infobrochure behaagactie - Tandem

INFOBROCHURE
Behaag Onze Kempen
soorten kiezen
aanplanten
onderhouden

Inhoud:
1. Inleiding ...............................................................................................
1.1. Streekeigen bomen en struiken in het landschap...................1
1.2. Streekeigen bomen en struiken in de tuin ..............................3
1.3. Streekeigen hoogstamfruitbomen...........................................5
2. Hoe de juiste soorten kiezen – mengen..............................................6
3. Hoe juist aanplanten en onderhouden – snoeien ............................11
3.1. Algemene werkwijze bij het planten ....................................15
3.2. Geschoren haag ...................................................................17
3.3. Bomen en struiken in de tuin................................................19
3.4. Houtkant...............................................................................19
3.5. Heg .......................................................................................19
3.6. Hoogstamfruitbomen ...............................................................
3.6.1. Hoe planten.................................................................20
3.6.2. Hoe snoeien.................................................................21
3.6.3. Schade van lentenachtvorst ........................................26
3.7. Vruchtbomen ........................................................................27
3.8. Kleinfruit ..............................................................................27
4. Tuinpakketten...................................................................................28
5. Soortenbeschrijving .............................................................................
5.1. Bomen en struiken................................................................30
5.2. Hoogstamfruitbomen ...........................................................34
5.3. Kleinfruit ..............................................................................37
5.4. Vruchtbomen ........................................................................40
6. Determinatietabel voor bomen en struiken .....................................41
7. De organisatoren van Behaag Onze Kempen .....................................
7.1. JNM ......................................................................................42
7.2. Natuurpunt ...........................................................................43
7.4. VELT ....................................................................................43
7.5. IMD - IOK en Kempense gemeentebesturen .......................44
7.6. Afdeling Natuur....................................................................45
8. Aanbevolen literatuur ......................................................................46

Voorwoord
Niet alleen tientallen vrijwilligers van JNM, Natuurpunt en drie
VELT-afdelingen werken mee aan Behaag Onze Kempen! Ze werken
samen met 16 Kempense gemeentebesturen onder coördinatie van de
Milieudienst IMD van de Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij
der Kempen. Afdeling Natuur van het Ministerie van de Vlaamse
Gemeenschap zorgt ervoor dat deze infobrochure gratis is.
Het is de 7de maal dat deze actie plaatsvindt, sinds ze in 1995
opgestart werd door JNM afdeling Neteland. De resultaten van de
voorbije acties: burgers, gemeenten en verenigingen plantten in totaal
140.000 bomen en struiken aan. Ook uw plantjes zullen volgende lente
volop in de was zijn.
Hoewel we veel aandacht schenken aan tuinen, trachten we nog steeds
het aanplanten van nieuwe houtkanten, hagen en boomgaarden in het
buitengebied te stimuleren. Kleine landschapselementen en bos blijken
echter nog steeds moeilijk te verzoenen met woonuitbreiding, moderne
landbouw, bedrijfsinplantingen en infrastructuurwerken. Wij blijven
echter geloven dat het een het ander niet hoeft en ook niet mag
uitsluiten. Onze vruchtbare samenwerking met diverse Kempense
gemeentebesturen bewijst dat deze wel degelijk hun voorbeeldfunctie
in milieu- en natuurvriendelijk beheer van het landschap willen
waarmaken. Hopelijk straalt hun houding af naar andere gebruikers
van de open ruimte.
Het plantgoed kopen wij zelf bij boomkwekers. Een 50-tal vrijwilligers
en mensen van diverse gemeenten zorgen dat het plantgoed tot bij u
komt. De winst die we maken bij de stukverkoop gaat integraal naar
beheer en aankoop van natuurreservaten in onze regio.
Wij willen de natuur meer kansen geven en u helpt ons daarbij. Als
iedereen de natuur in zijn eigen omgeving ‘toelaat’, zijn we op weg
naar een leefbare toekomst.
Daan, Frank, Greet, Guy, Hans, Leen en Isabel

1
1. Inleiding
1.1. Streekeigen bomen en struiken in het landschap
Hagen, houtkanten, knotwilgenrijen en boomgaarden zijn allemaal
(half)natuurlijke elementen die ons landschap vorm geven. Historisch
hadden ze een voorname functie in het landelijke leven. Een haag rond
een akker luwt de wind en geschoren doornhagen dienden als
veekering vóór de prikkeldraad bestond. Allerlei vruchten van
boomgaarden, kleinfruit en vruchtbomen stonden in voor een
noodzakelijke aanvulling van het eenvoudige menu. Hagen en
houtkanten getuigen van de levenswijze van onze voorouders.
Maar het verging deze landschapselementen slecht. Hun economische
nut kwam zwaar op de helling te staan. Bij schaalvergroting van
landbouwpercelen en bij uitbreiding van bebouwing verdwenen deze
charmante stukjes groen steevast.
De resterende kleine landschapselementen vormen vandaag nog altijd
belangrijke schakels in de versnipperde natuur die ons nog rest. Ze
functioneren niet alleen als schuilplaats en voedselbron voor vele dieren
plantensoorten, de dieren en planten(zaden) verplaatsen zich ook
via deze lineaire elementen en stapstenen naar andere leefgebieden.
De langgerekte begroeiingen zijn nu een broodnodige ecologische
infrastructuur, want door wegenaanleg, woningbouw en ruilverkaveling
zijn onze kleine natuurgebieden geïsoleerd geraakt.
Onder de ontelbare soorten in de houtkanten en hagen, zitten erg veel
roofinsecten en vogels, die zich vanuit de houtkant of haag ook in de
omliggende cultuurgewassen kunnen verspreiden om daar schadelijke
soorten in toom te houden.

Hagen, houtkanten en grote en kleine bossen bepalen mee het klimaat
in een landschap. Ze remmen zeer efficiënt de wind en verzachten
temperatuurextremen (koelte in de zomer, minder strenge vorst in de
winter). Een heel actuele functie van hagen, houtkanten en kleine
bosjes is het vertragen van de afvloei van regenwater. In gebieden
waar deze elementen verdwenen zijn, vloeit het regenwater direct van
akkers, weilanden, tuinen en verhardingen af en zwellen de beken en
rivieren veel sneller na een fikse regenbui. Met overlast in woon- en
landbouwgebieden tot gevolg.
Je behaagt dus niet alleen onze Kempen, maar hét behaagt ook
vlinders, hagedissen, kevers, zangvogels, egels, kruiden, planten... en
onszelf natuurlijk.
Subsidies
Sommige gemeentebesturen voorzien onder bepaalde voorwaarden
subsidies voor de aanplanting van kleine landschapselementen van
streekeigen bomen en struiken. Dit is onder meer het geval in Balen,
Mol, Oud-Turnhout en Turnhout. Wil je weten aan welke
voorwaarden je precies moet voldoen om voor subsidie in aanmerking
te komen, dan neem je best contact op met de plaatselijke
milieudienst.
2

1.2. Streekeigen bomen en struiken in de tuin
De voordelen van streekeigen soorten tegenover uitheems siergroen
zijn talrijk en onmiskenbaar. Streekeigen bomen en struiken zijn
goedkoper, hebben een langere levensduur, zijn beter bestand tegen de
grillen van ons klimaat en overleven de meeste ziekten en plagen.
In tegenstelling tot coniferen die er in elk seizoen hetzelfde uitzien,
bieden onze streekeigen bomen en struiken telkens weer nieuwe
vormen, kleuren en geuren: de stormachtige of doodstille aanblik van
kale takken in de winter, bloesems en het prille groen van de lente, de
weelde van het groene, zomerse lover en de subtiele kleurenpracht van
vruchten en bladeren in de herfst.
Het blijft echter niet bij dit visuele aspect. Streekeigen groen betekent
ook voedsel en schuilmogelijkheid voor ontelbare beestjes, groot of
klein. De bessen zijn nodig om de vogels die naar het zuiden trekken
op kracht te doen komen en de vogels die hier blijven te voeden
doorheen de winter. Rond de bloesems gonst het van leven: hommels,
bijen, zweefvliegen en vlinders. Op de bladeren komen allerlei
insecten voor die gegeten worden door meesjes of die ‘s nachts door
vleermuizen van de bladeren geplukt worden.
Aanplanten van streekeigen groen brengt de natuur in jouw buurt!
Bedenk vooreerst dat streekeigen bomen en struiken niet per sé in een
haag, een houtkant of een bosje moeten groeien om hun plaats en nut
te hebben. Als solitair (vrijstaande) in de tuin hebben ze alle goede
eigenschappen. Bovendien garandeert hun vrije stand een rijke bloei
en een mooie vorm, niet onbelangrijk in de tuin.
3

Voordelen streekeigen beplanting:
- lage aankoopprijs,
- streekeigen beplanting heeft een grote esthetische waarde,
- streekeigen beplanting is goed bestand tegen ziekten en plagen,
- streekeigen beplanting is aangepast aan de grillen van ons klimaat en
aan onze bodemtypes,
- streekeigen beplanting heeft een lange levensduur,
- streekeigen planten brengen leven in je tuin (vogels, vlinders,
egels,...).
Nadelen van uitheemse siergewassen
- relatief duurder,
- vaak korte levensduur (coniferenhagen worden lelijk na 15 jaar),
- spelen een minderwaardige rol in de natuurwaarde van je omgeving,
op uitheemse gewassen komen minder diersoorten voor,
- uitheemse gewassen kunnen in sommige gevallen explosief
toenemen, door het ontbreken van natuurlijke vijanden: vb.
Amerikaanse vogelkers, Am. eik, Japanse duizendknoop,
- door woekering van uitheemse gewassen, kunnen zeldzame planten
letterlijk in de schaduw komen te staan en verdwijnen.
4

1.3. Streekeigen hoogstamfruitbomen
Het is de hoogste tijd de ogen te openen voor de enorme waarde en
historisch betekenis van hoogstamfruitbomen. Oude fruitbomen
sneuvelen onherroepelijk en worden in het beste geval, door laagstam
vervangen, waarvan de productie slechts mits sproeistoffengebruik
kan worden veilig gesteld.
Nochtans heeft de hoogstam dit niet verdiend. D.m.v. een specifieke
werkwijze wordt een krachtige fruitboom ontwikkeld met een taaiheid
welke belagers een minieme kans laat. Zeer goed in staat ziekten
zelfstandig af te weren, verhoogt deze boom zodoende nog constant
zijn weerstandsvermogen. Vaak zijn er plaatselijk ontwikkelde
variëteiten, die een optimale afweging zijn tussen groeikracht op de
(arme bodem), ziekteresistentie en fruitproductie.
Overname uit Ludo Royen, 1983 Natuurreservaten
Hoogstamboomgaarden vormen een apart biotoop dat nog rijk is aan
insectenetende vogels. Zij vinden hier vaak nog een laatste beschutte
leefruimte (zonder pesticiden) in het kalende of reeds naakte
landschap. Een greep uit het aanbod: groenling, houtduif, koekoek,
grauwe vliegenvanger, winterkoning, zanglijster, steenuil, staartmees,
boomkruiper, grote en kleine bonte specht, groene specht, roodborst,
boerenzwaluw en gekraagde roodstaart.
5

2. Hoe de juiste soorten kiezen – mengen
Vuistregels:
1. Meet de beschikbare ruimte op vooraleer je bestelt. Bedenk dat
beplantingen “overlopen”, d.w.z. de haag of houtkant wordt breder
dan alleen de (buitenste) plantrij, doordat de struiken en bomen ook
fors in breedte groeien.
2. Plant niet te veel stuks plantsoen. Geef elke individuele struik de
ruimte om uit te groeien. Het duurt echt niet veel langer voor de haag
of houtkant dicht is. Het resultaat zal beter zijn en langer blijven
bestaan. Plant je toch meer, dan zal je na een aantal jaar moeten
dunnen.
3. Kijk heel goed naar houtkanten, bosjes of bossen in de buurt
van de te beplanten locatie.
De bodemeigenschappen weerspiegelen zich in de soorten die je ziet.
- Zit je vlakbij een beek en staan in de buurt vooral elzenkanten?
- Op een zandduin met alleen maar dennen, let je op de inheemse!
soorten die vanzelf in de omliggende bossen groeien: bv. lijsterbes,
spork, zomereik en berk (dus niet Amerikaanse vogelkers of
krentenboompje of Amerikaanse eik, die zal je ook veel zien staan,
maar ze zijn niet inheems).
- Bevind je je dichtbij of in een oud landbouwgebied met houtkanten
van zomereik?
4. Plant niet te veel soorten. Hou het sober! De Kempen zijn van
nature arm en het aantal soorten is beperkt, alle mogelijke soorten
bijeenproppen in een aanplanting of een tuin leidt tot een slecht, niet
authentiek resultaat! Vermijd wel aanplantingen van één soort,
bijvoorbeeld lange hagen met enkel beuk of haagbeuk.
6

Welk beplantingstype en aantal struiken en bomen passen bij de
afmetingen van mijn grond en wat bestel ik dan best?
Dit hangt af van twee factoren:
de beschikbare ruimte en de beschikbare tijd voor onderhoud.
RUIMTE:
kleine tuintjes (< 120 m²):
geschoren haag (tot 1, 5 m breed), enkele solitaire struiken, één
solitaire kleine boom of één hoogstamfruitboom (centraal), kleinfruit
=> geen tuinpakket, wel een samengestelde bestelling op maat
middelmatig grote tuinen (120m² - 300 m²):
geschoren of wilde haag (tot 1,5 m breed), struikengroep of solitaire
struiken met één of enkele kleine bomen, één grote boom, één of twee
hoogstamfruitbomen, kleinfruit
=> 1 à 3 bloesembosjes in een geschoren of wilde bloesemhaag. Niet
meer dan 1 bloesem- of vogelbosje voor solitaire struiken en 1 à 2
kleine bomen of een samengestelde bestelling op maat.
grotere tuinen (vanaf 500 m²):
geschoren of wilde haag, struikenborder, solitaire struiken, enkele
solitaire bomen of enkele hoogstamfruitbomen of één vruchtboom,
kleinfruit
=> meerdere bloesem- en vogelbosje in een geschoren of wilde
bloesemhaag, voor een struikenborder, één pakket beslaat een
oppervlakte van 150 m² bij plantverband 2 x 2,5 m, 4 volgroeide
kerselaars beslaan een oppervlakte van 400 m², eventueel met een
gemengde haag er rond
(randen van) weilanden, parkings, bedrijventerreinen (vanaf 1000 m²)
houtkant (minimum 4 m breed, 5 m hoog) of klein bosje of wilde
hagen of hoogstam fruitboomgaard
=> geen tuinpakketten, vraag individueel advies aan de regioverantwoordelijke
op het bestelformulier, we stellen in overleg een
aangepaste bestelling samen. Er zijn kortingen voor grote bestellingen.
7

TIJD VOOR ONDERHOUD:
Heel weinig tijd voor onderhoud (< halve dag per jaar)
Solitaire struiken, kleine bomen, bomen en vruchtbomen, evenals een
bloesembosje of vogelbosje kunnen op natuurlijke wijze evolueren als
je genoeg ruimte hebt voorzien.
Weinig tijd voor onderhoud (halve tot één dag per jaar)
Bloesemhaag en houtkant moeten maar om de paar jaar gesnoeid
worden, maar de keren dat er gesnoeid wordt, is het arbeidsintensief.
Als de beschikbare ruimte krap is, zal vaker gesnoeid moeten worden.
Voldoende tijd voor onderhoud (één tot meerdere dagen per jaar)
Geschoren haag, hoogstamfruitbomen, kleinfruit (behalve Mispel en
Kweepeer), struiken en kleine bomen met beperkte groeiruimte.
Bepaal pas dan je plantafstanden als je weet hoe groot de individuele
bomen, struiken en fruitbomen van nature worden.
Zet je ze dichter, bedenk dan dat je zal moeten snoeien of dunnen! Dat
kost niet alleen tijd en werk, er zal ook (veel) snoeiafval ontstaan, dat
je ergens in de tuin moet laten verteren of moet afvoeren.
Voor goede composteringstechnieken verwijzen we je naar de
compostmeesters in je buurt (info bij de milieudienst van je
gemeente).
8

Welke struiken en bomen passen bij mijn grond?
Welke soorten passen van nature goed bij elkaar?
De aangeboden boom- en struiksoorten zijn geselecteerd op basis van
de bodemsoorten die in de Antwerpse Kempen overheersen.
heel droge,
arme grond
droge,
niet te arme
grond
frisse, lemige
grond
of
goede
tuingrond
natte grond
of
verzopen
grond
9
houtkant bosje wilde haag,
geschoren haag,
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
hazelaar, vlier
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
hazelaar, vlier
boskers, linde
niet Gelderse roos
niet gewone es
zwarte els, spork
gewone es, vlier
boswilg, zomereik
lijsterbes,
(Gelderse roos)
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
hazelaar, vlier
meidoorn, beuk
zomereik, boswilg
ruwe berk, (hulst)
spork, lijsterbes
hazelaar, vlier
meidoorn, beuk
boskers, linde
niet Gelderse roos
niet gewone es
zwarte els, boswilg
zomereik, spork
gewone es
vlier, lijsterbes
(Gelderse roos)
heg
spork, ruwe berk
lijsterbes, beuk
zomereik, boswilg
beuk, haagbeuk
hazelaar, vlier
meidoorn, boswilg
ruwe berk, (hulst)
lijsterbes, zomereik
meidoorn, sleedoorn
haagbeuk, beuk
egelantier, (hulst)
hazelaar, vlier
lijsterbes, spork,
boswilg, ruwe berk
zomereik
niet Gelderse roos
niet gewone es
boswilg
spork, lijsterbes
zomereik, vlier
gewone es
(Gelderse roos)

Op laag gelegen gronden, met een zeer natte bodem (vb. plassen in de
winter en ook tot ver in de zomer vochtig), moet je kiezen voor zwarte
els, zomereik, spork, hazelaar en lijsterbes. De enige soorten die in de
Kempen van nature sterk beperkt zijn tot rijkere, natte gronden langs
beken, zijn Gelderse roos en gewone es. Soorten als beuk, winterlinde
en boskers zijn op natte gronden echt af te raden.
Ook op zeer droge, zandige duingronden zijn niet alle soorten
geschikt. Nogal wat woonwijken op zekere afstand van de dorpskern
liggen op zo’n grond, vaak stond/staat hier dennenbos. Het aantal
soorten is op die gronden van nature beperkt, wees dus sober:
zomereik, ruwe berk, spork, lijsterbes, vlier, boswilg en in kleine
aantallen hulst.
De gronden die de meest diverse soortenkeuze toelaten zijn lemige
zandgronden en oude landbouwgronden (met een dikke zwarte
teeltlaag: zgn. “zwarte grond”), vaak liggen deze rond oude
boerderijen en rond de oude dorpskernen. Ook de relatief droge
gronden in beekvalleien horen hierbij. Hier kan je probleemloos iets
meereisende soorten als winterlinde, boskers, haagbeuk, meidoorn,
sleedoorn en egelantier aanplanten en zowat alle andere soorten,
behalve gewone es en Gelderse roos.
Voor de keuze tussen het beplantingstype (geschoren hagen, wilde
hagen, heggen, houtkanten of bosjes) is de bodemsoort van geen
belang als tenminste de aan de bodem aangepaste soorten werden
gekozen. Gelderse roos en hulst komen van nature op hun
standplaatsen in lage aantallen voor, plant er weinig van.
10

3. Hoe juist planten en onderhouden - snoeien?
Bedenk dat de jonge plantjes, als je ze met zorg aanplant, zullen
groeien. Het eerste paar jaar veel trager dan je zou willen, daarna
misschien veel harder dan je zou willen.
Vuistregels
1. Behandel het jonge plantsoen met zorg. Vooral de wortels zijn
kwetsbaar. Zorg dat de wortels nooit kunnen uitdrogen of beschadigd
worden. Plant in de rustperiode (november – maart). Besteed veel zorg
aan de plantkuil en hoe de wortels na het dichtgooien in de bodem
zitten.
2. Als je je bij de soortenkeuze hebt laten leiden door de bodem
(hoofdstuk 2), is bemesting/bekalking overbodig. De aangepaste
soorten zullen hun voedsel uit de bodem zelf halen. Compost
toevoegen verbetert wel het water- en nutriëntenhoudend vermogen
van een zandgrond. Dat kan voor jonge plantjes belangrijk zijn.
Fruitbomen en kleinfruit kunnen wel (plantaardige) bemesting
gebruiken.
3. Plant dan ook niet te veel, te dicht opeen. Hou bij het planten
het beeld van de volwassen bomen en struiken in je hoofd.
11

Hoe dicht mogen wettelijk bomen, struiken, hagen en de
hoogstammige fruitbomen tegen de perceelsrand staan?
Volgens het Veldwetboek moet een haag minimaal 0,5 meter van de
perceelsrand verwijderd staan. Als de 2 buren echter schriftelijk
akkoord zijn, mag ze op de perceelsrand staan. Onderhoudskosten
worden dan gedeeld. U mag, mits toestemming van uw buur, van op
zijn perceel de buitenzijde van uw haag onderhouden (ladderrecht).
Hoogstammige bomen moeten minimaal 2 meter van de perceelsrand
staan. Plant in praktijk houtkanten, solitaire bomen en
hoogstamfruitbomen meer dan 4 meter van de rand gezien de straal
van de volwassen kruin makkelijk 5 à 7 meter kan bedragen voor
bepaalde soorten. Overleg best vooraf met je buren en vermijd
onnodige hinder. Te dicht bij de rand planten zorgt ook voor veel
meer snoeiwerk en bovendien op moeilijk bereikbare plaatsen.
Een buur kan eisen dat de takken die over zijn perceel hangen
afgezaagd worden, maar het is hem verboden die zelf zonder uw
toestemming af te zagen.
In sommige gemeenten bestaan plaatselijke verordeningen die de
afstand anders regelen. Vraag naar de precieze wettelijke
voorschriften in je gemeente bij de milieudienst of bij de
natuurwachter (telefoon onder ministeries).
Houtkanten en hagen zijn geen bos. Aanplant ervan behoeft in het
kader van het Veldwetboek of het Bosdecreet dus geen vergunning
van het College van Burgemeester en Schepenen. Let wel op! De
aanplanting mag dan wel niet vergunningsplichtig zijn, eens een
houtkant er staat, is een vergunning nodig om hem te verwijderen
(Natuurdecreet, gemeentelijke verordeningen).
12

Hebben de planten meststoffen nodig?
Neen. De planten zijn wilde soorten, die als je ze goed kiest
(hoofdstuk 2), aangepast zijn aan de bodem van de streek. Wel kan
men bij het planten goed verteerde compost met de grond uit het
plantgat mengen om het waterhoudend vermogen van de zandgrond te
verbeteren (GFT-compost is geschikt). Bladstrooisel dat je zelf of je
buur over heeft in de herfst, mag je gerust tussen de jonge aanplant
uitspreiden. Dump wel geen dikke lagen compost op de bodem tussen
de planten, dan krijg je problemen met onkruiden. Hark nooit het
bladstrooisel dat tussen de aanplant valt weg. Bomen en struiken
hebben hun eigen strooisellaag nodig (voedingsstoffencyclus), net als
in het bos.
Fruitbomen en kleinfruit zijn wel gebaat bij bemesting omdat ze
jaarlijks veel energie in hun vruchten stoppen.
Synthetische meststoffen voor bomen en struiken zijn om twee
redenen schadelijk voor het milieu: voor de productie is ontzaglijk
veel elektriciteit nodig (hoogspanning) en de planten groeien harder
dan van nature op onze grond, zodat meer snoeiafval ontstaat.
Hebben de planten water nodig?
Op de dag dat je plant, is water gieten na het vullen van het plantgat
zeker goed. Zo spoelt de grond goed tegen de wortels aan. Bij een
juiste soortenkeuze en een correcte planting moet het in principe al
heel droog worden om het aanslaan van inheemse soorten te
verhinderen, dus in de loop van het jaar gieten is normaal niet nodig.
Op echt droge gronden kan men het eerste jaar wel water geven
(indien mogelijk opgevangen regenwater en geen leidingwater!). Als
je water geeft, doe dat dan gericht: giet een beperkt aantal keren (zeker
niet dagelijks) voldoende water tegen de stamvoetjes. Bij sproeien
verdampt het meeste water vooraleer het de wortels bereikt, dat is dus
zinloos. Wacht niet tot de grond kurkdroog is, maar geef bij een
dreigende lange droge periode in juli of augustus preventief water.
13

3.1. Algemene werkwijze bij het planten
Laat plantgoed nooit zomaar liggen na aankoop. De wortels mogen in
geen geval uitdrogen, dek ze ook tijdens het vervoer goed af. Als je
niet onmiddellijk plant, moet je het plantsoen inkuilen op een
beschutte plaats. Een bussel planten wordt dan in een ondiepe kuil
gestopt, met een dikke laag aarde boven op de wortels.
In principe kan je gedurende de hele rustperiode verplanten: van
begin november tot half maart. Waar het in de winter erg nat is, is
een planting in maart sowieso een aanrader. Anders krijgen de
worteltjes te weinig zuurstof om aan te slaan, zelfs van soorten die op
natte gronden probleemloos groeien!
Plant niet bij vriesweer, felle zon, droge oosten- tot noordenwind!
Ideaal is zacht en vochtig, windstil weer (mist, motregen).
Haal de ingekuilde planten pas uit de grond als de plantgaten klaar
zijn. Ook tijdens het plantwerk moet je de planten afdekken (bv. in
een plastic zak). Graaf het plantgat zo groot dat de wortels er helemaal
in kunnen. Spit de grond onder aan het plantgat los.
Meestal kan je aan de planten nog zien hoe diep ze in de kwekerij
stonden. Ze moeten op hun nieuwe plaats precies even diep staan.
De dikste wortels van het plantgoed mogen eventueel enkele
centimeters bijgeknipt worden. Spreid de wortels uit in het plantgat.
Plooi ze nooit naar boven tegen de putwanden, maak dan het plantgat
wat groter.
Vul de put voor zowat de helft. Ideaal is dat een helper de plant
intussen rechthoudt. Laat langs alle zijden van de plant gelijkmatig
aarde vallen. Zorg daarbij dat de grond goed verkruimeld tussen de
wortels terechtkomt. Schud dan eventjes met de plant, zodat de aarde
goed tussen de wortels zakt en de wortels gespreid blijven. Vul daarna
het plantgat verder op en druk met de voet (niet stampen!) de aarde
regelmatig aan.
14

Om het ‘aanslaan’ van de wortels te bevorderen is goed verteerde
compost altijd nuttig. Meng deze compost naast het plantgat met de
opgeschepte aarde. Gooi dus nooit een laag onvermengde compost op
de bodem van het plantgat.
Wanneer je struiken of bomen plant in een weide of rond een
grasveld, leg je de graszoden van het plantgat beter niet terug. Schep
in de buurt een putje en gebruik de grond daaruit om rond je planten
aan te vullen. De overtollige zoden kan je in dat putje leggen. De
naakte grond rond het plantsoen kun je in het begin beter vrijhouden.
Wat schoffelen of het aanbrengen van een mulchlaag kan zeker
helpen. Zo krijgt de jonge plant minder concurrentie van grassen en
kruiden. Na enkele jaren mag je de zode rustig laten dichtgroeien, de
concurrentie is dan niet meer bedreigend. Op plaatsen waar grazende
dieren lopen, moet je de planten natuurlijk beschermen met een
afsluiting.
3.2. Geschoren haag
Alle inheemse loofsoorten kunnen in een geschoren of in
een wilde haag opgenomen worden, dus ook soorten als
zomereik, berk, vlier.
De hiernaast opgesomde soorten zijn ideaal als basis voor
een haag. Dat wil zeggen dat ze de meerderheid van het
plantsoen kunnen vormen (vb. 60-70% van de planten) en
aangevuld worden met andere mengsoorten, die voor de
bodem in kwestie geschikt zijn (hoofdstuk 2).
MENGEN !!!
15
meidoorn
haagbeuk
beuk
hazelaar
Mengen in een haag is een absolute must om je haag enige
natuurwaarde te geven. Zoals in de inleiding gesteld is een loofhaag
van een streekeigen soort sowieso al een pak beter dan coniferen. De
klassieker in Vlaanderen is een jaarrond ondoorzichtige haag met
enkel beuk (Fagus sylvatica).
Maar het kan beter:

- De natuurwaarde van een monotone beukenhaag is niet zo groot.
+ Gemengde hagen herbergen een veel grotere verscheidenheid
aan dieren, zeker als er bloeiende en doornige soorten in staan.
- Beuk krijgt in het voorjaar pas in mei nieuw frisgroen blad en
staat nog bruin terwijl de rest van de tuin al volop in de lente zit.
+ Haagbeuk, meidoorn en sleedoorn komen een maand vóór beuk
in blad.
- Puur beukenbladstrooisel verteert traag, heel vervelend voor wie
van een net terras of frisse bloemenperken houdt.
+ Haagbeuk, meidoorn, hazelaar en andere soorten hebben snel
afbrekend bladstrooisel: het breekt vanzelf af waar het ligt of je
kan het heel makkelijk composteren.
+ Meidoorn, sleedoorn, spork, lijsterbes en egelantier krijgen
bloesems als je niet te frequent en kort scheert.
+ Door je haag breed genoeg te laten worden en op “strategische”
plaatsen - waar je geen doorkijk wilt - beuk of hulst te mengen,
kan je evengoed een ondoorzichtig scherm creëren.
Plantdichtheid
Vaak worden hagen aan 5 of meer planten per lopende meter
aangeplant. De haag is dan enkele maanden eerder gesloten, maar in
de volwassen haag (5 à 10 jaar) heeft elk plantje een bedroevend
kleine groeiruimte, wat voor de vitaliteit niet bevorderlijk is. 1 tot
maximaal 3 planten per lopende meter is heel wat beter.
Er zijn twee werkwijzen om snel een gesloten haag te bekomen.
Bij de eerste methode zet je paaltjes op regelmatige afstand en spant
horizontale draden op 30 cm van elkaar. De eerste jaren vlecht je zo
veel mogelijk van de jonge twijgen rond die draden. Zo krijg je takken
in de haag die overwegend met de lengte van de haag meegroeien.
Bij een andere manier om een dichte haag te bekomen, is het
belangrijk dat de zijknoppen snel uitgroeien tot zijwaartse takjes. Dit
effect bereiken we door de toppen van de twijgen en takken met de
haagschaar of snoeischaar af te knippen. Ook hier is het de bedoeling
om de langste twijgen in de lengterichting van de haag te laten groeien
en loodrecht daarop vooral korte, sterk vertakte twijgjes te verkrijgen.
16

Omdat je meer twijglengte wegsnoeit bij de tweede methode, kan het
iets langer duren voor er een gesloten scherm ontstaat.
Vanaf het tweede of derde jaar krijgt de haag een eerste vormsnoei.
De onderzijde moet steeds breder blijven dan de bovenzijde. Deze
vorm zorgt ervoor dat de onderste takken genoeg
licht krijgen. Als het plantgoed bovendien voldoende
vrijgesteld wordt van gras en kruiden, zal de haag tot
de bodem dichtgroeien.
Een strakke haag kan 2 keer per jaar geschoren
worden (mei-juni, september-oktober). Je kan je eventueel beperken
tot één snoeibeurt in juni of juli. Zorg ervoor dat de haag aan beide
kanten even dik blijft ten opzichte van de lijn van de stammetjes.
Hagen waarvan je wenst dat ze rijkelijk bloemen en bessen dragen,
moeten natuurlijk minder geschoren worden. Je kan het snoeien dan
beperken tot het in de winter wegzagen of terugsnoeien van de sterkst
groeiende takken. Je kan ook om de twee of drie jaar grondig snoeien.
Soorten die sneller groeien dan de andere in de haag moeten wel
regelmatig selectief worden ingesnoeid.
Rondom de moestuin kan een haag met zijn wortels de naastgroeiende
gewassen benadelen. Dit is op te lossen door jaarlijks in juni met een
scherpe spade de wortels door te steken op 50 cm van de stammetjes.
Reken op een strook van minstens 1 m verlies langs de haag waar je
groenten productieverlies lijden. Leg hier eventueel je tuinpad.
17

3.3. Bomen en struiken in de tuin
Bij de aanplant van struiken en solitaire bomen in een tuin, moet je
vooral rekening houden met de ruimte die de volwassen struik of
boom zal innemen. Inheemse bomen en struiken groeien snel. Kijk
eens rond in je buurt naar het formaat van de courante soorten, zo kan
je de benodigde ruimte beter inschatten. Alle inheemse loofsoorten
verdragen regelmatige en sterke snoei, zodat je hun vorm en omvang
kan beïnvloeden. Het karakter van elke soort komt echter het best tot
uiting als je de natuurlijke groei zijn gang laat gaan.
3.4. Houtkant
Zet in een struikenborder of een houtkant de planten ruim genoeg: 1,5
meter tussenafstand is het minimum. Plant beter een 2-tal meter uit
elkaar in de rij en schrank opeenvolgende plantrijen. Zet de eerste
plantrij minstens 1,5 m en best meer van de buitenrand van de buffer,
zo kunnen de struiken uitgroeien zonder meer plaats in te nemen dan
voorzien. Je kan alle streekeigen bomen terugzetten tot struikvorm.
Plant dus bv. meer zomereik en berk dan je uiteindelijk als hoogstam
wil. Na een tiental jaar kan je dan de best geplaatste exemplaren
uitkiezen en de overige afzetten. Wissel struiksoorten met hogere
boomsoorten af, maar meng de soorten niet te systematisch.
ong 2 m
perceelsrand
kandidaat hoogstam (bv. zomereik, berk of zwarte els)
struik
ong 1,5 m
minimaal 2,
best 4 m van
de grens
18

De eerste 2 jaar na het planten beperkt het onderhoud zich tot het
vrijhouden van de struikjes. Als je merkt dat bepaalde trager
groeiende soorten onderdrukt worden door snelle groeiers (bv.
sleedoorn door meidoorn, zomereik door vlier) dan mag je die laatste
stevig snoeien, zelfs tot een 20-tal cm boven de grond. Volwassen
houtkanten kunnen om de 8 tot 20 jaar afgezet worden. Als de
houtkant lang genoeg is kan je het werk over verschillende jaren
spreiden om een volledige kaalslag te vermijden. Zorg voor scherp
materieel, dat is veiliger en de sneden zijn zuiver, wat een goede
hergroei garandeert.
3.5. Heg
Tegenwoordig vinden veel mensen een houtkant te groot.
Landbouwers hebben het bijvoorbeeld niet graag naast hun grond, en
voor de eigenaar zelf kan het kapwerk te omvangrijk zijn. Een
zogenaamde heg kan hier uitkomst bieden.
Hoog opgroeiende soorten worden tot een minimum beperkt en vooral
struiken worden in ruim plantverband (minimaal 2 meter tussen de
struiken) lineair aangeplant. Een ijl lineair landschapselement met
maximaal bloeiende struiken en veel minder onderhoud is het
resultaat. Ruigtekruiden en bramen maken de heg compleet.
19

3.6. Hoogstamfruitbomen
3.6.1. Hoe planten
Een hoogstamfruitboom heeft al gauw een groeiruimte met een
doormeter van 8 tot 10 m nodig. Plant ze minstens zo ver uit elkaar en
hou afstand van gebouwen, grenzen en andere bomen en struiken.
Als je de ruimte hebt, verdient het voorkeur om minstens 2 appelaars,
perelaars, pruimelaars of kerselaars te planten, van hetzelfde of een
ander ras. Kruisbestuiving is bijna altijd bevorderlijk voor de
vruchtzetting (zie 5.2.). Voorbeeldcombinaties: Brabantse Belle Fleur
- Sterappel, 2 kerselaars en Queen Victoria – Reine Claude d’Oullin.
Het is voldoende dat er binnen een afstand van 50 à 100 m geschikte
fruitsoorten staan, vb. bij de buren.
Bij het planten van een fruitboom moet de plaats uitgemeten en met
stokjes aangegeven worden. Graaf voor elke boom een plantgat dat
minstens 1/3 breder is dan het wortelstelsel. Zet hierin, in de
zuidwestrichting, ongeveer 10cm uit het midden een boompaal, zodat
de boom ruimte heeft om uit te zetten. Een paal van 2m75 moet
ongeveer 60-75 cm diep in de bodem zitten en dus zo’n 2m uitsteken.
Merk je dat bij het planten de plantput onder water komt, hoewel het
niet hard regent, is dit een aanwijzing dat die plaats niet geschikt is
voor een fruitboom. Maar in het algemeen hebben fruitbomen toch
graag een behoorlijk vochtige, zogenaamd frisse bodem, die in de
zomer niet uitdroogt. Heb je echt een droge arme zandbodem, dan
kunnen we je geen valse hoop geven: grote opbrengsten zijn niet te
verwachten, en nog het meest van pruim of kers, zeker niet van peer.
Ga na of er geen dikke wortels van de boom ingescheurd zijn bij het
uitgraven op de kwekerij. Knip zulke wortels in tot waar ze gezond
zijn (zuiver uiteinde), hetzelfde met beschadigde twijgjes.
Zet de boom midden in het gat naast de paal en zorg ervoor dat hij
even diep geplant wordt als hij stond in de kwekerij. Vul het plantgat
volledig met grond, schud stevig met de fruitboom, duw de grond
20

goed aan en overgiet met veel water zodat de wortels nauw aansluiten
aan de bodem. Bevestig een boomband aan de bovenkant van de
boompaal en de stam in een 8-vorm zodat er bescherming is tussen de
stam en de paal. Een stuk oude fietsband kan dienst doen als
boomband, al zijn er echte boombanden te koop in tuincentra.
De steunpalen die we je aanbieden zijn niet behandelde, gezaagde
palen in Europees eiken. Ze hoeven geen beschermingsmiddel.
Over fruitrassen heeft elke kweker of auteur wel zijn eigen inzichten
en ervaringen, zodat de informatie rond de aangeboden rassen erg
verschilt van bron tot bron. De gegevens onder de soortbeschrijvingen
in hoofdstuk 5.2 zijn om die reden bewust beperkt gehouden. Meer
informatie kunnen geïnteresseerden vinden in de bibliotheek, waar
vaak verschillende boeken rond dit onderwerp te vinden zijn.
Om de bomen gezond te houden en ook om de groei erin te houden
kan je ze jaarlijks voedsel geven. Fruitbomen stoppen veel energie in
hun vruchten. In tegenstelling tot inheemse bomen en struiken, kan je
ze best bemesten. Reken per boom 75 kg verteerde stalmest,
champignonmest of compost, te verdelen onder de kruin. Als je op een
ecologische manier fruit wilt telen, zijn chemische meststoffen uit den
boze (extreem hoog energieverbruik bij productie en verstoring van de
nutriëntenbalans). Schuimkalk (restproduct van suikerbietenteelt) of
dolemietkalk (vermalen kalkgesteente) helpen op zandgronden.
3.6.2. Hoe snoeien
De kroonvorming begint in het groeiseizoen na de planting. Help je
fruitboom, door in de eerste jaren als volgt te snoeien:
Voor hoogstammen zijn twee kroonvormen te onderscheiden.
De bolkroon zonder hart- of middentak wordt aanbevolen voor alle
pruimen- en kersenrassen, de meeste appelrassen en een aantal
perenrassen, Groene Bergamotte, Kruidenierspeer, Beurré d’Amanlis.
21

De piramidale kroon met harttak past voor de meeste perenrassen en
een aantal appelrassen, English Winter Goldpearmain, Huismanszoet,
Keuleman, Sterappel, Jonatha en Wealthy.
Een tweede belangrijk onderscheid bij de vormingssnoei voor de
opbouw van de kroon bestaat tussen kortvruchthoutdragende en
langvruchthoutdragende rassen (tabel G).
Bolkroon
Keuze van de gesteltakken
Appels worden veelal opgekweekt met 3 of 4 gesteltakken, bij kersen,
peren en pruimen beter 4 of zelfs 5.
De twijgen moeten goed verankerd zijn in de stam, want op deze
takken rust later het gewicht van de gehele kroon en van de vruchten
(soms tot 400 kg extra). Het beste kunnen de gesteltakken onder een
hoek tussen 45° en 60° van de stam opgroeien. Te steil ingeplante
gesteltakken kunnen afscheuren wanneer de boom breed is
uitgegroeid. Te vlak ingeplante gesteltakken groeien te weinig en
buigen te ver door, wanneer ze met vruchten beladen zijn.
Wanneer je niet kan beschikken over 3 à 4 goede gesteltakken met een
nagenoeg gelijke inplanthoek, maar wel een tak voorhanden is die te
vlak staat, kan die aangebonden worden aan de stam tot de gewenste
hoek is verkregen. Na enkele jaren blijft de tak zo vanzelf gefixeerd.
De gesteltakken moeten op voldoende afstand van elkaar staan. Het
stamgedeelte van de jonge boom, waarop gesteltakken kunnen
ontstaan, is niet zo groot. Daarom kan je best tussen de gesteltakken
een onderlinge verticale afstand van 10–15 cm aanhouden.
De geseltakken moeten de ruimte van de kroon in het horizontale vlak
uiteraard rondom regelmatig verdelen.
Eerste vergaffeling
Nadat de gesteltakken zijn uitgezocht, worden de overige (zwak
groeiende) twijgen diep neergebogen (of weggesnoeid). Zij zullen
daardoor al vroeg enkele vruchten gaan dragen. De gekozen
gesteltakken worden vervolgens ingekort tot op 1/2 à 2/3 van hun
lengte, altijd tot op een naar de buitenzijde gerichte knop! De
22

sterkst groeiende takken worden verder ingesnoeid dan de zwakker
groeiende. Zo onstaan evenwichtige gesteltakken en wordt de
bekleding met zijtakjes bevorderd.
Door dit insnoeien gaan de éénjarige gesteltakken in het tweede jaar
zijtakken vormen. Voor een goede kroonvorm mogen maar twee van
de zijtakken aan elke gesteltak blijven, zodat een gaffel ontstaat.
Hiervoor kies je bij voorkeur scheuten, die zoveel mogelijk in
dezelfde richting groeien als de gesteltak en tevens de kroon in het
platte vlak zo regelmatig mogelijk verdelen. Het verlengde van de
gesteltak zelf boven de vergaffeling wordt gesnoeid tot op een van de
2 zijtakken of tot op een naar beneden gericht oog.
De vergaffeling van de gesteltak mag niet te dicht bij de stam liggen,
anders wordt de kroon te klein en te dicht. Houd voor het punt van
vergaffelen bij de kortvruchthoutdragers 60cm van de stam aan en bij
langvruchthoutdragers 80cm. Bij rassen die beide typen vruchthout
dragen 70cm.
Met deze takken (2 x het aantal eerste gesteltakken) bouw je de kroon
verder op. Het insnoeien van de verlengingen van deze takken en van
de daarop ontstane twijgen wordt nog enkele jaren volgehouden,
echter maar maximaal tot op 2/3 van de lengte.
Verdere opbouw van de bolkroon
Zodra de boom een driejarige kroon heeft met een goede vergaffeling,
hoef je aan de vorming van de volgende vergaffelingen over het
algemeen minder zorg te besteden Zorg er echter wel voor dat ze op
voldoende afstand van elkaar ontstaan (60-70 cm), zodanig dat de
twijgen elkaar niet hinderen. Twijgen die elkaar wél hinderen worden
weggesnoeid. Ook elkaar kruisende takken worden verwijderd.
Schuinsopgaande takken, die zorgen voor een brede kroon worden
voortdurend gespaard.
Houd vanaf dan bij het snoeien steeds de latere bolle kroonvorm in
gedachten, om te voorkomen dat je ooit dikke takken weg moet zagen.
Houd steeds het evenwicht tussen de verschillende gesteltakken in de
gaten. Dreigt één zijde zich te sterk te ontwikkelen, snoei deze dan
sterker terug dan de zwakker groeiende wederhelft.
23

Piramidale kroon
Etagebouw
De basishandelingen voor de opbouw van een piramidale kroon zijn
gelijk aan die bij een bolkroon. De piramidale kroon wordt gevormd
uit 3 tot 4 gesteltakken plus een centrale harttak.
3 Gesteltakken voor rassen die aan langvruchthout of een combinatie
van lang- en kortvruchthout dragen en 4 gesteltakken voor
kortvruchthoutdragers. Deze gesteltakken vormen een etage
(horizontale takkenlaag). Van de aanwezige takken worden er 3 à 4
uitgekozen om gesteltakken te vormen en op dezelfde wijze gesnoeid
als de gesteltakken van de bolkroon. De gesteltakken worden tot ca.
1/2 ingesnoeid, niet verder! Zijn de gesteltakken lang genoeg en
voldoende stevig ontwikkeld, dan kan op de aangegeven afstand (60 à
80cm) de vergaffeling tot stand worden gebracht. Deze afstand is ook
hier korter voor kortvruchthoutdragers en langer voor langvruchthoutdragers
en er worden 2 zijtakken per gesteltak aangehouden.
De vorming van de eerste etage mag gerust lang duren, want het is
bijzonder belangrijk dat deze etage van gesteltakken krachtig genoeg
is, voordat je met de hoger kroondelen begint. Anders overgroeien die
de eerste etage gemakkelijk, waardoor deze veel hinder ondervindt
van schaduw en een gebrek aan voedingsstoffen, zodat ook de latere
vruchtvorming vermindert.
De piramidale kroon heeft zoals gezegd als extraatje een harttak. Deze
verdient een aparte behandeling.
De harttak moet na het snoeien altijd iets boven de gesteltakken
blijven uitsteken. Hierbij is het belangrijk te weten welke rassen sterk
in de kop groeien. Dit zijn o.a. Chaneux, Doyenné du Comice, Bonne
Louise d’Avranches, Beurré Hardy en Kruidenierspeer. Bij sterke
kopgroeiers wordt de koptak dan ook verder ingesnoeid, anders blijft
de ontwikkeling van de gesteltakken achter.
De harttak moet bij elke snoeibeurt op naar verschillende zijden
gerichte ogen worden gesnoeid. Wordt bijvoorbeeld steeds op een
naar de westzijde gerichte knop gesnoeid, dan zal op den duur een
scheve boom ontstaan.
24

De uit gesteltakken opgebouwde etage vormt de basis van de boom.
Een tweede etage wordt niet gebouwd, maar uit de zijtakken van de
ingesnoeide harttak worden jaarlijks 1 tot 2 nieuwe gesteltakken
gekozen: spiraalsgewijs om de harttak, daar waar voldoende ruimte is
voor ontwikkeling en tevens zodanig, dat de onderliggende takken er
niet door gehinderd worden. Deze takken mogen een vlakkere stand
hebben dan die in de eerste etage.
Verdere opbouw van de piramidale kroon
Hoever de verschillende takken moeten worden ingesnoeid is moeilijk
in algemene termen aan te geven. In de praktijk moeten de
verschillende takken evenwichtig ontwikkelen en de eerste etage moet
een oorsprong behouden op de volgende gesteltakken. De harttak bij
de piramidale kroon blijft de neiging houden omhoog te groeien. Deze
harttak kan na meerdere jaren in zijn groei worden beperkt door hem
over te zetten op een min of meer vlakliggende zijtak. De boom zal
daardoor niet meer in de hoogte groeien.
Overige snoei
Alle twijgen die niet kunnen worden gebruikt voor de opbouw van de
kroon worden alleen dan verwijderd, wanneer ze te sterk groeien. De
concurrenten van de koptak worden wel verwijderd. De overige
twijgen worden gesnoeid op 2-4 ogen (de slapende knoppen aan de
twijgbasis niet meegerekend), omdat deze vruchttwijgen geen rol
spelen bij de opbouw van het statische gestel van de boom. Behoud de
naar beneden gerichte twijgen. Zij groeien langzamer en zullen
daardoor eerder vruchthout vormen. Bovendien ontwikkelen zij zich
meestal in buitenwaartse richting en leiden tot een minder dichte
kroon.
Uit het voorgaande wordt duidelijk dat de vormingssnoei gedurende
een reeks van jaren moeten worden doorgevoerd. De bomen zullen na
enkele jaren al op bescheiden schaal beginnen met het vormen van
bloem en/of gemengde knoppen op de zijwaarts gerichte, meer
vlakliggende takken. Jaarlijks zal de vruchtbaarheid toenemen en
wanneer nu ook het gestel ondanks de toenemende oogst niet meer
van positie verandert, is de vormingssnoei voorbij.
25

3.6.3. Schade van lentenachtvorst
Minstens tot aan de “ijsheiligen” van 15 mei is nachtvorst in de
Kempen te verwachten, zij het uiteraard niet dagelijks.
De beste garantie op een onbeschadigde bloesem is een laatbloeiend
ras planten. Kerselaars zijn echter, net als pruimelaars, in het
algemeen vroege bloeiers.
Er is ook minder schade van lentenachtvorst indien de grond onder de
bomen kruidenvrij, onbedekt en vochtig ligt. Compost of strooisel
tijdens de bloei verwijderen. Gras onder de bomen moet tijdens de
bloei zo kort mogelijk gemaaid worden. Het komt er op aan om de
warmte-uitstraling van de minerale bodem naar de nachtelijke hemel
te maximaliseren om zo de vrieskou vlak boven de grond iets te
temperen.
Deze maatregelen hebben bij hoogstambomen als Kerselaars,
Perelaars en Appelaars iets minder effect omdat de kruinen hoger
boven de grond hangen. Maar ook daar kan elke halve graad Celsius
belangrijk zijn.
Fruitoogst zal altijd afhankelijk blijven van weerschommelingen,
zowel tijdens de bloei als de rijping.
26

3.7. Vruchtbomen
Notelaar en Tamme kastanje vormen allebei van nature een
regelmatige, lage en vrij brede kroon (7 à 10 m doorsnede). Voorzie
dus voldoende ruimte rond de plantplaats. Volg de algemene planttips
(3.1) voor kastanje en die van fruitbomen (3.6) voor notelaar.
Tamme kastanje prefereert drogere bodems. Notelaar moet voldoende
vocht hebben, maar kan niet tegen natte bodems.
Snoei sterke, lage zijtakken op tijd af, maar maak geen te lange kale
stam. Zware, oude takken afzagen kan dodelijk zijn, vooral notelaar
rot makkelijk in. Snoei notelaar in de zomer of nazomer om de eerste
jaren een open kroon te bouwen. Aan oudere notelaars is snoei niet
nodig en niet aan te raden.
Om rijk vrucht te dragen heeft de kroon langs alle kanten veel licht
nodig. Je plant ze dan ook liefst als solitair. Kruisbestuiving bevordert
een goede oogst heel sterk, plant dus indien mogelijk 2 bomen (of
overtuig je buren om er ook een te planten). De kronen laten weinig
licht door, dus de planten eronder moeten schaduwverdragend zijn.
3.8. Kleinfruit
Een goede plaats voor kleinfruit is in de buurt van de moestuin, in de
beste grond van de tuin dus. Bessenstruiken zijn zeer geschikt als
afscherming rondom de moestuin. Het standplaats- en
onderhoudsadvies is zeer soortspecifiek, daarom vind je het onder de
soortbeschrijving in hoofdstuk 5.3. Zorg voor afwisseling van soorten.
Volgende publicaties over kleinfruit (in de boekhandel of bibliotheek):
Ecologische teelt van kleinfruit. VELT vzw, 2000, Antwerpen.
Info@velt.be, www.velt.be .
Kleinfruit. Kweken van aardbeien, bramen, frambozen en bessen in
eigen tuin. F. Lorsheijd, 1994, Utrecht/Antwerpen.
Het sappigste kleinfruit. S. Buczacki & R. Verlinden, 1995, Tirion-
Baarn.
27

4. Tuinpakketten
Hoewel de naam en de samenstelling van beide tuinpakketten een
specifieke toepassing als bosje suggereren, kan je de planten ook over
je tuin verspreiden. Zo krijg je individuele struiken en bomen (zie
hoofdstuk 3.3). Of je kan ze in een gemengde haag planten of er in het
buitengebied een houtkant of heg mee aanplanten (zie hoofdstuk 3.2,
3.4 en 3.5)
Gelet op de plantafstand en het aantal planten is een bloesembosje of
een vogelbosje voornamelijk geschikt voor grotere tuinen of percelen.
Reken toch al gauw een 15 op 15 meter om zo’n bosje uit één pakket
tot zijn recht te laten komen: de planten dus 2 tot 3 meter uit elkaar en
ook een 2-tal meter van de randen.
In andere gevallen raden we aan kleinere hoeveelheden los plantgoed
aan te kopen.
Pakket 1: Bloesembosje
Met dit pakket verfraai je de buurt met bloesem vanaf
het begin van de lente tot aan de zomer. Al de bloesems
zullen uitgroeien tot smakelijke bessen voor de vogels.
Zet je de planten in een gemengde haag als afscherming
langs de grens met de tuin van je buren, denk dan goed
na over de afstand tussen de haag en de perceelgrens.
Die zal bepalen hoe breed (“wild”) je de haag kan laten
worden en dus hoeveel je zal moeten snoeien. Overleg
vooraf met je buren, zo kan je veel ongenoegen
vermijden.
Je kan bijvoorbeeld enkele van de lijsterbessen centraal
in het bosje laten uitgroeien tot kleine bomen en de
andere boompjes om de 5 of 10 jaar eens afzetten om ze
als struik te houden.
8 spork
8 lijsterbes
8 meidoorn
3 sleedoorn
3 vlier
28

Pakket 2: Vogelbosje
Voor dit pakket kozen we speciaal soorten uit die voor
vele verschillende vogels geschikt zijn en die vele
verschillende bodems aankunnen. Boswilg voegden we
toe omdat ze in het vroege voorjaar heel belangrijk zijn
voor bloembezoekende insecten (o.a. bijen), die op hun
beurt voedsel voor vogels zijn. Hazelnoten zijn dan weer
een lekkernij voor eekhoorns, die je vaak te vlug af
zullen zijn bij het plukken.
Voorzie je voldoende ruimte, dan groeit dit pakket uit tot
een natuurlijk bosje waar alles zijn plaats heeft en
eigenlijk niet moet gesnoeid worden. Zo’n bosje biedt
mogelijkheden voor een natuurlijke ondergroei met
bosplanten.
De zwarte elzen kunnen grote bomen worden, maar
verdragen hakhoutbeheer. Je kan ze dus elke 5, 10 of 15
jaar afzetten, waarna ze weer zullen uitlopen.
29
5 Zwarte Els
5 Vlier
5 Lijsterbes
5 Meidoorn
5 Hazelaar
5 Boswilg

5. Soortenbeschrijving
5.1. Bomen en struiken
Zwarte els (Alnus glutinosa)
De zwarte els heeft een ovale kroon tot 20 m, omgekeerd eironde
bladeren met licht ingesneden top. De vrouwelijke katjes bloeien vóór
de bladeren (februari-maart) en groeien uit tot elzenproppen met
zwarte houtige schubben met ertussen de nootjes. Het strooisel breekt
makkelijk af. Deze soort is typisch voor natte bodems maar groeit
evenwel ook goed op heel wat drogere grond. Erg goed bruikbaar als
knotboom op eender welke hoogte. Het hout is goed brandhout.
Ruwe berk (Betula pendula)
De ovale kroon (tot 25 m) heeft afhangende takken. Het strooisel van
kleine blaadjes verteert goed. De katjes dragen kleine nootjes met 2
vleugeltjes. De berk stelt geen eisen aan zijn standplaats, verdraagt
zowel strenge vorst als grote hitte op schrale zandgrond. Gebruikt
voor berkensap, bezems, meubelfabricage, zelfkastijding.
Spork (Frangula alnus of Rhamnus frangula)
De spork of vuilboom of sporkehout heeft gaafrandige en glanzende
blaadjes en wordt tot enkele meter hoog. De struik bloeit erg lang, van
mei tot de herfst! De vruchtjes zijn eerst geel, vervolgens rood, bij
rijpheid zwart en een lekkernij voor vogels. Het is een goede
nectarplant voor bijen. Spork gedijt op arme bodems, maar uiteraard
ook op rijkere. Een geschikte mengsoort in hagen en typisch met
lijsterbes in ondergroei van dennen-, eiken- en berkenbossen.
30

Hazelaar (Corylus avellana)
Grote, brede, dichte struik tot 5m met omgekeerd hartvormige blad.
De mannelijke katjes van augustus tot april, de vrouwelijke bloempjes
erg bescheiden klein en rood (februari-maart). Groeit zeer goed op niet
te arme zandbodems, zowel natte als droge. De soort kan diepe
schaduw verdragen en is een goede mengsoort in een geschoren haag.
Wilde Lijsterbes (Sorbus aucuparia)
Deze struik of kleine boom (tot 10m) heeft samengestelde bladeren,
witgele bloemschermen in mei en diep oranjerode bessen in de zomer.
Weinig en snel verteren bladstrooisel. Rauw zijn de besjes niet
eetbaar, maar ze gaan goed in confituur. Groeit op arme bodems, maar
evengoed op rijkere. Vaak de eerste inheemse struiksoort die zich
onder dennenbomen vestigt. Goede mengsoort in bloesemhagen.
Meidoorn (Crataegus monogyna)
Struik tot 5 m hoog met klein, enkelvoudig, diep ingesneden blad en
witte bloemen die de hele struik bedekken in mei. De dieprode bessen
zijn rauw niet eetbaar, maar er kan confituur van gemaakt worden.
Meidoorn groeit goed op de meest van onze bodems, maar niet op de
armste en droogste. De struik verdraagt zeer goed snoei en is met zijn
fijne twijgen perfect voor een (gemengde) haag op iets betere grond,
bv. met haagbeuk, sleedoorn, hulst en egelantier.
Sleedoorn (Prunus spinosa)
De sleedoorn (tot 4 m) bloeit heel vroeg in maart-april, uitbundig wit,
vóór uitlopen van de bladeren. Hij draagt in de herfst blauwpaarse
pruimpjes. De sleedoorn heeft relatief goede grond nodig om aan te
slaan en te groeien: ietwat lemige bodems, oude landbouwgronden.
Vlier (Sambucus nigra)
Een prachtige wijduitstaande struik tot 3m met samengesteld blad,
grote witte schermen (juni-juli) en zwarte bessen. De soort stelt
weinig eisen aan de bodem. Bloeit na meidoorn en lijsterbes en zorgt
in menging voor een lange bloei. Goed afbrekend, voedzaam strooisel.
31

Gelderse roos (Viburnum opulus)
Bolvormige struik tot 5m met in mei-juni witte bloemschermen en
glanzende rode besjes in een trosje. Bladeren met prachtige
karmijnkleurige herfstkleur. Is van nature beperkt tot beekvalleien met
vochtige, rijke grond en komt op droge zandgronden in de problemen.
Boswilg (Salix caprea)
Brede struik van enkele meter hoog of bosboom tot 10m met relatief
breed ovale bladen die onderaan grijsviltig zijn en met gele
mannelijke katjes en groene vrouwelijke bloempjes (april). Groeit op
alle bodems maar heeft licht nodig. Prachtig als solitair in open
terrein. Goed afbrekend strooisel.
Egelantier (Rosa rubiginosa)
De rozenbottel vormt als solitair een tuilvormige struik tot 2 m. De
lichtroze bloemen (mei-juni) worden in de zomer rode bottels. Heeft
net als sleedoorn relatief goede grond nodig. Voelt zich erg goed thuis
als mengsoort in brede hagen.
Gewone es (Fraxinius excelsior)
Grote boom met smalle kroon tot 30m met fluweelzwarte knoppen,
veervormig, samengesteld bladen en trossen van gevleugelde nootjes.
In de Kempen beperkt tot vochtige rijke gronden in beekvalleien. Heel
snel afbrekend strooisel.
Zoete kers (Prunus avium)
Sierlijke boom (tot 20 m) met donkere schors, met lang eivormige
spitse bladeren en met witte bloesem (april-mei). De smaak van de
wilde bitterzoete kriekjes (juni-juli) is heel onvoorspelbaar en gaat van
uiterst slecht tot heerlijk. Groeit goed op niet te droge zandgrond, niet
op natte gronden. Heeft licht nodig voor de bloei, maar kan tussen
andere bomen overleven. Goed afbrekend strooisel.
32

Winterlinde (Tilia cordata)
De kleinbladige of winterlinde (tot 25 m) heeft asymmetrische en
omgekeerd hartvormige bladen. Van de witgele, nectarrijke bloemen
kan je thee zetten. Groeit in de Kempen op alle betere gronden: oude
landbouwgronden, tuingronden, alleen niet op heel arm, droog
stuifzand en zeker niet op natte gronden! Strooisel heel voedzaam
voor de bodem. Prachtige laanboom, knotboom, leiboom of zelfs in
een wilde haag.
Zomereik (Quercus robur)
Brede struik tot grote boom (tot 30m) met donkergroen gelobd blad en
met mannelijke hangende katjes in mei, eikels in napjes, aan lange
steeltjes. Groeit op alle Kempense bodems die niet verzopen zijn.
Traag afbrekend, zuur strooisel. Een eikenkruin werkt in de zomer als
airconditioning, zelfs op hete dagen is het aangenaam fris eronder.
Laanboom en basis van houtkanten en bosjes, ondergroei onder
oudere dennenbomen.
Haagbeuk (Carpinus betulus)
Mooie kleine boom (tot 15m) met prachtige gladde stam met
dofgroen, ovaal blad met gezaagde rand, dorre winterbladen blijven
deels aan de twijgen. Bloesem en zaden in trossen (april-mei, oktober)
met opvallend driedelig schutblad. Groeit op alle niet te arme gronden,
liefst niet te nat of te droog. Waardplant van de meikever. Goed
afbrekend bodemverbeterend bladstrooisel. Uitstekend als solitaire
boom of in een geschoren haag.
Beuk (Fagus sylvatica)
Hoge mooie, wijd vertakte boom met een zilvergrijze, gladde bast tot
30m met ovale, blinkend groene bladeren en eind september, lekkere
roodbruine beukennootjes in een bolstertje. Groeit op alle
zandbodems, behalve op natte gronden. (té) Vaak gebruikt als
haagplant, de dode bladeren blijven immers aan de twijgen in de
winter en de vertakking is dicht. Traag afbrekend, zuur strooisel.
33

5.2. Hoogstamfruitbomen
Reken bij hoogstamfruitbomen meerdere jaren voor je de eerste goede
oogst kan verwachten, een enkele vrucht de eerste jaren kan je een
voorsmaakje geven. Daar staat tegenover dat je vanaf dan
probleemloos jarenlang kan oogsten. Laagstamfruit levert inderdaad
enkele jaren vroeger vruchten, maar mist alle ecologische voordelen
van hoogstammen en zal veel sneller verouderen en ziek worden.
Bovendien moet je jaarlijks blijven snoeien en leiden.
Appelaars (Malus sp.)
Reken bij hoogstamappelaars toch al gauw 10 jaar voor je de eerste
goede oogst kan verwachten. Vorming van de bolkroon de eerste jaren
is essentieel (hoofdstuk 3.6.2). Kruisbestuiving is een must.
Kiliaan
zeer mooie dessertappel, bewaring van oktober tot maart. toevallig
ontstaan op een stortplaats rond Duffel. zeer gezond ras, weinig
schurft. goede dracht. voor vele bodems geschikt.
Reinette de sans pareille
oud reinetteras. kruisbestuiving nodig.
Lemoenappel
grote, geelgroene met bruinrode strepen, sappige en friszure appel van
het type boskoop maar met betere smaak. plukken begin oktober,
bewaren november tot januari. middentijdse bloeitijd, zelfbestuiver,
maar kruisbestuiving door triploïde gewenst voor goede vruchtzetting.
open bolkroon. goed op zandbodems, schurft- en meeldauwbestendig,
maar vatbaar voor kanker op nattere plaatsen.
34

Perelaars (Pyrus sp.)
In 2002 bieden we geen hoogstam perelaars aan. De kwekers op
zandgrond hebben door weersomstandigheden geen geschikte
onderstammen klaar. Plantsoen uit de leemstreek is niet erg geschikt
voor onze zandgronden. Perelaars zijn de meest vereisende
fruitbomen, zij hebben sowieso al het hoogste risico op zwakke groei
en magere oogst op de meeste van onze zandgronden.
Pruimelaars (Prunus sp.)
De aangeboden pruimelaars zijn halfstammen. Pruimelaar vragen het
meeste onderhoud. Maar een doordachte snoei de eerste jaren
(hoofdstuk 3.6.2.) wordt rijkelijk beloond met veel vruchten.
Pruimelaars snoeien tijdens de winter of zware snoei van slecht
gevormde oudere kronen leidt vrijwel zeker tot afsterven door
loodglansschimmel!
Belangrijk is dat je in rijke jaren de vruchten uitdunt, zodat de
overblijvende beter uitgroeien en rijpen. Pruimelaars zijn niet sterk,
takken kunnen breken onder het gewicht van te veel fruit, ook daarom
uitdunnen. Ouder pruimelaars hebben makkelijk broos hout, daarom
regelmatige zomersnoei voor jong hout. Je kan vanaf een ouderdom
van 7 à 8 jaar veel vruchten verwachten. Kruisbestuiving zorgt bij alle
rassen voor een betere oogst, plant dus best meer dan één pruimelaar.
Queen Victoria
Reine victoria of Victoriablomme uit Engeland (1830). ‘bedauwde’,
bleekrode pruim met geel, sappig vruchtvlees. oogst eind augustus -
begin september. vaak overvloedige vruchtzetting, dunnen is dan
nodig. zelfbestuiver en een uitstekende bestuiver voor andere
pruimerassen als Reine Claude d'Oullin. voedzame en vochthoudende
tuingrond. heel gevoelig voor loodglansschimmel en gomziekte.
kroonvorming eerste jaren essentieel. NOOIT vóór mei of na augustus
snoeien en nooit dikke takken snoeien.
35

Reine Claude d’Oullin
bekend ras. roodpaarse pruim. oogst eind augustus - begin september.
late bloeier, kruisbestuiving met ander exemplaar Reine Claude
d’Oullin of met Victoria.
Prune de Prince
oud ras van Gembloux. blauwe pruim. pluk eind september. heel
ziekteresistent. goede zelfbestuiver, gebaat bij een tweede exemplaar
van Prune de Prince of Belle de Thuin (geel Gembloux-ras).
Kerselaars (Prunus sp.)
Snoei van hoogstamkerselaars heeft minder invloed op de oogst dan
bij pruimelaars en is na de eerste vormingssnoei (hoofdstuk 3.6.2.) dus
eigenlijk af te raden. Kerselaars snoeien tijdens de winter of zware
snoei van slecht gevormde oudere kronen, leidt vrijwel zeker tot
afsterven door loodglansschimmel! De kerselaar heeft graag een niet
al te zure of natte grond, de verdere eisen aan de bodem zijn niet
groot. Nadeel van kerselaars is hun vroege bloei waardoor de
opbrengst vaak afhangt van de “late” nachtvorst in het voorjaar.
Bigarreau Rose et Blanc (Witbuik)
Bigarreau Esperen of Capucienen is een dikke, sappige en geelrood
gevlekte kers. Oogst in juli. goede productiviteit zeer vruchtbaar,
volop na 7/8 jaar. geen zelfbestuiver, kruisbestuiving nodig door o.a.
Hedelfinger, Knorpelkirschen, Kernielse. Op niet te arme zandgrond.
Kernielse Zwarte (Wijnkers)
Nielse, Dikke loen of Spaanse brabander is een oeroud ras (vermeld in
1505 door Brederode). rode kers met heel zacht vruchtvlees: plukken
op het juiste moment is belangrijk, zuur als onrijp, maar niet lang
bewaarbaar. geen zelfbestuiver, kruisbestuiving nodig door o.a.
Biggereau. op niet te arme zandgrond.
36

5.3. Kleinfruit
Mispel (Mespilus germanica var. ‘Westerveld’)
De Mispel is wereldwijd verspreid door de mens. Het is een kleine
struik of een boompje van 1,5 tot 6 m hoog met zoetig geurende
alleenstaande grote, witroze bloemen op tweejarig hout (mei-juni) en
in het najaar lekkere, middelgrote, bruine mispels. De struik draagt
rijkelijk na 3 à 4 jaar. Niet veeleisend, maar niet op te arme of te natte
grond. Herkomst zuidelijk Europa, dus best op een zonnige, beschutte
plaats. zelfbestuiver. Je moet zeer weinig snoeien, hoogstens iets
uitdunnen. Wildopslag op de onderstam wel tijdig wegsnoeien.
Mispels zijn aanvankelijk zeer hard, je kan er letterlijk je tanden op
breken. Ze worden pas eetbaar én lekker als ze overrijp of 'beurs' zijn.
Vooral na de eerste nachtvorst (november) worden de vruchten
zachter en krijgen ze meer smaak.
Ze zijn plukrijp als ze opvallend geel worden en een sterk aroma
krijgen of als ze gemakkelijk loskomen bij het plukken.
Laat ze niet afvallen, dan worden ze gekneusd en beginnen vlug te
rotten. Maar je moet ze snel verwerken tot gelei of opeten omdat ze
meestal slecht bewaren. De vruchten lijken heel hard, maar je moet ze
beslist zacht behandelen. Je kan ze ook in 2 keer plukken. De eerste
maal pluk je de allergrootste af. Enkele dagen later pluk je de overige
af. Het is af te raden de vruchten te lang aan de boom te laten hangen,
omdat dit de plant uitput. Hierdoor is er meer kans op een "beurtjaar"
(slechte of geen oogst het volgende jaar).
Je kan de geplukte vruchten best uitspreiden met de steeltjes omhoog
op stro of karton, tot ze beurs zijn. Dan kan je ze leegzuigen.
37

Kweepeer (Cydonia oblonga var. ‘Champion’)
Ook de Kweepeer is wereldwijd verspreid door de mens. Deze kleine
struik tot 2 m hoog is niet veeleisend, maar groeit niet goed op te arme
grond. De gele harige, peervormige vruchten staan in mooi contrast
met de donkere bladeren. Ideaal voor gelei.
Rode bes (Ribes rubra var. ‘Jonkheer van Tets’)
De rode trosbes is een sterke groeier met rechtopstaande takken en
veel vruchthout, waarop de rode vruchten in lange trossen (60 tot 65
mm) geoogst kunnen worden eind juni. Ze hebben een goede lichtzure
aromatische smaak. Deze variëteit heeft een goede tot grote opbrengst.
Door het hoge sapgehalte is ze goed te gebruiken voor sap, voor verse
consumptie en voor gelei.
Deze soort kan op alle grondsoorten gekweekt worden, maar geeft de
beste opbrengst op voedzame vochthoudende grond en na een strenge
winter (vrij grote koudebehoefte).
Je kan de struiken los planten of leiden aan een draad. In de rij is een
goede plantafstand ongeveer 75 cm.
Algemeen snoeiadvies: Direct na het planten kan je drie tot vier
takken aanbinden als je de struik wil leiden. De rest wordt
weggesnoeid. De zomersnoei beperkt zich tot het wegsnoeien van de
scheuten die recht uit de grond komen. In de winter kan je de
zijtakken die te zwaar worden insnoeien omdat ze concurrent kunnen
worden van de gesteltakken. Je kan de gesteltakken terugsnoeien om
de groei te stimuleren. Na drie vier jaar is de plant op hoogte en
kunnen de gesteltakken iedere winter worden teruggesnoeid tot op een
stevige zijtak. Rode bessen dragen zowel op eenjarig jong zijhout als
op ouder kort vruchthout. Als je helemaal niet snoeit worden de
vruchten kleiner maar dan heb je er wel meer. Zorg dat regelmatig
takken worden verwijderd zodat nieuw eenjarig hout kan groeien.
38

Stekelbes (Ribes uva-crispa var. ‘Hinnonmaki rood’)
De knoesel, klapbes of kruisbes is een kleine bossige struik die wat
breed uitgroeit met middelgrote, zoete, zuur nasmakende vruchten.
Hinnonmaki rood heeft een grote weerstand tegen vorst en is
meeldauw-resistent (i.t.t. tot veel andere kruisbesrassen). Beschutting
is wel zeer belangrijk.
Voor kruisbessen is de diepte waarop je plant van groot belang. Plant
je te diep dan komen er veel grondscheuten, plant je te ondiep dan
groeit de plant slecht. Aan het kleurverschil op het hout kan je zien
hoe diep ze moeten worden geplant. Losgroeiende heestervormen kan
je best 1,5m van elkaar planten.
Algemeen snoeiadvies: De eenjarige takken geven de beste vruchten
dus het is van belang regelmatig oudere takken te verwijderen.
Zwarte bes (Ribes nigra var. ‘Goliath’)
De cassis is een matig forse struik met rode knoppen die vroeg bloeit
en door insecten moet bestoven worden. Hij heeft lange trossen met 8
tot 10 grote bessen. De opbrengst is matig tegenover sommige andere
rassen maar de smaak is zeer goed en zoet. De struik moet zonnig en
beschut staan op zandgronden.
Een zwarte bes moet je zeker niet leiden. Ze hebben geen plantensteun
nodig. Als je ze gewoon laat uitstruiken, is een goede plantafstand
ongeveer 1,5m.
Algemeen snoeiadvies: Zwarte bessenstruiken dragen het best op
eenjarig hout. Daarom is het best iedere winter behoorlijk kort terug te
snoeien op de takken. Het oudere hout geeft duidelijk veel kleinere
trossen en kleinere bessen.
1 e jaar: Na de aanplant mag je de bessenstruik zeer kort insnoeien
(ongeveer twee knoppen boven de basis) en rondom een mulchlaag
van zo’n 10-15cm aanbrengen.
2 e jaar: Laat bij het snoeien (in de winter) alleen de beste takken staan,
zwakke takken en diegene die in de weg gaan staan snoei je weg.
Vanaf het 3 de jaar kan je elke winter enkele oude takken wegsnoeien.
39

5.4. Vruchtbomen
De kastanjes en notelaars die we aanbieden zijn de wilde soorten, dus
geen cultivars (erg duur). In praktijk zal het vooral van de bodem en
van de mogelijkheden van kruisbestuiving afhangen hoeveel vruchten
je kan oogsten en hoe ze zullen smaken.
Tamme Kastanje (Castanea sativa)
Deze als solitair prachtige boom met lage, brede kruin wordt tot 20 m
hoog. De langwerpige, kale, glanzende, getande bladeren zijn 10 tot
25 cm lang. De boom bloeit welriekend met lichtgroene toortsen. In
oktober vallen de voedzame kastanjes in bolsters. Tamme kastanje
voelt zich goed op droge gronden. Groeit de eerste jaren traag, later
snel. Werpt diepe schaduw en het strooisel blijft redelijk lang liggen.
Notelaar (Juglans regia)
De walnoot of okkernoot met zijn brede kruin tot 15m hoog, heeft
geveerde gaafrandige bladeren, die pas laat in mei uitlopen. In mei
bloeien de mannelijke lange katjes en vrouwelijke bloemen. De
heerlijke olierijke okkernoten (september-oktober) zijn goed voedsel
voor vegetariërs. Bij voorkeur vrijstaand in de zon, maar voor de wind
beschut, op tamelijk voedselrijke bodems.
40

6. Determinatietabel voor bomen en struiken
1. a) Heeft het plantgoed doornen of onduidelijke stekels?................................ga naar 2
b) Heeft het geen doornen of stekels?.............................................................ga naar 4
2. a) De (groene) plant heeft stekels die vrij makkelijk afbreken en iets gekromd
zijn, roosachtig uiterlijk............................................................................Egelantier
b) De doornen breken niet makkelijk af…..... .................................................ga naar 3
3. a) Twijgen grijsachtig, stam bruin, doornen relatief kort (+/- 1cm)..… ........Meidoorn
b) Twijgen donkerbruin naar grijs, langere doornen (+1cm) …................... Sleedoorn
4. a) De knoppen staan kruisgewijs......................................................…... ........ga naar 5
b) De knoppen staan op 2 rijen langs de twijg (in één vlak)............................ga naar 6
c) De knoppen staan willekeurig verspreid…..................................................ga naar 9
5. a) De wortels zijn groot geelachtig, de takken dik, gespikkeld .............................Vlier
b) De wortels zijn donker, ribbelig en fijn. De knoppen zijn roodachtig. de
plant heeft een typische geur…..... .................................................... Gelderse Roos
6. a) De knoppen zijn puntig. …..........................................................................ga naar 7
b) De knoppen zijn eirond tot rond…..............................................................ga naar 8
7. a) De knoppen zijn langer dan 1 cm, spoelvormig
en de bladrand is gaaf…........ ............................................................................Beuk
b) Blad diep generfd, -rand gezaagd knoppen korter en botter….................Haagbeuk
8. a) De knoppen zijn eivormig met donkerrode schubben. Onderaan de stam is er
een opvallende verdikking….................................................................Winterlinde
8. b) Knop bol tot eivormig (groenbruin) twijgen soms wat behaard….............Hazelaar
c) Donkerbruine knoppen…..... ........................................................ Tamme Kastanje
d) De knoppen zijn zwart, eindknop opvallend
groter dan zijknoppen, fluwelig behaard.. ...............................................Gewone Es
9. a) De wortels zijn roodachtig, de schors is donkergrijs tot bruin
en bezet met witachtige spikkels…...... ........................................................... Spork
b) Vorige kenmerken gelden niet.................................................…..............ga naar 10
10.a) De knoppen zijn paarsachtig eirond......................................…... ...........Zwarte Els
b) De knoppen zijn niet paarsachtig eirond….. .............................................ga naar 11
11.a) De twijgen zijn bezet met witachtige spikkels,
de knoppen zijn klein, spits en kleverig.................................…..............Ruwe berk
b) Kenmerken van 11 a) en 11b) gelden niet….............................................ga naar 12
12.a) Aan het einde van de twijg staan een aantal knoppen
dicht bij elkaar, ze zijn eirond (rood-)bruin…...........................................Zomereik
b) Kenmerken van 12 a) gelden niet............................................…..............ga naar 13
13.a) De knoppen zijn plat tegen de twijg en bol, aan de buitenzijde fluwelig
behaard. De eindknop is opvallend langer…............................................ Lijsterbes
b) De kenmerken van 13 a) gelden niet........................................…... ..........ga naar 14
14.a) De knoppen zijn eivormig en puntig met eivormige
knopschubben, de schors is licht grijsbruin, gestriemd…............. ..........Zoete Kers
b) Kenmerken van 14 a) gelden niet…..........................................................ga naar 15
15. Meestal geen eindknop aan de twijg. Knop omhuld door 1 knopschub,
de plant is zeer buigzaam….......................................................................... Boswilg
41

7. De organisatoren van Behaag Onze Kempen
7.1. JNM
De JNM is een
jeugdbeweging voor 8- tot
25-jarigen. Dit wil zeggen:
alles door en voor jongeren,
los van eender welke
politieke, religieuze of
filosofische overtuiging. Natuurlijk moet je wel geïnteresseerd zijn in
de natuur, of je nu vooral vogels, zoogdieren, amfibieën, reptielen,
planten, slakken, insecten, zwammen of zelfs korstmossen leuk vindt,
maakt niet uit. Je hoeft ook geen grote kenner te zijn, als je maar
enthousiast bent. Elke week trekken we er op uit en jaarlijks zijn er
tientallen kampen in binnen- en buitenland. De meeste activiteiten
draaien rond de 45 afdelingen verspreid over gans Vlaanderen:
tochten, weekend, beheerswerkdagen,... Maar ook nationaal valt er
van alles te bleven: Congres, Nazomerfeest, Trollenfeest, Dag van de
Natuur, kaderweekends,... Het bondsecretariaat (Kortrijksepoortstraat
192 9000 Gent) heeft een boekhandel en infocentrum.
Als lid (€12,50 op 001-2280592-04 en €7,00 als broer of zus van een
ander lid) word je geïnformeerd via de nationale tijdschriften Euglena
(13-25 jaar) of Kikkertje (8-12 jaar) en het tijdschriftje van je afdeling.
De afdelingen die meewerken aan Behaag onze Kempen zijn:
Neteland (regio Herentals), Markvallei (regio Hoogstraten), Taxandria
(regio Turnhout) en Mol.
www.jnm.be info@jnm.be 09/223 47 81
42

1.2. Natuurpunt
Natuurpunt vzw is met zijn 40 000 leden de
grootste natuurvereniging in Vlaanderen. Zij
beheert bovendien zo’n 200 natuurreservaten
met een totale oppervlakte van 4400 ha, waarvan 2200 ha in
eigendom. Je kan informatie bekomen op het secretariaat: Kon. St.
Mariastraat 105, 1300 Brussel. Documentatie en boekhandel in het
natuurpunthuis, Graatakker 11, 2300 Turnhout 014/41 22 52. lidgeld
€17,50 op 230-0044233-21.
1.3. VELT
43
www.natuurpunt.be info@natuurpunt.be 02/245 43 00
Wil je weten hoe je groenten en fruit teelt
zonder pesticiden? Hoe je een siertuin
aanlegt in harmonie met landschap en
milieu? Ben je op zoek naar recepten voor
een maaltijd met seizoensgroenten?
Zoek je betrouwbare informatie over
milieuvriendelijke wasmiddelen?
Dan ben je bij de Vereniging voor Ecologische Leef- en Teeltwijze
vzw, aan het juiste adres. 14000 Leden hebben de weg al gevonden.
Een gratis proefnummer van Seizoenen kan je aanvragen bij Velt vzw,
Uitbreidingstraat 392c, 2600 Berchem, 03/281 74 75.
Als lid (€18,00 op 001-0990550-62) ontvang je 6 maal per jaar het
tijdschrift Seizoenen en word je opgenomen in een van de vele
plaatselijke afdelingen. Aan Behaag onze Kempen werkten
Middenkempen (Jozef Janssen 014/51 73 58), Noorderkempen (Jan
Horsten 03/314 22 55) en Turnhout (Jozef Breugelmans 014/88 28 87)
mee. VELT heeft een aantal heel interessante publicaties over de
ecologische tuin (hoofdstuk 8).
www.velt.be info@velt.be

1.4. IMD – IOK en Kempense gemeentebesturen
De Intercommunale Milieudienst
ondersteunt een aantal
gemeentebesturen binnen het
werkingsgebied van de
Intercommunale Ontwikkelingsmaatschappij voor de Kempen,
IOK, bij hun milieu- en natuurbeleid. IMD-IOK, Antwerpseweg 1,
2440 Geel, 014/56 27 85
16 Kempense gemeentebesturen werken mee aan de actie Behaag
onze Kempen en dat onder coördinatie van de Intercommunale
Milieudienst. Zij verzorgen loketwerking voor de bestellingen,
bieden ruimte en personeel voor de afhaalplaatsen en helpen bij de
sortering en het transport van het plantgoed.
Tijdens de actie krijgen de gemeentebesturen gespecialiseerde
informatie over inheemse bomen en struiken, over kleine
landschapselementen als houtkanten en hoogstam
fruitboomgaarden, etc.
www.iok.be Behaag.Onze.Kempen@iok.be
44

1.5. Afdeling Natuur
Natuur daar zorgen we voor. Dat is het
motto van de Afdeling Natuur van het
Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap.
Ze verzorgt de voorbereiding en de
uitvoering van het natuurbeleid in
Vlaanderen. Ze kijkt toe op de naleving van het natuurdecreet en
de naleving van internationale overeenkomsten inzake
natuurbescherming. Maar ook adviesverlening bij projecten die
invloed hebben op natuur is een belangrijk deel van haar opdracht.
Afdeling Natuur koopt natuurterreinen aan en beheert deze. In de
meeste Vlaamse natuurreservaten ben je als bezoeker welkom.
Dankzij het instrument natuurinrichting kan afdeling Natuur samen
met de Vlaamse Landmaatschappij natuur ontwikkelen op
kansrijke plaatsen. Erkende terreinverwervende verenigingen
krijgen van afdeling Natuur subsidies voor de aankoop en het
beheer van natuurreservaten. Gemeentes kunnen subsidies krijgen
voor het uitvoeren van hun gemeentelijk natuurontwikkelingsplan
(GNOP). Maar ook provincies en regionale landschappen krijgen
ondersteuning. Uiteraard is er ook samenwerking op internationaal,
nationaal en lokaal niveau met natuurverenigingen, overheden,
landbouwers, recreatiesector,…
Voor meer informatie, folders, brochures of nieuwsbrief kan je
terecht bij Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, Afdeling
Natuur, Copernicuslaan 1 bus 7, 2018 Antwerpen, 03/224 62 75.
45
www.mina.vlaanderen.be natuur.ant@lin.vlaanderen.be

2. Aanbevolen literatuur
Op het internet zijn intussen ontelbare pagina’s beschikbaar met
informatie over fruitrassen, snoei en toepassingen. Geef in de
search lijn van je browser de naam van een van de soorten in, bv.
‘Cydonia’ of ‘kweepeer’, en je zal een hele waslijst van websites
vinden, ook met informatie over snoei, fruit, ziektes enz. vb.
www.tuinkrant.be
Volgende werken zijn te koop in de winkels van voorgaande
verenigingen. Als je lid bent, krijg je korting!
1. Hagen en houtkanten: groene lijnen in een landschap.
Verkrijgbaar bij IGO-Leuven Brouwersstraat 6 3000 Leuven.
2. Hagen, houtkanten en houtwallen. Uitgave van AMINAL.
3. Bomen en struiken (Debot, L.). Uitgave van het KBIN.
4. Knoppentabel. Uitgave van de Jeugdbondsuitgeverij.
5. De ekologische siertuin. (Rigaux, J. & Van Cauteren, R.) 1992.
Uitgave van VELT.
6. Ecologische teelt van kleinfruit. VELT vzw, 2000, Antwerpen.
Info@velt.be, www.velt.be
7. Kleinfruit. Kweken van aardbeien, bramen, frambozen en bessen
in eigen tuin. F. Lorsheijd, 1994, Utrecht/Antwerpen.
8. Het sappigste kleinfruit. S. Buczacki & R. Verlinden, 1995,
Tirion-Baarn.
Uiteraard zijn er talrijke werken te vinden in bibliotheek en
boekhandel. Wens je meer info, vraag dan de uitgeverijlijst aan op
het secretariaat van JNM, de Wielewaal, Natuurreservaten of
VELT (adressen zie hoofdstuk 7).
V.U. Guy Geudens, Kon. Albertstraat 22 bus4, 2500 Lier
46