Het gebruik van voorbeelden, kenmerken en definities bij het ...

Het gebruik van voorbeelden, kenmerken en definities
bij het uitleggen van een scheikundig begrip
Stel dat je aan leerlingen (3 e klas VMBO) wilt uitleggen wat een chemische reactie is. In een
schoolboek (NOVA NaSk2 3VMBO) staat op pag. 40:
Je spreekt van een chemische reactie als de beginstoffen verdwijnen en er nieuwe stoffen
(reactieproducten) gevormd worden.
Dit is een definitie van het begrip chemische reactie. De definitie is nog niet op het niveau
van de theorie: je kunt gebruik maken van ervaringen uit het dagelijks leven of uit het
laboratorium om van een verschijnsel te zeggen of het wel of niet en chemische reactie is.
Op pag. 40-42 van NOVA NaSk2 3VMBO wordt ook een aantal voorbeelden gegeven van
chemische reacties:
• het bakken van vlees
• het verhitten van brood
• het verhitten van hout
• het verbranden van hout
Met de voorbeelden laat het boek zien hoe je de definitie kunt gebruiken.
Het boek zou ook non-voorbeelden kunnen geven om te laten zien hoe je de definitie kunt
gebruiken. Non-voorbeelden zijn:
• het versnipperen van papier
• het oplossen van suiker in water
want dit zijn géén chemische reacties.
Definities en voorbeelden zijn soms nog onvoldoende om leerlingen een begrip aan te leren.
Een leerling zou hier kunnen vragen: "maar hoe kom ik er nu achter dat er een stof is
verdwenen of dat er nieuwe stoffen zijn ontstaan?".
Je kunt dan extra hulp geven door een aantal kenmerken te noemen die aanwezig kunnen
zijn bij een chemische reactie.
Op pag. 41 van NOVA NaSk2 3VMBO wordt ook een aantal kenmerken gegeven van
chemische reacties:
• verandering van smaak
• verandering van kleur
• verandering van geur
• rookontwikkeling
• gasontwikkeling
Het boek noemt deze kenmerken van een chemische reactie 'reactieverschijnselen'.
Belangrijk bij een kenmerk is dat het aanwezig kan zijn, maar dat dat niet per se moet.
Andere vaak voorkomende kenmerken van een chemische reactie zijn:
vuurverschijnselen
warmteproductie
de verandering is niet eenvoudig ongedaan te maken.
1

De volgorde waarin je voorbeelden, kenmerken en definities gebruikt.
Er bestaat geen voorkeursvolgorde waarin je voorbeelden, kenmerken en definities gebruikt
bij het uitleggen van een nieuw begrip. Het is trouwens ook niet altijd nodig om ze alle drie te
gebruiken.
Hoe je te werk gaat bij een uitleg hangt af van het begrip dat je moet uitleggen, en op welk
niveau de uitleg is. En het is ook afhankelijk van de persoonlijke voorkeur van de docent.
Een voorbeeld van een begrip waarvoor een definitie nutteloos is, is het onderscheid tussen
vaste stof, vloeistof en gas. Voorbeelden en kenmerken zijn hier voldoende.
Op pag. 40-42 van NOVA NaSk2 3VMBO kiezen de schrijvers er voor eerst een definitie te
geven, en die daarna toe te lichten met voorbeelden en kenmerken. Maar het is ook mogelijk
om:
• te beginnen met het geven van een paar voorbeelden en non-voorbeelden;
• daarna aan leerlingen te vragen of zij zelf voorbeelden en non-voorbeelden weten;
• samen met leerlingen na te gaan welke kenmerken bij de voorbeelden veel
voorkomen;
• en te eindigen met de definitie, die dan een soort samenvatting is van het
voorafgaande.
Het gebruik van voorbeelden.
Er bestaat nog een valkuil bij het gebruiken van voorbeelden.
Het is van belang om zorgvuldig voorbeelden en non-voorbeelden te kiezen bij het
voorbereiden van de uitleg van een begrip. Maar het kan toch voorkomen dat tijdens de
uitleg blijkt dat een voorbeeld voor leerlingen onduidelijk is of afleidende vragen oproept. Ga
dan geen moeite doen om dat voorbeeld nader toe te lichten! Het is veel beter om een ander
voorbeeld te nemen, waarvan je verwacht dat het beter aanslaat.
Zorg er dus voor dat je zoveel voorbeelden en non-voorbeelden ter beschikking hebt dat je
tijdens de uitleg diegene kunt kiezen die het beste werken.
2