Brieven van Antonie Cornelis Oudemans

Antonie Cornelis Oudemans (1798-1874)

Toen A.C. Oudemans (1798-1874) in
1847 zijn eerste brief schreef aan de
Rotterdamse taalgeleerde Arie de Jager,
had hij al een hele loopbaan achter de
rug. Hij was hulponderwijzer in
Rotterdam geweest, kostschoolhouder
in Amsterdam en hoofdonderwijzer in
Batavia. In Leiden legde hij zich met
passie toe op het onderwijzen van zijn
kinderen en de studie van het
Nederlands. Hij stelde verschillende
woordenboeken samen, werd lid van
de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde, en een van de ijverigste
medewerkers van het Woordenboek der
Nederlandsche Taal.
In de negentig brieven die hij aan
De Jager schreef, is Oudemans opmer-
kelijk openhartig. Hij vermeldt ontluis-
terende details - die men elders tever-
geefs zal zoeken - over beroemde tijd-
genoten als Matthias de Vries en L.A.
te Winkel. Daarnaast komen we in
zijn brieven dingen aan de weet over
het dagelijks leven in de negentiende
eeuw: over het knippen van amande-
len, over boekenveilingen en over de
verzending van geheimzinnige pakjes
per spoor.
Dit boekje, dat een geannoteerde
selectie uit de brieven van Oudemans
bevat, verschijnt ter gelegenheid van
zijn tweehonderdste geboortedag.
Ewoud Sanders (1958) is historicus,
journalist en lexicograaf. Hij is vaste
medewerker van o.a. NRC
Handelsblad, Onze Taal en Van Dales
Taalbrief. Hij publiceerde verschillen-
de woordenboeken en studies over de
geschiedenis van de Nederlandse lexi-
cografie.

Antonie Cornelis Oudemans (1798-1874)

'IK ZIT HIER MIDDEN IN DE GELEERDHEID'
Brieven van Antonie Cornelis Oudemans
aan Arie de jager
1847-1874
Ingeleid en geannoteerd door
Ewoud Sanders
DEVENTER
1998

Copyright © woord vooraf, inleiding en noten
1998 Ewoud Sanders
Behoudens uitzondering door de Wet gesteld mag zonder
schriftelijke toestemming van de rechthebbenden op het
auteursrecht niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
microfilm of anderszins, hetgeen ook van toepassing is op
gehele of gedeeltelijke bewerking.
ISBN 90-9011710-5

INHOUD
Woord vooraf
7
Leven en werk van A.C. Oudemans
ii
De brieven
28-129
Chronologisch overzicht van de publicaties
van A.C. Oudemans
131
Afbeeldingen
138
Register op persoonsnamen
142
Colofon
144

WOORD VOORAF
Dit boekje verschijnt ter gelegenheid van de tweehonderdste
geboortedag van Antonie Cornelis Oudemans. Oudemans
werd op n mei 1798 in Dordrecht geboren. Hij stierf op 1
oktober 1874 in Nijmegen. Het grootste deel van zijn leven
was hij werkzaam in het onderwijs. Daarnaast schreef hij
ruim vijftien boeken en tientallen artikelen. Zijn belangrijk-
ste werk is getiteld Bijdrage tot een Middel- en Oudneder-
landsch woordenboek.
Oudemans was geen groot taal- of letterkundige. Hij was
een verzamelaar, een vergaarder, een wegbereider. Hij staat te
boek als een van de ijverigste en productiefste externe mede-
werkers aan het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).
Het werk aan dit kolossale wetenschappelijke woordenboek
begon in 1851. Eind 1998 is het - na 147 jaar - eindelijk klaar.
Het is toeval dat het WNT precies twee eeuwen na het geboor-
tejaar van Oudemans klaar is, maar wel een mooi toeval.
Want alleen in kringen van het WNT wordt Oudemans' naam
nog af en toe genoemd. Daarbuiten is hij, behalve in de fami-
liekring, totaal vergeten.
Door zijn werk stond Oudemans in contact met verschil-
lende belangrijke taal- en letterkundigen. De bekendste was
de Leidse hoogleraar Matthias de Vries, hoofdredacteur van
het WNT. Daarnaast had hij onder meer contact met L.A. te
Winkel, redacteur van het Woordenboek, en met de
Rotterdamse letterkundige Arie de Jager (1806-1877).
Dit boekje bevat een selectie uit de negentig brieven die
A.C. Oudemans tussen 1847 en 1874 aan Arie de Jager schreef,
7

ieven die worden bewaard in de collectie van de
Maatschappij der Nederlandse Letterkunde te Leiden. Het is
de grootste en belangrijkste verzameling brieven die van hem
bewaard is gebleven. De paar andere brieven die nog van hem
bestaan, zijn niet interessant genoeg om hier op te nemen.'
Oudemans is in zijn brieven vaak opmerkelijk openhartig.
Hij geeft details over letterkundigen die men elders tevergeefs
zal zoeken. Dit geldt vooral voor de Leidse onderwijzer L.A.
te Winkel. Maar de brieven zijn om meer redenen de moeite
waard. Oudemans stond omstreeks 1850 in Leiden midden in
het letterkundige leven. Hij kreeg allerlei belangrijke geleer-
den over de vloer en was actief lid van de Maatschappij der
Nederlandse Letterkunde. Hij stoorde zich aan de hypocrisie
van het bestuur van die vereniging, dat door hem werd gety-
peerd als 'de Dominees-kliek'. We lezen bij hem over de
medewerkers van het WNT en over de moeizame onderhande-
lingen om zijn Woordenboek op de Werken van G. Az. Bredero
bij de Leidse maatschappij uitgegeven te krijgen. Over zijn
gerespecteerde collega-lexicograaf Derk Bomhoff schrijft hij
dat deze 'een zuiper was, die de fijne puntjes van zijn verstand
reeds kwijt was'.
Daarnaast komen we in de brieven van Oudemans dingen
aan de weet over het dagelijks leven: over het knippen van
amandelen, over de aankoop van stalen pennen en over de
verzending van geheimzinnige pakjes per spoor. Aardig is ook
dat Oudemans een paar keer iets schrijft over boekenveilingen
- een onderwerp waar we uit de eerste hand maar weinig over
weten.
1. Wel interessant zijn de zeventien brieven die Oudemans tussen
1854 en 1865 aan Matthias de Vries schreef. Op 2. maart 1993
publiceerde ik daarover in NRC Handelsblad (p. 12) 'Ik heb die
woorden uit de mouw geschud'.
8

Dit boekje is gemaakt in samenwerking met Wouter
Oudemans, Theo Oudemans en Pieter Berend Oudemans.
Nop Maas attendeerde mij op de brieven en hielp mij bij het
ontcijferen van enkele moeilijke passages. Voor kritische kant-
tekeningen ben ik dank verschuldigd aan Jaap Engelsman, Jan
Noordegraaf en Lo van Driel.
Ewoud Sanders, maart 1998
9

LEVEN EN WERK VAN A.C. OUDEMANS
'Over een kort leven heb ik niet te klagen, maar wel dat ik het
niet nuttiger en werkzamer heb doorgebracht.'
A.C. Oudemans aan Arie de Jager, 30 januari 1874
'[Hij was een] rusteloos arbeidzame man, die tot het laatst zijns
levens aan vele jongeren met zijn voorbeeld het schoone der leer
heeft gepredikt van te werken zoolang het dag is.'
E. Verwijs over A.C. Oudemans, 1875
De correspondentie tussen A.C. Oudemans en Arie de Jager
begint op 30 juli 1847 met een briefje van Oudemans. Deze
woonde toen in Leiden, De Jager in Rotterdam. De Jager was
redacteur van het tijdschrift Archief voor Nederlandsche
Taalkunde. Oudemans bood hem een artikel aan over een
aantekening van Matthias de Vries in diens heruitgave van
P. C. Hoofts toneelstuk Warenar.
P. C. Hooft heeft het ergens over nieuwe brillen. De Vries,
indertijd leraar aan het gymnasium in Leiden, rekende hierbij
aan dat de bril in de dertiende eeuw in Italië was uitgevonden
maar dat hij pas in de zeventiende eeuw in onze streken alge-
meen in gebruik kwam. Oudemans laat zien dat er al in
Nederlandse teksten uit de zestiende eeuw regelmatig sprake
is van brillen. Met nieuwe brillen bedoelde Hooft iets heel
anders, namelijk 'verrekijker'. 1
De toon die Oudemans in zijn begeleidend briefje aan De
Jager aanslaat, kenmerkt hem. Hij noemt De Vries zijn
'vriend', maar tegelijk schrijft hij:
11

Ik heb alle uitdrukkingen gewikt en gewogen, ik heb geschrapt,
verzacht en verbeterd, maar hij moet voor de bewuste pedante
pagina [...] toch iets van mij terug ontvangen, dus 'zoo als het
daar ligt' verzoek ik het te plaatsen.
Een tweede vel, dat later is toegevoegd, begint aldus:
Ik had dezen [brief] reeds toegemaakt, toen ik bedacht u nog te
moeten verzoeken van dit bijgaande stuk geene kennis hoege-
naamd aan De Vries te geven.
Oudemans gaat nog een stapje verder. Het Archief verscheen,
zoals de meeste tijdschriften, in afleveringen. Het artikel van
Oudemans zou in de tweede aflevering verschijnen. De moge-
lijkheid bestond dat ook De Vries iets voor die aflevering had
geschreven. Ook hij zou dan een proef onder ogen krijgen.
Mocht dat het geval zijn, zo schreef Oudemans, dan zag hij
zijn bijdrage liever in de derde aflevering geplaatst.
Er volgde nog een stap die het karakter van A.C. Oude-
mans tekent: bij nader inzien vond hij dat hij toch te fel was
geweest. Daarom schreef hij op 5 september 1847:
Indien mijne Bijdrage in uw archief n°2 nog niet afgedrukt is,
zoudt gij mij verplichten het slot toch maar achterwege te laten,
ik bedoel van dat gezond verstand, ik ben toch bang voor harre-
warrerij, en wij hebben elkander te veel noodig.
Oudemans had pas twee korte briefjes geschreven, maar De
Jager moet al een redelijke indruk van hem hebben gehad.
Een en ander wordt nog versterkt door de volgende brief.
Oudemans begint met een compliment:
12

Ofschoon ik n°2 van uw archief nog niet van mijn Boekhande-
laar ontvangen heb, en ik u van zijn inhoud nog niets zeggen kan,
heb ik echter uwe bekroonde verhandeling' in bezit gekregen, en
het is eene behoefte voor mijn hart u mijne persoonlijke erkente-
nis te betuigen voor het schoone stuk, waarmede gij onze letter-
kunde verrijkt hebt.
Hij maakt nog een kleine kanttekening en tikt De Jager dan
op de vingers:
Het doet mij leed u nier re hebben kunnen overtuigen dat leef-
wijze boven levenswijze de voorkeur verdient. Bij mij is het daar-
entegen tot eene vaste overtuiging gekomen reeds sedert meer
dan 25 jaar, en ik heb nooit levenswijze kunnen schrijven. Uwe
bijgebrachte voorbeelden met nog 50 soortgelijke, (levensdraad\
levensbeginsel, enz. enz. enz.) lagen voor mij, toen ik mijne beden-
king daaromtrent zamenstelde, doch zij allen hebben mij juist in
mijn gevoelen versterkt. Mag ik u aanmerken dat levensmanier
geen zuiver Nederlandsch is [...]
Hier zien we de purist Oudemans, de eigenwijze, betweterige
maar ook eerlijke schoolmeester. Hoewel hij duidelijk opzag
tegen de buitengewoon belezen De Jager - later zou hij hem
schrijven 'Ik gevoel ontzaggelijk veel behoefte om weder aan
de groote toorts van uw vernuft en scherpzin een mijner klei-
ne nachtpitjes te komen aansteken' - kan hij niet nalaten erop
te wijzen dat De Jager volgens hem een fout had gemaakt.
AJs Oudemans iemand terechtwees, deed hij dit doorgaans
goed gedocumenteerd. Hij was iemand die veel waarde hecht-
te aan de oude schrijvers, dat wil zeggen de schrijvers van de
zestiende en zeventiende eeuw. Toen werd er, volgens hem,
goed en zuiver Nederlands geschreven. Een en ander komt in
13

dezelfde brief ter sprake, als hij kritiek uit op de inhoud van
het Magazijn voor Nederlandsche Taalkunde, een tijdschrift
waaraan hij verschillende bijdragen leverde.' Tot zijn onge-
noegen richt dit tijdschrift zich op onderwijzers en niet op
Volwassenen in de wetenschap'. Hij schrijft:
Ik hadde zoo gaarne er wat oudetaai in willen brengen, maar dit
lukt niet. Ik had nooit kunnen gelooven dat deze tak onzer studie
onzen confraters zoo geweldig tegen de borst stootte (alias stiet).
Wat toch zullen zij, zonder het Oude voortbrengen? Zijn zij
misschien schuw van denken? Zij zijn daar, om juist het jeugdig
geslacht denken te leeren. Ik geef echter de hoop niet op. Als
mannen zoo als gij, de Vries, Jonckbloet/ en consorten vol-
harden, komt er zeker iets goeds uit voort.
In de daarop volgende brief, van 18 februari 1848, vraagt
Oudemans aan De Jager iets dat voor deze brievenuitgave van
belang is. De vraag is zeer onschuldig, namelijk: 'Wie is L.A.
te Winkel, en waar woont hij?'
Lambert Allard te Winkel(i8o9-i868) was indertijd gou-
verneur bij de familie Sixma van Heemstra op Veenklooster,
bij Dokkum. Dat Oudemans naar hem vroeg was niet
verwonderlijk, want ook Te Winkel had een bijdrage geleverd
aan het Archief voor Nederlandsche Taalkunde.'' Kennelijk
zocht Oudemans contact met Te Winkel. Toen die in 1851
werd benoemd tot leraar aan het gymnasium in Leiden, zagen
ze elkaar regelmatig.
Oudemans zou Te Winkel goed leren kennen. In zijn brie-
ven aan De Jager schrijft hij zeer openhartig over hem. Over
Te Winkel is veel gepubliceerd, maar voor zover mij bekend is
daarbij nooit gebruik gemaakt van de brieven van Oudemans.
Aanvankelijk is Oudemans positief over Te Winkel. Hij
14

noemt hem 'een zeer werkzaam en Jief man' en een van zijn
'beste vrienden'. Maar uiteindelijk komt hij tot een heel ander
oordeel: hij noemt hem een zonderling, een achterbakse,
karakterloze, kruiperige letterkundige die last had van consti-
patie. 'Een haas kan zoo bang niet zijn als die man', verzucht
hij ergens.
HULPONDERWIJZER
Voor een goed begrip van de brieven van A.C. Oudemans is
het nodig meer over zijn leven en werk te weten. Gelukkig is
er een levensbericht van hem verschenen. Dit werd in 1875
geschreven door Eelco Verwijs. 6 Verwijs was redacteur van het
Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) en Oudemans één
van de belangrijkste externe medewerkers aan dit Woorden-
boek. 7 Verwijs moet hem redelijk goed hebben gekend. Hij
noemt hem gul, gastvrij, maar ook 'driftig en opvliegend'.
Antonie Cornelis Oudemans werd geboren in een onbe-
middeld gezin. Zijn vader was schoenmaker. 'Wat Oudemans
is geworden', schrijft Verwijs, 'heeft hij aan eigen krachtsin-
spanning, aan taaie volharding, aan ijzeren vlijt te danken. Nil
nisiper me [Alles door mij] mocht hij met fierheid tot zijn lijf-
spreuk kiezen.'
Oudemans begon zijn loopbaan in het onderwijs als
hulponderwijzer op een kostschool. Daarna werd hij huison-
derwijzer bij enkele aanzienlijke families. Vervolgens begon
hij zelf een kostschool, die snel een goede naam had. In de
wintermaanden gaf hij op zaterdagavond natuurkundelessen
voor de Amsterdamse afdeling van de Maatschappij tot Nut
van 't Algemeen. Behalve voor natuurkunde had hij een passie
voor geschiedenis.
In 1824 verscheen zijn eerste boek, Chronologisch handboek
van de geschiedenis der voornaamste Staten, welke op het toneel
15

der wereld eenige rol gespeeld hebben. Daarna volgden enkele
historische publicaties voor de jeugd over het leven van Hugo
de Groot, Johan van Oldenbarnevelt, prins Maurits en
Frederik Hendrik - boekjes die volgens Verwijs indertijd zeer
in trek waren.
Ondertussen was Oudemans getrouwd met
Jacoba Adriana Hammecher. 8 Het echt-
paar kreeg negen kinderen: zes zonen
en drie dochters. Een meisje en een
jongen stierven op jonge leeftijd, de
anderen overleefden hun ouders.
Samen met zijn broer publiceerde
Oudemans in 1827 een dichtbundel
die tot doel had Nederlands 'nationale
grootheid te verheffen'. Opmerkelijk ge-
J. A. Hammecher noeg besteedt Verwijs ruim vijftig regels van
zijn relatief beknopte levensbericht aan deze dichtbundel, die
hij tot spaanders hakt. 'Het kost ons moeite thans een glim-
lach te onderdrukken', schrijft hij in 1875, 'bij de huisbakke-
ne gezwollenheid, welke de verzen ademen. [...] Bij de
"verheffing" onzer nationale grootheid, bewaren we de fris-
sche koelheid van de komkommer.' 9
Tussen 1834 en 1840 werkte Oudemans als hoofdonderwij-
zer aan de Gouvernements Eerste Lagere School te Batavia. 10
Hij zette zich daar in voor de verbetering van het onderwijs
en schreef verschillende leerboekjes. Om gezondheidsredenen
moest hij echter terugkeren naar Nederland, een reis die bijna
eindigde in een schipbreuk."
LEIDEN
Oudemans is 43 jaar oud als hij zich met zijn gezin in Leiden
vestigt. Waar hij in deze periode van leeft, is niet bekend. Zijn
16

oudste zoon studeert er medicijnen. De andere kinderen geeft
Oudemans — leraar in hart en nieren — zelf les. Dit gaat met
grote stiptheid. In het huis is een aparte leerkamer ingericht,
waar hij dagelijks van negen tor rwaalf, en van een tot vier les
geeft. Alleen bij mooi weer beginnen de middaglessen om
twee uur. 'Ieder die Oudemans gekend heeft', schrijft Verwijs,
'zal begrijpen dat bij dit alles de meeste orde en stiptheid
heerschte, dat niet minder dan op eene openbare school de
volgorde der leervakken strikt werd vastgehouden'. Een van
Oudemans' kinderen schreef aan Verwijs: 'Onze leerkamer
was eene school in het klein.'
Het resultaat mag er zijn: dríe van zijn kinderen worden
hoogleraar, één meester in de rechten.' 2
In Leiden ontwikkelt Oudemans een passie voor de Neder-
landse taal. In 1845 publiceert hij Gemengde taalkundige
bijdragen en bedenkingen. Een jaar later wordt hij lid van de
Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. In de jaren daar-
na schrijft hij meerdere artikelen — meestal over het Middel-
nederlands — voor tijdschriften als De Dietsche Warande, De
Taalgids en het Nieuw Nederlandsch Taalmagazijn.
Ook gaat hij als een bezetene aan het werk voor het WNT.
Via advertenties in Nederlandse en Belgische dagbladen had
de redactie van dit woordenboek in 1852 het gehele 'Noord-
en Zuid-Nederlandsche publiek' opgeroepen om te helpen bij
het verzamelen van materiaal. Verschillende Nederlandse en
Vlaamse letterkundigen waren rechtstreeks aangeschreven,
waaronder A.C. Oudemans.
Oudemans gaat zeer voortvarend aan de slag. Tussen febru-
ari 1852 en medio 1854 noteert hij duizenden woorden uit 29
boeken - vaak meerdelige werken van schrijvers als Roemer
Visscher, J. de Brune (junior en senior), Bilderdijk, Huygens,
Helmers, Van der Hoop en Van Lennep. 1 '
17

De redactie is diep onder de indruk. Als Matthias de Vries op
22 september 1854 op het Letterkundig Congres te Utrecht
verslag doet van de voortgang van het Woordenboek, zegt hij:
De kieschheid verbiedt ons den arbeid onzer hooggeachte mede-
werkers vergelijkend te beoordeelen. [...] Maar al brengen wij
onze hulde aan allen gezamenlijk en gelijkelijk toe, het zij ons
toch vergund, hierop eene enkele uitzondering te maken, éénen
naam met bijzonder dankgevoel te vermelden, om ons te kwijten
van de dure schuld, die door zóóveel betoonden ijver, voor zulk
een onschatbaren bijstand, op ons rust. Het is de heer A.C.
Oudemans te Leiden, aan wien wij ons verpligt achten dit offer
onzer erkentenis aan te bieden. Met onvermoeide vlijt en volhar-
ding heeft hij de Redactie van het Woordenboek ondersteund;
rusteloozen arbeid heeft hij zich voor de goede zaak getroost, en
onze verzameling met eene onwaardeerbare aanwinst verrijkt.
Het zij genoeg te vermelden, dat de door hem geleverde bijdrage
een aantal van meer dan 8800 beschrevene bladen bevat, allen
evenzeer uitmuntende door de juistheid van de keuze der behan-
delde woorden, als door degelijkheid van bewerking.' 4
PENSIOEN
In 1855 volgt Oudemans de inmiddels overleden Leidse hoog-
leraar Matthijs Siegenbeek op als schoolopziener in Zuid-
Holland. Hij wordt ook lid van de provinciale commissie van
onderwijs. Dit brengt veel werk met zich mee, maar daarnaast
gaat hij door met zijn letterkundige werk. In 1857 voltooit hij
zijn Woordenboek op de gedichten van G. Az. Bredero - een
belangrijke materiaalverzameling, die compleet in het WNT
zou worden opgenomen.' 5 Twee jaar later bezorgt hij een
uitgave van Moortje — de eerste moderne uitgave van een werk
van Bredero. In 1860, 62 jaar oud, gaat Oudemans met
pensioen.
18

Vier van zijn zonen hebben inmiddels hun studie voltooid.
Oudemans verhuist eerst naar Amsterdam en vervolgens - om
gezondheidsredenen - naar Arnhem. Op eigen initiatief gaat
hij weer aan de slag voor het WNT. Eerst verzamelt hij lukraak
wat woorden, maar vanaf oktober 1862 speurt hij structureel
naar hiaten in het elfdelige Nederduitsch taalkundig Woorden-
boek (1799-1811) van Petrus Weiland. Ook neemt hij het
Nieuw Fransch-Nederduitscb en Nederduitsch-Fransch woorden-
boek uit 1846 van S.J.M. van Moock nauwkeurig onder de
loep. Dit laatste woordenboek is een van de voornaamste
bronnen voor wat later de Grote Van Dale zal gaan heten.
Het kost Oudemans niet veel moeite om in deze werken
hiaten te vinden. Aan Matthias de Vries schrijft hij op een
gegeven moment:
Ik heb die 800 woorden letterlijk uit de mouw geschud, en zal er
waarschijnlijk nog een a twee maal zooveel in het hoofd krijgen.
Gisteren ben ik er in de stilte voor gaan zitten op mijne studeer-
kamer, en eer ik geroepen werd om koff/j te drinken, had ik 225
nieuwe woorden gevonden, die in geen van beiden te vinden zijn.
De meeste verbeteringen en vergemakkelijkingen in het leven,
zijn in die twee werken niet genoemd. Men zou zeggen, dat
Weiland en [Van] Moock of kluizenaars of pelgrims, of armoedi-
ge luidjes geweest waren, die zich aan alle gemakken des levens,
aan alle maatschappelijke gebruiken, aan al wat de Engelschen
'comfortabel' noemen, vreemd waren.' 6
Oudemans besluit deze brief met een persoonlijke kwestie.
'Mijn vrouw', schrijft hij, 'is sedert eene groote maand aan het
sukkelen en is uiterst zenuwachtig en zwak. God geve, dat zij
mij niet kome te ontvallen.'
De Vries schrijft twee brieven terug, maar hoort een tijd
19

niets. Uit de krant wordt hem duidelijk waarom en hij betuigt
zijn medeleven. Het antwoord van Oudemans is ontroerend.
Mij viel het zeldzame voorrecht ten deel, met de vrouw mijner
innige liefde 38 jaar verbonden te zijn geweest, en mijne kinderen
op één na volwassen en meerderjarig te zien. "Ware zij mij vroeger
ontvallen, de ramp zou grooter geweest zijn. Het was Gods wijze
wil, en ik moet zeggen Gods goedheid, haar leven in een beter te
verwisselen, want de geneesheer verklaarde mij, dat, hadde zij
langer geleefd, haar leven een leven van bittere ellende en smart
zou geweest zijn. [...] Denzelfden dag dat gij mij schreeft, deed zij
mij des avonds nog van mijne kamer roepen om een dominootje
met haar te spelen. Toen het spel half uit was, kreeg zij koorts. De
doktor deed haar naar bed gaan, en de volgende dagen vrijdag en
zaterdag is zij nog uit haar bed geweest, en heeft nog met ons
allen als een gezonde gesproken, en des zaterdags avonds tegen 9
uren begon ik haar naderende dood te zien. Des zondags 's
morgens te 5 uren hoorde ik den doodsnik, die tot des avonds 9
uren aanhield. Wat en hoe ik verpletterd ben, kan ik u niet
zeggen, want ik ben alles kwijt. Door het aanstaande huwelijk
mijner jongste dochter, blijf ik met de oudste alleen. Hoe verdrie-
tig zal zulks voor mij zijn, doch ik hoop mijne vrouw spoedig in
de eeuwigheid te volgen, ik beschouw mijne taak als afgeweven.
Die weinige dagen, welke mij nog overblijven, wil ik mij beijve-
ren om nog eenige diensten aan maatschappelijke belangen toe te
brengen, en tot deze behooren ook de werkzaamheden voor het
Woordenboek.' 7
Het typeert Oudemans dat hij het verdriet om de dood van
zijn vrouw combineert met zijn lexicografische werkzaamhe-
den. Tenminste, het kan geen toeval zijn dat hij juist in deze
brief schampert over het ontbreken in Weiland en Van Moock
van de woorden verplegen, verpleegster, verpleger en verpleging!
20

EEUWIGHEID
De hoop van Oudemans om zijn vrouw spoedig in de eeuwig-
heid te volgen, kwam niet uit. In het eerste half jaar na haar
dood, in november 1862, moet hij zich met al zijn kracht
hebben gestort op het verzamelen van woorden die bij
Weiland en Van Moock ontbraken. Bijna
wekelijks stuurde hij De Vries een portie
van ruim driehonderd woorden.
Na dit werk leverde Oudemans
geen grote bijdragen meer aan het
WNT. Hij bleef wel actief in de lexi-
cografie. In 1868 verscheen van zijn
hand het Taalkundig woordenboek op
de werken van P.C. Hooft. Dit diende als
aanvulling op het Uitlegkundig woorden-
boek op Hooft dat tussen 1825 en 1838 was A.C. Oudemans
samengesteld door het Koninklijk Nederlandsch Instituut.
Vervolgens begon Oudemans — op zijn 71ste! — met de publi-
catie van de Middel- en Oudnederlandse woorden die hij
gedurende zijn hele leven had verzameld. Hij gaf het de
bescheiden titel Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch
woordenboek en droeg het op aan Matthias de Vries.
Oudemans wist dat dit boek, dat men als zijn hoofdwerk
kan beschouwen, niet compleet of perfect was. In zijn inlei-
ding schreef hij:
Gaarne zou ik, tot meerdere volmaking, nog eenige jaren aan die
verzameling besteed hebben, doch mijn leeftijd en mijne wanke-
lende gezondheid waarschuwen mij, de uitgave niet uit te stellen,
want de kunst is lang, maar het leven is kort.' 8
Naast lof van onder meer Arie de Jager en H.E. Moltzer' 9 ,
oogstte Oudemans vrij veel kritiek op zijn Bijdrage tot een
21

Middel- en Oudnederlandsch woordenboek. Vooral de kritiek in
De Navorscher ergerde hem. In 1870 begon P. Leendertz daar
een lijst met aanvullingen en verbeteringen die werd voortge-
zet door de Rotterdamse schoolmeester A.M. Molenaar."
Oudemans reageerde met een artikel in De Tijdspiegel dat ook
dienstdeed als voorwoord bij deel twee van zijn woordenboek.
Wat nu de recensie van den Heer Leendertz aangaat, ik dank hem
zeer voor de woorden, waarvan hij een betere verklaring gegeven
heeft dan ik, en zijne aanmerkingen, voor zoo ver zij gegrond zijn,
kunnen mij ter nadere volmaking zeer te stade komen.
Dat er hier en daar in mijn werk eene onnauwkeurigheid voor-
komt, zal ik de eerste zijn om te erkennen. Dat ook mijn Recen-
sent in tusschen evenmin onfeilbaar is, zou niet moeilijk te staven
zijn."
In 1874, twaalf jaar na de dood van zijn vrouw, verhuisde
Oudemans van Arnhem naar Nijmegen. Hij trok in bij zijn
dochter Christine. Zijn bibliotheek bleef ingepakt, want zijn
slechte gezondheid belemmerde hem te werken.
Over deze laatste periode schrijft Verwijs: 'Eene hartkwaal
had zich bij Oudefnans uiterst langzaam ontwikkeld en deed
hem nu en dan lijdende zijn. In zijn laatste levensjaar verer-
gerde die kwaal aanmerkelijk; zijne aamborstigheid nam toe,
zijn ledematen zwollen op, slapeloosheid matte hem af, de
eetlust verminderde.' Uiteindelijk overleed A.C. Oudemans
op i oktober 1874, 76 jaar oud, zacht en kalm, zonder veel
geleden te hebben.
Het overlijdensbericht in de krant was opvallend sober.
Niets over de vele boeken die hij had geschreven, niets over
zijn belangrijke bijdragen aan het WNT, niets over zijn func-
tie als schoolopziener. Nee, de advertentie noemde alleen het
22

eroep dat Oudemans ruim dertig jaar daarvóór uitoefende,
tussen 1834 en 1840, in Nederlands-Indië. De complete tekst
luidr:
Overleden te Nijmegen, den isten October 1874, de Wel Edel
Gestrenge Heer A.C. Oudemans, Oud-Indisch Hoofdambtenaar,
in den ouderdom van 76 jaren.
Volstrekt eenige kennisgeving.
Een kort berichtje in de Arnhemsche Couranc van de volgen-
de dag zorgde voor enige verwarring. Hierin stond dat
Oudemans zijn Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch
woordenboek niet af had gekregen. Maar Oudemans had het
boek in handschrift voltooid en de uitgever haastte zich om te
melden dat de laatste twee delen zouden verschijnen onder
verantwoording van Arie de Jager. Daarmee ging de laatste
wens van Oudemans in vervulling.
VERGETEN
Dat A.C. Oudemans vrij snel na zijn dood is vergeten, heeft
verschillende redenen. Zijn jeugdwerk kon de tand des tijds
simpelweg niet doorstaan. Het vele dat hij in de bloei van zijn
leven tot stand heeft gebracht, is getroffen door een vreemd
lot. Het zou waarschijnlijk langer zijn meegegaan, ware het
niet dat het min of meer onzichtbaar is geworden. Dat geldt
bij uitstek voor de kolossale uittreksels die Oudemans maak-
te voor het WNT. Alle duizenden kaartjes die hij inleverde,
werden op hun alfabetische plaats in het materiaal van het
grote Woordenboek ingeschikt. Dit gebeurde ook met
Oudemans' woordenboeken op Hooft en Brederode - zijn
voornaamste werken. De inhoud daarvan werd integraal in de
materiaalverzameling van het WNT opgenomen.
23

Ondertussen groeide de kritiek op het werk dat Oude-mans
aan het eind van zijn leven had samengesteld, zijn Bijdrage tot
een Middel- en Oudnederlandsch woordenboek. Een paar dagen
na Oudemans' overlijden schreef Arie de Jager nog in de
Nieuwe Rotterdamsche Courant dat dit woordenboek zonder
twijfel de naam Oudemans 'bij de nakomelingschap [zal]
helpen vestigen'. 22 Maar krap een jaar later schreef Eelco
Verwijs, een groot kenner van het Middelnederlands:
Meer dan een Bijdrage is het [...] niet: de Dietsche lexicographie
kan door die uitgave niet geacht worden haar laatste woord te
hebben gesproken. Het werk is 'uit vele Glossaria en andere bron-
nen bijeenverzameld'; daarmede is ook de karakterschets van
Oudemans' arbeid gegeven. Van hoeveel ijver het getuigt, het is
niet meer dan eene compilatie uit Glossaria, waarbij de critiek
niet altijd heeft voorgezeten. Hetzelfde woord vindt men vaak op
verschillende plaatsen terug, al naar gelang het gespeld is. Zoo zal
men b.v. de Dietsche woorden met Aen- moeten zoeken op Aen-
Arte en An
Tien jaar later was de Amsterdamse hoogleraar Jacob Ver-
dam, samensteller van het Middelnederlandsch woordenboek,
nog veel harder. In zijn inleiding maakt hij Oudemans'
Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch woordenboek met
de grond gelijk. Oudemans was zeer ijverig geweest, dat wel,
maar hij was de man niet om zo'n project tot een goed einde
te brengen.
Alleen reeds de toevoeging op den titel 'Uit vele glossaria en
andere bronnen bijeenverzameld' voorspelt niet veel goeds. Hij
die een Woordenboek wil schrijven, mag niet afgaan op woor-
denlijsten, door anderen bijeenverzameld, maar moet zelf de
24

schrijvers lezen, ten einde zich van den geest der taal te door-
dringen."
De bronnen die Oudemans had geraadpleegd deugden niet,
hij had nauwelijks rekening gehouden met spellingvarianten,
de rangschikking van de woorden klopte niet, hij had beteke-
nissen uit de Middeleeuwen en de zestiende en zeventiende
eeuw door elkaar gehusseld en hij had zich te eenzijdig gericht
op middeleeuwse poëzie. Proza had hij nauwelijks verwerkt,
laat staan middeleeuwse rechtstermen.
In een later deel van het Middelnederlandsch woordenboek
werd dit harde oordeel enigszins afgezwakt," maar het leed
was al geschied: het hoofdwerk van Oudemans was op de
schroothoop beland. Het grote vergeten kon beginnen.
NOTEN
1. Zie voor de aantekening van De Vries P.C. Hoofts Warenar p.
219-220. Het artikel van Oudemans werd onder de titel
'Toelichting van het woord bril in Hoofts Warenar geplaatst in
Archief voor Nederlandsche Taalkunde 1 (1847) p. 165-169.
2. Oudemans bedoelt De Jagers Proeve over den invloed van
Bilderdijks dichtwerken op onze taal. Deze verhandeling werd
door de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde met goud
bekroond.
3. Zie voor een overzicht van Oudemans' publicaties achter in dit
boekje.
4. W.J.A. Jonckbloet (1817-1885) was indertijd een zeer bekend
letterkundige.
5. L.A. te Winkel, 'Over de woorden met den uitgang -ing en
derzelver geslacht', Archief voor Nederlandsche Taalkunde 1 (1847)
p. 89-122.
25

6. E. Verwijs, 'Levensbericht van Anthonie Cornelis Oudemans Sr.'
in: Levensberichten der afgestorvene medeleden van de Maatschappij
der Nederlandsche Letterkunde. Bijlage tot de Handeling van
1875 (Leiden 1875) p. 143-154. Oudemans' eerste voornaam wordt
meestal zonder h geschreven.
7. Zie hierover Ewoud Sanders, 'A.C. Oudemans: de ijverigste
medewerker van het WNT', in: Trefwoord $ (mei 1993) p. 25-30.
Voor de rest van deze inleiding is uitvoerig uit dit artikel en uit
het levensbericht van Verwijs geput.
8. Jacoba Adriana Hammecher was op 14 maart 1800 geboren. Zij
trouwden op 23 februari 1825.
9. Verwijs, p. 145. Verwijs besluit zijn postume recensie met de
woorden: 'Gelukkig is dit receptenboek der dichterlijke taal van
voor 50 jaren, deze dichterlijke "Aaltje" zoekgeraakt, en heeft
ook Oudemans deugdelijker aanspraken op de dankbaarheid
zijner landgenooten.'
10. Deze gegevens zijn ontleend aan het beknopte levensbericht dat
A.C. Oudemans over zichzelf schreef. Dit is opgenomen in het
boekje Familie Oudemans (z.j. [1964]) van J.J. Hacke-
Oudemans, een voorlopige inventarisatie van het archief van de
familie Oudemans in Soest.
11. A.C. Oudemans vermeldt dit feit in zijn eigen levensbericht.
12. Zijn oudste zoon, C.A.J.A. Oudemans (1825-1906), werd hoogleraar
botanie en farmacologie aan de Universiteit van Amsterdam.
J.A.C. Oudemans (1827-1906) werd hoogleraar sterrenkunde
in Utrecht; A.C. Oudemans jr. (1831-1895) werd hoogleraar
scheikunde in Delft en A.M. Oudemans (1835-1916) meester
in de rechten en Resident van Madioen in Nederlands-Indië.
13. Zie voor de complete lijst Bijlage C (p. 70-76) in het Verslag der
redactie van het Nederlandsch Woordenboek (1854).
14. Verslag der redactie van het Nederlandsch Woordenboek (1854), p.
35. De verslagen van het Woordenboek werden voorgedragen op
de Letterkundige Congressen.
26

15- Derde Verslag der redactie van het Nederlandsch Woorden-boek
(i860), p. 16.
16. Brief van 3 november 1862 van A.C. Oudemans aan Matthias de
Vries. De brief wordt bewaard in het archief van het WNT,
17. Brief van 20.12.1862. Waar Oudemans schrijft dat hij zijn kinderen
'op één na' volwassen zag worden, bedoelt hij dat al zijn nog
in leven zijnde kinderen volwassen zijn, op één na, namelijk zijn
zoon J.A. Oudemans (1844-1906) die toen nog geen 21 was.
18. Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch woordenboek, deel 1
(1870) p. vii. De inleiding is gedateerd augustus 1869.
19. In De Toekomst (1872) p. 97-98 schreef De Jager onder meer: 'het
nu verschijnende Woordenboek is bruikbaar voor iederen
Nederlander'. De bespreking van H.E. Moltzer verscheen op 4
juni 1870 in De Nederlandsche Spectator, p. 243-244.
20. Het stuk van Leendertz verscheen in De Navorscher 20 (1870) p.
103-112 en p. 148-152. De stukken van Molenaar zijn te vinden in
jrg. 21 (1871) p. 36-46, 300-308; jrg. 22 (1872) p. 83-96, 579-588,
626-634; )rg- 23 (i873) P- 605-619; jrg. 24 (1874) p. 89-96.
21. Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch Woordenboek, deel 2
(1871) p. v. De tekst, die in handschrift bewaard is gebleven in
het archief van het WNT, werd in De Tijdspiegel (1871) p. 319-320
geplaatst onder de titel 'Aan de lezers van De Navorscher.'
22. Nieuwe Rotterdamsche Courant 4.10.1874, no. 273 eerste blad.
23. Verwijs, p. 150.
24. Middelnederlandsch woordenboek, deel 1 (1885) p. v.
25. Middelnederlandsch woordenboek, deel 9 (1929) p. x.
27

DE BRIEVEN
VERANTWOORDING
Besloten is alleen de brieven van A.C. Oudemans aan Arie de
Jager op te nemen. De Jager maakte kladversies van zijn
belangrijkste uitgaande brieven. In die vorm zijn 21 brieven
aan Oudemans bewaard gebleven. Ook schreef De Jager soms
in een paar woorden op een binnengekomen brief wanneer
hij wat had geantwoord. Hier en daar zijn de antwoorden van
De Jager verwerkt in een noot. Over het algemeen zijn zijn
brieven echter veel zakelijker en dus minder interessant voor
de huidige lezer.
De brieven van Oudemans zijn hier niet integraal opgeno-
men. Het doel was een selectie te maken die tot lezen uitno-
digt en die de mens Oudemans tot leven wekt. Daardoor
kwamen vanzelf de vaak uitgebreide passages over woorden in
oude teksten te vervallen. Zeer regelmatig vraagt Oudemans
aan De Jager of hij misschien meer weet over de betekenis
van... en dan volgt een rij veelal Middelnederlandse woorden
met verkorte bronvermelding.
Korte briefjes waarin Oudemans aan De Jager boeken te
leen vraagt of waarin hij voor de ontvangst hiervan bedankt,
zijn niet opgenomen. Het zelfde geldt voor kattebelletjes
waarin Oudemans De Jager bedankt voor een overdrukje of
iets dergelijks. Wie juist in deze zaken is geïnteresseerd, kan
de oorspronkelijke brieven raadplegen. Ze zijn aanwezig in de
Leidse Universiteitsbibliotheek, in de collectie van de Maat-
schappij der Nederlandse Letterkunde, onder nummer BPL
2886.
28

Weglatingen binnen de tekst zijn aangegeven door [...].
Redactionele toevoegingen staan tussen [vierkante haken].
Vanzelfsprekend is de oorspronkelijke spelling gehandhaafd.
De datumregel is gestandaardiseerd.
29

Arie de Jager (1806-1877)
34

Deze bloemlezing begint met de zesde brief die A. C. Oudemans
aan Arie de Jager schreef. Ruim een jaar na hun eerste schrifte-
lijke contact hebben zij elkaar voor het eerst ontmoet.
Leiden, 9 oktober 1848
WelEdel Heer en geachte vriend,
Toen ik u onlangs op het zoogenaamd Notaris-huis voor een
oogenblik mocht spreken, had ik mij voorgenomen om u des
zaterdags daaraan volgende een bezoek te geven, doch ik zag
mijn voornemen verijdeld toen gij mij verzocht op de veree-
niging van onderwijzers te komen. Hoe gaarne ik gewild had,
zou ik zulks niet wel kunnen gedaan hebben, dewijl ik zoo
veel famielie te bezoeken had, die het best des zaterdags in
den namiddag te spreken is.
Zoo als u waarschijnlijk zal bewust zijn, is mijn zoon thans
te Rotterdam als Lector in de Botanie geplaatst', en heeft die
betrekking aangenomen in de hoop van als doctor en accou-
cheur 2 praktijk te zullen krijgen. Kunt gij iets hiertoe bijdra-
gen, gij zoudt mij en hem bijzonder verplichten.
Zijn verblijf te Rotterdam maakt onze correspondentie én
gemakkelijk én kosteloos. Alle week worden er over en weder
pakjes verzonden, waarbij de brieven dan kunnen bijgevoegd
worden. Indien gij mij dus het een of ander te schijven hebt,
bezorg dan s.v.p. uwe letteren over de Lamssteeg bij den
Parapluie-maker Vigien (of zoo iets dergelijks, alwaar mijn
zoon op kamers woont. (Ik herinner mij dat het Vivieris). [...]
1. Het gaat hier om C.A.J.A. Oudemans (1825-1906).
2. Vroedmeester, verloskundige.
35

Ik heb verscheidene commissiën voor de verkooping van van
Balen' opgegeven, maar weinig gekregen. Ik hoor dat hetover
het algemeen zeer duur is gegaan. Ik heb aldaar onder ande-
ren gekocht Reinaert, door Willems 4 , maar veler zijner uitleg-
gingen bevallen mij niet. Gij zult dat werk ongetwijfeld
bestudeerd hebben, schrijf mij eens, of gij in het zelfde geval
verkeert, of dat het wellicht aan mij ligt.
Het heeft mij leed gedaan, dat gij mij niet zijt komen
opzoeken, toen gij in Leiden waart, bij eene volgende gele-
genheid moogt gij mij niet vergeten. Als gij buitendien eens
lust mocht gevoelen de museums, of iets anders te komen
zien, de tafel en wat er bij behoort worden u gulhartig ten
allen tijde aangeboden. Als gij daartoe dan minstens lust
gevoelt, verwerp dan dit aanbod niet, want al zit ik hier
midden in de geleerdheid, zelden zien de geleerden elkander
om hunne verbazende drukte.
Nu hoop ik, dat uwe drukte u niet weerhouden zal, mij ook
eens te schrijven, in afwachting waarvan ik mij met achting
noem
Uw Vriend
Oudemans
3. Bedoeld wordt een boekverkoping bij J. van Baaien & Zonen in
Rotterdam. Vergelijk Oudemans' brief van 4 december 1849.
4. De Reinaert-editie van de Vlaamse letterkundige J.F. Willems
verscheen in 1834.
36

Leiden, n Maart 1849
WelEdele Heer en zeer geachte vriend.'
In uwe Verscheidenheden komt op bl. 138', voor het werk-
woord fikfakken en gij haalt daarbij de volgende plaats aan
van Vos, in zijne klucht van Oene.
Wech Ritzaerd, ik hoor niet meer nae je fikfakken
Deze passage kan ik in mijne uitgave, zijnde der vijfde
druk, niet vinden. Gij hebt zeker een andere druk gebruikt en
gaarne zou ik dien met den mijnen vergelijken. Zoudt gij hem
mij niet voor eenigen tijd willen afstaan, zoo ja, zend hem dan
s.v.pl. zoo spoedig mogelijk onder couvert, aan mijn zoon,
dan kan hij hem nog in het koffertje in pakken, dat dinsdag
's namiddags door den Schipper bij hem wordt afgehaald. Ik
zend u hierneven mijne editie, om u te doen zien, dat fikfak-
ken daarin veranderd is. [...]
Ik ben zeer verlangend te weten of het Archief doorgaat, en
wanneer wij weder een stuk zullen ontvangen.
Duid het mij niet ten kwade, dat ik zoo veel van u verg; ik
vertrouw echter dat de kunstliefde bij u over vele moeite doet
heenstappen.
En nu, vaarwel en geloof mij hoogachtend en met vriend-
schap te zijn.
UE.d DvD [dienstvaardige dienaar]
Oudemans
1. A. de Jager Verscheidenheden uit het gebied der Nederduitsche taal-
kunde (Deventer 1844).
37

Leiden, 5 september 1849
Waarde Vriend!
Ik heb de boekjes van Groebe' in orde ontvangen benevens een
geschenk van een aantal brochures van uwe hand, die mij zeer
aangenaam waren. Gij vraagt mij, welke werken ik van u bezit.
Behalve hetgene gij mij gezonden hebt, ben ik bezitter van
1. Taalk[undig] Magazijn
2. Proeve over de werkw[oorden] van herh[aling] en during
3. Taalk. Handleiding] tot de Staten-overz[etting des Bijbels]
4. Alph. Lijst van woorden en Spr[eekwijzen]
5. Nalezing op het Glossarium van enz. [prof. Lulofs
Handboek]
6. Uwe bekroonde verh. over Bildferdijk].
Ik hoop eerstdaags van uwen tocht naar Gent 1 eens iets te
hooren. [...]
Ik herinner mij nog met bijzonder veel genoegen u en uw
zoon bij ons te hebben gehad, en ik hoop dat uwe tochten u
meermalen over Leiden zullen voeren, en dat gij dan van mijn
huis al dat gebruik zult maken, dat de vriendschap u kan
aanbieden.
Ik zal het werkje van Groebe nog eenigen tijd houden.
Vaarwel, wees van ons allen gegroet, en ontvang de verze-
kering mijner bijzondere achting waarmede ik blijf
UE. DvD en vriend
Oudemans
1. Dirk Groebe (1789-1867) bezorgde in 1839 de gedichten van
onder meer C. van Baerle.
2. De Jager ging naar Gent om daar van 26 tot 29 augustus het
eerste Taal- en Letterkundig Congres bij te wonen.
38

Leiden, 4 december 1849
WelEdele Heer, zeer geachte Vriend!
Ik moet dezen beginnen met u mijnen hartelijken dank te
doen toekomen over de genomene moeite met de boekver-
kooping van Van Baaien, en bied u alle mogelijke wederdienst
aan. Spieghels Hartspiegel door Bilderdijk heb ik niet ontvan-
gen, deze is zoek geraakt, en ik heb het werk toch met opgeld
en al moeten betalen, volgens de voorwaarde op de Catalogus.
Ik echter ken Van Baaien reeds van mijne jeugd, doch niet in
diens mans voordeel.'
[...] Zoo als gij uit de nieuwe wetten der Maatschappij van
Nedfederlandsche] Lettferkunde] gezien hebt, zijn er twee
commissies ingesteld, namelijk die van Taal- en Letterkunde,
en die van Geschieden Oudheidkunde, ren einde de Maat-
schappij behoorlijk in te lichten en te ondersteunen. De maan-
delijksche Vergadering heeft mij in de plaats van Prof. De
Vries tot lid der eerste Commissie gekozen, en nu zit ik met
1. De Jager is het met deze kritiek oneens. Omdat er relatief weinig
over boekenveilingen in de negentiende eeuw bekend is, volgt
hier het antwoord van De Jager. 'Het spijt mij zeer, dat de voor
u gekochte Hartspiegel bij Van Baaien weggeraakt is, en het
bevreemdt mij tevens. Ik heb sedert vele jaren daar boeken
gekocht, en nog nimmer het geringste gemist. Ook geen mijner
kennissen hier is dit bij mijn weten gebeurd, 't Mag dus wel ene
zeldzaamheid heeten en 't is zonderling dat juist de eerste maal,
dat ik voor iemand buiten de stad eenige commissie waarneem,
zoo iets voorvalt. Nog iets: zoo ge mij weder wat wilt opdragen
- en ik houd mij steeds in dit opzicht te uwe dienst - wees dan
zoo goed mij de nommers vóór de kijkdag op re geven; want
staande de verkooping inspectie te nemen, gelukt niet altijd.'
39

mijn vriend Siegenbeek 1 samen over taalbelangen te spreken.
Hoe vindt gij die grap? Al dadelijk heb ik een voorstel inge-
diend, om de Maatschappij tot meer werkzaamheid aan te
sporen, en haar te overtuigen, dat zij hare eerste en voor-
naamste zorg moest wijden aan een nieuw omschrijvend
woordenboek onzer taal. Gaat mijn voorstel bij de maande-
lijksche vergadering door, dan moet het bij de Jaarlijksche
Vergadering nog de revue passeeren.
Als ook gij, waarde vriend eenstemmig met mij over die
zaak denkt, dan kunt gij daar zeer veel aan doen. Aanstaande
vrijdag heeft er weder eene maandelijksche vergadering plaats,
en indien gij die belangrijke en gewichtige zaak, waarin gij
voor zeker eene der hoofdrollen zult vervullen, wilt helpen
bevorderen, schrijf dan eene brief aan het Bestuur der
M.v.N.L.' (adres Bodel Nijenhuis 4 waarin gij ook uw verlan-
gen daartoe te kennen geeft, met bijvoeging dat elk letter-
minnaar reikhalzend naar zulk een werk uitziet, en wat gij er
meer zoudt willen bijvoegen. Vindt gij het beter zulks niet te
doen, het zou mij in mijne verwachting te leur stellen. Gaat
het plan door, dan komt er wat leven in de brouwerij.
Denk s.v.pl. over een en ander eens na, en, kunt gij,
andwoord mij dan per spoortrein voor vrijdag a.s., opdat ik
wete of het Bestuur van u een brief dien dag ontvangt, of niet.
In afwachting hiervan, noem ik mij.
UE. DvD
Oudemans
2. De Leidse hoogleraar Matthijs Siegenbeek (1774-1854) was inder-
tijd voorzitter van de Leidse Maatschappij.
3. Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde.
4. De Leidse jurist J.T. Bodel Nijenhuis (1797-1872) was secretaris
van de Leidse maatschappij.
40

Ontvangen door De Jager op 4 maart 1850
WelEdele Heer. Zeer geachte Vriend!
Ik begin met u te bedanken voor het mij toegezondene, en
verzoek bij voortduring met uwe producten (literarische
namelijk) begunstigd te mogen worden.
Het pakje heb ik dadelijk aan Bodel laten bezorgen. Wat
aangaat mijne pogingen ter vervaardiging van een nieuw
Nederl. Taalk. Woordenboek, deze zijn afgestuit op de enor-
me onkosten en zwarigheden daarmede verbonden. Ik houd
de zaak voor mogelijk, hier houdt men haar zoo goed als voor
onmogelijk.
[...] Ik geef u in bedenking, of gij vóór den i en Mei niet
van u recht zult gebruik maken, om aan de maandelijksche
vergadering eenige namen op te geven, van verdienstelijke
mannen, die gij gaarne het Lidmaatschap zoudt willen zien
opdragen.
Hoe denkt gij over Görlitz' en Alberding Thijm?* (Het
doet mij zeer veel genoegen dat het thans wel is tusschen u
beiden.). Ais gij niet met uw vertrouwen of uwe bedenkingen
wildet vereeren, dan zou ik gaarne e'ene lijn met u trekken.
Beschuldig mij s.v.pl. niet van een lastige correspondent te
zijn, die altijd met vragen voor den dag komt, doch waarde
vriend, met vragen wordt men wijs.
1. P.K. Görlitz (1785-1861) leidde een beroemde school in
Rotterdam. In 1817 was A.C. Oudemans secondant bij hem
geweest.
2. Bedoeld is de beroemde Katholieke letterkundige J.A. AlberdingkThijm
(1820-1889). De Jager schreef terug: 'Onze gedachten
ontmoeten elkander hier zonderling', want hij had dezelfde
mensen in gedachten.
41

Groet s.v.pl. uw zoon en geloof mij met ware hoogachting.
Uw DvD en vriend
Oudemans.
P.S. Gij moet u voorbereiden om eerstdaags uwe benoeming
te vernemen van Doctor Honoris Causa. Spreek er s.v.pl. aan
niemand over, het blijve tusschen ons.'
3. Vanzelfsprekend mag Oudemans dit helemaal niet melden.
Later komt hij er dan ook op terug. Zie de brief van 10 juni 1850.
De Jager reageert zeer bescheiden. Op 16 maart 1850 schríjft hij:
'Uw post-scriptum moest mij natuurlijk treffen. De heren zullen
er echter nog wel eens over denken. Ik gevoel mij meer en meer
zoo ongeleerd, dat ik waarlijk op de titel "geleerd" weinig
aansprak kan maken.'
42

Leiden, 5 mei 1850
Waarde Vriend de Jager
Ik moet u op nieuw mijnen hartelijken dank toebrengen voor
de lettervrucht, welke gij mij ten geschenke gezonden hebt,
waarin ik op nieuw uwe zucht voor de goede zaak heb bewon-
derd.
Op Vrijdag 3 dezer heeft de voorbereidende vergadering
voor de Algemeene vergadering, welke den 20 Juny bij Leiden
in de Vink zal gehouden worden, plaats gehad.
Er waren op de lijst 57 candidaten, van welke slechts 15
mochten gekozen worden, doch door de vervloekte streken
van den Secretaris [Bodel Nijenhuis] die ik u mondeling moet
verhalen, is onze waardige Görlitz niet in aanmerking geko-
men.' Ik ben voornemens op de algemeene Vergadering eene
gegronde klacht tegen dien Heer in te leveren, mits dat gij mij
helpet, want hij heeft u, het sieraad onzer Maatschappij, even
zeer beleedigd als mij, doch mondeling moet ik zijne streken
(hij gaat 3 maal daags ter Kerk en van zulke lieden moet men
dit verwachten) mededeelen. Ook de Hr. David ! is door eene
sinistre handelwijze in het geheel niet op de lijst gebracht, en
gij zijt dus dubbel in uw recht te kort gedaan. Er moet op de
1. Wellicht was Oudemans' antipathie voor Bodel Nijenhuis mede
ingegeven door het feit dat hij zich in 1847 samen met de Leidse
jurist beschikbaar had gesteld als secretaris van de Leidse maat-
schappij. Bodel Nijenhuis werd toen gekozen. Zie de Hande-
lingen der jaar lijksche algemeene vergadering van de Maatschappij
der Nederlandsche Letterkunde (1847) p. 68. Deze bron wordt
voortaan verkort tot Handelingen.
2. De invloedrijke Vlaamse priester en flamingant J.P. David (1801-
1866) was indertijd hoogleraar in Leuven.
43

Algemeene vergadering over gesproken worden, anders doen
wij dwaas. Bodel doet wat hij wil, en zulks ten prejudice der
ware en waarachtige belangen der Maatschappij, en tot getui-
gen kan ik aanhalen de Heeren Lemans', S. Van den Berg 4 te
's Hage, die mede tegenwoordig is geweest en er zich over
verontwaardigd heeft.
De Dominees-kliek heeft hier in alles de overhand, en dien
zwarte heeren bederven alles. Door hen worden nietswaardi-
ge menschen voorgedragen en door zamenspanning er in
gebracht, niet om hunne kundigheden maar omdat zij een
schroevendraaier op hun hoofd hebben. Alberdingk Thijm
ontmoette mede veel tegenstand, hij was Roomsch, en in eene
louter letterkundige Maatschappij mag men niet Roomsch
zijn, want de Secretaris is het ook niet, en al de Dominees
stemmen tegen, doch ik heb gestreden als een held en gevoch-
ten als een leeuw, en ik heb het geluk gehad er hem des nachts
te ii V2 door te halen. Dat kind is bijzonder zwaar gehaald,
doch de kraamvrouw is redelijk welvarende. Ik kan u onmo-
gelijk al de knoeierij opnoemen, die er door B[odel] N[ijen-
huis] en anderen gesponnen worden. Sedert dat Lemans, ik
en anderen onzen mond wat beginnen te roeren, wordt het
beter en beter en ik verzoek u ten aller vriendelijkste de alge-
meene vergadering te komen bijwonen, want wij hebben
gebrek aan rechtschapene mannen.
Den 8 sten of 9 den vertrek ik met mijne dochter naar
Dresden, mocht gij mij noch iets te schrijven hebben, dan
s.v.pl. voor dien tijd. Ik ben van gedachte een kleine 14 dagen
uit te blijven.
3. Oudemans bedoelt C. Leemans, directeur van het museum van
oudheden in Leiden.
4. S.J. van den Bergh (1814-1868) was dichter en drogist in Den
Haag.
44

Vaar bestendig wel en geloof mij met achting en ware vriend-
schap te zijn.
UE. DvD en vriend
Oudemans
Leiden, 10 juni 1850
Zeer Geachte Vriend!
Mijne voorspelling u onlangs gedaan,' heeft zich verwezen-
lijkt, en zeker zullen van alle kanten welgemeende gelukwen-
schingen u zijn toegevloeid. Hadde ik vroeger aan mijn' zoon
geschreven, ik zou mij ook vroeger in den rij uwer vrienden
geplaatst hebben, om u met de eervolle onderscheiding en
den openbare hulde aan uwe bekwaamheid toegebracht,
hartelijk en vriendschappelijk geluk te wenschen. Ik doe dit
nu met de oprechte betuiging, dat het mijn hart en mijne ziel
heeft goed gedaan dat men uwe veel omvattende kennis en
werkzaamheid op hare rechte waarde heeft weten te schatten,
en ik hoop daarbij tevens dat het een nieuwe aansporing zal
zijn, dat gij ons op vele schatten van uw onderzoek en weten-
schap onthaalt, en ons letterminnaars, die zoo wat in het duis-
tere rondscharrelen, ten lichte en baken verstrekker. [...] De
personen welke heden aan de Algemeene Vergadering zullen
voorgedragen worden, en die allen waarschijnlijk wel zullen
worden aangenomen zijn de volgende.
I. Namelijk dat De Jager een eredoctoraat zou krijgen. De Jager
kreeg dit eredoctoraat in Groningen op voordracht van Matthias
de Vries, die daar toen hoogleraar was.
45

i Asch Van Wijk met 12 stemmen [...]
12 Alberdingk Thijm 8
13 Sonstral 9
14 L.A. Te Winkel 11
15 Van Zeggelen 10
Voor N° 12 en 14 heb ik zeer gestreden, en ik heb de satisfac-
tie dat mijn gewicht in de schaal de balans ten hunnen voor-
deele heeft doen overslaan.
Een verzoek heb ik u nu nog te doen, namelijk dit, dat gij
het nooit aan iemand mededeelet dat ik u eenigen tijd voor
uwe benoeming tot Doctor u daarvan den voorsmaak gegeven
heb.
Na mij bij voortduring in uwe bijzondere vriendschap te
hebben aanbevolen noem ik mij hoogachtend
Uw u toegenegen vriend
A.C. Oudemans
46

Leiden, 10 december 1850
Waarde en zeer geachte vriend!
[...] Wat het Professoraat aangaat, waarnaar gij informeert',
hiervan is nog niets bekend. Mag ik u echter de opinie van
dezen en genen mededeelen, dan zal O.' wel te Rotterdam
blijven; want staan zijne kundigheden in evenredigheid met
de behoeften eener akademie?
Men kan wel zeer schoon prediken, doch in het vak van
studie ten achteren zijn, en zoo omgekeerd.
Nu zult gij mij een particulier genoegen doen mijn gebrab-
bel nogmaals goed na te zien, en als het u niet solide genoeg
voorkomt, plaats het dan níet.
Hoogachtend noem ik mij
Uw vriend
Oudemans
1. Op 9 december 1850 had De Jager aan Oudemans gevraagd of
hij toevallig wist wie de nieuwe hoogleraar in de theologie in
Leiden zou worden. 'Men heeft me eens Niermeijer genoemd,
en dan weder V. Oosterzee.' Het werd A. Niermeijer (1814-1855).
2. J.J. van Oosterzee (1817-1882) was indertijd predikant in
Rotterdam. Hij publiceerde regelmatig in De Jagers Archief.
3. Oudemans bedoelt zijn artikel over het woord Gewant. De
Jager plaatste dit in Archief 3 (1851) p. 76-81.
47

Leiden, 18 april 1851
Waarde Vriend!
[...] Volgens uw verzoek gaat hierbij een afdruk van het
Nieuw groot woordenboekGij vindt het wat bar, maar bij een
mondeling gesprek zal die opinie spoedig veranderen. Eene
zaak kan ik u mededeelen, dat Broedelet zich vermeet over
alle schrijvers en bewerkers der Nederl. Taal zijn oordeel te
vellen, en als hij een bittertje of wat te veel gebruikt heeft,
hetgeen niet zelden gebeurt, dan laat hij u en anderen de
revue passeeren. Daarbij moet hij in kennis zijn met zekeren
pedanten schoolmeester Nikolaas van Gekkenburg, of van
Vossenburg, of zoo iets, en wat die man hem van de taal
vertelt, is bij hem evangelie, en daar kunnen wij niet tegen
praten. Vindt die vriend nu uw of mijn stukken bij geval niet
goed, dan schermt Brfoedelet] met diens wijsheid, en wordt
zelfs vrij brutaal.
Hierbij komt nog dat Broedelet mij zelf gezegd heeft dat
Bomhoff 1 een zuiper was, die de fijne puntjes van zijn
verstand reeds kwijt was (de pot verwijt, enz.) en nu al die
bombast in het prospectus!! Neen vriend! mijne oordeelvel-
ling is niet te bar. Ware een van beiden er tegen opgekomen,
1. In 1851 schreef Oudemans in de Algemeene Komt- en Letterbode
p. 137-144 een stuk naar aanleiding van de 'Prospectus van een
Nieuw groot woordenboek der Nederlandsche Taal'. Hierin kondigt
de Voorburgse uitgever A.M. Broedelet de komst aan van een
nieuw woordenboek van D. Bomhoff. Bomhoff had toen al
verschillende goede schoolwoordenboeken op zijn naam staan,
maar op basis van de prospectus valt Oudemans hem erg hard
aan. Dit artikel ontbreekt op de lijst van publicaties waarmee
Verwijs zijn levensbericht van Oudemans besluit.
48

zulks zou mij gelegenheid gegeven hebben, om bar te kunnen
worden.
Uwe letteren zijn bij Bodel [Nijenhuis] bezorgd. Ook ik
heb Görlitz voorgesteld, en zal er zeer voor ijveren.
Ik hoop u in de feesten hier te zien, namelijk bij de alge-
meene vergadering, in Junij.
Ik ben tegenwoordig aan het verhuizen, ik kom meer mid-
den in de stad wonen, namelijk op de Hooigracht naast een
apotheker Van Pottum. Ik hoop, dat gij mij daar eens zult
komen bezoeken.
van
Adieu waarde vriend, leel gelukkig en zijt hartelijk gegroet
Uw vriend
Oudemans
2. Derk Bomhoff (1792-1860) was onderwijzer en vertaler in
Zutphen. Hij stelde zeker zeven woordenboeken samen en
publiceerde geregeld in het Magazijn voor Nederlandsche
Taalkunde. Zijn Nieuw groot woordenboek verscheen met een
lovend voorwoord van L.A. te Winkel.
49

Leiden, 12 oktober 1851
Waarde vriend De Jager.
[...] Het huwelijk van mijn broeder met de zuster van den
Heer Oudemans Havelaar uit Rotterdam, is oorzaak geweest,
dat ik niet naar Brussel' heb kunnen gaan.
is.
Meld mij eens of Görlitz met zijne benoeming in zijn schik
De Heer Te Winkel (op het Gymnasium alhier door de
leerlingen theewinkel genoemd) is hier aan het gymnasium
geplaatst, en ik krijg van tijd tot tijd een bezoek van hem. Hij
is een zeer werkzaam en lief man. Als gij hem niet persoonlijk
kent, kom mij dan eens op een zondag met uw bijzijn veree-
ren, als ik het dan eenige dagen te voren weet, zal ik theewin-
kel ook bij mij ten eten vragen, en dan kunnen wij eens recht
genoeglijk samen keuvelen. Hoe denkt gij hier over?
Niets meer wetende uwe aandacht waardig, noem ik mij
hoogachtend
Uw vriend
Oudemans
Nog iets. Ik heb eene visite gehad van Broedelet!!! Hij kwam
om de verwijdering, die, door eene beleediging van zijnent
wege, tusschen ons ontstaan was, en ruim twee jaren geduurd
had, uit den weg te ruimen. Hij was opgestookt en aangezet
(hoe kinderachtig!) door Henkes, den schoolmeester van
Voorburg. Ik heb hem bij die gelegenheid gezegd, dat ik zijne
mij gedane beleediging altijd beschouwd heb, als voortgespro-
1. In Brussel werd van 30 augustus tot 1 september 1851 het derde
Taal- en Letterkundig Congres gehouden.
50

ten te zijn door den drank, en heb hem daaromtrent het een
en ander gezegd, dat niet malsch was, maar ben geëindigd
met aan zijn verzoek, om vernieuwing van vriendschap, toe te
geven.
Valé.
Leiden, 4 oktober 1852
Waarde Vriend
Uwe letteren zijn mij geworden' en ik beloof u Te Winkel, die
niet ziek en reeds in zijne functie is 2 , en die een oogenblik
voor de ontvangst uwer letteren nog bij mij zat thee te drin-
ken, er over te spreken zoodra de Gelegenheid daartoe gunstig
is, en anders, wat nog beter is, zend ze (d.i. de boeken) mij
maar, dan zorg ik tegelijk voor de afschrijving, want nu Van
den Bergh' weg is, schijnt het een en ander zoek te zijn, want
formeele overgave heeft er niet plaats gehad en Van den Bergh
schijnt iets tegen Te Winkel te hebben en heeft ook volstrekt
geen deel willen nemen in de medewerking van het woorden-
boek. ja zelfs heeft hij geweigerd een enkel auteur voor de
commissie te lezen.
[...] Wat uwe wenken aan de L.maatsch. der Letterk. in
uw archief 4 aangaat, deze zullen niet veel afdoen, dewijl geen
1. Helaas ontbreekt deze brief van De Jager.
2. L.A. te Winkel was bibliothecaris van Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde geworden.
3. Te Winkel volgde L.Ph.C. van den Bergh (1805-1887) op als
bibliothecaris.
51

Lid buiten te Winkel en mijn persoon zich met taalk. inlaat,
en ook Te Winkel attrapeer ik zeer dikwijls dat hij niet gelezen
heeft, wat hij moest gelezen hebben. Dus vriend! als gij en de
Vries niet rechtstreeks aan de Maatsch. schrijft, dan worden
uwe gedachten, al plaatst gij die in uw Archief, niet bekend.
Mijn zoon Jan is den 2 en October met den eersten graad
gepromoveerd, en zijne dissertatie wordt u hiernevens door
hem met een warm gevoel van hoogachting, als een blijk
zijner vriendschap aangeboden.
Hoe gaarne zoude ik u wat voor uw archief beloven, maar
belofte maakt schuld, en tijdgebrek maakt dat ik, hoe gaarne
ook, niet beloven kan. Ik ben druk bezig om voor het woor-
denboek te werken, en heb reeds over de duizend woorden die
niet bij Weiland' gevonden worden.
[...] Met mijn zoon a costy 6 gaat het langzamerhand voor-
uit. Hij is naar Parijs geweest en heeft met ProP. Trousseau
geraadpleegd en diens raad opgevolgd, waarbij hij zich nog al
wel bevindt. Mijn tweede zoon, zal eerstdaags geopereerd
worden in de keel. Hij heeft eerst willen promoveeren, voor
4. In 1852 wees De Jager in het Archief {deel 3, p. 415) de Leidse
maatschappij op haar taak om heruitgaves van oude teksten te
blijven bezorgen. Hij deelde een compliment uit aan Oudemans,
die zojuist Die Bediedenisse der Missen had bezorgd. De Jager had
het abusievelijk over de Maatschappij van Nederlandsche
Letterkunde, vandaar dat Oudemans hier der dubbel onder-
streept.
5. Het gaat hier om het elfdelige woordenboek van Petrus Weiland.
Zie de inleiding.
6. Ten uwent.
7. Oudemans bedoelt W.J.A. Jonckbloet (1817-1885). Hij werd in
1854 hoogleraar in Groningen.
52

die kuur te ondergaan. De amandelen zullen uitgesneden
worden.
Niets meer uwer aandacht waardig wetende, noem ik mij
als altijd
Uw zeer toegenegen Vriend
Oudemans
Vraag. Als De Vries aanstaand jaar Professor te Leiden wordt,
en dat men te Groningen Joncbloet niet hebben wil, wie zal
dan de plaats van De Vries vervullen? 7
Leiden, n oktober 1852
Waarde Vriend
In uwe laatste letteren verzocht gij mij, bij gelegenheid u van
de operatie van mijn zoon Jan iets mede te deelen, en gaarne
hieraan voldoende, meld ik u, dat hij buiten ons weten, zich
des vrijdags morgens als een lam ter slachtbank heeft begeven,
en dat hij van de eerste operatie, zoo door bloedverlies, als
door het inslikken van bloed flaauw is gevallen, en dat, toen
hij hersteld was uit de flaauwte, hij dadelijk moedig genoeg
was, om den tweeden amandel ook te doen wegnemen.
Te half elf kwam hij thuis, juist toen ik een brief van mijn
zoon Anthonie, die tot verdere volmaking zijner studie naar
Utrecht bij Prof 1 Muller is gegaan, zat te lezen. Hij hoorde
zeer bedaard de lectuur van dien brief aan, en toen daarop een
kom met ijs binnen gebracht werd, en ik vroeg wat zulks
beteekende, gaf hij mij lachende ten andwoord. Dit ijs is tot
verkoeling mijner keel, want ik heb mij door Neef Krieger de
53

amandelen laten wegsnijden.
Hoe ik en mijne vrouw verschrikten op het hooren daar-
van, kunt gij begrijpen, en weldra biggelden ons de tranen
langs de wangen.
Hij heeft alleen pijn bij eene slikkende beweging, de
wonden zullen binnen vijf dagen wel genezen zijn.
Hij zelf heeft een fleschje medegenomen, om die amande-
len er in te bewaren op liquor. Toen Krieger, aan wiens huis
de operatie gebeurd is, vroeg wat hij met dat fleschje voorhad,
zeide hij, als men logees wacht moet men toch eene bergplaats
voor hen gereed maken, en toen Krieger hem een doek voor-
spelde, voor de uitstorting van bloed, en toen hij daarop geas-
sisteerd door twee medici, het mes opnam, om hem te oper-
eeren, zei hij, nu zit ik hier net als in een barbiersch winkel,
het inzepen mankeert er nog aan, en n seconden daarna was
hij bewusteloos.
Wij hopen en vertrouwen dat hij spoedig hersteld zal zijn,
want edeler, braver, solidener en ijverig mensch ken ik niet. Al
mijne kinderen, geene uitgezonderd, strekken mij tot wellust
en zegen en ik mag den een niet boven den anderen preferee-
ren, maar hij vooral ligt ons zeer na aan het hart.
Vaarwel, en neem het mij niet kwalijk dat ik u zoolang met
dien zoon heb bezig gehouden.
T.a.V
Uwe boeken heb ik ontvangen, en zal voor alles zorgen.
Hoogachtend.
A.C. Oudemans
54

November 1852
Waarde Vriend
[...] Onze vriend Te Winkel heeft bij ons thee gedronken,
en hem sprekende over het glossarium op Brederoo', zoo
verzocht hij mij om den brief, dien gij er over schrijven zult,
mede te onderteekenen, nadat hij door De Vries en U onder-
teekend zou zijn. Ik heb hem geandwoord, dat ik u dit verlan-
gen zou mededeelen.
Van zijne komst ten uwent verwacht ik niet veel, van wege
zijne bezigheden.
Ontvang verders de vriendschappelijke groeten van ons
allen, en geloof mij hoogachtend te zijn
Uw Vriend
Oudemans
1. In maart 1852 had Oudemans een proeve van zijn woordenboek
op Bredero voorgelegd aan de Commissie voor Nederlandsche
Taal- en Letterkunde van de Leidse maatschappij. De Commissie
vreesde echter dat het werk te omvangrijk zou worden. Zij
adviseerden Oudemans 'al het overtollige' weg te snijden en naar
'elders genoegzaam verklaarde woorden' slechts te verwijzen.
Hierdoor zou Oudemans' glossarium 'minstens tot op de helft'
kunnen worden verkort. Een en ander blijkt uit de Handelingen
(1852) p. 36 en de notulen van de Commissie van 23 april 1852
(Archief Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde inv. nr.
660). De zaak kwam later in de commissievergaderingen nog
herhaaldelijk ter sprake.
55

Leiden, 29 april 1853
Waarde en zeer geachte vriend
[...] Met de zaak van Bredero is het nog niet uit; maar of er
een goed einde aan komen zal, betwijfel ik.
Te Winkel is, weinige dagen na uw vertrek, bij mij geweest,
om mij uit naam van Pres. 1 Jansen' te komen vragen wat ik nu
toch eigenlijk wilde, waarop ik Te Winkel zijn zeer zonder-
ling, angstvallig en lafhartig gedrag, gehouden in twee maan-
delijksche vergaderingen, en bij mij aan huis in uw presentie
en van de Vries verweten, en hem gevraagd heb of hij nu,
omdat Jansen Pres. 1 was, meer op de zijde van Jansen of
Rutgers* was dan op de mijne, en dat hij mij niet behoorde te
komen vragen wat ik wilde, dat hij zelf die vraag wel aan
Jansen had kunnen beandwoorden [sic], 'herstelling van eer'
of opheffing van onverdienden blaam.
Ik bracht hem zijne vreesachtigheid en daardoor zijne, alle
denkbeeld te bovengaande, flaauwheid om voor een' zijner
beste vrienden met mannenwaarde in de bres te springen,
onder het oog; ik zeide hem dat die vrees om te spreken bij
hem te meer ongepast was, daar hij, om zijne kunde, zich
reeds een eervollen naam verworven had, en dat men daar-
voor reeds sedert geruimen tijd respect had gekoesterd, enz.
enz.
Hij stond op prevelde eenige woorden binnens 's monds en
1. Dr. L.J.F. Janssen (1806-1869), indertijd voorzitter van de Leidse
maatschappij, was conservator van het museum van oudheden in
Leiden.
2. A. Rutgers (1805-1884), hoogleraar in Leiden, was voorzitter van
de Commissie voor Nederlandsche Taal- en Letterkunde.
56

ging als een kind, dat voor zijn achterste gehad had, heen. Hij
is sedert dien tijd niet terug geweest, en waarschijnlijk zal
onze vriendschap daardoor verbroken zijn, want hij gevoelt
schuld en is te bedeesd om mij, die reeds zoo veel voor hem
gedaan heb, onder de oogen te zien.
Schrijf mij eens of gij de algemeene Vergadering ook zoudt
kunnen komen bijwonen, dit zou mij veel genoegen doen, en
tevens zoudt gij de partijen weder bij een kunnen brengen,
want dit ligt niet aan mij maar aan zijne blooheid.
Hebt gij mijne proeve van bewerking nog van Bredero, zoo
ja, zend ze mij dan door het intermediair van mijn zoon zoo
spoedig mogelijk terug.
In de Commissie voor Taal- en Letterk. heb ik U voorge-
steld, om, ter beoordeeling van mijn werk, als er ooit iets van
komt, als toegevoegd lid, deel van die commissie uit te
maken, maar mij van hare vergadering voorbedachtelijk
onthouden hebbende, weet ik niet hoe mijn voorstel is afge-
loopen.'
3. Het voorstel was een paar dagen eerder, op de vergadering van
22 april 1853, door de Commissie besproken en afgestemd omdat
er over Oudemans' glossarium al eerder een beslissing was geno-
men. Op 14 januari 1853 had de Commissie namelijk besloten
het glossarium in de reeks van de Leidse Maatschappij op re
nemen, mits Oudemans zich alsnog voor zoo veel zulks met den
aard der zaak bestaanbaar is, op de noodige bekorting en
beknoptheid zal toeleggen'. De Commissie kwam tot deze beslis-
sing op voorspraak van De Vries, De Jager en Te Winkel. Die
hadden hier in december 1852 in een gezamelijke brief voor
gepleit (vgl. de brief van Oudemans aan De Jager van november
1852). Op 16 juni 1853 werd de kwestie besproken op de algeme-
ne ledenvergadering van de Leidse maatschappij. Zie de
Handelingen (1853) p. 20-21 en 36-37.
57

L.A. Te Winkel (1809-1868)
58

Waarschijnlijk kom ik binnen kort a costy en zal u dan over
een en ander nader spreken.
Wees ondertusschen van ons allen hartelijk gegroet en
geloof mij steeds
Uw U toegen. Vriend
Oudemans
Leiden, 12 juni 1853
Zeer Geachte Vriend.'
[...] Wat Te Winkel aangaat, wij zijn tegenwoordig op dien
voet, dat wij met elkander spreken, doch hij schijnt mij met
geene visite meer te vereeren. Een haas kan zoo bang niet zijn
als die man, en een vriend te verdedigen, die letterlijk alles
voor hem over heeft, als deze aangerand wordt, hieraan is niet
te denken, en hij zou eerder in staat zijn, als personen, die
invloed op hem hebben, hem daartoe drongen het doodvon-
nis a contre coeur van dien vriend te onderteekenen, omdat
hij niet tegen durft spartelen.
In geval nu gij hem over die zaak ooit mocht spreken, of
hem aanmoedigen weder bij mij te komen, zou het mij
hoogst aangenaam zijn, dat mijne eer in geenen deelen werde
gecompromitteerd, want ik ben niet voornemens, wat er van
kome, een enklen stap van mijne zijde te doen, aangezien hij
in zijn volle ongelijk is.
Mocht UE d dus eerst komende zondag te Leiden komen,
acht ik het niet ondienstig, dat gij het eerst bij mij aankomt,
om later naar T[e] Wfinkel] te gaan, ten einde u beter over de
zaak in te lichten.
59

Mijne komst te Rotterdam is uitgesteld omdat ik, wegens den
schoonmaaktijd niet onder dak kon komen, en buiten hooge
noodzakelijkheid ga ik nooit in een logement.
[...] Wat mijne questie in Lkunde aangaat, men heeft mij
zeer, zeer slecht behandeld [...]. Ik wenschte dus ampel met
u te spreken over de middelen, om tegen te gaan het geknoei
der Maatschappij en bepaaldelijk van Prof r . Rutgers.
Ik wilde een Protest opstellen gericht aan de drie onder-
teekenaars van den briefwaarin ik hun de ganschen loop
bloot legde, en hun met de copyen van gewisselde brieven
overtuigde, dat ik van den oorsprong af, dat is reeds bij de
Commissie, mishandeld ben geworden [...].
Ik verwacht u dus aanstaanden zondag 19 dezer bij mij ten
eten, verzoek echter vooraf bericht van uwe komst.
Hoogachtend Uw toegenegen vriend
Oudemans
waarom frankeert gij uwe brieven? Heeft uw vriend geen port
voor u over?
1. Deze brief is niet bewaard gebleven. Hij moet in ieder geval door
Rutgers en Janssen zijn ondertekend. Oudemans voelde zich
vooral door Rutgers zwaar beledigd. Een en ander kwam ter
sprake in de vergadering van de Commissie voor Nederlandsche
Taal- en Letterkunde van 27 mei 1853. Oudemans stemde in die
vergadering tegen de herverkiezing van Rugers als lid van de
Commissie, vanwege de 'beleedigingen waarover hij in het brede
uitweidt' - aldus de notulen. Oudemans stuurde De Jager het
concept van een brief aan het bestuur van de Maatschappij,
maar De Jager vond die 'nogal kras'. Vervolgens kaartte De Jager
de kwestie aan bij Te Winkel.
60

Leiden, 16 december 1853
Amice!
Lang is het geleden dat wij elkander niets schriftelijks of
mondelings hebben medegedeeld. Deze is dus dienende om u
voor te stellen zondag aanstaande bij mij den dag te komen
doorbrengen, als wanneer De Vries, Te Winkel en Van Vloten'
bij mij zullen komen dineeren. Indien daartoe de mogelijk-
heid bestaat, zoudt gij mij ontzaggelijk veel pleizier doen,
schrijf mij dus morgen zoo spoedig mogelijk een gunstig
andwoord, en kom s.v.pl. met den 2^en trein, dan hebben wij
nog wat aan elkander.
De zaak met de Maatschappij is met den meesten glans ten
mijnen voordeele beslist', maar u alles te beschrijven, wat
moeite zulks gekost heeft, zou eenige vellen behoeven, daar-
om wenschte ik u ook mondeling zulks mede te deelen.
Ik hoop nu maar, dat gij zult kunnen komen en ons allen
daarmede verplichten.
Valé
F. a. V.
Oudemans
1. De Vries en Johannes van Vloten (1818-1884) werden larer eikaars
aartsvijanden.
2. In oktober 1853 nam Oudemans, zonder twijfel als gevolg van
het gedoe rond de uitgave van het Bredero-glossarium, 'onver-
wachts' ontslag uit de Commissie voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde. In december 1853 werd hij echter weer in de
Commissie gekozen, nu ais voorzitter. Een en ander blijkt uit de
Handelingen (1854) p. 30.
61

Leiden, 5 januari 1854
Amice!
Hiermede gaan de vijf stukjes terug, welke gij de goedheid
gehad hebt mij ter leen voor eenigen tijd toe te zenden; heb
daarvoor mijn' oprechten dank.
Nu heb ik nog een zeer vriendelijk verzoek aan U te doen;
te weten:
Ik wilde mijn' jongsten zoon' in het schoonschrijven oefe-
nen, maar aleer ik daarmede voortga, wenschte ik van u te
weten, welke pennen daarvoor tegenwoordig gebruikt? Zijn
het stalen pennen? Welke soort moet ik dan nemen. Zijn het
gewone boutjes of andere veren pennen, doe mij dan het plei-
zier en zend mij eenige bossen van u, want hier zijn zij bij
geen mogelijkheid te krijgen. Het kostende zal u daarvoor bij
de volgende gelegenheid geworden.
[...] Onze hartelijkste wenschen van heil en zegen in het
begonnen jaar hier bijvoegende, en na u verzocht te hebben,
als gij mij pennen mocht zenden, hiermede niet te wachten
tot mijn zoon zijn kistje overzend, maar het pakje maar per
spoor te zenden als gij het op uw gemak in gereedheid
gebracht hebt, noem ik mij als altijd
Uw Vriend
Oudemans
1. Jacques Adrien Oudemans (1844-1906) werd uiteindelijk vendu-
meester in Batavia.
6z

Leiden, 20 februari 1854
Amice
Hier nevens eene kleine Bijdrage voor uw Archief. Ik heb mij
mijne belofte, u vroeger gedaan, herinnerd, en daarom lapte
ik het een en ander voor u te samen. Ik heb het niet
Alphabetisch gedaan; vindt gij zulks echter beter, rangschik
de artikelen dan zelf s.v.pl.'
Mocht er iets bij wezen, dat niet ten volle door u beaamd
wordt, meld het mij dan, liever dan het zoo maar te plaatsen.
Mijn doel en mijn streven is altijd geweest, den onderwij-
zers stand te verbeteren en te verheffen, doch daartoe moeten
zij zeiven mede werken, en wat kan daartoe beter leiden dan
grondige kennis van het vak, waarin zij geplaatst zijn. Ik
wenschte de onderwijzers zoo gaarne aan her werk te krijgen
in het Oud-Nederl., dan ook zou uw Archief er bij winnen,
en gij zoudt meer van dien aart kunnen opnemen. Ziedaar,
waarom ik ze daartoe aanmoedig.
[...] Schrijf mij svpl. bij gelegenheid, of, als ik weer zulke
prullaria heb, ik ze voor uw Archief kan bewerken, want ik
geloof, zoo lang als de onderwijzers geen meer belang in de
oude taal stellen, er niet te veel van dat oude in moet komen.
Ziet nu s.v.pl. alles eens goed na, en dan krijg ik van u wel
eens van een en ander bericht.
Vaarwel, wees van ons allen gegroet en geloof mij als altijd
Uw Vriend
Oudemans
1. Her artikel werd geplaatst onder de titel 'Gissing in onderzoek'
in Archief 4 (1854) p. 245-268.
63

P.S. Doe mij het pleizier en denk eens om een of twee prijs-
vragen in het vak van taalkunde. Als Voorzitter der
Commissie van Taal- en Letterk. is dit voor mij zeer belang-
rijk.
[Zonder plaats of datum.]
Zeer geachte vriend!
Gisteren ontving ik uwe letteren, waarin den aankondiging
vermeld stond van de lezingen der Heeren Van der Hoeven
met uitnoodiging die te komen bijwonen, en alsdan van
uwen gulle vriendschappelijke aanbieding, om bij u die dagen
door te brengen, gebruik te maken.
Ik moet beginnen met u mijnen hartelijken dank voor dit
vernieuwd bewijs uwer vriendschap te betuigen, en daarom is
het met een smartelijk gevoel, dat ik u tevens moet mededee-
len dat mijne presentie elders vereischt wordende, ik, hoe
dolgaarne ik ook komen wilde, daartoe geene gelegenheid
open zie.
Het zou mij dan eigenlijk ook meer te doen zijn, om het
genoegen te hebben, met u eenige aangenamen uren door te
brengen, dan om eene of twee redevoeringen, waar ik anders
hoogen dunk van heb, te hooren.
Mag ik mij dus veroorloven u aller beleefdelijkst te verzoe-
ken, mij de vrijheid te vergunnen, op dit aanbod eenigen tijd
later te mogen slaan, en u alsdan te vragen of gij voor een of
i. Bedoeld zijn waarschijnlijk vader en zoon Abraham des Amorie
van der Hoeven (1798-1855) en Martinus des Amorie van der
Hoeven (1823-1868).
64

twee dagen mij in uwen huiselijken kring, zonder den
minsten omslag te maken, zoudt willen opnemen.
Ik gevoel ontzaggelijk veel behoefte om weder aan de
groote toorts van uw vernuft en scherpzin een mijner kleine
nachtpitjes te komen aansteken, want ik begin met een serie
van rare woorden in het donker te geraken, en ik twijfel
geenszins of gij zult met velen, zoo niet met allen wel raad
weten.
Ik ben tegenwoordig President van de Taalk. Commissie!
Hm! hm! Men begint hoe langer hoe meer de Jesuitsche
handelwijs van Rutgers, Bodel en Consorten in te zien.
[...] Als President van de Commissie moet ik ook zorgen
voor eenige prijsvragen, kunt UEd mij ook eenige van uit uwe
portefeuille opgeven? De mij gezondene pennen zijn opper-
best, ontvang daarvoor mijnen dank en zoodra ik overkom zal
ik daarvoor in dank voldoen. Al wilde men hier die pennen
met goud betalen, men zou ze niet kunnen machtig worden.
Valé, groet de uwen hartelijk van mij en geloof mij
Uw toegenoegen vriend
Oudemans.
Leiden, 3 Maart 1854
Waarde Vriend!
Heden avond van de vergadering te huis gekomen zijnde, zet
ik mij neder om u den afloop van de lezing mede te deelen.'
1. Die avond had Arie de Jager een lezing gehouden bij de Leidse
maatschappij getiteld 'Le Franc van Berkhey's Lijkgedachtenis
65

Ieder lid, welken ik in de vergadering gesproken heb, was,
even als ik geweest was, van gedachte, dat gij zelf lezen zoudt,
en toen ik den H r Bodel er naar vroeg, waarom men u als
lezer had doen voorkomen, zeide hij dat het taalkundig juist
was: lezing van den H r De Jager.
Zoo wel de leden, die gecompareerd zijn als die thuis
gebleven zijn, waren dus van hetzelfde idee, en nu dacht ik bij
mij zelve: als iemand de moeite doet, om van Rotterdam te
komen, zullen de leden wel de moeite doen van op te komen,
maar het is of de vloek op mannen van het schoolvak rust. Er
waren buiten den Voorzitter en Secretaris, mijn persoon en
De Vries nog tien toehoorders, zoo dat ik er schande over
gesproken heb. Echter niet de quantiteit maar de qualiteit
doet hier alles af, en wij hebben uw stuk zoo wetenswaardig
gevonden, dat wij er op aangedrongen hebben dat het
Bestuur u zou uitnoodigen, dat stuk voor onze werken te
retoucheeren, als UE. dit noodig oordeelt, opdat het als eene
bijdrage voor den roem van Bilderdijk zou kunnen strekken.'
[...] Wees verzekerd van mijne bijzondere vriendschap,
waarmede ik mij in grooten haast noem
Uw Vriend
Oudemans
van Willem V. uitgegeven door Bilderdijk'. Het kan ook zijn dat
iemand De Jagers tekst had voorgelezen - Oudemans is op dit
punt niet duidelijk. Zeker is dat hij De Jager wil laten weten wat
er vervolgens, na afloop, gebeurde.
2. Bodel Nijenhuis, de secretaris van de Maatschappij.
3. De lezing verscheen in de Nieuwe reeks van werken van de
Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde deel VII, tweede
stuk, p. 139-158.
66

Leiden, 19 april 1854
Amice
Heden morgen uwe letteren ontvangende was ik te 9V4 uur
reeds bij De Vries, die nog te bed lag. Ik wachtte zoo lang tot
hij gereed was, en deed hem uw brief lezen. Hij andwoordde
mij, dat hij de proef reeds gister middag verzonden had. Dus
dit eene punt is in orde.
[...] Het ware te wenschen dat er van uwe hand eenige
duizende woorden bewerkt werden. De medewerkers' hebben
veel beloofd en weinig gedaan. Van de 50 of 60 medewerkers,
zijn er 40 die geen letter nog op papier gezet hebben, en ook
niet zullen zetten, zoo ook Bisschop 1 , indien ik mij niet vergis.
Laat niet merken, dat gij dit van mij weet.
Vergeef dit half velletje, in den haast kon ik niet anders
vinden.
Na minzamen groeten en complimenten noem ik mij
Uw DvD en Vriend
Oudemans
P.S. Zorg nu dat gij bij de algemeene vergadering van lerter-
kunde, zoo als gij beloofd hebt, tegenwoordig zijt.
1. Oudemans bedoelt de externe medewerkers van het WNT, de
letterkundigen die hebben toegezegd een uittreksel te maken.
2. Oudemans vergiste zich wel. Dr. W. Bisschop (1827-1897), inder-
tijd leraar aan het gymnasium in Dordrecht, leverde verschillen-
de belangrijke bijdragen aan het WNT. Zie o.a. Verslag der redac-
tie van het Nederlandsch Woordenboek (1856) p. 18 en 19.
67

Leiden, 28 april 1854
Amice
Aanstaanden zondag krijg ik bij mij te dinéren de H r
Hoffmann von Fallersleben', Alberdingk Thijm, P r . De Vries,
Te Winkel, Van Vloten en Rinkes 2 . Om het zevengestarnte vol
te maken behoort gij er noodwendig bij te zijn, dus vriend
hoop ik, dat gij mij deze vriendschap niet zult weigeren.
Misschien ook stelt gij belang den eergenoemde bij te wonen
en met hem kennis te maken.
Ten spoedigste verwacht ik dus van u een verblijdend
andwoord, en in dat geval verwacht ik u zoo vroeg mogelijk,
én verzoek u mij den trein op te geven, waarmede gij komen
zult. In haast
tout a vous
Oudemans
1. A.H. Hoffmann von Fallersleben (1798-1874) was een beroemde
Duitse filoloog die de grondslag legde voor de wetenschappelij-
ke studie van de Middelnederlandse letterkunde.
2. S.H. Rinkes (1829-1865), een toen 25-jarige latinist, maakte
indertijd in Leiden veel opgang.
68

Leiden, 15 november 1854
Zeer geachte vriend!
Ik ben heden reeds zoo ver met Bredero gevorderd, dat ik aan
zijne liederen begonnen ben. Al zijne spelen, kluchten en
poëmata zijn geëxcerpeerd. Ik kan vele beteekenissen raden,
maar niet met zekerheid opgeven.
[...] Wees zoo goed, waarde vriend, inliggend pakje op den
post te bezorgen. Een mijner vrienden wilde dit gaarne van
uit Rotterdam verzonden zien, en heeft mij, bij eventueele
navraag, geheimhouding verzocht. Daarom over den post en
niet met den spoortrein. Ik geloof dat het eene waarschuwing
is aan den Vader, wegens het slecht gedrag diens zoon, alhier
studeerende.
Laat het dus s.v.pl. door iemand bezorgen, die geheel
vertrouwd is, en ontvang bij voorraad mijner dank voor uwe
moeite.
Ik heb onlangs de mij geleende boeken, door het interme-
diair van mijn zoon, u teruggezonden, zoodat ik nu niets
meer van u heb.
Wij zijn allen welvarende, en zoo hoop ik ook van u te
vernemen.
Vaarwel en ontvang de hartelijke groeten van hem die zich
met achting noemt
UEd DvD en Vriend
Oudemans
69

Leiden, 6 december 1854
Amice.
Hiernevens ben ik zoo vrij om u eene tweede lijst van woor-
den [uit Bredero] toe te zenden, waaromtrent ik wel gissingen
maken kan, maar waaromtrent gij misschien, door meerdere
voorbeelden daarvan verzameld te hebben, stelliger uitspraak
kunt doen.
Uwe gissingen bij de vorige lijst waren voor het meerdere
gedeelte ook de mijnen, maar zij voldeden mij niet, en zij
voldoen mij nog niet. [...] Emmer-appelen heb ik gevonden.
Het is eene soort van appelen. Welke weet ik niet. Misschien
omdat zij met emmers verkocht werden of omdat zij
oorspronkelijk van Embden waren. Men heeft ook emmer-
loock. Op uwe vraag om al die onbekende woorden in uw
archief te plaatsen, daar heb ik iets tegen, want wat UE. en de
Vries niet weten, zal voor een ander ook niet gemakkelijk op
te lossen zijn, en ik vooronderstel dat velen er na zouden
raden, en was er iets degelijks dan zou ik dat weder moeten
opnemen. Ik geloof dat het beter is daarmede te wachten tot
dat de zaak gedrukt is, en dat gij zelf alsdan eene beoordeeling
over dat werk gevende, er eene lijst van onopgeloste woorden
achtervoegt, en de oplossing daarvan vraagt.
[...] Nu rest mij u nog een verzoek te doen, namelijk of
UE d op de aanstaande verkooping van van Baaien & Zoon,
beginnende op Maandag 18 december voor mij, door een
uwer gedienstige geesten wel zoudt willen doen aankoopen,
en daarvoor te besteden, wat gij er maar voor geven zoudt, als
gij zelf ze begeerdet, de volgende werken.
70

BI. 12. n° 210. De Brunes Sinnewerck 1624
„ 32. n° 854 De Kunst van rhetorike
„ 855 Nieuw Geusen Lietboeck
„ 35 „ 1018 Hoeufft. Taalk. Bijdragen
Gij weet van die werken beter de waarde dan ik, en zoo gij
doet is wel gedaan. Doe mij echter het pleizier om uwen
gewilligen geest het gekochte te doen medenemen, want bij
van Baaien heb ik eens een werk moeten betalen, dat bij hem
zelf is weggeraakt.' Het gekochte kunt UE^ bij mijn zoon
ingepakt bezorgen, want deze zendt om de 14 dagen zijn
koffertje naar Leiden, en dan kan het daarmede overkomen.
Ik hoop en vertrouw waarde vriend, dar gij mij niet van
onbeleefdheid zult beschuldigen, want geloof mij, ik zou even
gaarne alles voor u hier te Leiden willen doen; neem dus
mijne vrijheid, om zooveel van u te eischen of te verzoeken,
niet kwalijk.
Nu Siegenbeek 2 dood is, verwacht ik spoedig eene
verkooping van diens bibliotheek, en als UE. daar uit u ook
iets wilt aankoopen, ben ik bereid uwe commissies waar te
nemen.
Na minzame groeten, noeme ik mij
hoogachtend
Uw Vriend
A.C. Oudemans
1. Vergelijk de brief van 4 december 1849.
2. Matthijs Siegenbeek was twaalf dagen daarvoor, op 26 november
1854, overleden.
7 1

Leiden, 23 januari 1855
Amice
Uwe geëerde [brieven] van 22 Dec. 54 liggen nog onbeand-
woord voor mij. Ik schaam mij wezenlijk, dat ik u zoo lang
mijnen hartelijken en innigen dank onthouden heb eensdeels
voor de moeite, die gij u gegeven hebt mijne belangen op de
boekverkooping bij Van Baaien te behartigen, waarmede ik
zeer in mijn schik ben, en anderdeels om mij uwe denkbeel-
den over eenige verouderde woorden mede te deelen. [...] Ik
ben welhaast aan het einde mijner taak gekomen, en denk haar
medio February of i° Maart in te leveren. Meer dan duizend
woorden zijn door mij verklaard en niet verklaard. Nu weet ik,
wat het kost, een Schrijver te bestuderen, en ware het niet voor
eigen studie, ik zou zulk een taak nimmer meer op mij nemen.
D r . De Vries heeft eene mooie erfenis gekregen, namelijk
uit de Bibliotheek van Siegenbeek alles wat hij gebruiken kan,
en zelf reeds niet heeft. Ik ben hierdoor eenigzins te leur
gesteld, omdat ik hoopte mij eenige werken daaruit aan te
koopen, als zij verkocht werd.'
Te Winkel is zwaar ziek en sedert eene volle maand zeer
zwak geweest. Zijn gebrek is, dat hij geene natuurlijke ontlas-
ting heeft, en somtijds in geene acht ja veertien dagen afgang
heeft. Hij schijnt zoo weinig gal te hebben, dat de spijs haast
niet verteert, en een galloos mensch is zeer vreesachtig, waar-
uit zijne geaardheid zich nu laat verklaren. Hij is nu aan de
betere hand, en wij hopen dat hij met zachter weer, op nieuw
zal kunnen uitgaan.
Hiernevens zend ik u ƒ1.65, zijnde het bedrag van het voor
mij gekochte.
1. Voor zover bekend is de bibliotheek van Siegenbeek nooit
geveild.
72

Ik heb in de Nieuwsbladen gelezen, dat gij het nieuwe N.T.
zult corrigeren, als gij mij weer schrijft, dat ik hoop spoedig
geschieden zal, zou het mij zeer aangenaam zijn er iets meer
van te weten, en vooral, waarin gij van de Spelling des Heeren
Siegenbeek zult verschillen. Een ding hoop ik boven alles, dat
gij samen niet met z zult aanhouden.
Vaarwel, Waarde Vriend.' ik hoop dat het Nieuw begonnen
jaar voor u en de uwen een jaar van vreugde en zegen mogen zijn.
Met ware vriendschap en hoogachting noem ik mij
Uw Vriend
Oudemans
Leiden, 7 juli 1855
Amice
Zeer aangenaam werd ik een paar dagen geleden verrast door
uw geschenk en uwe minzame letteren.
Hartelijk dank ik u voor uwe gelukwensching ten aanzien
mijner zonen, en het is mij natuurlijk een waar genoegen zij
beiden zoo in aanmerking komen [zo de aandacht op zich
vestigen], ofschoon ik u de verzekering kan geven dat mijn
zoon Jan er in geenen deele op gebrand is, dewijl hij wel
begrijpt, dat er zoo velen nog zijn, die het meer verdienen dan
hij, die onderscheiding te genieten, en anderdeels omdat hij
vele van die zaken als zoo wat poppespel aanziet. Zoo is hij
ook Lid van de Akademie geworden in de Klasse der Wis- en
Nat. Wetensch. maar waarom worden in die der Taal- en
Letterk. D r . Halbertsma' van Deventer en waarom, in 's
I. J.H. Halbertsma (1789-1869) was predikant in Deventer.
73

hemels naam, uw persoon, daartoe niet benoemd?? Van
Halbertsma vat ik den kneep, maar van u begrijp ik het niet.
Zeg mij eens wat gij zelf er van denkt, en wees verzekerd dat
als gij mij wat zegt, dat het tegen een doofpot gezegd is. Mijn
Glossarium op Bredero is af en reeds sedert drie maanden in
handen der Commissie.
Natuurlijk werd door de leden dier Commissie de taak om
het na te zien aan Prof r De Vries opgedragen, die er nu, eeni-
ge dagen geleden rapport over gemaakt en ingezonden heeft,
om zulks aan den maandelijksche vergadering voor te doen
lezen, doch deze vergadert nu eerst in october aanstaande, en
zij zal moeten beslissen of het zal gedrukt worden. 1 Ik heb het
rapport gelezen, want De Vries heeft het mij toegezonden ter
inzage voordat het naar het Bestuur ging, maar dit is zeer in
mijn voordeel, zoodat ik wel geloof dat mijn werk zal aange-
nomen worden. 3
Ik heb Te Winkel over u gesproken, en die was met de zaak
tot schrijens toe verlegen, maar híj herinnert zich volstrekt
niets van uwe letteren van Februarij, doch toen was hij ook
zoo ziek, dat wij allen voor hem vreesden. 4 Zijn geheugen
2. Dat wil zeggen: of het glossarium gedrukt zal worden.
3. Op i juni 1855 had De Vries uitgebreid van zijn bevindingen
verslag gedaan voor de Commissie voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde. Oudemans was niet aanwezig bij deze vergadering,
maar ondertekende wel de notulen. De bevindingen van De
Vries zijn in de notulen als volgt samengevat: 'Hij [De Vries]
prijst de menigvuldige blijken van volledigheid, onvermoeiden
vlijt en naauwkeurigheid, die over het geheel genomen de bewer-
king kenmerken: maar hij ontveinst daarbij niet de leemten en
gebreken, die dezen arbeid alsnog ontsieren, het onhoudbare van
vele woordafleidingen; het ongepaste afscheiden of te zamen
voegen van woorden en betekenissen, die hetzij bij één behoor-
74

schijnt ook geknakt, en als ik hem wat schrijf, dan gaat het
even zoo met mij. Ik kan u alleen dezen raad geven, om als hij
u op het een of ander niet andwoordt hem met brieven zoo
lang te bombarderen, totdat hij de pen opneemt.
[...] Hartelijk dank ik u voor de toezending van N°. i van
uw Archief. Ik begrijp de reden niet, dewijl vorm, drukker,
uitgever, alles het zelfde gebleven is, dat gij dit Archief Nieuw
hebt genoemd. 5
Gij vraagt mij verder om u mijn oordeel eens over den
inhoud te melden. Ik moet u gul weg bekennen dat ik liever
gewenscht hadde dat gij die vraag aan een ander gedaan
haddet, die er beter, veel beter over oordeelen kan, dan ik.
Daarbij moet ik u gul weg zeggen, dat ik bijna nooit over mijn
eigen tevreden ben, omdat ik mijn meeste werk voor prulwerk
aanzie, en het is een karaktertrek van mij, dat ik niet spoedig
den of van elkander onderscheiden moesten worden; het verkeerde
van sommige verklaringen; het ongelijkmatige in de bewerking
van het eene artikel, vergeleken met het andere, een en
ander door gepaste voorbeelden opgehelderd; eindelijk voert hij
enkele voorbeelden aan van nog ontbrekende woorden, die wel
zouden verdienen te worden aangevuld. De slotsom van dit
nauwgezet onderzoek is, dat met eenparigheid van stemmen de
Commissie meent te kunnen adviseren tot de uitgave van de
stuk, behoudens nadere herziening voor den druk met behulp
van inachtneming van de aanmerkingen harer leden, welke de
Heer Oudemans zullen meegedeeld worden.'
4. Op 16 februari 1855 had De Jager aan Te Winkel een briefje
gestuurd, nadat hij van Oudemans had begrepen dat Te Winkel
ernstig ziek was.
5. In 1855 en ^56 verscheen bij uitgeverij G. Portielje & Zoon het
Nieuw archief voor Nederlandsche taalkunde. Het tijdschrift stop-
te na één jaargang.
75

Matthias De Vries (1820-1892)
76

te vreden ben, ook met de stukken van een ander. De losse
opmerkingen van Neurdenburg 6 vind ik te flaauw om er zoo
veel papier om vuil te maken, zij hebben mij doen slapen toen
ik ze las, maar ik was 's morgens ook vroeg opgestaan. Het
stukje van Halbertsma moest ook niet langer geduurd hebben,
hadde het korter kunnen zijn, het ware nog beter geweest.
Het stukje van Brill 7 , overwaardigü Dat is taalkunde, dat is
opmerking. Door zoo iets wordt de taal opgehelderd, door
zoo iets krijgt men juistere begrippen van soms onverklaarba-
re plaatsen.
Van u had ik ook gewacht, dat gij in uw Nieuw Archief iets
zou geplaatst hebben, wat uwe vrienden taalliefhebbers nog
niet wisten, en wij bevelen ons voor het vervolg, vooral ik, mij
in uwe ijverige pogingen aan om iets nieuws te leveren.
Wat het werk van Bisschop aanbelangt, hierover kunt gij
zelf beter oordeelen dan ik, dewijl hij uw werk aanvult.
Maar wat mij niet recht verwonderd heeft is, dat gij het
prul van Buser hebt willen plaatsen. Gij hebt daardoor den
stumpert blootgesteld aan eene beandwoording van mijne
zijde, die hij in het volgend nr. van het Taal Magazijn zal
lezen. 8 Eerstdaags komt het uit. Hoe komt die man toch op
6. De eerste aflevering van het Nieuw archiefbegint met het artikel
'Eenige losse opmerkingen' van J.C. Neurdenburg. Neurdenburg
(1815-1895) was leraar in Rotterdam op een school voor
aanstaande zendelingen.
7. De Zutphense leraar W.G. Brill (1811-1896), later hoogleraar in
Utrecht, schreef een kort artikel getiteld 'Over de Ellipsis des
Substantiefs bij den Genetief'.
8. In het artikel 'Is vroedkunde geen goed woord', Nieuw archief
(1855) p. 106-108, valt de Zwolse letterkundige T.H. Buser
Oudemans aan. Oudemans reageert in het Nieuw Nederlandsch
Taalmagazijn 3 (1856) p. 16-20.
77

het dwaze denkbeeld dat vroed in vroedkunde de wortel van
het werkw. vroeden zou zijn, en hoe komt hij op het nog
dwazere denkbeeld van te gelooven, dat ik het werkwoord
vroeden niet zou gekend hebben?
Ziedaar nu eens zeer oprecht en openhartig gesproken, ik
heb er den moed toe gehad, omdat ik van uwe rechtschapene
gevoelens overtuigd, ja dubbel overtuigd ben. Neem mij svpl.
deze uitspraak niet kwalijk, want zij is geene evangelie, en
misschien dwaal ik zeer.
[...] Vaarwel en geloof mij als altijd
Uw zeer toegen. Vriend
Oudemans
Ontvangen door De Jager op 25 juli 1855
Waarde Vriend!
Uwe letteren van 10 Julij jl. liggen nog ter beandwoording
voor mij. Gij doet mij daarin nieuwe vragen over uw Nieuw
Archief, en gij verdedigt u, waarom de vorm en inhoud zijn,
zoo als ze zijn. Ik wil volgaarne gelooven dat mijne openba-
ring u verrast heeft, edoch dit had niet moeten gebeuren,
dewijl mijne uitspraak hoegenaamd geene autoriteit bevat.
Gij weet het even goed als ik zelf, dat ik slechts een nul in het
cijferen ben. Mijne ontblooting van gedachten was alleen
eene oprechtheid van mijne zijde, en geene poging hoege-
naamd om u in 't harnas te jagen. Ik heb u ook gezegd, dat ik
bijna nooit of wel in het geheel nooit over mij zeiven te
vreden ben.
Ofschoon ik u dus vergeving vraag voor mijne rondborstig
78

andwoord, moet ik u als vriend toch mededeelen dat in het
vak van taalkunde zeer ervaren mannen die echter den moed
niet zouden hebben zoo oprecht jegens u te zijn, als ik, met
mij van het zelfde gevoelen waren, doch verzochten mij geen
misbruik van vertrouwen te maken, door het noemen van
hunnen naam.
Ik ben het volkomen met u eens, dat gij moeielijk vorm en
inhoud veranderen kunt, als gij voor menschen schrijft, die
zoo weinig verlicht zijn, doch wees verzekerd dat allen, die
uwe verhevene talenten zoo weten te waarderen als ik, en deze
zijn niet gering in getal, reikhalzend uitzien naar stukken van
uwe hand, die een helder licht over duistere zaken verspreiden.
[...] Wat nu aangaat uwe vraag, of ik niet iets voor uw
volgend nummer heb, moet ik u andwoorden dat ik tot over
mijne ooren toe in het werk zit, voor Bredero, en dat ik geen
kans zie iets naar mijn zin en naar mijn' smaak te leveren.
Kan ik u echter pleizier doen met eenige door mij gevon-
dene en bij u overgeslagene werkwoorden van herhaling en
during', en aanhalingen van voorbeelden, waar die bij u niet
gevonden worden, alphabetisch in orde te brengen, waarbij
gij zeiven dan tusschen teksthaken ook uwe nieuwe verzame-
ling kunt voegen, dan zou ik mijn best doen, om u dat gereed
te maken regen January 1856, als ik dan nog leef.
[...] Nu Amice, hierop uw andwoord in wachtende ben ik
als altijd
Uw toegenoegen vriend,
Oudemans
1. In 1832 publiceerde De Jager zijn Proeve van herhaling en during
in de Nederlandsche taal. De tweede druk verscheen in 1844. Hij
verzocht Oudemans het artikel begin 1856 in re leveren.
79

Leiden, ii Mei 1856
Waarde en zeer Geachte vriend!
Uwe letteren van verledene week waren mij bijzonder aange-
naam, te meer omdat ik daaruit op nieuws (sic) uwe belang-
stelling in mijnen vreugde en in het lot mijner kinderen
vernam.
Ik dank u dus hartelijk voor uwe nieuwe bewijzen uwer
vriendschappelijke gevoelens omtrent mijn' persoon, u de
verzekering aanbiedende, dat ik daar hoogen prijs op stel.
Ook mijn zoon laat u door mij zijnen oprechten dank voor
uwe aan hem gerichte gelukwensching aanbieden, en wij
beiden hopen en verwachten, dat gij even veel vreugde van de
studie van uwen zoon zult smaken.
Eindelijk is men begonnen met het drukken van Bredero,
en tot de letter -/^ingesloten is mijne kopij reeds gereed voor
de pers.
Aan anderen arbeid, volgens mijn vroegere belofte aan u
gedaan, is niet te denken. Dus verzoek ik nog wat uitstel.'
[...] Nu vriend wees nogmaal van ons allen gegroet, en
geloof mij als altijd
Uw vriend
A.C. Oudemans
1. Namelijk van zijn artikel over werkwoorden van herhaling en
during. Het Archief was al opgeheven toen Oudemans dit arti-
kel eindelijk voltooide. Daarom verscheen het in 1860 in het
door L.A. te Winkel en De Jager geredigeerde tijdschrift De
Taalgids 2 jrg., p. 40-56. Vergelijk het postscriptum bij Oude-
mans' brief van 27 januari 1859.
80

Leiden, 25 januari 1857
Waarde en zeer geachte Vriend!
[...} Met Bredero zijn wij aan blz. 22. De omvang wordt op
30 bl[aden] berekend.' Deze uitbreiding is meestal te danken
aan D r de Vries, die mij vele woorden heeft opgegeven, die
ook in Weiland staan en dus bekend zijn, maar waarin,
W[eiland] naar loffelijker gewoonte, geene citaten, gaf.
[...] Wat Te Winkel betreft, gij zult nooit met hem klaar
komen. Schrijf hem zoo veel gij wilt, hij zal u niet andwoor-
den. N° 2 van het Taalmagazijn was reeds in Oct. 56 af op een
paar stukjes na van zijne hand, en nu is Oct. Nov. Dec. en
Januarij verloopen, en nog is die zaak nier in orde.
Ik permitteer zeer gaarne dat gij overkomt, maar met
beding dat gij dan bij mij komt tafelen, en wilt gij een of meer
dagen bij ons blijven, zoo veel te liever.
[...] Als Bredero ten einde is, ga ik aan uw Nieuw archief
denken. Zijn er menschen in Rotterd. die aan de oude taal
iets doen, dan heb ik nog wel een exempl. 1 over, adieu geach-
te vriend, groet de uwen van mij en geloof mij
Uw u zeer toegen. Oudemans
1. Van zijn publicatie Derystorien bloeme.
2. Oudemans' Woordenboek op de gedichten van G. Az. Bredero telt
512 pagina's, terwijl de Commissie voor Nederlandsche Taal- en
Letterkunde aanvankelijk al bezwaar had gemaakt tegen de
geschatte omvang van 200 pagina's. In het voorwoord is over dit
alles niets terug te vinden. Overigens publiceerde H. Frijlink in
1865 een kritische nalezing onder de titel Het woordenboek op de
gedichten van G. Az. Bredero door A. C. Oudemans nagelezen.
81

Leiden, 31 augustus 1858
Zeer geachte Vriend.
Ik heb onlangs van u ten geschenke gekregen uwe latere
verscheidenheden', en ik verheug mij die gunst van u te
hebben genoten, eensdeels dewijl ik daaruit zie, dat hoe slecht
ik het ook make met u, gij echter u overtuigd houdt, dat
drukten alleen de oorzaak van mijn stilzwijgen is.
Ontvang dus mijnen hartelijken dank voor dit nieuw
bewijs uwer vriendschap, en wees verzekerd dat ik zulks op
hoogen prijs stel.
Ik heb tot heden gewacht u mijnen dank te doen toeko-
men, omdat ik het eerst wilde lezen, en u mijnen dank met
kennis van dezen letterschat doen vergezeld gaan.
[...] Het heeft mij leed gedaan u te Leiden niet gezien te
hebben. Vaarwel, leef vrolijk, en denk veel aan uw vriend, die
zich hoogachtend noemt
t.&.v
Oudemans.
Leiden, 27 januari 1859
Waarde en Zeer Geachte Vriend!
Heden morgen ontving ik weder een geschenk van uwe hand.
Een strijd hebt gij gevoerd tegen den bekwamen en wakkeren
Beets, maar m.i. kunt gij gerust zijn, dat gij uwen strijd mees-
1. A. de Jager Latere verscheidenheden uit het gebied der Nederduit-
sche taalkunde (Deventer 1858).
82

terlijk hebt gestreden. Ik zat juist aan een ingewikkeld mathe-
matisch vraagstuk, toen uwe brochure kwam, de titel maakte
mij wakker, en mijne afgetrokkene denkbeelden, kwamen in
hunnen normalen toestand terug, toen ik de eerste twee blad-
zijden gelezen had.' Ik ging toen gretig te werk want ik vers-
lond de 48 bladzijden. Uwe wederleggingen zijn meesterlijk
gekozen, Uwe bewijzen zijn overtuigend, ja, naar mijn
oordeel, zoo overtuigend, dat zij aan het ongunstig oordeel
van Beets geheel den bodem inslaan.
Ik wensch u dus met dit schoon en voortreffelijk geschre-
ven stuk, dat tevens zoo logisch is en van zeer groote belezen-
heid getuigt, hartelijk geluk. [...]
Ook ontvang gij mijnen hartelijken dank voor uwe
Nieuwe Verscheidenheden, 2 dat ik, zoo dra mij een oogenblik
rust gegund wordt, met zeer veel belangstelling ga lezen.
Ontvang ook de groeten mijner vrouw en kinderen, en
geloof mij steeds, dat ik met achting en vriendschap geheel de
uwe ben
A.C. Oudemans
N.B. Kan voor de 'Taalgids' eene aanvulling over de werk-
woorden van herhaling en during dienstig zijn? Schrijf mij of
Te Winkel zulks bij gelegenheid.
1. A. de Jager Tollens dichtterrang gehandhaafd tegen de bedenkingen
van Dr. N. Beets (Deventer 1859).
2. Oudemans bedoelt het hierboven genoemde Latere verscheiden-
heden.
83

Leiden, 3 oktober 1859
Zeer Geachte Vriend!
Heden morgen werd ik aangenaam verrast, door eenige regels
van uwe hand te ontvangen. Even hartelijk als altijd waart gij
ook heden, en van een oprecht vriend eene gelukwensching te
ontvangen doet het vaderhart goed, te meer dewijl het hier de
belangen geldt van een zoon, die immer de vreugd mijns
levens, door zijne deugdzame grondbeginsels, door braafheid,
oppassendheid en streven naar hooger doel, geweest is. Gij
weet hoe er door opruiing en bedekte middelen er eene scheu-
ring tusschen hem en míjn overig huisgezin ontstaan is, hij
schijnt zijn onrecht begrepen te hebben, en als gij dezen
ontvangt, maakt hij zich gereed naar Leiden te komen, waar-
schijnlijk om de zaak te vereffenen, nu hij dit eervol stand-
punt bereikt heeft.'
Gij wist het eerste, maar dit heeft u niet weerhouden den
vader op de verdienste en nederigheid van zijnen zoon te
wijzen, en belang te stellen in de eervolle onderscheiding hem
te beurt gevallen. Ontvang daarvoor mijnen hartelijken dank
en tevens den wel gemeenden wensch dat gij en uwe echtge-
noot ook veel vreugde van uwe kinderen moogt beleven.
Geloof mij steeds Uw u toegenegen vriend
A.C. Oudemans
1. In september 1859 wer d C.A.J.A. Oudemans aangesteld als hoog-
leraar in de Botanica in Amsterdam. De aard van het conflict is
niet bekend.
84

Amsterdam, 5 februari 1861
Amice!
Dat ik tegenwoordig te Amsterdam woon' zult gij bereids
door den Heer Te Winkel vernomen hebben. Zoo lang ik te
Leiden woonde, kreeg ik van zijn E. geregeld elk nieuw uitko-
mend nummer van de Taalgids, zoodat ik den isten jaargang
in zijn geheel, en van den 2 en jaargang slechts n° 1 en z bezit,
sedert dat ik hier ben (gij weet hoe slof hij is) heb ik de volg-
nummers niet ontvangen.
Ik heb wel geen recht die nummers te eischen, maar dewijl
men immer gewoon is aan kunstvrienden, en vooral aan
medewerkers exemplaren cadeau te geven, zoo dacht mij het
best, in de gegevene omstandigheid mij tot U te wenden, met
beleefd verzoek die zaak eens te onderzoeken, en kan het zijn,
mij te willen inlichten, hoe het er mede zit. 2 Worden mij de
volgnummers niet meer door Heeren Redacteurs cadeau
gezonden, dan zal ik ze mij aanschaffen. Ik wil echter geene
vergeefsche moeite en onkosten doen, en dus wil ik hierop
eerst uw antwoord afwachten. Ik schrijf over dit punt liever U
dan Te Winkel, want deze laat zijne brieven onopengemaakt
somtijds eene maand en langer liggen, en ik zou dus te
vergeefs op eenig antwoord wachten.
Schrijf mij eens hoe uwe familie het maakt, en of uw zoon
de predikant reeds eene plaats heeft.
1. Oudemans woonde op de Oude Zijds Voorburgwal nr. 546.
2. Op 11 februari 1861 schreef De Jager een briefje over deze kwestie
aan de Leidse onderwijzer J.A. van Dijk (1830-1908). Vanaf
de vierde jaargang voerde die samen met L.A. te Winkel de
redactie van De Taalgids. De Jager had de redactie verlaten na
een conflict met Te Winkel.
85

Als gij in Amsterdam mocht komen, gij zult ons even als te
Leiden, hoogst welkom zijn.
Vaarwel en geloof mij als altijd,
t.t. [totus tuus, geheel de uwe]
A.C. Oudemans
Amsterdam, 20 februari 1862
Zeer geachte vriend De Jager.
Hartelijk verheugde het mij eenig naricht van u te mogen
ontvangen en uwe belangstelling in mijn ongeluk te verne-
men.
Ja, waarde vriend! dat ongeluk is groot! Den 19 Aug s . 1861
ging ik met mijn zoon, die Kadet is aan de Militaire
Akademie te Breda, voor het wapen der Artillerie, en die met
verlof over was, eene wandeling doen. Het was dien dag zeer
heet, de wandeling was groot, ik verhitte mij, kreeg congestie
[een ophoping van bloed] naar het hoofd, en ik voelde aan
mijn linkeroog iets vreemds. Thuis komende deed ik den
chirurgijn komen, en deze zeide dat het niets te beduiden
had, en dat hij dat ook spoedig cureren zou. Ik die het oog
physisch en anatomisch bestudeerd had, nam na vier vruch-
telooze visites van die chirurg gehad te hebben, mijn afscheid
van hem, omdat ik de zaak wantrouwde, en vervoegde mij bij
Prof r Donders en Dr. Snellen te Utrecht' en deze bevestigden,
door een onderzoek met den oogspiegel, dadelijk mijn
vermoeden, dat de kleine bloedvaten, achter het netvlies,
gesprongen waren, en dat het bloed het netvlies i° verduisterd
en 2° naar voren en dus buiten het brandpunt verschoven had.
86

Hieraan was niets te veranderen of te verbeteren doch de
vrees, dat hetzelfde geval ook met het rechter-oog zou kunnen
plaats hebben, zoo heeft men mij bloed afgetapt met kunst-
matige bloedzuigers, oogwatertjes, waterspuitingen, onder-
scheide soorten van brillen, onderscheidene drankjes doen
gebruiken en innemen, alles ten bedrage van ƒ 60,-.
Ik kan dus slechts met één oog zien, en zoowel lezen als
schrijven valt mij moeilijk.
Zoo veel en wellicht reeds te veel van mij zelve en toch heb
ik over mij nog niet genoeg gezegd.
Prof r . Donders en andere oogartsen hebben mij ten sterk-
ste aangeraden, niet in Amsterdam te blijven' maar in Gelder-
land te gaan wonen en hieraan gevolg willende geven, zal ik
met Mei a.s. naar Arnhem vertrekken, ik heb daar een boven-
huis met 10 fraaie kamers gehuurd in de Steenstraat n° 314.
[...] Als gij aanstaanden Zomer Gelderland mocht komen
bezoeken, gij weet nu mijn adres, en gij zult altijd welkom
zijn bij uwen u toegenegen vriend
A.C. Oudemans
1. F.C. Donders (1818-1889) was hoogleraar in de oogheelkunde in
Utrecht. H. Snellen (1834-1908) was zijn assistent (en later zijn
opvolger).
2. Men meende indertijd dat de 'moerasachtige' lucht in Amster-
dam slecht was voor de gezondheid.
87

Arnhem, 7 september 1863
Zeer geachte Vriend!
Druk, zeer druk bezig zijnde, mijne maandelijke Oostersche
brieven te schrijven en te boeken, ontving ik uwe brochure
'Toespraak voor de Onthulling.' 1
Met veel genoegen heb ik het produkt uwe welsprekend-
heid, het uitvloeisel uwer dankbare herinnering aan den waar-
digen afgestorvene gelezen.
[...] Ik breng u mijnen hartelijken dank toe voor de
toezending dezer toespraak, want daaruit kan ik zien, dat gij
mij nog niet uit het oog hebt verloren, waaraan ik reeds begon
te twijfelen, toen ik geen overdrukje van u kreeg, van hetgeen
gij in den Tijdspiegel (zoo ik meen) tegen de nieuwe spelling
voor het woordenboek, geschreven hebt.*
Met de toezending daarvan zoudt gij mij ontzaggelijk veel
pleizier gedaan hebben, en gij zult zulks nog doen, als gij nog
een exemplaar voor mij over hebt. [...]
In mijn album mis ik nog twee photographische portretten
van mannen die ik te hoog acht, om geene moeite te doen van
hun afbeeldsel bij mijne verzameling te voegen, namelijk dat
van u, waarde vriend, en dat van den overledenen Görlitz.
Het eerste, zal mij, ik ben hier zeker van, niet geweigerd
worden, als er exemplaren voorhanden zijn, wat het 2 e
aangaat, hoe gaarne zou ik u lastig vallen, om het voor mij te
1. A. de Jagers 'Toespraak vóór de Onthulling', gepubliceerd in De
Unie IV, p. 215-218, verscheen ter gelegenheid van de onthulling
van een gedenkteken voor de Rotterdamse schoolmeester P.K.
Görlitz.
2. A. de Jager, 'Weder eene nieuwe spelregeling', in: De Tijdspiegel
(1863) 482-496.
88

verkrijgen, als er mogelijkheid op was. Gij zijt bekend met de
familie, misschien zou deze voor mij wel een exemplaar, op
uw verzoek willen afstaan. 3
Ik had dezen zomer zeker gedacht, dat gij de heerlijke
omstreken van Arnhem zoudt bezocht en mij eene visite
gebracht hebben, edoch ik ben in mijne verwachting te leur
gesteld. Al heb ik u in zeer langen tijd niet geschreven, ik ben
en blijf steeds dezelfde voor u, en noch mijne achting, noch
mijne vriendschap voor u zijn verminderd of verflauuwd, en
ik moet u wel zeggen, dat de afstand, hoe spoedig tegenwoor-
dig ook afgelegd, tot mijn leedwezen een groot struikelblok is,
dat wij elkander niet meer zoo dikwijls zien.
Schrijf mij eens waar gij thans woont, want zoo ik mij niet
vergis, staat gij thans aan het hoofd eener stadsinrichting. 4 Ais
ik ooit weêr in Rotterdam kom, zou het mij leed doen u niet
spoedig genoeg te kunnen vinden, omdat ik moeilijk ter been
begin te worden.
Na den dood mijner dierbare vrouw is het huwelijk
gevolgd mijner jongste dochter met advocaat Van Geuns uit
Utrecht, en daardoor woon ik tegenwoordig geheel alleen met
mijne oudste dochter. 5
[...] Mij in uwe voortdurende vriendschap aanbevelende
noem ik mij als altijd
t.t.
Oudemans
3. De Jager tekende op de brief aan dat hij Oudemans op 11
september 1863 één portret stuurde en twee overdrukjes.
4. In 1862 was De Jager benoemd tot directeur van de Hoogere
Burgerschool in Rotterdam, als opvolger van Görlitz.
5. Wilhelmina Oudemans trouwde op r8 juni 1863 in Arnhem met
mr. Jan Jacob van Geuns. A.C. Oudemans bleef bij zijn oudste
dochter Christine.
89

P.S.
Gij dacht wellicht dat ik mijne taalstudie had nedergelegd,
maar ik ga nog altijd met verzamelen voort. Ik heb onlangs
aan De Vries weder 4600 bladen papier gezonden, allen met
woorden voor het woordenboek. [...]
Adieu
Arnhem, 23 september 1863
Waarde Vriend!
Uwe letteren van 10 Sept. j.1. heb ik met uw welgelijkend
portret in orde ontvangen. Ontvang daarvoor mijnen harte-
lijken dank en en revanche sluit ik hier het mijne in. Wat mijn
gezicht aangaat, ik heb alleen het rechteroog ter mijner
beschikking, God geve dat ik dit nog moge behouden. Eenige
bloedvaten achter het netvlies van het linkeroog zijn gespron-
gen, het netvlies is daardoor naar voren gedrukt en verduis-
terd, en dit ongemak is onherstelbaar.
Ontvang ook mijnen dank voor uwe brochure, ik had den
inhoud reeds in den tijdspiegel gelezen, maar ik wenschte alle
tegenspraak in mijne kast te hebben, en stukken, die men zoo
niet afzonderlijk kan krijgen, daarvan zijn de afdrukken mij
veel waard. Ofschoon ik het in eenige punten niet met u eens
ben, vind ik uwe attaque tegen Te Winkel zeer, zeer ad rem.
De man is zeer bedreven maar hij is, zoo als ik altijd heb opge-
merkt, van een zeer weifelend en wankelend karakter en zijne
ziel of zijne overdenkingen zijn daarvan geenszins vrij te plei-
ten. In zíjne vroegere spelregels beging hij de overgroote
dwaasheid om laffaard en lui]aard als regel voor te stellen. Ik
90

was toen nog in Leiden en heb al het mogelijke gedaan om
hem te overtuigen, dat die spelling niet deugde. Doch te
vergeefs. Thans schrijft hij in de Proeve van het aanstaand
woordenboek' (dit hebt gij immers ook ontvangen om er uwe
aanmerkingen op te maken?) lafaard en luiaard, en verklaart
aard voor het oude maar verlengde harde arde (zeer, veel),
zoodat lafaard zou beteekenen niet laf van aard maar zeer laf,
luiaard = zeer lui. Hoe nu met wolfaard, wolfert? Hij verklaart
dit: sterk als een wolf Maar waar is het bewijs voor deze stel-
ling? [...] Hebt gij zulks ooit?
Gij vraagt mij: Hoe komt het dat Gij de mededeeling uwer
Nalezing op mijne Frequentativen niet voortzet? 1
De beantwoording dezer vraag is zeer eenvoudig.
De Redactie is in andere handen overgegaan,' een lid van
die redactie is Te Winkel, die alle vriendschap, alle mogelijke
beleefdheden bij mij aan huis genoten heeft, en die mij en
mijne vrouw op de allergemeenste, ondankbaarste wijze,
waarschijnlijk door logentaal van opstokers, behandeld heeft,
daarover schriftelijk excuus gevraagd, maar mijne brieven
over dat onderwerp, onbeantwoord gelaten heeft. De andere
man van de redactie is Van Dijk. Iemand, die ik uit armoede
1. L.A. te Winkel De grondbeginselen der Nederlandsche spelling:
ontwerp der spelling voor het aanstaande Nederlandsch woordenboek
(Leiden 1863).
2. In 1860 had Oudemans in De Taalgids over frequentatieven,
ofwel 'werkwoorden van herhaling en during' gepubliceerd. De
Jager hield zich hier intensief mee bezig.
3. De redactie van de eerste drie jaargangen van De Taalgids was in
handen van L.A. te Winkel en Arie de Jager. In de vierde jaargang
maakte De Jager plaats voor de eerder genoemde Leidse
schoolmeester J.A. van Dijk. Vgl. noot 2 op pag. 85.
91

en vertwijfeling letterlijk gered heb. Iemand die in Leiden met
vrouw, 2 kinderen en eene meid, die er vrij akelig uitzag, op
eene bovenkamer moesten huizen, en die dus daar immer in
eene benauuwde en bedorven lucht moesten ademen, omdat
hij van fyoo moest leven, en wien ik als Schoolopziener,
vooreerst een tractement van fiooo, 2° eene les van ƒ400,
verscheidene andere lessen ten bedragen van ƒ500 en nog
andere voordeelen bezorgd heb, en hem in staat gesteld heb
een fatsoenlijk huis te gaan bewonen, deze is, na ik aan alles
merken kan, de opstoker. Deze is nog ondankbaarder dan Te
Winkel. Mijne achting voor die twee menschen is dus zeer
sterk gedaald, en zou ik mij nu vernederen en verlagen om,
daar zij mijne medewerking nooit verzocht hebben, een
plaatsje voor een of meer mijner stukken in hun maandwerk
te vragen? Gij begrijpt, dit kan niet.
Wat nu uwe vraag aangaat om van mijne bijvoegselen nog
wellicht eenig nut te trekken, zoo moet ik u mededeelen, dat
ik door het verhuizen, eens van Leiden naar Amsterdam, en
vandaar naar Arnhem veel, zeer veel van mijne aanteekenin-
gen verloren heb. Telkens lag ik ziek aan het podagra [voet-
jicht], als andere oningewijden mijn boeltje moesten inpak-
ken. En nu eene taalkundige vraag.
Reeds als kind, en dus sedert meer dan 50 jaren hoorde ik
van mijne ouders en van anderen de uitdrukking: zoo trouw
als goud. Die meid, die knecht is zoo trouw als goud. En dan
nog: Loontje komt om zijn boontje. Den sleutel van het eerste,
en dus de juiste beteekenis van het foutive goud heb ik gevon-
den maar het tweede nog niet. Het eerste zult gij ook wel
weten, anders ben ik bereid u zulks mede te deelen, maar weet
gij ook de uitlegging van het tweede. Siegenbeek wist het niet,
92

De Vries maakt, zoo als gewoonlijk, conjecturen [gissingen].
Nu amice! vaarwel, wees gelukkig met de uwen en geloof
mij steeds
T.t.
A.C. Oudemans.
Arnhem, 27 november 1864
Amice!
Onlangs had ik het groot genoegen van U te ontvangen een
brochure getiteld: Lof van Vondel.' Het oogenblik, waarin ik
het ontving was voor mij eene treurige teleurstelling, aange-
zien ik met zeer pijnlijke podagra te bed lag, waar ik geene
gelegenheid had mij op de lezing van dat stuk te vergasten.
Ik moest dus tot heden wachten, dat ik weder op de been
was, om uw stuk te lezen, en dat heb ik nu gedaan, en ik moet
u zeggen, dat het mij uiterst bevallen heeft.
Ik heb er veel schoons in gevonden en de inkleeding vind
ik eenen D r De Jager waardig.
Heb dus hartelijk dank voor uwe welwillende vriendschap
om mij een exemplaar van dat schoone lof te hebben toege-
zonden, en wees verzekerd dat ik hoogen prijs op de voort-
brengsels uwer pen stel, waarom ik mij bij voortduring voor
den vervolge houd aanbevolen.
Van onzen te Winkel hoor ik niets. Met De Vries ben ik
steeds nu en dan in correspondentie. Ik heb voor mijn
lidmaatschap van Nederl. Lett. willen bedanken, maar daar is
1. A. de Jager, 'Lof van Vondel', gepubliceerd in: Mémoires de
l'Academie Royale de Belgique deel XVII.
93

zijn Hooggel. [De Vries] zoodanig tegen opgekomen, dat ik
maar lid gebleven ben. Ik had bedankt omdat ik geen nut
meer kon stichten voor de Maatsch.
Ik heb een exemplaar van het Woordenboek ten geschenke
gekregen, nu dat mocht dan ook wel, daar ik in alles meer dan
16000 bladen papier aan het W.b. geleverd heb.
Binnenkort zullen wij ook van onzen vriend De Vries zien
verschijnen het eerste gedeelte van zijn MNL. Woordenb. !
Met een en ander heeft hij het verbazend druk, en hij woekert
met zijn tijd. Ik heb indertijd stukken van dat MNLW gezien,
maar dat was prachtig, en ik hoop (maar ik vrees er voor) dat
zijn leven lang genoeg zal duren, tot hij met zelfvoldoening
op de voltooiing kan nederzien, want het is een ware reuzen-
arbeid. 3
Ik ben tegenwoordig druk bezig aan het lezen van Vondel
en Hooft, maar Die Witsen Geysbeek moet toch al zeer
weinig op de hoogte gestaan hebben van Vondels tijdkring,
om hem zoo geweldig te verguizen. 4 Hoe schoon zou voor u
de taak zijn, om nog eens eene brochure in het licht te geven,
waarin gij Witsen woord voor woord op den voet volgdet, en
daardoor gelegenheid hadt het voortreffelijke, kernachtige,
gigantesque van Vondels idéen meer aan het licht te brengen,
dan gij in uw Lof hebt kunnen doen.
2. De eerste aflevering van De Vries' Middelnederlandsch woorden-
boek verscheen eind 1864. Oudemans wordt genoemd bij de
intekenaren.
3. Er verscheen nog een tweede aflevering maar daarna stopte De
Vries met dit boek, om meer tijd te kunnen besteden aan het
WNT.
4. De Amsterdamse letterkundige P.G. Witsen Geysbeek (1774-
1833) schreef vele publicaties over Nederlandse dichters.
94

Hoe vindt gij de uitgave van Hooft door Leendertz? 5 Mij
verheugt die arbeid zeer.
Wanneer zien wij u Arnhems heerlijke streken eens bezoe-
ken? Want dan bezoekt gij zeker ook uwen ouden vriend.
Ik heb heden zomer het geluk gehad, mijn jongsten zoon
als 2 e Luitenant bij de Artillerie 6 en mijn 3 e zoon als Professor
in de Scheikunde geplaatst te zien/
Wat worden wij al oud!! Weldra zullen wij voor anderen
moeten plaats maken.
Nu waarde Vriend, niets meer uwer aandacht waardig
wetende, neem ik afscheid, mij in uwe voortdurende vriend-
schap aanbevelende.
t.t.
Oudemans
5. Tussen 1864 en 1875 bezorgde dominee P. Leendertz (1817-1880)
de eerste volledige uitgave van de gedichten van P.C. Hooft.
6. J.A. Oudemans (1844-1906).
7. A.C. Oudemans jr. (1831-1895) werd in 1864 tot hoogleraar schei-
kunde in Delft benoemd.
95

Arnhem, 30 oktober 1865
Zeer geachte Vriend!
Onlangs ontving ik van u het vervolg op uwe aanmerkingen
op het woordenboek' en daarvoor heb ik u mijnen dank nog
niet toegebracht.
De redenen waren meer dan eene. Op reis gaan met mijne
dochter voor eenige weken, uit logeren gaan te 's Hage, daar-
na te Utrecht, en daardoor in de onmogelijkheid zijnde van
uw stuk te lezen. Voeg daarbij eerst eene ziekte van 4 weken,
daarbij eene bloedziekte, waardoor het water zich van het
bloed heeft afgescheiden, en zich in mijn linkerhand en arm
heeft opgehoopt, zoodat mijn leven niet buiten gevaar was,
dan zult gij het mij niet kwalijk kunnen nemen, U zoo'lang
naar eenig schrijven te hebben doen wachten.
Ontvang dus thans mijnen vernieuwden dank, en teveni
de verzekering, dat noch mijne achting, noch mijne vriend-
schap voor U in het minste verflaauwd is.
Mijne oudste zoon, die u omtrent eene leermethode heeft
geraadpleegd, schreef mij onlangs dat hij bemerken kon gij daar-
voor eenige vrees koesterdet, doch geenszins is dit het geval.
[...] Vele artikelen, door u aangestipt, behelzen geene
aanvulling op het woordenboek, maar alleen eene aanwijzing
van het gebruik daarvan bij Vondel, Bilderdijk en anderen.
Vergun mij de aanmerking dat ik die woorden bij zeer veel
andere schrijvers gevonden heb, en wat zou het worden als elk,
x. A. de Jager, 'Bijdragen tot het Woordenboek der Nederlandsche
Taal 11', in: De Tijdspiegels (1865) II, p.143-155. De serie was in
1864 begonnen in De Tijdspiegeljrg. 21, II, p.481-493, en liep met
tien afleveringen door tot 1877.
96

die eene kritiek op dat woordenboek gaf, daarin Artikelen
opnam, enkel om aan te duiden dat Petrus en Paulus die woor-
den ook, öf in de natuurlijke öf verbloemde beteekenis
gebruikten.
Her zou, dunkt mij, meer hout snijden als de criticus
woorden opzamelde, die of in het woordenboek niet of in eene
andere beteekenis voorkomen.
Nu, waarde vriend! ontvang mijne hartelijke groeten en
geloof mij als altijd.
Uw u toegenegen Vriend
A.C. Oudemans
Arnhem, 8 juli 1866
Zeer geachte vriend!
Gisteren werd ik wederom zeer aangenaam verrast door uwe
zeer belangrijke Bijdrage tot het Woordenboek.' Ik bewonder
in de hoogste mate uwe belezenheid, en ik sta verbaasd over
de menigte, ja groote menigte van woorden die gij hebt toege-
licht, en die gij hebt bijgevoegd. Gij doet daardoor veel nut
aan onze taal, en nevens het Woordenboek zelf kan uw veel
omvattend werk niet gemist worden.
Met veel recht hebt gij gesproken over den langzamen gang
van het werk. 2 De Redacteurs schijnen andere bezigheden te
1. Dit moet zijn 'Bijdragen tot het Woordenboek der Nederlandsche
Taal UI', in: De Tijdspiegel 23 (1866) II, p.48-81.
2. Dit was toen een zeer algemene klacht. Aanvankelijk dacht men
dat het WNT in ongeveer 25 jaar voltooid zou zijn. Later werd
de planning talloze malen bijgesteld.
97

hebben dan het Woordenboek. Van De Vries is het natuurlijk
bekend, maar Te Winkel!! Is de 3 e aflevering nu de vrucht van
een zesmaandigen arbeid?' Het is waar, er is nog eene woor-
denlijst voor den dag gekomen, maar ten uiterste onvolledig. 4
Ik heb er een boekje voor aangelegd, om daarin woorden op
te schrijven die in die lijst gemist worden, maar deze zijn niet
weinig in getal, bijna 300 die mij zoo maar voorgekomen zijn.
De beide Redacteurs bewegen zich, even als Weiland in zijn
tijd, alleen in den kring des gewonen levens, maar zoodra
men buiten dien kring komt, missen wij de woorden (bijna
allen), die op natuurkunde, scheikunde, dierkunde, planten-
kunde, zeevaartkunde betrekking hebben, alsmede die, welke
in den kring der hoogere standen der Maatschappij voorko-
men, vooral die welke produkten van allerlei aard aangeven.
Ik bouw mijne beoordeeling op de woorden, die ik in de lijst
vind, en dan behoorden de door mij opgeteekende veel eer
daarin voor te komen, dan die er in opgenomen zijn.
Dat Te Winkel door U te recht gezet wordt, doet mij
genoegen, ook mij en ons allen, alsmede zijne beste vrienden
heeft hij door zijn gedrag, maar vooral door zijn karakter (als
hij een karakter heeft - want daaraan is zeer te twijfelen)
verloren. Hij is de man niet, voor wien wij allen hem hebben
aangezien. Hij vleit, hij kruipt, hij houdt zijne overtuiging,
zijne meening in, voor allen die hem voordeelig kunnen zijn,
voor anderen die hem geen voordeel kunnen aanbrengen is
hij een ware Cerberus, en ik verlang dien man, dien ik
3. De derde aflevering van het eerste deel van het WNT loopt van
aanslibbing tot aanwijzen — dat wil zeggen 160 kolommen ofwel
80 bladzijden.
4. M. de Vries en L.A. te Winkel, Woordenlijst voor de spelling der
98
Nederlandsche Taal ('s-Gravenhage 1866).

weldaad op weldaad bewezen heb, nooit meer te zien. Van
Dijk volgt volmaakt zijn voorbeeld, en zulke menschen,
omdat zij bij hunne meerdere ja en amen spelen, voortgehol-
pen en geprotegeerd, (sic) [...]
Wat Hoofts woordenboek aangaat', De Vries had mij
geschreven, dat men met Juni zou beginnen te drukken, maar
tot nog toe is er niets van gekomen. Ik heb meer dan 4000
woorden gevonden, die niet in het Uitl.kundig Wdb zijn
opgenomen, of die niet of verkeerd verklaard zijn.
Uit dien schat zou ik op het Woordenb. van De Vries en Te
Winkel ook belangrijke Bijdragen kunnen aan het licht bren-
gen, maar dan valt mijn eigen werk in het water. [...]
Ik houde mij zeer aanbevolen voor het vervolg op uwe
Bijdragen, ik heb achting voor dien arbeid en het is onmis-
baar, bij het werk zelf.
Adieu, waarde vriend! Leef gelukkig in deze smartelijke
tijden, en geloof mij als altijd
t.t.
Oudemans.
5. Het gaat hier om het door Oudemans samengestelde Taal-
kundig Woordenboek op de Werken van P.C. Hooft, ter aanvulling
en verbetering van het Uitlegkundig Woordenboek op Hooft, uitge-
geven door de Tweede Klasse van het voormalig Koninklijk-
Nederlandsch Instituut.
99

Arnhem, 18 augustus 1867
Zeer geachte Vriend!
Ofschoon het reeds zeer lang geleden is, sedert wij elkander
schreven, waarvan de oorzaak bij mij voornamelijk bestaat,
dat ik niets nieuws te schrijven of te vermelden heb, zoo breek
ik echter thans het stilzwijgen af, om u over een woord, dat
waarschijnlijk uwe aandacht ook niet ontgaan is, te raadple-
gen, maar dan neem ik tevens de gelegenheid waar, om u
mijnen dank toe te brengen voor de herhaalde toezendingen
van uwe aanvullingen op het Woordenboek (De Vries, Te
Winkel), en beveel mij voortdurend aan, om ook den volgen-
de stukken van u te ontvangen.
De vraag, die ik u bij deze gelegenheid doe, is: wat moet
men verstaan door het woord meervlechten, voorkomende in
Hoofts N[ederlandsche] H[istoriën] Folio 554,28? Editie van
1677.
[...] Eene tweede vraag: Ik mis in de woordenlijst van D r De
Vries en Te Winkel het woord schaarschte, maar vind schaar-
schheid. Is naar uw oordeel schaarschte geen goed woord.
In die lijst ontbreken een aantal woorden, waarvan ik nota
genomen heb, en het was met Weiland even zoo. Zoodra de
Lexicographen geenen mannen van algemeene wetenschap
zijn, zal men bij hen juist die woorden missen, die in 't gebied
der wetenschap thuis behooren, en dagelijks gebruikt worden.
Om een voorbeeld te noemen; die beide auteurs zijn geene
musici, maar nu mist men ook orkest, of orchest, concert,
componist, compositie. In de Botanie zijn zij vreemd, men mist
er in alg, boterbloem, bolgewassen, bladaarde, bloembol en zoo
gaat het door, voor eiken tak van wetenschap. Ik heb reeds
eenige honderde woorden opgezameld.
100

Nu Vriend, denk aan het spreekwoord, die spoedig hulp
verleent, helpt dubbeld.
Ontvang mijne hartelijke groeten, als ook die mijner doch-
ter, en geloof mij als altijd
Uw zeer toegenegen Vriend
Oudemans
Arnhem, 25 januari 1869
Zeer waarde De Jager.
Ik zeg u hartelijk dank voor het mij onlangs toegezondene.'
Maar waarom mij ook de eerste proeve niet gezonden?
Ik hoop niet, dat het te laat is, maar ik verbeeld mij, u in
deze nog al iets te kunnen bijzetten.
Ik heb uwe Proeve met wit laten doorschieten 1 , en ik heb
veel aangevuld. Ik heb premitiven [stamwoorden] gevonden
en opgeteekend, die gij niet hebt. Even zoo, vele frequenta-
tieven', die ook nu niet, in het mij gezondene, voorkomen.
Zeer gaarne zou ik voor u afschrijven wat ik ingelascht en
verzameld heb, maar toen ik ging tellen hoeveel ik er bijge-
schreven heb, beliep het getal artikelen meer dan 300. Wat
hieraan te doen?
1. A. de Jager, 'Tweede Proeve uit mijn Woordenboek der
Frequentatieven, in: De Tijdspiegel (1869) p. 51-62. De eerste
proeve was in 1864 in De Tijdspiegel verschenen.
2. Dit wil zeggen: een vel wit papier om en om meebinden om
hierop aantekeningen te kunnen maken.
3. Een frequentatief ís een werkwoord dat herhaling aangeeft.
IOI

Ik wil gaarne tot het goed slagen van uw voornemen mede-
werken, maar mijne bezigheden laten niet toe, zulk eene
menigte onder uwe aandacht te brengen, als ik alles zou
moeten overschrijven.
Ik zou u dus voorstellen, U mijne aanteekeningen (in uwe
Proeve) over te zenden, maar ik kan dat boek niet lang
missen. Schrijf mij dus of gij het verlangt en in hoe veel dagen
gij het kunt terugzenden.
Toen ik in Aug s . j.1. te Rotterdam was, heb ik, den
ganschen oppert 4 door, naar uwe woning gezocht, maar haar
niet gevonden. Men zeide mij, gij waart verhuisd, maar men
kon uw adres niet opgeven.
Het deed mij leed, want ik zou u gaarne gesproken
hebben, uit vriendschap en wellicht in beider belang.
Waarom komt gij ook Arnhem niet eens in de eene of
andere Vacantie bezoeken, gij weet immers, dat mijn huis
altijd voor u ten beste is.
Meld mij s.v.pl. of mijn woordenboek op Hooft door
Letterkunde u ten geschenke gezonden is, als lid. Zoo niet,
moet gij het niet koopen, want dan zal ik u een exemplaar
zenden.
Ik doe u deze vraag, omdat ik nog niet weet, of de leden
een exemplaar voor niets ontvangen.
Schrijf mij nu ook uw adres.
Meld mij nu ook of gij voortgaat uwe aanmerkingen en
aanvulsels op Den Vries' Woordenboek in het licht te geven?
[...]
A.C. Oudemans.
4. Indertijd een buurt in Rotterdam.
02

Arnhem, 28 maart 1869
Amice!
Hiernevens heb ik het genoegen u toe te zenden Uwe Proeve,
met eenige mijner aanteekeningen. Uwe onderzoekingen zijn
zoo menigvuldig, dat ik mij verheugen zou, als gij er nog iets
in vondt, dat gij nog niet hadt, maar ik geloof, dat dit niet
veel het geval zal zijn.
Zoodra gij het weder missen kunt, krijg ik het van u te rug.
[...] Ontvang mijne hartelijke groeten en geloof mij als altijd
Uw Vriend
A.C. Oudemans.
's Hage [Den Haag], 16 mei 1869
Waarde Vriend!
[...] Gij weet dat ik 4 jaren onafgebroken bezig ben geweest
met de vervaardig van Hoofts Wdb. wiens werken ik verschei-
dene malen heb moeten overlezen. In plaats nu dat het
Bestuur der Maatschappij mij eenig woord van dank of welge-
vallen zou hebben toegebracht, ontving ik twee exemplaren
minder dan mij toekwamen, en al de brieven van haren secre-
taris Du Rieu' waren vol van aanmerkingen, niet op het werk,
maar op dingen die hem volstrekt niet aangingen, en waarin
ik hem telkens zijn ongelijk bewees.
I. W.N. du Rieu (1829-1896) was bibliothecaris van de Leidse
universiteitsbibliotheek en sinds 1861 secretaris van de Leidse
maatschappij.
103

Als Vervaardiger had hij mij 19 in plaats van 20 exemplaren
gezonden, en als lid geen. Ik reclameerde die 2 exemplaren en
zeide dat ik deze beide misgrepen onbegrijpelijk vond, en
daarop ontving ik van De Rieu (in plaats van ronduit te
schrijven: Oudemans! gij hebt gelijk, wij hebben ons vergist)
weder een hoogdravenden brief.
Wat nu een Secretaris schrijft of doet, hiervan moet het
Bestuur kennis dragen, en de geheele handelwijze van het
Bestuur, en de altijd aanmerking makende correspondentie
van den Secretaris zeer afkeurende, heb ik voor den laatsten
April voor mijn lidmaatschap bedankt. Ik kan dus geene
boeken meer uit de Bibliotheek vragen.
Schrijf mij eens: Wie is die Bogaert, welke van Vloten in
de Taalgids van tijd tot tijd zoo onder handen neemt? 2
Wat heeft De Vries het woord Ruwaerd weêr vernuftig uit-
geplozen. Hebt gij ook een overdruk van hem ontvangen.'
Men heeft mij eenige malen reeds aanzoek gedaan om
mijne woordenverzameling in het licht te geven. Als eene
Bijdrage tot een later volmaakter geheel, zou zij mogelijk van
dienst kunnen zijn. 4
In het Wdb. van De Vries staat dat aanmonden zoo goed als
2. Oudemans bedoelt A. Bogaers (1795-1870), dichter, letterkundi-
ge en vice-president van de rechtbank in Rotterdam. In 1863 uitte
Bogaers kritiek op Van Vlotens Vondel-editie. Van Vloten sloeg
terug in De Taalgids 6 (1864) p. 158. Voor een overzicht van deze
polemiek zie: M. Mees-Verwey De betekenis van Johannes van
Vloten (Santpoort 1928) p. 293 en 312.
3. M. de Vries, 'De afleiding en betekenis van het woord Ruwaard',
in: Verslagen en mededeelingen van de Koninlijke Academie, Afd.
Letteren XII p. 171-190.
4. Het gaat hier om Oudemans' verzameling Middel- en Oud-
Nederlandse woorden.
104

onbekend en zoo ik meen niet gebruikt is. Omdat gij het ont-
brekende in dat Wdb. aanvult, verwijs ik u voor dit woord tot
Loosjes, die in zijn Maurits Lijnslager, ed. 1855, II. ii, bi. 216 zegt
Kom! oudje! laten wij nu ook eens aanmonden voor elkander
kussen.
Misschien kunt gij dit nog wel eens te pas brengen. [...]
Hiermede beveel ik mij bij voortduring in uwe vriendschap,
en reken op die van hem die steeds is en blijft
TT
Oudemans
Arnhem, 10 Juni 1869
Zeer geachte vriend!
[...] Hoe gaarne zoude ik bij u gekomen zijn, tijdens mijn
zijn te 's Hage, maar ik was niet vrij. Mijn zoon te Batavia'
had in medio January 2 zijner kinderen naar Holland gezon-
den om hier hunne opvoeding te voltooien.
Ik rekende dus, dat het schip (Java-Packet) tegen den
24 sten April zou aankomen, en ik was te 's Hage, om bij het
eerste telegram, dat de goede aankomst zou vermelden, naar
het Nieuwediep te reizen, om die kinderen af te halen. Ik
dorst mij dus geen oogenblik uit 's Hage verwijderen, en zoo
heb ik in de grootste angst aldaar tot 20 Mei doorgebracht,
niet anders denkende dan dat die bodem vergaan was.
Eindelijk kreeg ik den 20 sten Mei des namiddags de tijding
dat het schip te Nieuwediep gearriveerd was. Daarop ben ik
1. Waarschijnlijk bedoelt hij J.A. Oudemans. Ook J.A.C.
Oudemans verbleef echter een cijd in Nederlands-Indië
105

den volgenden dag de kinderen gaan halen en ben met hen
naar Arnhem vertrokken.
Er was dus in het minste geene gelegenheid u te komen
zien, dat ik anders zeer stellig gedaan had!
Maar daar Arnhem zulk een lustoord is, zoo moest gij met
eene vacantie eens bij mij eenige dagen komen doorbrengen,
ik ben verzekerd, dat gíj er geen berouw van zult hebben.
Nu waarde vriend, nogmaals hartelijke dank voor het
geleende, en zend mij s.v.pl. spoedig het beloofde.
Wees ook van mijne dochter gegroet, en geloof mij steeds
tout-^-vous
A.C. Oudemans
Arnhem, 9 juli 1869
Amice!
[...] Gij zult wel gehoord hebben dat ik geen woordenboek,
maar eene bijdrage daartoe zal leveren.' Ik zou gaarne nog vijf-
tig jaren gewacht hebben, om mijne verzamelde woordenlijst
in het licht te geven, doch mijn leven loopt ten einde, en als
ik er eenmaal niet meer ben, wat zou er met die verzameling
gebeuren? Ik zou voor niet verzameld hebben, en nu kan ik
waarschijnlijk aan dilettanten nog eenigzins nuttig zijn.
Nu waarde vriend, ontvang mijne hartelijke groeten en
geloof mij altijd t.t.
Oudemans.
1. Kennelijk is inmiddels besloten tot de uitgave van de Bijdrage tot
een Middel- en Oudnederlandsch woordenboek.
106

Arnhem, 25 september 1869
Amice!
Hiernevens heb ik het genoegen U de eerste aflevering van
mijne Bijdrage te doen geworden. Uwe inlichtingen, omtrent
een en ander woord, zijn mij van veel dienst geweest, en
ontvang daarvoor nogmaals mijnen warmen dank.
Uw boekje van Burman' heb ik ontvangen en ik dank u
voor de toezending, maar de drukte der laatste dagen heeft
mij tot nog toe belet er eenige uittreksels uit te maken. Ais gij
er dus niet om verlegen zijt, zal ik het [...] nog eenigen tijd
houden.
Zeg s.v.pl. aan Mej. Uwe dochter, dat als zij eens het
schoone Arnhem eene visite wil brengen ik haar Ed mijn huis
aanbied.
En nu waarde vriend eindig ik, alleen u verzoekende, als gij
mij schrijft, mij uwe gedachte eens mede te deelen over het
woord Baelgie, dat voorkomt in Belg. Mus, IX, 154, vs. 60. Ik
heb reeds 6 beteekenissen, maar hier schijnt het een vrou-
wensieraad te zijn. Adieu, leef gelukkig, en geloof mij
t.t.
Oudemans
1. Het gaat hier waarschijnlijk om Eenige aanmerkingen de
Nederduitsche Taal aengaende (1768) van Frans Burman. De Jager
gebruikte dit boek voor zijn Woordenboek der frequentatieven.
107

Arnhem, 29 december 1869
Zeer waarde vriend!
Ik ontving van uwe hand weder een nieuw bewijs uwer
vriendschap, namelijk een overdruk uit De Taal- en
Letterbode, waarin gij u dapper verdedigt tegen Bogaert.' Wat
heeft dit woord herinneren aan de taalgeleerden toch moeite
gekost. Thans is het mij, door uwe keurige ontwikkeling eerst
duidelijk geworden.
[...] Uw laatste Brief hield o.a. eenige verklaringen in, van
voor mij eenige duistere woorden, en tevens het zeer vriend-
schappelijk aanbod, om mij re helpen, waar ik uwe hoogge-
schatte hulp mocht noodig hebben. [...] Ik ben weder eene
groote maand met het podagra gekweld geweest, en dat geeft
weinig lust tot den arbeid.
In afwachting van spoedig eenig antwoord te ontvangen
noem ik mij als altijd,
Uw toegenegen vriend
A.C. Oudemans.
i. A. de Jager, 'Iets over de frequentatieven herinneren en uitmerge-
len , in De Taal- en Letterbode 1 (1870) p. 101-102.
108

Arnhem, 8 maart 1870
N.B. De vlek, bij ongeluk hierop nedergevallen is eene over-
tolligheid, verzoeke verschooning en die niet mede te lezen
Zeer geachte vriend!
Ware ik door ongesteldheid niet in mijn verlangen om u te
schrijven verhinderd geworden, ik hadde u al dadelijk de
ontvangst gemeld van uwe aan mij gezondene recensien.' Heb
dank niet alleen daarvoor, maar ook voor hetgeen gij van mijn
werk gezegd heb. [...]
Leendertz 2 had mij door zijne vitterij, om woord voor
woord aan alle kanten te bekijken, haast uit het veld geslagen,
want zoodoende blijft er zelfs van Bilderdijks werken en
gedichten geen stuk heel. Naar mijn inzien is het meestendeels
vitterij, en daarom verheugt mij uwe recensie, die in de ietter-
kundige wereld oneindig meer geldt, dan die van hem, dat gij
gezegd hebt: Wie den volmaaktheid zou eischen, zou het onbe-
reikbare willen. Ik hoop dat hij dit ter harte zal nemen [...].
Ik heb hem [Leendertz] vroeger tweemaal franco geschre-
ven, maar hij heeft zich niet verwaardigd mij eenig antwoord
toe te zenden. Ik vind dat zeer onbeleefd ja zelfs beleedigend.
Kent gij hem? zoo ja, kunt gij mij dan ook iets van hem
mededeelen?
1. A. de Jager, 'Nederlandsche letter- en taalkunde', in DeTijdspiegel
(1870) deel 1, p. 317-319
2. Zoals al gezegd in de inleiding, publiceerde P. Leendertz in De
Navorscher 2.0 (1870) p. 103-112 en p. 148-152 een lijst met
aanvullingen en verbeteringen op Oudemans' Bijdrage tot een
Middel- en Oudnederlandsch woordenboek.
109

In het begin van Feb'. heb ik aan den onderwijzer Molenaar '
a costy een pakje gezonden, waarbij ook gevoegd waren de
boeken, die ik van u te leen had, ik hoop dat gij die in goede
orde zult ontvangen hebben.
[...] Mijn tweede deel B zou reeds in het licht zijn, ware de
pers wat vlugger, maar Thieme heeft het [...] zoo druk, dat
hij moeilijk 4 vel in de maand kan leveren en B zal wel 38 vel
beslaan. Wat zal Leendertz zijn handen volkrijgen! In geen Vi
jaar heeft hij zijne Ged. van Hooft vervolgd. Mocht hij zich
eens vergissen in zijne critiek, en mocht een taalkundige hem
dan eens op de kneukels tikken, dan zou mij dat niet weinig
pleizier doen.
De Maatschappij van Nederl. Lett. houdt het gewoonlijk
voor ieder een verborgen als iemand die er reden voor heeft,
zoo als ik, voor zíjn lidmaatschap bedankt. Die Maatschappij
is mij altijd ondankbaar geweest. Mij dunkt dat als gij eens
aan AlberdinckThijm, en aan V. Vloten of andere invloedrij-
ke leden over dat schandaal schreeft, wie weet wat gij met die
heeren zoudt kunnen uitwerken, hetzij op eene algemeene
vergadering, het zij op eene andere wijze, om die Heeren
Bestuurders hun schandelijk verzuim om hun malle secretaris
Du Rieu amande honorable te laten doen, of zulks voor hem
te doen, onder het oog te brengen. Wie weet welke gevolgen
zulks hebben zou.
Ik laat deze zaak geheel aan uw oordeel over, maar de zaak
zelf is te erg ondanbaar en het zou voor het vervolg goed zijn,
dat er voor zulke handelingen een schotje gestoken worde.
De Secretaris schreef mij brieven met vele aanmerkingen.
Nu is de vraag moet een secretaris die brieven, die hij aan een
waardig lid schrijft in de bestuursvergaderingen voorlezen
3. A.M. Molenaar (1840-1907) was leraar in Rotterdam.
IIO

vóór de verzending? Ik meen ja, en dan is het Bestuur voor die
brieven verantwoordelijk.
Mag hij ze echter verzenden zonder ze in het Hoofd-
bestuur voor te lezen, dan is hij alleen de oorzaak dat ik mijn
ontslag heb ingezonden, en dan is het zijn plicht de zaak uit
de wereld te maken.
Nu vriend, doe geen de minste moeite voor mijn persoon,
want ik geef om de gansche zaak geen cent, maar het is om
het recht van het spel zoo men zegt.
Waar gij, Alberdinck Thijm en Vloten spreken, daar zijn
zij in Leiden niet tegen opgewassen.
tt.
Nu waarde vriend! nogmaals dank voor alles en geloof mij
Oudemans.
Arnhem 8 Maart 1870
de verjaardag van Prins Willem V.
in

Arnhem, 3 april 1870
Waarde vriend!
Uwe letteren zijn mij heden namiddag geworden, en toen ik
uw plan aan mijne dochter voorlas, merkte ik dat de inhoud
haar te leur stelde.' Zij verzocht míj u dadelijk te schrijven, en
u uit te noodigen van uw plan om reeds den anderen dag te
vertrekken, stellig af te zien en u de volgende vragen te doen:
Natuurlijk uit scherts, want zij is zeer ondeugend,
Was bij uwe laatste visite uw bed niet goed, of niet zacht
genoeg?
Was het zijn alhier u in eenig punt tegengevallen?
En meer van die gekheden als: Wij hebben den H r . de
Jager immers niet op oesters onthaald. Enz. enz.
Ziedaar het resultaat, dat uw plan heeft te weeg gebracht.
Wij rekenen er dus op, dat gij eenigen tijd hier vertoeft.
Wij zullen alles zoo inrichten, dat gij te vreden zult zijn.
En nu tot het genoegen u beiden hier te zien.
Wij wachten u dus beiden op aanstaanden Maandagavond.
Het logement voor u is bij mij aan huis.
Ontvang de hartelijke groeten van mijne ondeugende
dochter, die u hoogschat en geloof mij
totus tuus
Oudemans
Ik zoek naar een postzegeltje, maar mijn voorraad is op en de
tijd ontbreekt mij om mij van níeuwe te voorzien. Neem
zulks s.v.pl. niet kwalijk.
1. De Jagers brief is niet bewaard gebleven. Hij moet hebben
geschreven dat hij bij zijn voorgenomen bezoek aan Arnhem
slechts één nacht kon blijven slapen.
112

Arnhem, 23 september 1870
Zeer geachte Vriend!
Hiernevens eindelijk de letter B van mijn woordenboek, dat
voor u geen nieuws zal bevatten, maar denk toch met welk
doel ik het bewerkt heb, in de voorrede te lezen. [...]
De Heer Molenaar a costy wil gaarne voor mij lezen, maar
het mangelt [Ontbreekt] hem aan oude boeken. Zoudt gij hem
niet met het een of ander kunnen bijstaan? Plutarchus, De
Ruyter of wat gij denkt goede produkten te kunnen opleveren.
Wij hebben met zeer veel genoegen kennis gemaakt met
Mejufvrouw uwe dochter.' Deze is eene recht lieve dame. Als
uwe andere dochters van het zelfde allooi zijn, dan zal ik mij zeer
verheugen door den tijd ook met haar E

Arnhem, 15 oktober 1870
Zeer geachte vriend!
Gisteren hier teruggekeerd, haast ik mij u en uwe lieve fami-
lie mijnen hartelijken dank te betuigen voor uwe aller vrien-
delijkste ontvangst en voor de vele ja tallooze blijken van
welwillendheid, door u allen aan mij, en mijne dochter, bewe-
zen. Breng s.v.pl. mevrouw uwe echtgenooten, uwe zeer voor-
komende dochters en, niet te vergeten uwen zoon, die mij
zeer aangename oogenblikken bezorgd heeft, mijnen warmen
dank toe, als ook die van Christine, voor al het goede bij ze
genoten, en wij verheugen ons zeer, kennis met uw geacht
huisgezin gemaakt te hebben.
Hiernevens zend ik u, volgens belofte een zeer merkwaar-
dige brief van Christiaan Huygens, van 1675 uit Parijs
geschreven. Een Engelschman zou er wellicht veel geld voor
geven, doch het is beter dat hij in uwe collectie, voor de
Nederlanden bewaard blijve.
[...] Om den brief niet te veel kreuken en plooien te
geven, heb ik hem in een catalogus geborgen. Kan ik meer
voor u vinden, ik zal steeds aan u denken.
Na de vriendelijke groeten van Christine aan U en uwe
geachte familie te hebben overgebracht, en na mij in uwe
hooggeschatte vriendschap te hebben aanbevolen, noem ik
mij zeer vriendschappelijk
11.
Oudemans
114

Arnhem, 8 december 1870
Zeer waarde Vriend!
In langen tijd niets van u vernomen hebbende, wil ik deze
gelegenheid, dat Mejufvr. Goddard van hier naar hare haard-
stede terugkeert, niet laten voorbijgaan, om naar de toestand
van uwe gezondheid en naar dien van Mevrouw en van uwe
dochters en zoon te informeeren.
Ik hoop maar dat geene ziekte of ongesteldheid u zullen
verhinderd hebben mij de goede ontvangst te melden van den
brief van den beroemden Huygens, welken ik u kort na mijne
aankomst alhier, volgens belofte, heb toegezonden.
Als gij eens een paar minuten kunt uitbreken, deelt mij
dan eens het een en ander van u, uwe familie en andere
bijzonderheden mede.
Hoe gaat het met uwe werkw. van during? 1 Ik verlang er
zeer naar.
[...] In de hoop dat ik binnenkort iets van u en de uwen
hooren zal, noem ik mij, na mijne welmeenende groeten aan
uwe huis-familie verzocht te hebben,
Uw vriend
A.C. Oudemans
i. Hier kort voor werkwoorden van herhaling en during.
5

Arnhem, 18 februari 1871
Zeer waarde vriend!
Het derde deel van het Woordenboek, bevattende de C.D.E.
en F, samen zoo wat 20 vel groot, zal u binnen weinige dagen
geworden.
De Recensie van Leendertz heeft blijkbaar eene strekking
om mij te straffen voor mijne vermetelheid, eene bijdrage tot
een Wdb in het licht te zenden, want veelal vindt hij onnauw-
keurigheden in de glossaria, welke hij op mij tracht terug te
werpen, zeer waarschijnlijk met het doel om eene verkeerde
meening over mijn werk uit te lokken.
Die zwijgt, zegt het spreekwoord, consenteert [stemt toe],
en omdat ik zulks niet doe, ben ik gedrongen er iets tegen in
te brengen, even als gij gedaan hebt tegen Lulofs.' Wat ik het
publiek wilde mededeelen gaat hier nevens, en gij zoudt mij,
als een waar vriend, een onuitsprekelijk genoegen kunnen
doen, met deze weinige regels eens nauwkeurig te lezen, en
mij als vriend, ronduit uwe gedachte daarover onbewimpeld
mede te deelen, en mij die veranderingen voor te stellen, die
uw meer verlicht oordeel dienstig keurt.'
Zwijg ik, dan gaat hij hoe langer hoe verder, en dewijl het
1. A. de Jager, Nalezing op het glossarium van prof. Lulofs handboek
van den vroegsten bloei der Nederlandsche letterkunde (Deventer
1846). Vergelijk Oudemans' brief van 5 september 1849.
2. Het gaat hier om de tekst die in de inleiding wordt aangehaald
en die Oudemans eerst publiceerde in De Tijdspiegel (1871) p.
319-320 onder de titel Aan de lezers van De Navorscher.
Vervolgens deed zijn verweer dienst als voorwoord in het tweede
deel van zijn woordenboek. Althans, in het door mij gebruikte
exemplaar is het ingebonden in deel twee; Oudemans heeft
het in deze brief over deel drie.
Il6

mij onbekend is, welke drijfveren bij hem in het werk zijn, wil
ik trachten hem tot de overtuiging te brengen dat, die den bal
kaatst, hem terug moet verwachten, en niet als een teugelloos
paard moet voorthollen.
Als het van uwe bezigheden niet te veel gevergd is, zou ik
dan op een eenigszins spoedig retour mogen hopen, aangezien
het voor het 3de deel [van het woordenboek] zou geplaatst
worden.
[...] Met de meeste vriendschap en achting noem ik mij
Uw zeer toegenegen vriend
A.C. Oudemans
Arnhem, 31 maart 1871
Waarde Vriend!
Ontvang mijnen hartelijken dank voor de hulp mij onlangs
bewezen. Ik was met uwe redactie en uwe veranderingen, zeer
te vreden.
Hiernevens gaat het derde deel van mijn Woordenboek.
Voor een kritisch oog, als het uwe zal het wel veel te wenschen
overlaten, maar elk vogeltje zingt zoo als het gebekt is, en dan
mijne jaren, en mijne vele bemoeiingen en correspondenties
met zes kinderen, enz.
Verschoon dus s.v.pl. het gebrekkige en het foutive, dat gij
in mijn werk voorzeker vinden zult. Doe mijne en Christines
[groeten] aan Mevrouw uwe echtgenoote, aan uwe dochters
en aan mijnheer uw zoon, en zeg zijn Ed. s.v.pl. dat als hij in
Arnhem somtijds om handelszaken wezen mocht, wij ons
voor een visite zeer houden aanbevolen.
117

Ontvang ook gij onze vriendschappelijke groeten en geloof
mij
Uw vriend
Oudemans.
Arnhem, 24 oktober 1871
Waarde Vriend!
Hiernevens gaat weder een gedeelte, niet van mijn woorden-
boek, maar van mijne Bijdrage tot mijn woordenboek.
Ik druk hierop, omdat eenige zoogenaamde geleerden, zo
als a costy de Heer Molenaar, mijn werk beschouwen als te
moeten zijn volledig.'
Wat die man in zijn schild voert, weet ik niet, en kan het
ook niet begrijpen. Eerst, bij de uitgave van het iste stuk,
schrijft hij mij, dat hij zich ontzaggelijk verheugt over de
verschijning van dit werk, en dringt zich aan mij op, om mij
woorden te leveren, die hij uit Huygens en anderen had opge-
vangen. Ik dacht; al heb ik zelf die werken geëxerpeerd, dat hij
misschien nauwkeuriger gelezen had dan ik, en dus nam ik
zijn aanbod aan, en hij zond mij lijsten met woorden, die ik
trouwens ook had. Hij was mij zelfs zoo lastig met schrijven,
dat ik hem attent moest maken, dat mijne drukten met dat
woordenboek van dien aard waren, dat ik niet altijd gereede-
lijk zijne brieven (die overigens niets beteekenden) te beant-
woorden.
I. Vergelijk Oudemans' brieven van 8 maart 1870 en 23 september
1870.
118

Eensklaps verandert hij van richting en schrijft in den
Navorscher tegen mij, en zegt dat ik eenige woorden heb
overgeslagen/ Als iemand mij schrijft ik zou u zoo gaarne in
uwe moeilijke taak ondersteunen en ik zal u mijne gevonde-
ne woorden zenden, dan vind ik dat zijne handelwijze niet
strookt met zijne indringende beleefdheid.
De uitgever van mijn werk' vond deze handelwijze zeer
onoprecht.
Omdat hij mij die lijsten gezonden had, gaf ik hem de
uitgekomene deelen cadeau, maar nu gezien hebbende, dat
hij jeukerig is om in den Navorscher zijn naam te zien prij-
ken, schreef ik hem eene maand geleden, dat ik, alvoorens
hem de volgende afdeeling G toe te zenden, gaarne zoude
willen weten, of hij voort wil gaan, om zijne aanmerkingen in
den Navorscher te plaatsen, hetgeen niet strookt met zijne
eerste aanbieding. Hierop kreeg ik geen antwoord, als alleen
dat hij mij nog eenige woorden voor de G (die hij wist dat al
afgedrukt was) zou zenden.
Hierop schreef ik hem terug dat ik die woorden thans niet
noodig had, maar dat hij de vraag, over het al of niet kritizee-
ren in den Navorscher, niet beantwoord had.
Tot nog toe heeft hij het stilzwijgen daaromtrent bewaard,
en nu beschouw ik dien man als valsch en onoprecht, en
daarbij geloof ik dat hij voort zal gaan op het ingeslagen pad.
Kondet gij hem daarvan afbrengen (Ik weet niet of gij met
hem in eenige betrekking staat, en of gij hem hier of daar
ontmoet), zulks zou mij zeer aangenaam zijn, want het werk
2. De stukken van Molenaar zijn te vinden in: De Navorscher jrg. 21
(1871) p. 36-46, 300-308; jrg. 22 (1872) p. 83-96, 579-588, 626-634;
jrg. 23 (1873) p. 605-619; jrg. 24 (1874) P- 89-96-
3. Is. An. Nijhoff en Zoon.
119

heeft ondersteuning noodig voor de enorme onkosten van
den uitgever.
Christine verzoekt mij om u te vragen of uwe dochter, die
bij ons gelogeerd heeft, hare eerst volgende vacantie geheel of
gedeeltelijk bij ons zou willen komen doorbrengen, zoo ja, wij
zullen haar met opene armen ontvangen.
[...] Ik hoop dat bij ÜE. en bij uw jong gehuwde zoon,
alles wel is, zoo als ook bij mij. Doe zijn Ed s.v.pl. benevens
uwe echtgenoote en dochters ons beider groeten, en geloof
mij steeds
geheel de uwe
A.C. Oudemans.
Arnhem, Z9 februari 1872
Zeer geachte vriend!
Als gij dezen ontvangt is een merkwaardig en hoogst
belangrijke dag voor u en uwe geachte familie aangebroken.
Vergis ik mij niet, dan is morgen 40 jaar geleden, dat gij uwe
betrekking als leider en leeraar der jeugd aanvaarddet.
En hoe zijn die 40 jaren voorbijgegaan?
Gij hebt niet alleen de Nederlandsche Maatschappij, de
stad uwer woning, maar gij hebt eene ontelbare menigte van
bijzondere personen en van taalbeoefenaars aan u verplicht.
Reeds vroeg in uwe loopbaan waart gij de toorts aan welke
vele thans geachte mannen hunne lichten hebben ontstoken.
Gij opendet hun de baan, en haddet gij haren slagboom niet
opgeheven, velen hadden die hoogte niet bereikt, waarop zij
nu gestegen zijn.
120

Met welk genoegen, met welke vreugde en met welke zalig-
heid kunt gij dus op uwen hoogst belangrijken afgelegden
weg terugzien; maar die vreugde moet, dunkt mij nog zeer
verhoogd worden, als gij het bewustzijn bij u omdraagt, dat
honderde menschen u vriendschap en ware achting toedra-
gen, niet alleen om uwe uitgebreide kunde, om uwen nooit te
volprijzen ijver, om uwe voorlichting in het gebied der taal-
kund, maar tevens en vooral om uwe minzaamheid jegens
anderen en uwe hulpvaardigheid jegens hen, die u om raad,
hulp en inlichting vragen.
Hoeveel zulke mannen zou men in Nederland kunnen
tellen? Van daar dan ook, dat ik het mij tot eene eer reken,
niet alleen tot uwe kennissen, maar, zoo ik mag vooronder-
stellen, tot uwe vrienden te behooren.
Ik neem dus levendig deel in uwe vreugde van dezen dag,
en worden mijne wenschen verhoord, dan zij uw nuttig leven
nog lang gespaard, in het bezit en behoud uwer geachte fami-
lie en in het genot eener blijvende gezondheid, en de achting
en vriendschap door u in zoo ruime mate verworven, blijve
voortdurend de bloemkrans uws levens.
[...] Groet uwe geachte familie van ons beiden, en geloof
mij als altijd te zijn, met de hartelijkste vriendschap
t.t.
Oudemans.
121

Ontvangen door De Jager op 29 september 1873
Waarde Vriend!
Hiernevens heb ik het genoegen U te doen toekomen een
vervolg op mijne Bijdrage. Ontvang het met den zelfde gevoe-
lens van vriendschap, waarmede ik het u aanbied, en zie de
daarin voorkomende gebreken of onjuistheden toegevend
over het hoofd.
[..De L is op de pers en de M is in kopij bijna af. Mocht
ik het einde nog beleven, ik ben reeds 74 jaar oud.
Adieu groet de uwen hartelijk van mij, ontvangt allen de
vriendschappelijke groete van Christine en geloof mij als
altijd
Oudemans.
Arnhem, 10 september 1873
Zeer waarde De Jager!
Hiernevens heb ik het genoegen U toe te zenden het 4 e deel
mijner Bijdrage, en ik hoop dat uw zeer critisch oog niet al te
bespiedend op deze mijne poging om nuttig te zijn zal neder-
zien.
Wellicht vindt gij onnauwkeurigheden, maar zij die na mij
komen, kunnen verbeteren en aanvullen. Drie kwart eeuw is
over mijn hoofd gevlogen, en dat de fijne puntjes bij mij er
afgaan is niet te verwonderen.
nen.
De O. is in manuscript af en ik ben reeds aan de P. begon-
122

Ontvang mijnen dank voor al het mij toegezondene, en wees
verzekerd dat ik hoogen prijs stel op al wat van uwe hand
komt.
Ik betreur het zeer dat uwe frequentativen het licht nog
niet zien. Hoe veel nuttigs zou ik er voor mijne Bijdrage niet
in gevonden hebben.
Ik hoop, dat gij met uwe lieve familie, aan wie wij onze be-
leefde groeten verzoeken, in welstand moogt verkeeren, en als
gij mij eens met eenig schrift zoudt willen vereeren, stel mij
dan eens op de hoogte van aller toestand. Hoe gaat het met
uwe geachte vrouw, met uwe dochters, en vooral met mijn
gewezen logée? Is uw zoon, de tabakshandelaar nog zoo vroo-
lijk? Geniet gij reeds uwe rust, en wanneer zullen wij den rijk-
dom der Nederl. taal door het hierboven genoemd werk, zien
opgeluisterd, of wacht gij daarmede totdat ik dood ben?'
Tot het nieuws, dat u mogelijk eenigszins interesseert,
behoort dit, dat Christine geëngageerd is met Jonkh r von
Schmit auf Altenstat, Kapitein te Nymegen, een zeer solide
man, geen hekkenspringer, met wien ik vooronderstel dat zij
zeer gelukkig zal zijn.
Wat mij aangaat, ik ben mijn 76ste jaar ingetreden maar
bij gezonde dagen, nog met lust werkzaam.
Adieu, waarde vriend! leef gelukkig met de uwen, en geloof
mij als altijd.
Uw u toegenegen vriend.
A.C. Oudemans
1. De Jagers Woordenboek der frequentatieven verscheen tussen 1875
en 1877. Het aanhangsel, over schijnbare frequentatieven, werd
na zijn dood bezorgd door zijn zoon H. de Jager.
123

Arnhem, 30 januari 1874
Geachte Vriend de Jager
Gisteren ontving ik eene gedrukte circulaire van eene
Commissie uit Leiden, die voornemens is, om onzen vriend
De Vries, die op 28 Nov. a.s. 25 jaar zijn professoraat heeft
waargenomen, een aandenken te schenken vanwege zijne leer-
lingen en vrienden. Zij noodigt ook mij uit om daaraan bij te
dragen, zonder een bepaald cijfer op te geven. Nu is de vraag:
Hebt gij ook zulk eene circulaire ontvangen? Zoo ja, dan stel
ik u voor om de concert te handelen, en meld mij dan spoedig
s.v.pl. wat gij er aan denkt te doen.'
Ik voor mij wilde gaarne de lijst zien der inteekenaren, ten
einde mij eenigszins daarnaar te kunnen regelen, want als
men geeft, geeft men meer of mínder dan anderen, en geen
van beiden is aangenaam. Deel mij dus uwe gedachten daar-
omtrent spoedig mede.
Ik heb reeds de tweede aflevering uwer frequentatieven en,
eenige dagen geleden ook iets over de schijnbare frequentatie-
ven ontvangen, waarvoor ik u mijnen warmen dank toebreng.
Groet uwe familie hartelijk van mij en van Christine, die
den 26 februari in het huwelijk zal treden, waarvan uwe fami-
lie eene gedrukte vermelding zal geworden.
Met Mei a.s. gaat zij te Nymegen wonen en ik heb een huis
gehuurd, vlak naast het hare, dat op ons verzoek is doorgesla-
gen, zoodat de toegang tot elkander hetzelfde is, als woonden
wij in één huis.
1. Om wat voor soort 'aandenken' het ging, is niet duidelijk. Er is
dat jaar in ieder geval geen feestbundel voor De Vries verschenen.
Dat was wel het geval in 1889, toen De Vries veertig jaar
hoogleraar was.
124

Vriend! ik word oud, ik nader de 76, en gevoel dat het niet
lang meer met mij duren zal. Nu over een kort leven heb ik
niet te klagen, maar wel dat ik het niet nuttiger en werkzamer
heb doorgebracht.
tt.
Adieu, vaarwel, en geloof mij als altijd
Oudemans
Arnhem, 6 februari 1874
Waarde De Jager!
Was of liever ware ik gewoon recensies te schrijven, en hadde
ik daartoe uwe pen in bezit, wees verzekerd dat ik reeds bij de
eerste aflevering van uwen veel omvattenden arbeid er iets in
het een of ander maandwerk van gezegd had, maar helaas ik
weet niet hoe het aan te vangen eene recensie uwer waardig
samen te stellen.
Om u echter mijn goeden wil te toonen zend ik u de
uitdrukking van mijne eigene overtuiging, maar op mijne
eigene krachten niet vertrouwende, wilde ik dit opstelletje
niet aan D s Keyser' toezenden, zonder u eerst daarmede
bekend te maken, want her kan zijn, dat het in uw oog geen
halven cent waarde heeft.
Is het daarentegen eenigszins bruikbaar, en beantwoordt
het gedeeltelijk aan het doel, doe mij dan het genoegen, om
daarin te veranderen zoo veel gij wilt, want elke verandering
1. J.P. Keyser (1818-1878) was predikant in Arnhem en sinds 1857
eindredacteur van het tijdschrift De Tijdspiegel.
125

van uwe hand zal wel eene verbetering zijn.
Als gij het mij dan gecorrigeerd en geamplificeerd 2 wilt
terug zenden, dan zal ik het overschrijven en aan D s . K[eyser]
bezorgen.
Zoo als gij over de zaak van De Vries denkt, zoo denk ik er
ook over.
Bijna eene maand geleden kwam een bediende uit een
boekwinkel ten mijnent, met eene inteekenlijst op uwe
frequentatieven, en dewijl ik reeds uw cadeau bezat, kon ik
aan zijn verlangen niet voldoen, maar heb in die portefeuilles
eene aanbeveling nedergeschreven, met zoo veel nadruk als
mogelijk was. Gij ziet daaruit dat ik, met uw werk zeer ben
ingenomen, en reeds gedeeltelijk aan uwen wensch heb
voldaan.
t.t.
Met ware vriendschappelijke gevoelens
Oudemans.
[Het bijgevoegde 'opstelletje']
TAALKUNDE
In het jaar 1832 verscheen er bij den Boekhandelaar T.I.
Wijnhoven Hendriksen, te Rotterdam een allerbelangrijkst
werk voor hen die in grondige taalstudie belangstellen. Het
voerde den nederigen titel van: Proeve over de Werkwoorden,
van herhaling en during, en was bewerkt door den geleerden
en ijverigen heer A. de Jager.
Veel schoons, veel wetenswaardigs kwam er in dit werk
voor, en door taalgeleerden en taalbeoefenaars werd het zoo
2. Uitgebreid.
126

hoog geschat, dat het weldra uitverkocht was. Eene tweede
uitgave was dus zeer wenschelijk, en het is mij van nabij
bekend, dat de onvermoeide naspoorder onzer taal zeer
dikwerf door vrienden en taalgeleerden is aangezocht gewor-
den, om van dit nuttige werk een herdruk in het licht te
zenden.
Volgaarne wilde hij aan die wensch voldoen, maar hij
trachtte genoemde Proeve tot meerde volmaking te brengen,
en daarvoor was tijd en inspanning noodig, en thans zijn
reeds twee afleveringen verschenen, elk van 128 net gedrukte
kolommen, bevattende een gedeelte van die werkwoorden
van herhaling die op 'elen'eindigen.
Bij eene vergelijking van gemelde Proeve met dit Woor-
denboek der Frequentatieven, staat men verbaasd over de
groote uitbreiding die daaraan is toegebracht, over de taal-
schatten, die daarin zijn nedergelegd, over de volkomheid der
onderwerpen, en over den ijver daar aan besteed.
Moge dit lang gewenschte werk zijn weg vinden, niet
alleen bij geleerden, maar ook vooral bij hen, die hunne
Nederlandsche taal op prijs stellen, en anderen daarin onder-
richt geven.
Het vele nut, dat dit werk bevat, en de buitengewone zorg
aan de samenstelling besteed, en de jaren lange inspanning
om het groote doel te bereiden, doen mij de gegronde hoop
koesteren, dat Schrijver en uitgever de meeste voldoening van
hunnen arbeid en onderneming mogen inoogsten.
A.C. Oudemans. S r .
127

Arnhem, 15 Februari 1874
Zeer waarde vriend!
Toen ik op zaturdag 7 dezer uwen brief ontving, heb ik den
volgenden dag dadelijk afschrift genomen van het ingeslote-
ne', en heb reeds maandag 9 Feb' dat overgeschrevene aan D s
Keyser met een brief gezonden, inhoudende verzoek, om het
in zijn maandwerk te plaatsen, en mij vóór het afdrukken
eene proef ter correctie te zenden.
Ik wachtte daarop, tot gisteren, maar niets ontvangende
heb ik van mijn tijd een uur afgenomen om naar zijn E^ toe
te gaan en te informeeren wat van de zaak was.
Zijn E^ antwoordde mij 'ik heb juist een brief voor u
gereed liggen om u mede te deelen, dat ik, voordat ik uw stuk
ontving, de recensie reeds aan een ander had opgedragen, en
deze is er mede bezig, zoodat ik het opstel van u niet plaatsen
kan.'
Hoe vindt gij die onbeleefdheid, om mij zulks niet dade-
lijk bij de ontvangst te doen weten, mij acht dagen in het
onzekere te laten, daardoor mij de moeite te veroorzaken naar
hem toe te gaan en dan quasi af te komen met een leugen 'ik
heb juist een brief aan u geschreven' enz.
Gij ziet hieruit dat het niet aan mij ligt, dat het genoemde
stuk niet geplaatst wordt, en ik vind de handelwijze eenen
1. Te weten de door De Jager aangepaste versie van het 'opstelletje'
van Oudemans.
2. De bespreking werd geschreven door J. Verdam, indertijd leraar
oude talen aan het gymnasium in Leiden, en verscheen in De
Tijdspiegel (1874) deel 2, p. 74-76. Verdam is lovend en noemt
De Jager 'den Nestor onzer taalgeleerden'.
128

christelijken Dominé, alias Godsgezant, waardig.
Ik keerde zeer uit mijn luim naar huis terug, en beloofde
mijzelven, nooit weder met dien heer in aanraking te komen.
Als gij de recensie ontvangt, zoudt gij mij daarvan geen
exemplaar of kopij kunnen zenden, want ik lees dat maand-
werk niet. 2
11.
Adieu, vaarwel en leef gelukkig.
Oudemans
129

CHRONOLOGISCH OVERZICHT VAN DE PUBLICATIES VAN
A.C. OUDEMANS
Boeken en artikelen zijn hier bij elkaar gezet.
1824
[1] Chronologisch handboek van de geschiedenis der voornaam-
ste staten, welke op het tooneel der wereld eenige rol gespeeld
hebben, en daardoor onze aandacht waardig zijn (Haarlem:
Erven E Bohn 1824)
[2] Het leven en de lotgevallen van Hugo de Groot: in gesprek-
ken (Amsterdam: G. Portielje 1824) iv + 253 p.
In 1835 verscheen de tweede druk.
1825
[3] Zedekundige en staatkundige galerij (Amsterdam:
G. Portielje 1825).
Vertaling van L.P. de Ségur Galerie morale etpolitique 1817-
1823.
1826
[4] Het leven en de lotgevallen van Johan van Oldenbarnevelt
(Amsterdam: G. Portielje 1826) viii + 276 p.
1827
[5] [Samen met C.A. Oudemans] Gedichten (Amsterdam:
G. Portielje 1827) xii, 243 p
1828
[6] Opwekking aan mijne landgenooten tot liefdadigheid
(Amsterdam: G. Portielje 1828)
131

1830
[7] Eerste beginselen der Nederduitsche taal; ten dienste der
scholen (Amsrerdam : Schalekamp en Van de Grampel 1830).
De tweede druk verscheen in 1834, de vijfde in 1848, de
zesde in 1853.
1830-1836
[8] Grondbeginselen der natuurkunde, of Natuurkundige wijs-
begeerte: zoowel in het algemeen, als met betrekking tot de
geneeskunde, zonder behulp van wiskundige betoogen voorgedra-
gen (Amsterdam: Gebroeders Diederichs 1830-1836) 3 delen.
Vertaling van Neil Arnott Elements of physics, or Natural
philosopy, general and medical. Deel 1 en 2 werden vertaald
door A.C. Oudemans, deel 3 door G.A. Hondeyker.
1832
[9] Het leven en de daden van Maurits, Prins van Oranje-
Nassau (Amsterdam: Schalekamp en Van de Grampel 1832)
viii+280 p.
1835
[10] Het leven en de daden van Frederik Hendrik Prins van
Oranje- Nassau (Amsterdam: Schalekamp en van de
Grampel 1835) viii+280 p.
1836
[11] Engelsche spraakkunst bevattende de voornaamste regelen
der Engelsche taal, uit de meest beroemde taalkundige werken
opgezameld en tot een geheel gebragt, voorzien van eene menig-
te toepasselijke opstellen, zoowel om van het Hollandsch in het
Engelsch als van het Engelsch in het Hollandsch over te brengen
(Dordrecht: Blussé en Van Braam 1836)
132

1837
[12] Eerste beginselen der Nederlandsche taal, ten gebruike voor
de middelste klasse der lagere en middelbare scholen
(Amsterdam: Schalekamp en Van de Grampel 1837).
In 1848 verscheen een tweede druk.
1839
[13] Bijdrage over Prinsen's leerwijze, in verband beschouwd
met het onderwijs in Neêrlands Indië. (Batavia 1839)
1845
[14] Gemengde taalkundige bijdragen en bedenkingen (Leiden
1845)
1847
[15] 'Toelichting van het woord bril, in Hoofts Warenar', in:
Archief voor Nederlandsche Taalkunde 1 (1847) p.165-169.
[16] 'Verklaring van eenige Maleische Woorden', in:
Magazijn van Nederlandsche Taalkunde 1 (1847) p. 30-35.
[17] 'Kindsheid of Kindschheid, ter aanduiding van den
jeugdigen leeftijd', in: Magazijn van Nederlandsche
Taalkunde 1 (1847) P- 50-5 2 -
[18] 'Taalkundige Bijdragen en Bedenkingen', in: Magazijn
van Nederlandsche Taalkunde 1 (1847) p. 106-117 en P- 145-162.
[19] 'Boekbeschouwing. Lijst van Woorden en uitdrukkin-
gen met het Nederlandsch taaleigen strijdende, bewerkt
door Matrhijs Siegenbeek', in: Magazijn van Nederlandsche
Taalkunde 1 (1847) p. 211-223 en p. 298-315.
133

1848
[20, vervolg van 19] 'Boekbeschouwing. Lijst van Woorden
en uitdrukkingen met het Nederlandsch taaleigen strijdende,
bewerkt door Matthijs Siegenbeek', in: Magazijn van
Nederlandsche Taalkunde 2 (1848) p. 65-79 en P- 228-247.
[21, vervolg van 18] 'Taalkundige Bijdragen en Bedenkingen',
in: Magazijn van Nederlandsche Taalkunde 2 (1848) p. 97-115.
[22] 'Greyden en Greyen', in: Archief voor Nederlandsche
Taalkunde 1 (1848) p. 273-278.
1849
[23] 'Eenige afleidingen', in: Magazijn van Nederlandsche
Taalkunde 3 (1849) p. 189-205 en p. 266-277.
[24] 'Over het verloop der Nederlandsche taal, sedert de
laatste twee eeuwen', in: Magazijn van Nederlandsche
Taalkunde 3 (1849) p. 278-300.
[25] 'Engien', in: Archief voor Nederlandsche Taalkunde 2
(1849) p. 89-96.
1850
[26, vervolg van 21] 'Over het verloop der Nederlandsche
taal, sedert de laatste twee eeuwen', in: Magazijn van
Nederlandsche Taalkunde 4 (1850) p. 120-137.
[27] 'Iets over de werkwoorden van herhaling en during', in:
Magazijn van Nederlandsche Taalkunde 4 (1850) p. 261-271.
[28] 'Verslag van Bormans' Leven van S. Christina, in: De
Gids 2 (1850) p. 114-123.
134

1851
[29] 'De analogie onzer taal, beschouwd in verband met het
gebruik', in: Magazijn van Nederlandsche Taalkunde 5 (1851)
p. 271-287.
[30] 'Nieuw groot woordenboek der Nederlandsche Taal', in:
Algemeenen Konst- en Letterbode (1851) nr. 9, p. 137-144.
Ook uitgegeven als brochure.
[31] 'Gewant', in: Archief voor Nederlandsche Taalkunde 3
(1851) p. 76-81.
1852
[32] Die bediedenisse van der Missen, met ophelderende aantee-
keningen voorzien en vanwege de Maatschappij van Neder-
landsche letterkunde uitgegeven (Leiden: E.J. Brill 1852) 80 p.
1854
[33] 'Gissing en Onderzoek', in: Archief voor Nederlandsche
Taalkunde 4 (1854) p. 245-268.
1855
[34] Derystorien bloeme, dat is: de legende der heiligen, in
Dietsche dichtmaat: naar het handschrift der Maatschappij van
Nederlandsche letterkunde te Leiden, nauwkeurig afgeschreven
en met ophelderende aanteekeningen voorzien (Amsterdam:
Van Langenhuysen 1855) 134 p.
Ook verschenen in De Dietsche Warande 1 (1855) p. 137 e.v.
1856
[35] 'Losse gedachten over het werkwoord zorgen, en de
woorden bezorgd en onbezorgd', in: Nieuw Nederlandsch
Taalmagazijn 3 (1856) p. 1-7.
135

[36] 'Iets over laden en ghemeit', in: Nieuw Nederlandsch
Taalmagazijn 3 (1856) p. 7-16.
[37] 'Is vroedkunde geen goed woord?', in: Nieuw
Nederlandsch Taalmagazijn 3 (1856) p. 16-20.
1857
[38] Woordenboek op de gedichten van G. Az. Bredero (Leiden:
E.J. Brill 1857) x+512 p.
[39] 'De taal der 17de eeuw, voornamelijk die der blijspelen,
beschouwd in hare nu verouderde woorden, spreekwijzen en
uitdrukkingen', in: Nieuw Nederlandsch Taalmagazijn 4
(1857) p. 1-36 en p.77-110.
1859
[40I Het Moortje: blijspel van Gerbrand Adriaensen Bredero;
met een levensbericht van den dichter en ophelderende aantee-
keningen (Schiedam: Roelants 1859) xxiv + 166 p.
[41] 'Terechtwijzing', in: De Taalgids 1 (1859) p. 224-225.
1860
[42] 'Werkwoorden van herhaling en during', in: De Taalgids
2 (1860) p. 40-56.
1868
[43] Taalkundig woordenboek op de werken van P. C. Hooft,
ter aanvulling en verbetering van het Uitlegkundig woorden-
boek op Hooft, uitgegeven door de tweede klasse van het voor-
malig Koninklijk-Nederlandsch instituut (Leiden: J.K.
Steenhoff 1868) viii+496 p.
136

1869-1880
[44] Bijdrage tot een Middel- en Oudnederlandsch woorden-
boek. Uit vele glossaria en andere bronnen bijeengezameld
(Arnhem: Is. An. Nijhoff en Zoon/ Anrhem: H.W. van
Marle 1869-1880) 7 delen.
1871
[45] Aan de lezers van De Navorscher, in: De Tijdspiegel
(1871) p. 319-320.
137

De zeven kinderen van A.C. Oudemans die de volwassenheid
bereikten
138
Prof. Dr. Corneille Antoine Jean
Abram Oudemans 1825-1906.
Hoogleraar Botanie en
Pharmacognosie, Amsterdam.

Prof. Dr. Jean Abraham Chrétien
Oudemans 1827-1Ç06.
Hoogleraar Sterrenkunde Utrecht.
Prof. Dr. Antoine Corneille
Oudemans i8}i-i8ç$.
Hoogleraar Scheikunde te Delft.
139

Christine Antoinetta Oudemans
1833-1909.
Woonde tot 1874 met haar vader,
gehuwd met Jhr. Johann Henri
C. W von Schmidt auf Altenstadt.
140
Mr. Anne Mari Oudemans
1835-1916.
Jurist, Resident te Madioen (Ned.
Indie).

Wilhelmina Oudemans
1839-1883.
Gehuwd met mr. Jan Jacob van
Geuns, advocaat.
Jacques Adrien Oudemans
1844-1906.
Vendumeester te Batavia.
141

REGISTER OP PERSOONSNAMEN
Alberdingk Thijm, J.A. 41, 44, 46, 68, 110, in
Amorie van der Hoeven, Abraham des 64
Amorie van der Hoeven, Martinus des 64
Baaien & Zonen, J. van 36, 39, 72
Beets, Nicolaas 83
Bergh, L.Ph.C. van den 51
Bergh, S.J. van den 44
Bilderdijk, Willem 17, 39, 66
Bisschop, W. 67
Bodel Nijenhuis, J.T. 40, 41, 43, 44, 49, 65, 66
Bogaers, A. 104
Bomhoff, D. 8, 48
Brill, W.G. 77, 135, 136
Broedelet, A.M. 48, 50
Burman, Frans 107
Buser, T.H. 77
David, J.P. 43
Dijk, J.A. van 85, 91
Donders, F.C. 87
Geuns, Jan Jacob van 89
Görlitz, P.K. 41, 43, 49, 89
Groebe, Dirk 38
Halbertsma, J.H. 73, 74
Hammecker, Jacoba Adriana 16, 26
Hoffmann von Fallersleben, A.H. 68
Jager, H. de 1x3
Janssen, L.J.F. 56, 60
Jonckbloet, W.J.A. 14, 25, 52, 53
Keyser, J.P. 125
Leemans, C. 44
142

Leendertz, P. 22, 27, 95, 109, 110, 116
Molenaar, A.M. 22, 27, 113, 118, 119
Moltzer, H.E. 21
Moock, S.J.M. van 19, 20, 21
Neurdenburg, J.C. 77
Niermeijer, A. 47
Oosterzee, J.J. van 47
Oudemans, A.C. jr. 26, 95,131, 139
Oudemans, A.M. 26, 140
Oudemans, C. 89, 140
Oudemans, C.A.J.A. 26, 35, 84, 138
Oudemans, J.A. 27, 62, 95, 141
Oudemans, J.A.C. 26, 105, 139
Rieu, W.N. du 103
Rinkes, S.H. 68
Rutgers, A. 56, 60, 65
Siegenbeek, Matthijs 18, 40, 71, 72, 73, 92, 133, 134
Snellen, H. 87
Verdam, Jacob 24, 128
Verwijs, Eelco 11, 15, 24, 26
Vloten, Johannes van 61, 68, 110, in
Vries, Matthias de 7, 8, 11, 12, 14, 18, 19, 21, 25, 27, 39,
45, 51, 52, 53, 55, 61, 66, 67, 67, 72, 74, 76, 81, 93, 94,
98, 99,104, 124
Weiland, Petrus 19, 20, 21, 52
Willems, J.F. 36
Winkel, L.A. te 7, 8, 14, 25, 46, 49, 50, 51, 52, 56, 57, 58,
59, 61, 68, 72, 74, 75, 80, 85, 91, 92, 98, 99, 100
Witsen Geysbeek, P.G. 94
143

Colofon
Dit boekje verschijnt ter gelegenheid van de tweehonderdste
geboortedag van Antonie Cornelis Oudemans (1798-1874).
Het titelcitaat is ontleend aan een brief van Oudemans aan
144
Arie de Jager van 9 oktober 1848.
Oplage: 500 exemplaren
Vormgeving: Otto te Wierik