uit de depots gehaald en naar de bestemming gebracht.
En men zong zichzelf moed in.
Het meest bekende liedje was wel:
Blonde Mientje (Nederland) had een hart van prikkeldraad (de Nieuwe Hollandse
Waterlinie).
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
64

Bij de mobilisatie hoorde ook het werken met munitie. Dit was en is nog steeds
risicovol. Eind 1939 ging het dan ook mis met als gevolg een zware explosie.
Gevolg 2 doden en 1 zwaargewonde sergeant.
Ch. Van der Puil F.W.A. Mori
De Meidagen
Het mag een wonder heten dat het Nederlandse leger het nog vijf dagen heeft
volgehouden. Slecht getrainde soldaten, onvoldoende uitgerust, tegenover een
goed getraind leger met een enorme hoeveelheid wapens.
De Grebbelinie was aangesteld als hoofdverdediging. Aan de waterlinie was wel
wat gedaan maar deze was niet op sterkte. Toch trok het leger terug en bezette
de oude forten die dateerden uit de vorige eeuw. De wat nieuwere
infanteriestellingen (1914-1918) werden bezet. De mannen stonden weer klaar.
Toen maakte Nederland kennis met wat de Duitsers de totale oorlog noemde.
Het bombarderen van een stad vol met weerloze burger en met het dreigement
dit een aantal malen te herhalen was te veel en Nederland capituleerde.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
65

Bombardement op Rotterdam.
Tijdens de tweede wereldoorlog.
Zoals op vele forten kreeg fort Vossegat in de periode 1940 – 1944 Duitse
bewoners. Het werd een opleidingsinstituut voor militairen van de troepen van de
luchtlandingsdivisie Herman Göring.
Verder is er van Duits gebruik weinig bekend.
Vertrek van de Genie.
In 1948 viel het doek voor Vossegat als onderkomen voor de Genietroepen. Na
het houden van de herdenking van het 200-jarig bestaan in dat jaar werd op 16
maart 1949 een afscheidsparade gehouden. Het Korps Genietroepen
verhuisde naar de Van Bredero kazerne in Vught.
Dat wil niet zeggen dat het afgelopen was. Er werd eigenlijk niet meer
gesproken over fort Vossegat maar over de Kromhoutkazerne. De
technische troepen gingen hier verder met hun werk in de Centrale
Werkplaats bij het Regiment Technische Troepen.
Ontwikkelingen in de techniek en door de mechanisatie van de
krijgsmacht bracht met zich mee dat er steeds meer monteurs nodig
waren. Deze monteurs hadden weer ruimte nodig zodat in 1948 een begin
werd gemaakt met de bouw van een grote overkapping die beide
werkplaatsen met elkaar verbond.
In 1949 was er weer nieuwbouw van het gebouw dat bekend stond als
gebouw WW en in 1954 startte men met het bouwen van de praktijkhal
genaamd gebouw RR. Op het fort was ook een haven voor geniemateriaal
die men pioniershaven had gedoopt. Deze kwam uit in de Kromme-Rijn en
is in 1951 gedempt evenals de gracht om het reduit.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
66

In 1962 moest de buitengracht er aan geloven. Deze werd voor een groot deel
gedempt om plaats te maken voor de verbindingsweg naar de Uithof. In eerste
instantie noemde men dit de weg naar de Johannapolder lter werd dit de weg tot
de wetenschap.
De oude weg naar Rijnauwen die over de brug met 12 gaten liep kwam ook te
vervallen. De verbinding naar de Minstroom werd ook iets omgelegd. Na het
dempen van de grachten werden ook de geniewoning en de schotbalkenloods
gesloopt. Het fort was gereed voor nieuwbouw.
In 1997 werden de legering gebouwen afgestoten en verbouwd. Ze kwamen in
handen van Utrecht University College.
Er kwam nieuwbouw in de vorm van het operationeel hoofdkantoor voor de staf
van het Commando Landstrijdkrachten.
Wat nu nog rest zijn het bomvrij wachthuis, de brug met 12 gaten en de
Tamboershut. Deze zijn schitterend gerestaureerd en hebben een nieuwe functie.
Het wachthuis als ruimte voor bijeenkomsten en recepties. De brug als toegang
naar “het Ravelijn”, de officiersmess. En de Tamboershus als stiltecentrum
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
67

Tijdens open monumentendag in 2012 heb ik een kijkje mogen nemen op de
“Nieuwe Kromhout”. Tijdens deze dag was er een afdeling van de Gele Rijders
met een stuk veldgeschut. Met een schot uit dit kanon werd de dag geopend.
De rijders en schutter komen aangemarcheerd.
Gereed voor vuur.
Zo kwamen oud en nieuw weer samen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
68

Fort Vossegat in het nieuws
1844, vaststelling van de klasse van het fort.
1848, aanbesteding verbetering.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
69

1848, aanbesteding.
1848, aanbesteding.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
70

1848, wegwerkzaamheden.
1849, aanbesteding.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
71

1853, pacht van het grasgewas.
1853, pacht van het grasgewas.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
72

1858, verkoop bomen.
1860, pacht viswater.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
73

1861, aanbesteding doorlaatsluis (Brug met 12 Gaten).
1861, aanbesteding doorlaatsluis.
1865, schietoefeningen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
74

1867, bezoek Koning Willem III.
1868, verkoop gras.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
75

1896, detachering.
1869, openbare verkoop.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
76

1867, proefneming grachtverdediging.
1869, schietoefening.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
77

1869, schietwedstrijd.
1869, schietwedstrijd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
78

1870, bezoek Koning Willem III
1875, aanbesteding.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
79

1876, proef verlichtingstoestel.
1879, schietwedstrijd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
80

1880, aanbesteding.
1885, schietwedstrijd.
1886, lustrum feest.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
81

1888, vergadering.
1889, ongeval bij schietwedstrijd.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
82

1889, onderzoek schietongeval.
1894, kappen van rijshout.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
83

1895, verleggen gemeentegrenzen.
1895, onweerschade.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
84

1900, aanleg badplaats.
1901, oefeningen in de waterlinie.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
85

1905, snipperjacht.
1906, nieuw zoeklicht.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
86

1907, bouwterrein.
1910, verdrinking.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
87

1910, verdrinking.
1911, bouw Geniekazerne.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
88

1912, ongeval.
1912, ongeval.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
89

1912, ongeval.
1912, ongeval
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
90

1912, ongeval in het bioskoopnieuws.
1912, ongeval
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
91

1913, ongeval rechtszaak.
1913, ongeval veroordeling.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
92

1914, kanonschot.
1914, ongeval uitreiking erepenning.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
93

1917, schaatswedstrijden.
1923, fortwachter Timp 100 jaar.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
94

1924, broodroof.
1926, jonge onderzoekers.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
95

1926, fortwachter Timp 103 jaar.
1927, bezoek minister.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
96

1927, ongeval munitie.
1927, ongeval munitie.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
97

1929, bezoek Deense Genie.
1935, onteigening.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
98

1935, Vossegat onmisbaar.
1939, ongeval met buskruit.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
99

1939, begrafenis slachtoffer.
1942, ijspret?
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
100

1962, weerbericht.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
101

Fort Vossegat Chronologisch
Jaartal Gebeurtenis
1817 Start van de bouw van het fort.
1821 Aanleg boomkwekerij tot fortbeplanting.
1848 Vertrek van de Genie van het fort.
1849 Start van de bouw van het bomvrije wachthuis.
1853 De kringenwet wordt van kracht.
1861 Bouw van de brug met 12 gaten.
1870 Mobilisatie Frans-Duitse oorlog.
1871 Bouw nieuwe wachterswoning.
1875 Verbetering van de bruggen g en h.
1877 Bouw bergloods b.
1878 Aanleg geschutspark.
1882 Wijziging aardwerk.
1882 De Genie krijgt een deel van het fort als oefenterrein.
1883 Demping van de gracht rond het reduit.
1887 De bouw van een schans op de plaats van fort Vossegat door
patriotten.
1890 Verbetering van de artillerieloods b.
1910 Bouw van de nieuwe Genie kazerne op het fort.
1913 Opening van de nieuwe geniekazerne op het fort.
1914 Mobilisatie 1 e wereldoorlog.
1916 Uitbreiding van het terrei t.b.v. Genieoefeningen.
1928 Grondruil t.b.v. de bouw van stadion Galgenwaard.
1931 Bouw van de loodsen voor de Centrale Werkplaats.
1935 1935 en 1936, Bouw van mitrailleurkazematten op het fort.
1936 Bouw van de automobielwerkplaats.
1939 Mobilisatie 2 e wereldoorlog
1940 1940-1944 Gebruik van het fort door de Duitse bezetters.
1954 Bouw van de praktijkhal (RR).
1960 Het fort wordt opgeheven als vestingwerk.
1962 Demping buitengracht.
1997 De legeringsgebouwen gaan naar Utrecht University College.
2011 Restauratie van het bomvrije wachthuis.
2011 Restauratie van de brug met 12 gaten
2011 Restauratie van het Tamboershuisje
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
102

Bronnen, bijdragen en literatuur
Literatuur Auteur Uitgever
Fort bij Rijnauwen, de
Parel van de Hollandse
Waterlinie
Arie van der Gaag Henk Reinders
Fort Pannerden Gert Huting Stokerkade
Fort Pannerden H.E. Wanting Stichting fort Pannerden
Fort Vossegat vroeger en Brochure uitgegeven i.v.m. de Ministerie van Defensie
nu
open monumentendag in 2012
Geniebestekken Genie Ministerie van Oorlog
Genieregisters Genie Ministerie van Oorlog
Handleiding tot de
Burgelijke Bouwkunst
Tot nut van ‘t algemeen
Memorie van verdediging Genie Ministerie van Oorlog
Nederlands geschut sinds
1677
J. Albarda en F.L. Kroesen.
Nederlandse
van drs. B.J. Martens en drs. G. de
Vuurwapens, Landmacht,
Marine en koloniale
troepen 1866-1895,
Arnhem 2000.
Vries
Nieuwersluis
Van Starreschans tot
starfbastion.
Douwe Koen Phoenix Publishers.
Registers Genie Defensie
Terminologie
Een herziene en uitgebreide Stichting Menno van
Verdedigingswerken bewerking van
Coehoorn
Vestingbouwkundige termen van Met dank aan de
A.H. Mohr.
stichting voor het
beschikbaar stellen van
dit werk.
Van artilleriesteunpunt Dick Leegwater Stichting Menno van
tot infanteriesteunpunt
Coehoorn
Vestingbouw-kundige A.H. Mohr Stichting Menno van
termen
Coehoorn
Bronnen Website Materiaal
Beeldbank Ministerie van
Defensie
http://nimh-beeldbank.defensie.nl/ Foto’s
Bibliotheek Hollandse
Waterlinie
http://www.hollandsewaterlinie.nl/ Kaarten en tekeningen
De Gelderlander http://www.gelderlander.nl/ Krantenknipsels
De Koninklijke
Bibliotheek
http://kranten.kb.nl/results Krantenknipsels
Ergens in Nederland http://www.ergensinnederland193
9-1945.nl/home
Foto’s
Gemeente Utrecht http://www.utrecht.nl/ Foto’s en tekeningen.
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
103

Het Artilleriemuseum http://www.nederlandsartilleriemus
eum.nl/
Foto’s
Het Geniemuseum Foto’s
Het legermuseum http://www.legermuseum.nl/get
?site=legermuseum.nl
Foto’s en definities
Het Utrechts Archief http://www.hetutrechtsarchief.n
l/
Foto’s
Landmachtstaf s’
Gravenhage
Tekeningen
Leger 1939 – 1940 Website Beheerder onbekend
NIMH Foto’s
Provincie Utrecht Foto’s en tekeningen.
Rene Ros http://www.forten.info Foto’s, wetgeving
Stichting de Greb http://www.grebbeberg.nl/inde
x.php?page=stichting-de-grebintroductie
Foto en tekst: Vickers
Technische dienst Luchtvaart Luchtfoto’s
Website Stichting fort
aan den Klop.
http://www.fortaandeklop.nl Foto’s en tekeningen.
Wikipedia De vrije encyclopedie
Met dank aan Betrokken bij Materiaal
Andries van Barneveld Fort bij Rijnauwen Foto’s en informatie
Bart Bondam Fortificatieforum Foto’s, tekeningen
kaarten enz.
Bert van Dijk Fort bij Tienhoven Informatie
Chris Will Projectbureau NHW Foto’s
Daniëlle Snellenberg Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Douwe Koen Het Utrechts Archief Foto’s en
archiefmateriaal
Douwe Tijsma Fort aan den
Ruigenhoekschedijk
Verhalen
Familie van K. Kapitein
Brouwer
Fort bij Vechten Foto’s
Familie van Luitenant
J.J. Koerts
Fort bij Vechten Foto’s
Frank Sidler Fort bij Rijnauwen Foto’s en
Voorschriften omtrent
de verpleging
Genealogie van
Keulen-Polman
Chris van Keulen Eigen web-site
Harry Koppelrath Verdedigingswerk te Vreeswijk Verhalen
Het geheugen van
Nederland
Algemene info Foto’s en kaarten
J. Spanjaard Fort te Jutphaas
Website
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Friese verzetstrijders
– bevrijders en
andere betrokkenen
104

Jan Wullink Fortificatieforum Versperringen in de
Waterlinie
Janus van Lunteren Fort bij Vechten Foto’s
Jos Rams Collega auteur, Genie,
uniformen, uitrusting, enz!
Vossegat, fort, versie 1, 2012
Naslagwerk, door Dirk de Groot
Foto’s, interviews,
inlichtingen
archiefstukken.
Kees Reehost Fort Honswijk Foto’s
lbert Polman Fort bij Rijnauwen Foto’s en verhalen
Marinus Buiten en
W.J. Jeurissen
Fort bij Vechten Foto’s mobilisatie
Rinus Verweij Fort Asperen “de Grenadier”
Ruud Mosk Collega auteur Foto’s/beschrijvingen
Sander van den Berg Fortificatieforum Model 6 cm kanon
Stichting Herstellingen Fort Nieuwersluis Foto
Truus Kleijn-Willemse Fort bij Vechten
Lunetten aan de Houtense
vlakte
Foto’s en verhalen
Veron, vereniging van
Zendamateurs
Fort aan de Gagel Foto’s
Willemijn Simon van
Leeuwen
Fort aan de Nieuwe Steeg Register en foto’s
105