M O Z A Ï E K W O N E N

100JAAR
M O Z A Ï E K W O N E N
1912 - 2012

100JAAR
M O Z A Ï E K W O N E N
W e R k e n d e i n h e t b e l A n g
d e R v e R b e t e R i n g d e R
v O l K s h u i s v E s t i N g

“Woningcorporaties. Ouderwets en emanciperend,
gastvrij en belerend, geprezen en verguisd.”

vOORWOORD
In deze geschiedenis van honderd jaar Mozaïek Wonen blijkt dat de woningcorporatie
in 100 jaar enorm veranderd is, maar dat er eigenlijk weinig veranderd is
in de doelen die de woningcorporatie nastreeft. Het belangrijkste doel is nog steeds
het bieden van kwalitatief goede en betaalbare woningen aan groepen die daarin
niet zelf kunnen voorzien.
Vroeger bouwden we arbeiderswoningen, zodat de krotten in de stad konden
worden afgebroken. En we bouwden al winkels en zelfs een consultatiebureau.
Tegenwoordig noemen we dat stedelijke vernieuwing of wijkontwikkeling en
samenwerking in wonen, zorg en welzijn.
Vroeger kwamen de woninginspectrices controleren of de klant de woning wel
keurig bewoonde en zich ook verder aan de regels hield. Tegenwoordig hebben we
soms ook weer huisregels nodig -gelukkig maar voor enkele van onze huurders- en
werken we samen met welzijn en zorg om onze bewoners met problemen te
begeleiden.
Ook zo opmerkelijk. Eigenlijk al sinds het ontstaan van de woningcorporaties
-nog van voor de Woningwet van 1901- is er een haat-liefdeverhouding met de
overheid. In tijden van voorspoed was de rol van de woningcorporaties uitgespeeld,
volgens de overheid. En diezelfde overheid deed in tijden van crisis iedere keer en
nooit vergeefs weer een beroep op de woningcorporaties om te gaan bouwen als
de markt het af liet weten. Ook nu in 2012 leven we in een tijd van crisis, maar de
overheid werkt ons meer tegen dan dat ze ons helpt onze taak uit te voeren.
Misschien nog even geduld hebben...
Dit boek beschrijft de geschiedenis van de woningcorporaties in Gouda en
Bodegraven, van alle rechtsvoorgangers van Mozaïek Wonen. Het is een geschiedsbeschrijving
en tegelijk een eerbetoon aan alle mensen die zich in die honderd jaar
Mozaïek Wonen belangeloos hebben ingezet voor de volkshuisvesting. Echte
volkshuisvesters. Tegenwoordig zijn de Mozaïekers professionals, maar volkshuisvesters
-een geuzennaam- dat zijn we gebleven.
Peter de Klerk
Directeur Mozaïek Wonen

In 2012 bestaat Mozaïek Wonen honderd jaar. Mozaïek Wonen komt voort
uit vier woningcorporaties of woningbouwverenigingen in Gouda en één
in Bodegraven. Dit boekje beschrijft de geschiedenis van deze vijf woning-
corporaties die zich een eeuw lang energiek en vol passie hebben ingespannen
voor een goede en betaalbare volkshuisvesting. Het laat zien hoe zij van kleine
zelfstandige verenigingen, ontstaan uit het initiatief van een klein groepje
van idealisten, uitgroeiden tot een professionele moderne woningstichting.

gOuDA 1912
de oprichting van het volksbelang
Op zondag 23 juni 1912 kwamen in
de Melksalon Vredebest negen heren
in vergadering bijeen. Zij hadden één
gemeenschappelijk doel: het bouwen
en verhuren van degelijke en betaalbare
woningen voor de Goudse arbeidersbevolking.
Ondernemende types waren
het, vrijwel allen afkomstig uit de
arbeidersklasse: een letterzetter bij
een drukkerij, een kuiper, een kantoorbediende,
een goudsmid, een stoffeerder,
een fabrieksarbeider en een stoker. 1
Die middag werkten zij hun plan uit
voor de oprichting van een eigen
woningbouwvereniging voor de arbeiders-
bevolking van Gouda. Zij noemden hun
bouwvereniging ‘Het Volksbelang’.
Hendrik Soufree werd voorzitter. Het doel
was helder. De woningbouwvereniging
zou “uitsluitend in het belang van de
verbetering der volkshuisvesting te
Gouda werkzaam zijn.” De vereniging
zou zich inzetten voor de bouw van
“hygiënisch ingerichte woningen, die
voldoen aan de behoeften van een
werkmansgezin.” 2
De officiële oprichtingsdatum was
30 juli 1912. Iedere Gouwenaar kon zich
als lid van Het Volksbelang inschrijven en
werd dan tevens aandeelhouder voor
een aandeel ter grootte van een bedrag
van 25 gulden. Dat was voor het
toenmalige budget van een arbeider een
enorm bedrag. Het kon dan ook in
termijnen worden voldaan. De minimale
afdracht bedroeg 10 cent per week. In
ruil voor dit bedrag ontving het nieuwe
lid een kleurig aandeel.

de woonsituatie in gouda rond 1900
Hoe fraai de Goudse binnenstad er nu
ook bij ligt, meer dan honderd jaar
geleden was de aanblik minder fraai.
Wat betreft de volkshuisvesting was de
situatie ronduit problematisch. In de
tweede helft van de negentiende eeuw
was de stad gegroeid van 15.861
inwoners in 1870 tot meer dan 22.000
in 1900. Die groei was vooral toe te
schrijven aan de grote economische
bloei, die zich na 1850 met de komst
van de Stearine Kaarsenfabriek en de
Machinale Garenspinnerij in gang zette.
Hierdoor was de vraag naar arbeidskrachten
gegroeid en daarmee ook de
vraag naar woonruimte.
Tot ver in de negentiende eeuw behield
Gouda zijn oorspronkelijke middeleeuwse
vorm. De stad was als in een keurslijf
gevangen. Pas in de jaren zestig begon
men buiten de singels te bouwen.
In de Prins Hendrikstraat en Onder de
Boompjes, vlakbij de nieuwe fabrieken,
werden de eerste arbeiderswoningen
gebouwd. Het ging echter niet om grote
aantallen en de nieuwbouw was dus
ook niet genoeg om aan de vraag te
kunnen voldoen. Het merendeel van de
woningzoekenden was dus aangewezen
op de binnenstad. Woningeigenaren,
particulieren en aannemers sprongen
hier behendig op in. Veel oog voor het
welzijn van de bewoners hadden zij niet.
De weinige open ruimte die er nog in de
stad beschikbaar was werd volgebouwd.
Zelfs in de meest smalle sloppen en
stegen van de stad slaagde men er in
om nog woningen te bouwen of te
verbouwen.
De geschiedenis van het slop volgde
steeds eenzelfde patroon. Aanvankelijk
was het gebouw een werkplaats, stal of
pakhuis op een achtererf geweest, met
een pad naar de straat. Er werden
kamers in getimmerd met de bedoeling
om deze afzonderlijk te verhuren.
Het onderhoud liet vaak veel te wensen
over. Huurders vroegen er ook niet om,
bang dat de verbetering door een
huurverhoging werd gevolgd.
Afbraak en verval
vormden in de sloppen
dan ook een normaal
beeld: kapotte afvoeren,
gebroken ruiten,
vermolmde vloeren,
verveloze kozijnen en
lekkende daken. 3

Zo vulden de sloppen en stegen in de
stad zich met ‘nieuwe’ woningen, hoewel
veel van deze de kwalificatie ‘woning’
nauwelijks waardig waren. Foto’s uit die
tijd laten zien onder welke omstandigheden
de mensen toen woonden. Grote
gezinnen leefden in kleine, krappe
bedompte optrekjes die vaak niet meer
dan twee kamers telden, zoals in de
steeg Het Klooster aan de Nieuwe Haven
en de Petroliebuurt aan de Raam. In
sommige huizen drong het daglicht
nauwelijks door. De ventilatie was slecht,
de huizen waren vochtig en tochtig. De
hygiëne liet te wensen over, om over de
brandveiligheid maar te zwijgen.
Het weinige toezicht op de woonomstandigheden
werd uitgeoefend door
de plaatselijke gezondheidscommissie
en door de gemeentebouwmeester.
De laatste schreef in 1899 dat onder een
stipte uitvoering van de gemeentelijke
bouwverordening de helft van de
bebouwde gedeelten in de stad zou
moeten worden afgebroken. 4 Ook de
vakbonden maakten zich zorgen over de
woonomstandigheden. Het bestuur van
de Goudse afdeling van het Algemeen
Nederlands Werkliedenverbond drong er
in datzelfde jaar bij het gemeentebestuur
op aan om een speciale commissie de
huisvesting van de Goudse arbeiders te
laten onderzoeken. Het gemeentebestuur
ging hier niet op in. 5
Museum Gouda, interieur gasthuiskeuken

de Woningwet en de woningcorporatie
Overal in het land trof men toestanden
als in Gouda aan. Vanuit liberale kring
begon men aan het einde van de
negentiende eeuw op overheidsmaatregelen
aan te dringen. In 1901
kwamen uiteindelijk de Gezondheidswet
en de Woningwet tot stand. De eerste
stelde strenge eisen aan de hygiëne
in en rond de woningen. De Woningwet,
die in 1902 werd ingevoerd, verplichtte
de gemeenten tot het opstellen van
bouw- en woningverordeningen,
waarbij eveneens de hygiëne centraal
stond. Tevens dienden gemeentebesturen
de bouw van nieuwe wijken en buurten
vast te leggen in uitbreidingsplannen.
Dit waren de voorlopers van de huidige
bestemmingsplannen. De Woningwet
maakte ook de weg vrij voor de
corporaties die voor de bouw van
zogeheten woningwetwoningen een
rijkslening aan konden vragen, zonder
dat zij beschikten over een eigen
kapitaal. Ook kon financiële steun
worden verleend bij het dekken van
exploitatietekorten. Ten slotte was er de
mogelijkheid van onteigening van
gronden of gebouwen “in het belang
van de volkshuisvesting”. 6
In het hele land werden nu corporaties
opgericht. Om in aanmerking te komen
voor overheidssteun moesten zij
uitsluitend werkzaam zijn in het belang
van de verbetering van de volkshuisvesting
en formeel zijn toegelaten door
de minister van Volkshuisvesting. Na een
trage start nam het aantal toegelaten
woningbouwverenigingen na 1910
geleidelijk toe.
Het Volksbelang was
de eerste erkende
woningbouwvereniging
in Gouda.
Op 30 juli 1912 is zij opgericht en op
14 september 1912 is zij formeel erkend
als woningcorporatie in de zin van de
Woningwet. Dat laatste betekende ook
dat zij in aanmerking kwam voor
subsidie. 7

Het Rode Dorp
Het Rode Dorp was geheel ontworpen naar de regels van de nieuwe
Woningwet en geïnspireerd op het gedachtegoed van de Engelse stedenbouwkundige
Ebenezer Howard, die in 1898 het concept van de tuinstad
had geïntroduceerd. De Tuinstad was een ideale woonomgeving die
bestond uit groene nederzettingen die op enige afstand van de oude stad
waren gevestigd. Het was een complete samenleving op kleine schaal.
Ruimte en groen waren prominent aanwezig in een besloten, intieme en
geborgen vormgeving. 8 Al deze elementen waren terug te vinden in het
plan van het Rode Dorp. De wijk lag op loopafstand van de binnenstad,
aan de rand van het in 1901 aangelegde Van Bergen IJzendoornpark, tussen
de velden van de Winterdijk en de Nieuwe Gouwe. De architecten waren
J.M. Bakker en H.J. Nederhorst. Op hun tekentafels ontstond een klein
tuindorp bestaande uit acht blokken laagbouwwoningen verkaveld om
een groen plein met speeltuin. De bouwkosten bedroegen 2.170 gulden
per woning.
In de jaren tachtig werden de woningen geheel gerenoveerd. Op de gevels
werd een witte pleisterlaag aangebracht. Een gedaanteverwisseling die niet
door iedereen werd gewaardeerd. Maar dit was nodig omdat de gevels
doorsloegen en de kozijnen niet goed aansloten. Uiteindelijk werd besloten
om het Rode Dorp te slopen, wat in 2007 gebeurde. Op deze plaats zal in 2012
een nieuw complex worden gebouwd, ook weer eengezinswoningen.

DE EERstE cOMplExEN:
de Willem tombergstraat en het Rode dorp
De eerste bouwprojecten van
Het Volksbelang omvatten een complex
van 73 woningen aan de Willem
Tombergstraat en de Cornelis Ketelstraat
en een complex van 132 woningen in
de nieuwe wijk het Rode Dorp.
Met name dit laatste project was het
paradepaardje van de nieuwe woningbouwvereniging.
Speciaal voor de bouw
van deze wijk had de vereniging vier
flinke stukken grond aangekocht aan
de noordwest zijde van de stad.
De zaken liepen anders dan verwacht.
Toen de gemeenteraad de bouwplannen
voor het Rode Dorp behandelde,
regende het bezwaren. Volgens enkele
raadsleden lag de wijk te ver van de
fabrieken in de Korte Akkeren, waardoor
de bewoners te lang onderweg waren
naar hun werk. Een ander raadslid
meende dat de komst van een
arbeiderswijk de voorgenomen bouw
van een aantal luxe villa’s in het park
zou tegenhouden, want het leek hem
onwaarschijnlijk dat een welgestelde
Gouwenaar naast een arbeiderswijk
wilde wonen. Weer een ander was
bang dat de arbeiderskinderen het park
zouden vernielen. Deze argumenten
laten zien welk beeld de welgestelde
raadsleden van de arbeidersbevolking
hadden.
Meer hout sneed het verweer van het
katholieke raadslid, de architect Dessing.
Hij vond het aantal te bouwen
woningen te groot en waarschuwde
voor leegstand. Het college van
burgemeester en wethouders wilde
dat de jonge bouwvereniging voorrang
gaf aan de bouw van een complex aan
de Willem Tombergstraat, “dat moest
dienen om oude van dagen een
geschikte woning te geven.” In moderne
taal betrof het hier de bouw van
seniorenwoningen: kleine eenvoudige
rijtjeshuizen. 9
Mede door de inzet van het raadslid
Van de Ree, die ook commissaris van
de woningbouwvereniging was, ging
de bouw van het Rode Dorp toch door.
In oktober 1913 stelde de gemeente
een bedrag van 138.000 gulden
beschikbaar voor de bouw van de nieuwe
wijk. Zij het in afgeslankte vorm, want
van de oorspronkelijk geplande 132
woningen werden er maar 69 gebouwd.
En onder voorwaarde dat eerst het
complex Willem Tombergstraat werd
gebouwd. Het Volksbelang had weinig
keus en begon in 1914 met de bouw
van de bejaardenwoningen, waarvan
de eerste in 1915 werden opgeleverd.
Van die oorspronkelijke bestemming
kwam overigens weinig terecht.

Bijna alle woningen werden door jong
gehuwden betrokken. Slechts in één
geval werd een woning verhuurd aan
senioren. 10
In 2012 behoren deze woningen nog
steeds tot het bezit van Mozaïek Wonen
en zijn zeer in trek bij huurders.
De bouw van het Rode Dorp ging in 1915
van start. Op 17 april 1916 werden de
eerste woningen door de nieuwe
bewoners betrokken. Of de nieuwe wijk
zijn naam ontleende aan de politieke
kleur van Het Volksbelang of aan de
rode dakpannen die de wijk zijn typische
kleur gaven is nooit helemaal duidelijk
geworden. Het bestuur van de woningbouwvereniging
vermeldde trots in zijn
jaarverslag:
“Over het algemeen voldoen de
woningen zeer goed aan de gestelde
eischen van ruim en fris te zijn.
Het geheel vormt een heel mooi gezicht.
De ruime bouw, de breede straataanleg,
het prachtige plantsoen, het flinke
speelterrein, alles getuigt van goed
uitgevoerde plannen.”
De woningen waren modern, tochtvrij
en voorzien van een binnen-wc en
stromend water. Daarnaast werd de
onbebouwd gebleven grond tussen de
Winterdijk en de Noorderstraat aan
leden van de vereniging verhuurd als
zogeheten ‘turfgrond’, bestemd
voor volkstuintjes. De animo om daar
een eigen tuin te beginnen was groot.
In een mum van tijd was het hele
areaal verhuurd.

een verzuilde volkshuisvesting
Zes jaar lang was Het Volksbelang de
enige woningcorporatie in Gouda.
Op 21 november 1918 kwam hier een
einde aan toen enkele Goudse leden
van de Katholieke Volksbond, een
zogeheten standsorganisatie voor
katholieke arbeiders en middenstanders,
een propagandavergadering belegden
voor de stichting van een eigen
woningcorporatie. De heren werden
het snel eens. Als rooms-katholieke
woningcorporatie St. Joseph (later
geschreven als St. Jozef) zou men zich
gaan inzetten voor de verbetering van
de volkhuisvesting van het katholieke
volksdeel. In april 1919 kreeg de
corporatie Koninklijke en Bisschoppelijke
goedkeuring. 11
Dat katholiek Gouda een eigen woningbouwvereniging
wenste was een gevolg
van de verzuiling, die zo kenmerkend
was voor de twintigste-eeuwse
Nederlandse samenleving. Spoedig
kregen Het Volksbelang en St. Joseph
dan ook nog gezelschap van de neutrale
woningcorporatie Ons Ideaal, die op
4 december 1919 werd opgericht.
Op 16 januari 1920 volgde de protestants
christelijke zuil met De Goede Woning.
De verzuiling werkte door in de keuze
voor de koepelorganisaties waarbij de
Goudse woningcorporaties zich
aansloten. Al was er van een vrije keuze
niet altijd sprake. Het Volksbelang en
Ons Ideaal werden lid van de Nationale
Woningraad (NWR), een neutrale
koepelorganisatie die de belangen van
de aangesloten woningbouwverenigingen
behartigde. In 1913 waren
hier al 103 verenigingen bij aangesloten.
St. Jozef trad toe tot de Rooms
Katholieke Bond van Woningbouwverenigingen
in het Bisdom Haarlem.
Toch zou al snel blijken
dat de scheidslijnen
tussen de vier
verenigingen minder
scherp waren dan men
zou verwachten.

De Jozefbuurt 1923
De woningen zijn ontworpen door de katholieke Goudse architect J.P. Dessing,
die tien jaar later ook de Sacramentskerk in de Korte Akkeren ontwierp.
De buurt is opgezet naar het model van de tuindorpen en bestaat uit een
aantal ruime straten gegroepeerd rond een centraal groen plein met een
speelplaats. In het ontwerp is voor de nodige afwisseling gezorgd, zoals het
laten ‘verspringen’ van de gevels van de huizenblokken. Portieken hebben
ronde bogen en het metselwerk is met verschillende kleuren versierd.
Kenmerkend voor een tuindorp zijn ook de voorzieningen. Op de hoek van
het Zoutmanplein en de Zoutmanstraat staan twee winkel/woonhuizen. 12

de bouwgolf van 1919 - 1924
De bouwsector had zwaar te lijden
onder de Eerste Wereldoorlog (1914-
1918). Hoewel het neutrale Nederland
niet direct bij het krijgsgewoel betrokken
was, ondervond het veel economische
hinder van de strijd. De crisis die dit tot
gevolg had, tastte ook de bouwsector
aan. Hierdoor waren zowel gemeentebesturen
als bouwbedrijven voorzichtig
geworden bij het opstarten van grote
bouwprojecten, waaronder de volkshuisvesting.
Ook in Gouda had het
gemeentebestuur eerdere bouwplannen
noodgedwongen voor zich uit moeten
schuiven. Dat gold onder meer voor de
aanleg van de wijk Kort Haarlem waartoe
in 1907 en 1908 al was besloten.
Ondertussen was de behoefte aan
woonruimte alleen maar groter
geworden. Gouda groeide geleidelijk
aan uit zijn voegen met alle gevolgen
van dien. Nog steeds was er sprake van
wantoestanden. Het sociaal
democratische raadslid Van Staal vertelde
de gemeenteraad aan het begin van de
jaren twintig nog welke schrijnende
taferelen hij bij een tocht door de stad
had aangetroffen:
Ik heb woningen aangetroffen, meer
dan 50, waar men in zoldering gaten
had gemaakt om lucht te krijgen, maar
daardoor den zolder waarop den
kinderen moesten slapen, geheel
verpestte. Ik ben in woningen geweest,
waar 8 of 9 kinderen maar moesten
slapen, allen bijeen, van allerlei leeftijd
en van beider geslacht. [-] Ik ben in
woningen geweest met gaten in de
vloer waar de ratten uitkwamen om
door de kinderen te worden verjaagd.
Ik heb woningen gezien zonder vensters,
woningcomplexen waar 6, 7 gezinnen
één vieze en vuile wc moesten
gebruiken. 13
En wie een woning wist te bemachtigen
kreeg weer met andere onaangename
verrassingen te maken. De Goudse
Courant publiceerde in 1919 een
gedicht met de titel woningwoeker,
dat de praktijken van huisjesmelkers
schetste:
Eerst de man die komt vertellen
Dat er ’n huis is. Eerste strop!
Hèm moet je tevreden stellen,
Minstens dan met vijftig pop
Dan de man die huur komt halen,
Huisopzichter heet zoo’n mensch
Dien moet g’ ook z’n dienst betalen
Honderd gulden is zijn wensch

Feestelijke start bouw Westerkade / Snoystraat, 1922
Westerkade / Snoystraat
Het complex is ontworpen door architect P.D. Stuurman uit Waddinxveen.
Van zijn hand zijn ook de karakteristieke watertoren in Moordrecht en de
gebouwen van het zuivelbedrijf De Producent aan de Wachtelstraat die in
1919 zijn gebouwd. Net als in het Rode Dorp en de Jozefbuurt domineren
ook in dit project weer de ideeën van het tuindorp. Elk woonhuis is voorzien
van een ruime tuin. De bouwstijl van het wooncomplex Snoystraat heeft de
soberheid van de Delftse School. Daarnaast heeft de architect zich ook laten
inspireren door de Amsterdamse School, wat te zien is aan vormen van de
togen en de brandgangen, de donkere bakstenen en de rode daken. Ook de
onderlinge verschillen zijn typerend voor de Amsterdamse bouwstijl. 14
Vergeleken met veel andere woningen uit die tijd, was dit wooncomplex
toen heel modern. Vanuit een kleine gang kwam men in de voorkamer, die
bij veel bewoners als de pronkkamer was ingericht en alleen werd gebruikt
bij verjaardagen. Daarachter bevonden zich de binnenkamer en de keuken.
Verder was er een wc met spoeling. In andere huizen moest het toilet met
een emmer worden doorgespoeld.

Aan het begin van de jaren twintig
bloeide de bouwsector weer op.
Dat gebeurde met steun van de rijks-
overheid en was niet alleen bedoeld om
de tekorten in de volkshuisvesting in te
lopen maar ook om de werkgelegenheid
te stimuleren. In het hele land werden
maar liefst 100.000 woningwetwoningen
gebouwd. Ook Gouda
beleefde in deze periode een eerste
bouwgolf. Het zwaartepunt lag
aanvankelijk in het oostelijk deel van
de stad waar de eerder genoemde
uitbreidingsplannen ten uitvoer werden
gebracht. In 1918 begon de gemeente
hier zelf met de bouw van 230
arbeiders- en middenstandswoningen
in Kort Haarlem rond het Pretoriaplein.
Na oplevering kwamen de woningen in
beheer bij het Gemeentelijk
Woningbedrijf dat in 1921 speciaal voor
dit doel werd opgericht. 15
In 1921 kreeg St. Jozef toestemming
voor de bouw van 177 arbeiderswoningen
rond het Zoutmansplein. De bouwwerkzaamheden
duurden van 1921 tot 1923.
Vervolgens verplaatsten de bouwwerkzaamheden
zich naar de westelijke
stadsgrens. In juni 1920 was het
Uitbreidingsplan Korte Akkeren
vastgesteld. Onmiddellijk toonden de
woningbouwverenigingen hun
belangstelling om ook hier te gaan
bouwen. De Goede Woning en Ons
Ideaal kregen in 1923 toestemming om
een aantal huizen te bouwen aan de
Westerkade, de Snoystraat, de Tweede
Schoolstraat en de Walvisstraat. In totaal
ging het om 88 woningen waarvan
beide woningbouwverenigingen er elk
44 plaatsten. Bij de bouw trokken de
beide woningbouwverenigingen
gezamenlijk op.
Ons Ideaal had zijn oog ook laten vallen
op het noordelijk deel van de stad.
In 1920 stelde het voor enige percelen
te kopen aan de Graaf Florisweg voor
de bouw van 150 arbeiderswoningen.
Dit verzoek werd afgewezen.
De woningen lagen op een kwartier
loopafstand van de fabrieken. Dat vond
men toen nog te ver. 16

kleine sociale ondernemingen
De woningbouworganisaties groeiden
uit tot kleine sociale ondernemingen.
Want waren de woningen eenmaal
gebouwd dan moesten zij ook worden
beheerd en onderhouden. Dat was een
vak apart. Al dit werk rustte op de
schouders van de bestuurders, die dit
naast hun dagelijkse werkzaamheden,
geheel op vrijwillige basis uitvoerden.
Wat opviel was hun enorme gedrevenheid.
Avond aan avond waren zij bezig
voor dat ene gemeenschappelijke doel:
het bieden van fatsoenlijke en
betaalbare woningen voor hun leden.
Het verenigingswerk bleek verre van
eenvoudig. Dat bleek wel bij de bouw
van het Rode Dorp. De aannemer,
bouwbedrijf Gebroeders Schouten, ging
halverwege de bouw failliet. Het bestuur
van Het Volksbelang ging naarstig op
zoek naar een nieuwe aannemer en
vond deze in het Haagse bouwbedrijf
Maliepaard. Het project kon echter niet
voor dezelfde prijs worden uitgevoerd.
Maliepaard berekende een meerprijs van
8.000 gulden. Het bedrag kon pas in de
jaren dertig worden afgeboekt.
Daarnaast werd Het Volksbelang
geplaagd door geruchten over de slechte
kwaliteit van de woningen. Om de
bouwkosten te drukken zou architect
Bakker de funderingen van de woningen
te laag hebben laten aanleggen. Het
gemeentebestuur, dat de woningen had
voorgefinancierd, gelastte een onderzoek
naar de handel en wandel van de
architect. Uiteindelijk liep het allemaal
met een sisser af. Het bestuur van
Het Volksbelang geloofde niet dat er iets
aan de hand was. Volgens de voorzitter
waren het lasterpraatjes, verspreid
door ‘elementen’ die hun best deden
om de nieuwe woningbouwvereniging
in een kwaad daglicht te stellen. Het
zou vooral om particuliere bouwondernemingen
en verhuurders gaan, die het
sociaal democratische Volksbelang
blijkbaar als een geduchte concurrent
beschouwden. 17
Ook de bouw van de Jozefbuurt verliep
niet zonder problemen. Omdat de
aannemer aan wie het werk in eerste
instantie was gegund nog voor de
aanvang van de werkzaamheden failliet
ging, moest ook St. Jozef op zoek
naar een ander. De twee aannemers die
het werk overnamen kwamen na afloop
van de werkzaamheden met een
navordering van maar liefst 38.000
gulden. Ook toen al konden
bouwprojecten danig uit de hand lopen.
De aannemers gaven St. Jozef de
schuld. De corporatie had gedurende
de bouw de eisen opgeschroefd.
In plaats van arbeiderswoningen zou
men ‘middenstandwoningen’ hebben
gebouwd. Uiteraard was dit de kwaliteit
wel ten goede gekomen.

Nog steeds staan de woningen in de
Jozefbuurt bekend als oerdegelijke
woningwetwoningen. Maar het waren
niet alleen de hogere materiaalkosten
die de aannemers parten hadden
gespeeld. Ook de arbeidslonen waren
tijdens de bouwwerkzaamheden fors
gestegen en hadden de prijs opgedreven.
Beide aannemers beweerden door dit
werk bijna te zijn geruïneerd. St. Jozef
ging in verweer maar moest het bedrag
uiteindelijk toch betalen. De schuld die
pas in de jaren dertig kon worden
afbetaald, maakte het moeilijk om
nieuwe bouwprojecten te ontplooien. 18
Zoals wel blijkt uit beide projecten
hadden de corporaties nauwelijks
reserves om financiële tegenvallers op
te vangen. Nieuwbouw en onderhoud
werden grotendeels gefinancierd uit de
subsidies die in het kader van de
Woningwet werden verstrekt. Ieder
nieuw project moest eerst door de
gemeente worden beoordeeld en dan
door het Rijk. Behalve de subsidies
kwam het geld uit de huren en de
lidmaatschapsgelden. Het aantal leden
groeide gestaag. Het Volksbelang had
in de jaren dertig meer dan 300 leden.
Leden en aandeelhouders konden
aanspraak maken op een woning.
Voorwaarde voor lidmaatschap was wel
dat men tot de juiste zuil behoorde.
St. Jozef liet alleen mensen toe die
waren aangesloten bij de Katholieke
Volksbond of de in 1925 opgerichte
Rooms katholieke Werkliedenvereniging;
de Goede Woning accepteerde alleen
protestanten. Dit systeem bracht
onlosmakelijk met zich mee dat er in de
stad kleine sociaal-democratische,
katholieke en protestante enclaves
werden geschapen.
De huur werd wekelijks
geïnd. Hier ging vooral
een opvoedkundige
werking van uit.
Discipline in de huurbetaling was een
basis voor orde. De huurder moest voor
een regelmatig inkomen zorgen en er
aan wennen dat hij wekelijks een
bedrag opzij moest leggen. Ook mensen
zonder geregeld inkomen moesten
zich leren beheersen, om op tijd de huur
te kunnen betalen. 19 Toch kreeg men
al snel te maken met bewoners die de
huur niet konden betalen. Bij Het
Volksbelang kregen wanbetalers dan
bezoek van de voorzitter die hen tot
betalen probeerde te bewegen. 20

In het ergste geval moest de huur
worden opgezegd, wat in 1917 voor
het eerst gebeurde. Het bestuur had
hier duidelijk moeite mee. Het waren
maatregelen “die waar wij staan als
arbeiders tegenover arbeiders zeker
wel hard te noemen zijn”. 21 Bij de Goede
Woning heerste een overeenkomstig
gevoel. Harde maatregelen druisten
volgens de protestants-christelijke
corporatie in tegen de christelijke
waarde van naastenliefde. 22 Niettemin
zag men zich regelmatig gedwongen
om hardnekkige wanbetalers de huur
op te zeggen.
Om zich tegen
wanbetalers te
beschermen waren
de corporaties
aangesloten bij de
in 1909 opgerichte
Vereniging van
huiseigenaren Door
Eendracht Sterk.
Behalve de corporaties waren ook
particuliere huiseigenaren en bedrijven
lid van deze organisatie. Hier werden
onder meer gegevens over het betalings-
gedrag van huurders uitgewisseld.
De huur werd meestal opgehaald door
één van de bestuursleden. Dit was goed
voor de relatie met de leden-bewoners.
Bovendien kon men dan een vluchtige
blik in de woning werpen en zien hoe
deze er bijstond en of de huurder zich
wel aan de regels hield. Want elke
huurder kreeg bij het betrekken van
de woning een Reglement op de
verhuring uitgereikt. Daarin stond
precies beschreven aan welke regels hij
zich moest houden. Zo mocht hij zonder
toestemming geen veranderingen aan
de woning aanbrengen; geen kamers als
werkplaats gebruiken; geen andere
huisdieren dan vogels in kooien, honden
of katten houden; geen kostgangers of
betalende logés huisvesten en de tuin niet
als opslagplaats gebruiken. Dronkenschap
of wangedrag waarvan de buren
last hadden was ontoelaatbaar. 23
Om te controleren of iedereen zich wel
aan de regels hield voerden de corporaties
zo nu en dan een schouw of inspectie
in de wijk uit. Bij de eerste schouw van
de Jozefbuurt constateerden de
controleurs meerdere overtredingen.
Enkele bewoners hadden van hun
slaapkamer een werkplaats gemaakt en

gebruikten de vliering als opslag. Dit
was niet ongevaarlijk want de houten
vlieringen konden makkelijk onder het
gewicht van het opgeslagen materiaal
bezwijken. Ook andere bewoners
moesten nog wennen aan hun nieuwe
behuizing. Sommigen hadden de
benedenvoorkamer aan de straatkant
ingericht als slaapkamer, terwijl zij de
beide slaapkamers op de bovenverdieping
onbenut lieten. In deze
gevallen was volgens de controleurs
“een nette frisse bewoning” uitgesloten.
Over het algemeen spraken de
controleurs van een goede en bij velen
zelfs nette bewoning. Met name de
zorg die de bewoners aan hun tuin
besteedden viel in de smaak:
Op werkelijk lofwaardige wijze hebben
verschillende bewoners hunne voor- en
achtertuinen als een sieraad voor de
omgeving aangelegd en daardoor een
blijvende prikkel tot een dergelijke versiering
voor andere bewoners geschapen. 24
Ook het onderhoud van de complexen
kostte de bestuurders veel tijd en
energie. Met enige regelmaat moesten
zowel het buiten- als binnenwerk van
de woningen onder handen worden
genomen. Geleidelijk aan werden de
woningen gemoderniseerd. Het Rode
Dorp kreeg in de jaren twintig elektriciteit.
Later werden ook de schuurtjes
verbouwd. Voor die werkzaamheden
begonnen was er vaak lang onderhandeld
met elektriciens, loodgieters,
schilders en behangers. Bij voorkeur
waren deze ook afkomstig uit de eigen
zuil. Om het onderhoud te organiseren
stelde St. Jozef een aparte opzichter
aan. Het was de heer Koerts die ook
voor de gemeente werkte. In de
Coornhertstraat bouwde de vereniging
aan het begin van de jaren dertig een
eigen werkplaats. Bij Het Volksbelang
koos men voor een Commissie van
onderhoud, die de werkzaamheden
regelde en begeleidde.
Een klein deel van de onderhoudswerkzaamheden
kwam voort uit
vandalisme. In de bestuursnotulen
wordt hier regelmatig melding van
gemaakt. Het Volksbelang zei hier in
1922 bijna dagelijks de bewijzen van
te kunnen zien. Het bestuur vroeg een
ieder in de wijk om alert te zijn op
buitensporig gedrag en riep de ouders
op beter op hun kroost te letten:
Men moge hier een taak voor de politie
te menen zien, doch als we dit alleen
daarvan moeten hebben dan is dit
onbegonnen werk. In een geval als dit
niet in de eerste en voornaamste plaats
de plicht van de ouders om te zorgen
dat het vandalisme wordt tegengegaan.
Hieraan behoort een ieder mee te helpen.

De betrokkenheid
van de leden bij de
vereniging was in ieder
geval gering. Ledenvergaderingen
werden
nauwelijks bezocht.
Het bestuur van Het Volksbelang
reageerde in 1937 gepikeerd op de
opkomst bij de jaarlijkse ledenvergadering.
Het had 300 uitnodigingen
verstuurd. Er kwamen welgeteld twee
leden opdagen. Dat was niet erg als
daaruit sprak dat een ieder met het
beleid van het bestuur eens was, maar
dat was niet het geval. De voorzitter
zei hierover:
Zonder bepaalde gevallen te noemen,
is het wel eens zo, dat het bestuur de
indruk krijgt dat er bij sommige leden
wel eens twijfel aanwezig is omtrent de
goede bedoelingen van het bestuur. 25

van de ene crisis naar de andere
Na een wervelend begin vielen de
bouwactiviteiten van de corporaties
zo goed als stil. Vanaf 1924 beleefde
Nederland een nieuwe periode van
economische bloei en voor de overheid
was dit reden om juist de bouw van
duurdere middenstandwoningen
door particuliere woningbedrijven te
stimuleren. Hierdoor probeerde men
ook toen al de doorstroom van
goedkopere naar duurdere woningen
te stimuleren. Door ‘opschuiving’
zouden de goedkope woningen
vrijkomen. De subsidies voor woningwet-
woningen werden in deze tijd verlaagd,
waardoor er slechts mondjesmaat door
de corporaties kon worden gebouwd.
Dit was de tragiek van de corporaties
die steeds te hulp werden geroepen
wanneer de tijden voor het bouwen
ongunstig waren en de particuliere
bedrijvigheid dientengevolge afnam.
Keerde het tij en kwam het winstbeogend
particulier initiatief weer naar
voren dan werd de overheidssteun weer
ingekrompen. Zo was de situatie voor
de woningbouworganisaties in veel
opzichten ongunstig. 26
De Goudse corporaties wilden dolgraag
de vleugels uitslaan. Stuk voor stuk
waren het organisaties met kleine
woningbestanden. De complexen
van St. Jozef en Het Volksbelang waren
niet groter dan 150, die van De Goede
Woning en Ons Ideaal nog kleiner.
Dat maakte het moeilijk om slagvaardig
op de woningmarkt te kunnen opereren.
Bovendien wezen de almaar stijgende
ledentallen op een groeiende behoefte
aan woningwetwoningen.
Het Volksbelang kwam al in 1923
met nieuwe bouwplannen. Maar rijksvoorschotten
werden toen nauwelijks
nog verstrekt en dat betekende dat
men gedeeltelijk met geleend kapitaal
zou moeten werken. De hoge rentes
moesten dan worden doorberekend in
de huurprijs van de woningen. Het
bestuur vreesde dat de huren dan te
hoog zouden worden, wat leidde tot
leegstand. 27 De plannen werden
voorlopig bevroren.
Deze situatie nodigde uit tot creativiteit
en ook tot samenwerking. In 1925
dienden St. Jozef, de Goede Woning
en Ons Ideaal gezamenlijk een voorstel
in voor de bouw van drie maal 52
woningen op terreinen aan de Bodegraafse
Straatweg en het Zoutmanplein.
De bouw zou in fases plaatsvinden.
Bovendien wilden zij de contingenten
van woningwetwoningen evenredig

over de drie verenigingen verdelen,
zodat iedere vereniging een gelijk aantal
woningen in beheer zou krijgen. Omdat
De Goede Woning op dat moment het
kleinste aantal woningen in beheer had
zouden zowel St. Jozef als Ons Ideaal
na de bouw enkele woningen afstaan
aan De Goede Woning. Zo kon ook de
laatste in de woningnood van haar
leden voorzien. 28 De plannen werden
door het gemeentebestuur afgewezen.
De situatie verslechterde toen Nederland
in de jaren dertig werd getroffen door
de crisis. De crisismaatregelen raakten
ook de volkshuisvesting. In 1934 werd
de Woningwet gewijzigd. Bepaald werd
dat de corporaties tachtig procent van
hun huurinkomsten moesten storten in
een gemeenschappelijk fonds dat werd
beheerd door het gemeentebestuur.
De opbrengst van eventuele batige saldi
werd aan de directe zeggenschap van
de corporaties onttrokken. Hierdoor
bleef er van de autonomie van de
corporaties weinig meer over. 29 In Gouda
klaagden corporaties steen en been.
Daar waar nog geld beschikbaar kon
worden gesteld werd van de corporaties
verlangd dat zij de bouwkosten zoveel
mogelijk drukten, zodat de huren laag
konden blijven. Een dergelijke keuze
had echter onherroepelijk consequenties
voor de kwaliteit en de grootte van de
woningwetwoningen. De woningbouwverenigingen
voelden hier niets
voor. Deze eisen waren in 1933 voor
Het Volksbelang zelfs reden om plannen

voor de bouw van een aantal woningen
aan de Noorderstraat te laten varen. 30
De enige die in Gouda nog bouwde
was het Gemeentelijk Woningbedrijf,
dat actief was in de Korte Akkeren en
Gouda Noord.
Naarmate de crisis
langer duurde, kregen
de verenigingen steeds
vaker te maken met
huurachterstanden.
Vooral St. Jozef werd hier het slachtoffer
van. De huren in de Jozefbuurt waren
hoger dan die van de andere corporaties.
Door loonsverlagingen en werkloosheid
kwam een deel van de huurders in de
problemen. Sommigen verhuisden naar
een goedkopere woning. Anderen
werden uitgezet. Het viel dan niet altijd
mee om nieuwe huurders te vinden en
dit leidde weer tot leegstand. Hieraan
kwam pas een einde toen in 1934 van
rijkswege besloten werd tot een
landelijke huurverlaging. Afgaande op
het gemiddelde inkomen werden de
huren in 1935, 1936 en 1937 opnieuw
naar beneden bijgesteld.
In 1935 was de crisis voorbij. Ons Ideaal
was van de corporaties de eerste die
in 1937 weer krediet aanvroeg voor
nieuwbouw. Het plan voorzag in de
bouw van 73 woningwetwoningen aan
de Koningin Wilhelminaweg en de
Van der Palmstraat. Kort daarna volgde
Het Volksbelang dat 90 woningwetwoningen
wilde bouwen in de Korte
Akkeren. Het gemeentebestuur had
zo zijn bedenkingen. Het vond de
woningen van Ons Ideaal te royaal
waardoor zij zouden concurreren met
de particuliere sector. Het Volksbelang
zou te veel woningen willen bouwen,
wat leidde tot leegstand. De beide
voorzitters werden bij de wethouder
thuis uitgenodigd en gevraagd of zij zelf
tot een betere verdeling wilden komen.
Het gesprek voelde niet goed.
Beide voorzitters hadden de indruk
tegen elkaar uitgespeeld te worden.
Een definitief besluit over de plannen
van de verenigingen liet op zich
wachten en zou uiteindelijk pas na de
Duitse Bezetting worden genomen. 31

OORlOgsschADE:
de periode 1940 - 1945
Op 10 mei 1940 vielen Duitse legers
Nederland binnen. Na vier dagen was
de strijd voorbij. Over de uitgestrekte
weilanden zagen Gouwenaars de
rookpluimen opstijgen boven het
gebombardeerde Rotterdam. Gouda
zelf bleef die meidagen ongeschonden.
De stad liep zijn eerste bomschade op
in februari 1941 toen een bom viel op
de Fluwelensingel. Drie maanden later
op 18 mei 1941 kreeg de Noothoven
van Goorstraat een nachtelijke voltreffer.
De bom verwoestte vijf woningen,
waaronder vier woningen van Het
Volksbelang aan de Willem Tomberg-
straat. Omringende woningen liepen
forse schade op. Vijf mensen onder wie
drie kinderen van het lid De Rijke
kwamen om het leven.
Het Rode dorp werd op 10 februari
1944 getroffen door oorlogsgeweld.
Belaagd door Britse jachtvliegtuigen,
loste een Duitse bommenwerper op
klaarlichte dag zijn vernietigende lading
boven de Nieuwe Vaart, in een poging
om aan zijn achtervolgers te kunnen
ontsnappen. Vijf van de twaalf bommen
sloegen in op de dijk van de Nieuwe
Vaart pal tegenover de huizen aan de
Kanaalstraat. Het was volgens de
voorzitter van Het Volksbelang nog een
geluk dat de projectielen niet enkele
meters verder waren neergekomen.
Over de hele rij werden de ruiten met
sponning en al uit de gevel geblazen.
Ook in de woningen was de
verwoesting zo ernstig, dat een deel
van de huizen tijdelijk onbewoonbaar
werd verklaard. Eén bom kwam neer
op basaltbeschoeiing van de Nieuwe
Gouwe Westzijde. Basaltblokken
werden alle kanten opgeslingerd.
Tot in de Snoystraat viel het puin neer.
Meerdere mensen raakten gewond.
De paniek was groot, vooral ook omdat
de kanaaldijk over een lengte van tachtig
meter was beschadigd en overstroming
dreigde. Er werd met man en macht
gewerkt om een dijkdoorbraak te
voorkomen. Schippers losten in totaal
1200 kubieke meter zand en klei om
de schade te herstellen. Hoewel er
wonderwel geen dodelijke slachtoffers
vielen, raakten meerdere bewoners
gewond. Een van hen was de vrouw
van het bestuurslid Den Ouden.
Zij werd op een bakfiets naar het
Van Itersonziekenhuis gebracht waar
een arm moest worden afgezet. 32
De hevigste bombardementen vonden
plaats in november 1944, toen 138
Britse jachtbommenwerpers het station
vernielden. De schade was enorm.
Er vielen tien doden en zeventien
gewonden. 33

Na de bombardementen begon men
vrijwel onmiddellijk met het herstel. Het
Volksbelang begon al in maart 1941
met herbouw van de getroffen panden
in de Kadebuurt. Na vier maanden
konden de bewoners terugkeren. Ook
het herstel van de Nieuwe Gouwe werd
snel ter hand genomen. Hier vorderden
de werkzaamheden minder gestaag
vanwege het gebrek aan bouwmateriaal.
Omdat er steeds minder
bouwmateriaal te krijgen
was, werd er vrijwel
geen nieuwbouw meer
gepleegd.
Toch gloorde er nog even hoop toen
NSB burgemeester Liera in 1941 Het
Volksbelang vroeg of het de eerder
ingediende bouwplannen voor een
complex in de Korte Akkeren wilde
uitvoeren. Het was een weinig realistisch
voorstel in een tijd waarin de tekorten
aan bouwmaterialen en ervaren
bouwvakkers steeds groter werden. 34
Bovendien kreeg de bouw van militaire
objecten vanaf 1942 voorrang op de
volkshuisvesting.

WEDEROpBOuW:
de periode 1945 - 1965
Na de Duitse Bezetting was de woningnood
groter dan ooit. De toenmalige
minister-president Schermerhorn
berekende dat jaarlijks 65.000 tot
70.000 woningen moesten worden
gebouwd om de tekorten weg te
werken. Dit vereiste een strakke regie
vanuit het toenmalige departement van
Openbare Werken en Wederopbouw.
De vrijheid van de corporaties werd
nog verder ingeperkt. Ingrijpend was
de Woonruimtewet van 1947 die de
toewijzing van woningen reguleerde.
Gouda kreeg een gemeentelijk
huisvestingsbureau dat belast werd met
de uitgifte van woonvergunningen aan
de hand van regels en richtlijnen die
door het gemeentebestuur waren
vastgesteld en waren toegesneden op
de lokale situatie. Het lidmaatschap van
een corporatie was niet langer bepalend
voor de toewijzing van een woning.
Door gebrek aan materiaal en
geschoolde arbeidskrachten kwam de
woningbouw ook in Gouda met enige
vertraging op gang. Ons Ideaal kreeg in
1947 als eerste corporatie financiële
steun voor de bouw van een complex
van 81 woningen aan de Bakhuizen van
den Brinkstraat. 35 Twee jaar later begon
Het Volksbelang de bouw van een
complex woningen aan de Koningin
Wilhelminaweg. Dit was het eerste
hoogbouwproject van de corporatie en
typerend voor de naoorlogse woningbouw
waarin snel en efficiënt bouwen
centraal stond. Dit kwam de kwaliteit
van de woningen niet altijd ten goede.
De flats waren klein, slecht geïsoleerd
en door de houten vloeren ook erg
gehorig. De portiekflats die de Goede
Woning in 1951 aan de Burgemeester
Gaarlandtsingel bouwde waren
aanmerkelijk beter van kwaliteit.
St. Jozef sloot de rij met 84 eengezinswoningen
aan de Vossiusstraat.
Het waren voorlopig weer de laatste
bouwactiviteiten van de corporaties.
Het vooroorlogse patroon herhaalde
zich. In een tijd van stijgende welvaart
gunde de gemeente de woningbouw
weer hoofdzakelijk aan particuliere
bouwondernemingen. Toen Ons Ideaal
in 1956 een nieuw bouwplan indiende
kreeg het te horen “dat de praktijk
van de naoorlogse jaren het gemeentebestuur
had gesterkt in de mening dat
zelfstandige bouw door de woningbouwverenigingen
dusdanige
moeilijkheden met zich meebracht dat
het bouwen door en voor de gemeente
de voorkeur verdiende.” 36

Daarmee waren de problemen nog niet
opgelost. De woningnood bleef groot.
Vooral jonge gezinnen konden nauwelijks
aan goede woonruimte komen. De
voorzitter van Het Volksbelang stelde
dat dit voor velen een reden was om
huwelijksplannen uit te stellen. Anderen
trokken bij een van hun ouders in. Er
was sprake van onderverhuur op grote
schaal en de woonomstandigheden
werden er niet beter op. Er moest dus
meer worden gebouwd. In 1957 besloot
de gemeente om ten oosten van de stad
een nieuwe wijk aan te leggen met de
naam Oosterwei. Het Gemeentelijk
Woningbedrijf was de grootste
opdrachtgever, maar ook de corporaties
kwamen weer in beeld. Zij bouwden
aan de Bernadottelaan, de Verzetslaan
en de Eendrachtsweg. De nieuwe wijk
bestond voor het grootste deel uit
portiekflats. Oosterwei was dan ook
exemplarisch voor de jaren zestig
nieuwbouw. De flats boden een
ongekende luxe: een woonkamer, drie
slaapkamers, een doucheruimte met
lavet en een aparte bergruimte met
ingebouwd kolenhok op de begane
grond. Ook toen al werden zorg en
wonen gecombineerd. Onder in één
van de flats van de Verzetslaan werd
een consultatiebureau ingericht.
Raad van Commissarissen van
Ons Ideaal, 1959

Participatie - verankerd in ons denken en doen
100 jaar geleden is, door initiatief “van onderop”, Bouwvereeniging
Het Volksbelang opgericht. Dat is een schoolvoorbeeld van “participatie”.
Participatie houdt in dat je met andere belanghebbenden samenwerkt
om iets voor elkaar te krijgen. Denk aan tijdig en goed onderhoud. Of
verbetering van de energieprestatie van woningen. Of behoud van een
bushalte in de buurt.
Tegenwoordig is Mozaïek Wonen een stichting met een eenhoofdig bestuur:
onze directeur. Als stichting hebben we geen leden. Maar... op grond van
diverse wettelijke bepalingen werken we nauw samen met tientallen
bewonerscommissies, enkele huurdersverenigingen en de gemeenten.
De huurdersverenigingen hebben ook vertrouwenspersonen voorgedragen
in onze Klachtencommissie en zelfs in onze Raad van Commissarissen.
De RvC ziet toe op het functioneren van Mozaïek, hij vervult de
werkgeversrol ten opzichte van de directeur en de RvC fungeert als
klankbord. Zo werkt participatie anno 2012. Daarmee doen we al honderd
jaar ons voordeel: participatie zit in onze genen.
Foto boven: Ondertekening overeenkomst met de huurdersvereniging van Het Volksbelang

sAMENWERKiNg:
de eerste stappen
Van begin af aan streefden de corporaties
naar een evenredige verdeling
van de zogeheten contingenten
woningwetwoningen. Dat dit niet altijd
het geval was lag vooral aan het toe-
wijzingsbeleid van de gemeente. Het
leidde nogal eens tot frictie tussen de
corporaties die de gemeente dan ook
wel eens betichtten van een bewuste
en soms ook succesvolle verdeel- en
heerspolitiek. Nu de corporatiebouw
aan het begin van de jaren zestig weer
op gang kwam, knoopten de corporaties
de banden nauwer aan. In november
1963 stichtten zij de Federatie van
Goudse Woningbouwverenigingen. 37
Het idee was dat men in federatief
verband beter in staat was de belangen
te verdedigen en kon streven naar een
eerlijke verdeling van de contingenten.
De Goede Woning, tot dan toe de
kleinste van de vier corporaties, kreeg
al in 1964 toestemming om te bouwen
in de Achterwillens. De voorzitter was er
van overtuigd dat dit kwam door de
samenwerking. De Goudse federatie kon
worden gezien “als één der oorzaken
waarom ook De Goede Woning weer
met nieuwbouw had kunnen beginnen.”
Burgemeester en wethouders en in het
bijzonder wethouder Arts waren volgens
hem “bepaald woningbouw-minded
geworden”, zodat de verenigingen
nieuwe initiatieven konden nemen. 38
Het was ook de Goede Woning die
zich eind 1964 realiseerde dat de snelle
ontwikkeling van de volkshuisvesting
heel andere eisen stelde aan de
corporaties. Met het groeiende
woningbestand moest men steeds
efficiënter werken om de belangen van
de bewoners te kunnen behartigen en
krachtiger in te kunnen spelen op de
behoefte van woningzoekenden en
van de overheid. Uit gesprekken met
het gemeentebestuur was het de
voorzitter gebleken dat in Gouda
grote mogelijkheden voor corporaties
bestonden, maar dan moesten deze
hier wel toe in staat zijn. De Goede
Woning had nu al grote moeite om
het onderhoud op een goede manier
te regelen. Het kostte de bestuurders
steeds meer moeite om op de hoogte
te blijven van de steeds ingewikkelder
wordende voorschriften en van de
almaar veranderende bouwmethoden.
Omdat Ons Ideaal in een soortgelijke
situatie verkeerde begon men te praten
over een mogelijke fusie. Al snel kwam
men tot de conclusie dat de beide
corporaties veel gemeen hadden en dat
zij samen een sterker en slagvaardiger
organisatie zouden kunnen vormen.
In 1965 gingen de beide verenigingen
dan ook verder als Algemene Woningbouwvereniging
Gouda. 39

loemendaal
Zo ging de verenigingsbouw in de
tweede helft van de jaren zestig een
nieuwe fase in. Er werd volop gebouwd
in de Achterwillens, aan de Walraven
van Halllaan en in Oosterwei II. Het
zwaartepunt van de nieuwbouw lag in
de wijk Bloemendaal. Met het oog op
de volkshuisvesting had Gouda in 1964
het gemeentelijk grondgebied uit weten
te breiden door de polder Bloemendaal
te verwerven van Waddinxveen.
Vier jaar later ging de eerste paal in de
grond. De corporaties hadden een groot
aandeel in de nieuwe wijk. Eerst werd
gebouwd in het westelijk deel van de
nieuwe wijk: door Het Volkbelang in
de Ontdekkingsreizigersbuurt en door
St. Jozef in de Heesterbuurt. De wijk
kenmerkte zich door veel groen en in
de oudste delen door een afwisseling
van laagbouw en middelhoogbouw en
huur en koopwoningen. 40 De doorzonwoningen
van verschillende typen en
grootte waren in trek. Vooral vanuit
Oosterwei was de toeloop groot,
waar de huurders hun flatwoning maar
al te graag inruilden voor een ruime
eengezinswoning met voor- en achtertuin.
Het aantal gegadigden was groot,
wat leidde tot lange wachtlijsten.
Daar waar van een succesvol doorstroombeleid
kon worden gesproken
was dit in Bloemendaal zeker het geval.
Nadat het westelijk deel van de wijk
grotendeels was bebouwd, zette men
de nieuwbouw voort in het
Bloemendaal Oost (Plaswijck). Onder

egie van de corporaties verrezen
nieuwe complexen in de Steinenbuurt,
de Burgen en de Lusten. In de Zomen
voerde St. Jozef een groot sociaal
woningbouwproject uit. De woningen
waren riant van opzet, evenals de wijk
met veel ruimte en groen, waarvan een
grote rust uitging. Om de woningen
betaalbaar te houden was het noodzakelijk
om op bouwmaterialen te
bezuinigen. Dit werd onder meer bereikt
door het gebruik van gegolfde platen
als dakbedekking en gevelbekleding. 41
Een opvallend en enigszins uit de toon
vallend project waren de vijf Prinsessenflats
van Het Volksbelang aan de Ridder
van Catsweg, die in 1974 gereed
kwamen. Juist omdat stedenbouw-
kundigen vooral hadden aangestuurd
op laagbouw in de wijk, waren de
gestapelde galerijflats met een capaciteit
van 276 woningen nogal omstreden.
Tevergeefs probeerden tegenstanders
nog aan te tonen dat hetzelfde aantal
woningen ook in laagbouw kon worden
gerealiseerd. Om de esthetische schade
zoveel mogelijk te beperken werd er
vooral veel aandacht besteed aan de
omgeving. Het vele omringende groen,
dat later uitgroeide tot de heemtuin,
bleef zo veel mogelijk gespaard. Ook
liet Het Volksbelang het oorspronkelijke
idee varen om de flats te vernoemen
naar oude socialistische leiders, onder
wie Troelstra. In plaats daarvan kregen
zij de namen van de prinsessen Louise,
Marianne, Sophie, Marie en Amalia. 42

De Turfsingel
Het Volksbelang bouwde tussen 1983 en 1984 aan de Turfsingel. De oude
pandjes waarvan er veel verwaarloosd en soms onbewoonbaar waren,
werden gesloopt. In de plaats hiervan kwamen 253 flatwoningen met uitzicht
op de singel. In 2010 en 2011 liet Mozaïek Wonen de gevels van de flats
verfraaien. Dit project kwam eind 2011 gereed.

Stadsvernieuwing
Een apart hoofdstuk in de geschiedenis
van de corporaties is de stadsvernieuwing:
een proces dat erop gericht was om
het verval van de Goudse binnenstad
te stoppen. In de jaren zestig had de
binnenstad geleidelijk aan zijn
traditionele rol als woonomgeving
verloren. Aangetrokken door de
nieuwbouwwoningen trokken veel
binnenstadsbewoners naar de wijken
Oosterwei en Bloemendaal. Hun plaats
werd vaak ingenomen door kantoren
en filialen van winkelketens, die geheel
andere eisen aan de binnenstad stelden.
Zo moest de binnenstad beter
bereikbaar zijn met de auto en moest de
parkeergelegenheid worden uitgebreid.
Men begon grachten te dempen en
leegstaande panden te slopen, wat het
historische karakter van de stad geweld
aandeed. Aan de randen van het
winkelgebied was sprake van grootschalige
leegstand, verkrotting en
afbraak. Vergeleken met andere steden
bleef de schade in Gouda nog redelijk
beperkt. Dat nam echter niet weg dat
de gebieden rond de Raam, de Nieuwe
Markt, de Geuzenstraat en de Baan
met hun vervallen panden en gapende
gaten een troosteloze aanblik boden.
In de jaren zeventig kwamen actiegroepen
als de Kritiese Stroopwafel,
de Vereniging Behoud Stadsschoon en
de groep Aksie Volkswoningbouw tegen
het stadsverval in verweer. Wat zij
wilden was een leefbare binnenstad.
Zij eisten dat de gemeente spoedig een
bestemmingsplan realiseerde waarin de
woonfunctie was vastgelegd. St. Jozef
sprong hier vrijwel onmiddellijk op in
door het bewonersinitiatief te steunen.
In 1975 bood zij de gemeente haar
diensten aan voor nieuwbouw in het
Raamgebied, de Regulierenhof en de
Peperstraat. Om het aanbod kracht bij
te zetten liet de corporatie een woonprogramma
uitwerken waarin het
nadrukkelijk rekening hield met de
participatie van de bewoners. Om de
gemeente tegemoet te komen stelde zij
zelfs voor om ook het bestemmingsplan
voor het Raamgebied te ontwerpen.
De gemeente hield ondanks alles de
boot af. De voorgestelde nieuwbouw
paste noch in de planning, noch in de
begroting. St. Jozef zocht vervolgens
steun bij de staatssecretaris van
volkshuisvesting, Schaefer, die de stads-
vernieuwing een warm hart toedroeg.
Nu ineens kwam de gemeente in

eweging en presenteerde een bouwprogramma
voor de binnenstad dat
reeds in 1977 van start kon gaan. 43
St. Jozef werd beloond
voor zijn inspanningen.
In de jaren na 1977
speelde de corporatie
een meer dan actieve rol
in de stadsvernieuwing,
in het bijzonder in
Binnenstad-West.
Daar verrezen meerdere woonblokken
in de Regulierenhof, de Raam, de Vest,
de Bogen, de Komijn- en Drapiersteeg,
de Kuiperstraat en de Nobelstraat.
In een kort tijdsbestek bouwde zij hier
209 woningen. Het Volksbelang tekende
voor de flats aan de Nieuwe Markt en
de Houtmansgracht. De laatste waren in
hoofdzaak bestemd voor senioren.
De stadsvernieuwing suggereert dat de
veranderingen alleen in de binnenstad
plaatsvonden. Niets is minder waar.
Ook de Korte Akkeren was in de jaren
zeventig aan vernieuwing toe. Veel
van de oude pandjes die al rond de
eeuwwisseling waren gebouwd
voldeden niet meer aan de moderne
wooneisen. Bovendien was er sprake
van achterstallig onderhoud op grote
schaal, wat de leefbaarheid aantastte.
Hier was het vooral Het Volksbelang dat
het voortouw nam. Dit ging niet zonder
slag of stoot. Plannen om de Prins
Hendrikstraat, de Vondelstraat en de
Turfsingel grondig aan te pakken
stuitten op verzet van de Stichting
Opbouwwerk Korte Akkeren (SOKA).
Zij keerden zich tegen de onteigening
en sloop van de oude pandjes die
volgens haar nog prima voldeden.
Vervolgens had men last van krakers die
in de leegstaande pandjes kropen en er
op wat voor manier dan ook weer
moesten worden uitgewerkt. Dat ging
niet altijd zachtzinnig. Uiteindelijk
ebden de protesten weg en kon Het
Volksbelang aan de slag. In 1977 werd
de Herenstraat onder handen genomen.
Vervolgens was het de beurt aan
de Bockenbergstraat en de Prins
Hendrikstraat. In 1983 en 1984 werd
de Turfsingel grondig aangepakt.

leden en huurders
De controle op de bewoning bleef ook
na de oorlog nog lange tijd voortbestaan.
Het bestuur van St. Jozef hield
in de jaren zestig nog iedere zaterdagmiddag
een schouw in een van de
complexen. Bewoners die zich niet aan
de regels hielden werden hier onherroepelijk
op aangesproken. Zo kreeg een
bewoner die zijn tuin niet op orde had
een brief met de tekst: “Uw tuin lijkt
wel op de binnenlanden van Borneo.” 44
Op de instroom van nieuwe huurders
werd streng toegezien. In de jaren vijftig
en zestig werkte men met zogenaamde
woninginspectrices. Zij werkten samen
met de gemeentelijke Gezondheids
Dienst. Aanstaande huurders kregen
bezoek van een inspectrice die de
woning nauwkeurig controleerde op
orde en reinheid en met haar vingers
over de kasten streek op zoek naar stof
en vet. Er werd speciaal gelet op
ongedierte zoals luizen. Wie de toets
doorstond kreeg een luizenbriefje als
bewijs. Pas dan kwam men voor
verhuizing in aanmerking.
Het aantal leden vertoonde gedurende
de jaren zestig en zeventig een stijgende
lijn. Zolang de behoefte aan woonruimte
groot bleef was er voldoende reden om
zich bij één van de corporaties aan te
sluiten. Omdat de inschrijvingsduur
bepalend was voor de toewijzing van
een woning, schreven veel ouders hun
kinderen al op jonge leeftijd in. Ook het
aandeel had zijn beste tijd wel gehad.
Aan het begin van de jaren zeventig
besloot St. Jozef als eerste om hiermee
te stoppen. Wat overbleef was de
contributie die periodiek werd geïnd.
De aandeelhouders kregen in ruil voor
hun aandeel vijf jaar lang gratis
lidmaatschap. Het Volksbelang betaalde
de 25 gulden aan zijn leden terug. 45
Alle vier de corporaties deden hun best
om de band met de leden en huurders
zo hecht mogelijk te houden. Er werden
feestavonden georganiseerd. Ons Ideaal
regelde in de jaren vijftig zelfs busreisjes
voor de bewoners. Toen de woningbestanden
groeiden werden dit soort
pleziertjes veel te kostbaar en
uiteindelijk geschrapt. Niettemin bleef
men investeren in de band met de
leden. Dat was ook nodig. Vanwege de
verenigingsstructuur moesten leden over
belangrijke besluiten meebeslissen en
dus deed men zijn best om voor zo’n
vergadering zoveel mogelijk leden te
interesseren. Het Volksbelang was hier
heel creatief in. Wanneer een ledenvergadering
was belegd dan huurde
men een bus en haalde men

Ledenvergadering Het Volksbelang
‘oude dames’ van de Willem Tombergstraat
op en reed ze naar zaal Het
Brandpunt. Daar stond de koffie met
stroopwafel al klaar. Als de besluiten
waren genomen werd iedereen weer
met de bus naar huis gebracht.
Het bestuur had er een hekel aan dat
mensen in het donker over straat
moesten. 46
Vanaf de jaren tachtig
kwamen de wensen van
de bewoners steeds
meer centraal te staan.
Er werden bewonerscommissies
opgericht.
Deze praatten mee over tal van
bewonerszaken zoals de inrichting van
de woonomgeving en het onderhoud,
over kleine reparaties, de schoonmaak
en de veiligheid. Voor die tijd hadden
bestuursleden altijd wel een familielid
of vriend die zich opwierp als wijkvertegenwoordiger.
De bewonerscommissie zorgde voor
een vorm van echte medezeggenschap.
Bewoners konden zich beschikbaar
stellen. De commissieleden informeerden
de besturen over alle zaken die in
het complex speelden. Op hun beurt
werden zij door het bestuur
geïnformeerd over zaken als groot
onderhoud of veranderingen aan de
woningen. De samenwerking werd in de
meeste gevallen als heel prettig ervaren.
Men bleef als bestuur goed
geïnformeerd en had ook altijd een vast
aanspreekpunt op momenten dat dit
nodig was. De commissieleden werden
jaarlijks voor hun inspanningen beloond
met een fraai kerstpakket. 47
De leden werden niet alleen geïnformeerd
via de bewonerscommissies. Vanaf de
jaren zeventig kwamen de corporaties
ook met eigen informatiebladen voor de
leden. St. Jozef maakte als eerste gebruik
van dit middel met de Jozefkrant.
Samen met Woningbouwvereniging
Gouda bracht de katholieke woningbouwvereniging
in de jaren tachtig en
negentig de Goudsche Woonkrant uit,
een geïllustreerde uitgave met
allerhande nuttige informatie voor de
huurders. Iets eenvoudiger van opzet
was De Woningbouwvereniging van
Het Volksbelang.

Professionalisering is noodzaak
In 1972 verrichtte de NWR in opdracht
van de Goudse Federatie van Woningcorporaties
onderzoek naar de
bedrijfsvoering van de corporaties.
De onderliggende vraag was hoe men
eventueel tot meer samenwerking zou
kunnen komen. De NWR constateerde
nog een grote mate van amateurisme.
Bestuursleden deden het liefst nog
zoveel mogelijk zaken zelf. Zo werd
bij St. Jozef de boekhouding door de
echtgenote van de penningmeester
verzorgd. Bij Het Volksbelang hield een
bestuurslid de cijfers bij. Alleen de
Woningbouwvereniging Gouda had
vanaf 1967 een eigen administrateur
in dienst. Het onderhoud gaf eveneens
een bijzonder beeld. Geen van de
corporaties maakte een onderscheid
tussen klachten, reparaties en
onderhoud. Dit gaf een vertekend beeld
van wat er werkelijk aan de hand was.
Bij St. Jozef werden de klachten iedere
ochtend opgehaald door ‘Ome Piet’
Bresser. Samen met de onderhoudscommissie
besliste hij over de
opdrachtverstrekking aan lokale
aannemers. Behalve het schilderswerk
waarvoor een meerjarenplanning was
uitgewerkt, had het overige onderhoud
vooral een incidenteel karakter. Bij
Woningbouwvereniging Gouda en
Het Volksbelang was het onderhoud
niet anders geregeld. De klachten
moesten veelal persoonlijk worden
ingediend. Bestuursleden hielden een
avond in de week zitting in de
kantoortjes van de woningbouwvereniging.
Het ging er niet altijd even
klantvriendelijk aan toe.
Leden van Het
Volksbelang moesten
buiten voor het
kantoortje aan de
Willem Tombergstraat
wachten op hun beurt,
ook als het regende. 48
Het rapport zweeg nog over de
huisvesting. St. Jozef hield kantoor in de
oude werkplaats aan de Coornhertstraat.
Het Volksbelang zat in de vermelde
bovenwoning aan de Willem Tombergstraat.
Het was letterlijk afzien voor de
medewerkers.

Het kantoor van Het Volksbelang werd
slechts verwarmd door een armetierig
gaskacheltje. ’s Winters had men
regelmatig last van bevroren waterleidingen.
49
De NWR gaf aan dat deze manier van
werken steeds moeilijker was vol te
houden. Samen beheerden de drie
corporaties inmiddels 2.196 woningen,
terwijl nog eens 1.900 woningen in
voorbereiding waren, in Bloemendaal en
Oosterwei II. Dit vroeg om een meer
professionele aanpak. Het rapport was
dan ook aanleiding voor de oprichting
van de Stichting Beheer Sociale
Woningbouw (BSW), op 15 november
1974. De BSW beheerde de woningen
van St. Jozef en Woningbouwvereniging
Gouda. Het Volksbelang bleef
zelfstandig. Kort na de oprichting sloot
ook de woningbouwvereniging
Moordrecht zich bij de stichting aan.
Het bestuur van de BSW werd gevormd
uit de bestuursleden van de drie
verenigingen. De BSW voerde louter
administratieve taken uit, waaronder
het innen van de huur. Dit werd door
de bewoners niet altijd zo gevoeld. Een
veelgehoorde kreet was: “Ik huur een
woning van BSW.” Men betaalde
immers de huur aan BSW. 50

de jaren tachtig
Begin jaren tachtig verkeerde de Goudse
volkshuisvesting in grote onzekerheid.
Er stonden op dat moment 3.000
woningzoekenden ingeschreven. In 1974
had het gemeentebestuur nieuwbouwquota
gesteld van 600 woningen per
jaar. Deze waren niet gehaald. Met
name in de tweede helft van de jaren
zeventig was de nieuwbouw
gestagneerd. In de periode 1978-1982
waren er gemiddeld nog maar 95
woningwetwoningen opgeleverd.
De situatie was zorgelijk.
De NWR die in 1980 in opdracht van
de gemeente de Goudse woonsituatie
onderzocht, stelde vast dat er de
komende jaren ruim 5.500 woningen
moesten worden gebouwd. De
gemeente besloot dit advies te volgen.
Tot 1986 zou het Goudse woonbestand
met een gemiddelde van zo’n 1.000
woningen per jaar worden uitgebreid.
Vijftig procent hiervan bestond uit
woningwetwoningen. De andere helft
bestond uit premiehuur-, premiekoop-
of vrije sectorwoningen waarbij
nadrukkelijk rekening werd gehouden
met verschillende doelgroepen.
Na 1986 zou het bouwen vooral in de
nieuwe wijk Goverwelle worden voort-
gezet. Uiteindelijk werd slechts een
fractie van deze plannen gerealiseerd.
Vanwege het slechte economische tij
trok het Rijk een deel van de subsidies
in. Gouda zag zich gedwongen een deel
van de nieuwbouw te schrappen. Ook
de woningbouwverenigingen voelden
de pijn. 51 Niettemin werd een aantal
projecten uitgevoerd. De corporaties
bouwden de Wervenbuurt, het Plesman-
plein en de Lekkenburg. In de Achterwillens
bouwde Woningbouwvereniging
Gouda in 1987 en 1988 nog 200
woningen: 112 eengezinswoningen en
88 driekamer kamerwoningen.
Inmiddels had Het Volksbelang zich in
financieel opzicht danig verslikt in een
eerste koopproject aan de Anna van
Hensbeeksingel. Een faillissement kon
ternauwernood worden afgewend.
Tegen de tijd dat de bouw van
Goverwelle op gang kwam waren
de omstandigheden aanmerkelijk
gunstiger. De woningbouwverenigingen
bouwden in de Polderbuurt, aan de
Middenmolenlaan en later in de
Componistenbuurt. Met de bouw van
Goverwelle kwam er rond het midden
van de jaren negentig ook een einde
aan de stadsuitbreiding. De gemeente
had zijn uiterste grenzen bereikt.

Investeren in de toekomst van onze bewoners
Mozaïek Wonen, eigenaar van ongeveer 30% van het totale woningbezit in
Gouda en Bodegraven-Reeuwijk, investeert ook de komende jaren vele
honderden miljoenen in de toekomst van haar bewoners. Dat is vastgelegd
in prestatieafspraken met gemeenten in het voorzieningsgebied van de
corporatie. De afspraken dekken zowel bouw- als leefbaarheidsprojecten.
Waar deze afspraken toe leiden? Eerdere prestatieafspraken met de
gemeente Gouda hebben onder meer geleid tot de stedelijke vernieuwing
van de Goudse wijk Korte Akkeren. Een ware metamorfose van de wijk is in
een vergevorderd stadium. De kwaliteit van wonen en leven is er nu al
duidelijk verbeterd...

hEt BEgiN vAN EEN NiEuW tijDpERK:
Mozaïek Wonen
In de jaren negentig werd de
traditionele band met de overheid als
grote subsidieverstrekker verbroken.
De eerste aanzet hiertoe werd in 1989
gegeven door de staatssecretaris van
Volkshuisvesting Heerma. In de nota
Volkshuisvesting stuurde hij aan op
verzelfstandiging van de corporaties en
op decentralisatie waarbij de bevoegdheden
en taken van het rijk overgingen
naar de gemeenten of sectorale
instellingen. Het rijk leende niet langer
aan corporaties en stond ook minder
borg bij banken. De hele structuur van
de volkshuisvesting kwam hierdoor
onder druk te staan.
Voor St. Jozef en Woningbouwvereniging
Gouda waren de overheidsplannen
reden om de banden te verstevigen.
Beiden werkten al samen in de BSW en
de besturen voerden geregeld overleg
over tal van beleidskwesties. Niettemin
deden zich nog vaak situaties voor
waarbij het onmogelijk bleek om op
korte termijn een gezamenlijk standpunt
in te nemen. Dat was de reden om in
1990 te gaan praten over een fusie.
Die besprekingen duurden niet lang. 52
Een jaar later gingen beide woningbouw-
verenigingen samen verder als
Woningbouwvereniging Ter Gouw.
Samen beheerden zij meer dan 5.000
woningen. Eugene Kraan, die in 1974
als beroepskracht bij de BSW in dienst
was gekomen, werd directeur.
Tegelijk werd de vereniging
gemoderniseerd. De oude verenigingsstructuur
bleek niet langer houdbaar.
Want met de groei van de woningbestanden
was ook het werkapparaat
van de corporaties gegroeid. St. Jozef
had eind jaren zeventig al vijftien
mensen in dienst. Het personeelsbestand
hield gelijke tred met de
toename van het woningbestand. Elke
honderd nieuwe woningen betekende
een extra werknemer. Van kleine sociale
ondernemingen, grotendeels draaiende
op vrijwilligers, waren de verenigingen
dus uitgegroeid tot moderne bedrijfsorganisaties
met grote
woningbestanden.
Die ontwikkeling verliep niet geheel
probleemloos. Er was nog wel eens
sprake van frictie tussen enerzijds de
bestuurders die graag bij de uitvoering
betrokken wilden blijven en anderzijds
de professionals die het gevoel hadden
voor de voeten te worden gelopen.
De houding van de bestuurders was
wel begrijpelijk.

Woningstichting Bodegraven
De Woningstichting Bodegraven vindt zijn oorsprong in een initiatief van vier
notabelen: de artsen Marsman en Volkema Vlouw en twee kaashandelaren
De Lange en Bijen. Op 18 december 1916 richtten zij de Stichting Woningbouw
Bodegraven en Omstreken op. Net als in Gouda wilde de stichting goedkope
en goede huurwoningen bouwen voor de arbeiders. Het gemeentebestuur
Bodegraven werd gevraagd toezicht te houden. De eerste jaren verliepen
weinig succesvol. De vier bestuursleden kregen weinig van de grond. Pas
toen de plaatselijke notaris Kruseman zich met de stichting ging bemoeien
kwam men tot daden. Het bestuur werd uitgebreid tot twaalf personen,
warbij alle zuilen met uitzondering van de sociaal democraten waren
vertegenwoordigd.
De stichting bouwde in 1920 en 1921 zijn eerste complexen aan de Noordzijde
en in Prinsenstraat. In totaal ging het om 36 woningen die waren ontworpen
door de Bodegraafse architect Scheer. Tot verdere bouwactiviteiten kwam
men niet meer. De beide complexen waren dus de enige die door de stichting
werden beheerd en geëxploiteerd. In 1965 werd de stichting opgeheven.
De woningen werden overgedragen aan het Gemeentelijk Woningbedrijf. 54
Dit woningbedrijf was verantwoordelijk voor de sociale woningbouw in
Bodegraven en Nieuwerbrug. In de jaren vijftig bouwde het woningbedrijf
onder meer aan de Vijverlaan, de Zeeheldenbuurt, de Koninginneweg en de
Prins Bernardstraat. De grote expansie kwam pas in de tweede helft van de
jaren zestig.
Mede als gevolg van de veranderende wet- en regelgeving werd het
Gemeentelijk Woningbedrijf in 1994 verzelfstandigd tot de Woningstichting
Bodegraven. Met een relatief klein woningbestand was het niet altijd
eenvoudig om op eigen benen te staan. Daarom ging men na 2000 op zoek
naar een geschikte partner. Er werd onder anderen gesproken met corporaties
in Nieuwkoop en Woerden. Uiteindelijk werd gekozen voor Mozaïek Wonen. 55

Foto links: Ondertekening fusieovereenkomst
Het Volksbelang - Ter Gouw.
V.l.n.r. Eugène Kraan (Ter Gouw),
Nicole Stigter (Westerhuis Notarissen) en
Peter de Klerk (Het Volksbelang)
Zij hadden altijd een belangrijke rol
gespeeld en moesten deze nu deels
uit handen geven. Ook de verenigingsstructuur
werd steeds meer als een
belemmering gezien. Zij stond onder
meer een snelle besluitvorming in de weg.
Zo moest bij grondaankoop vaak al
binnen enkele dagen worden beslist.
De statuten bepaalden echter dat een
dergelijke uitgave eerst aan de leden
moest worden voorgelegd. Er moest een
ledenvergadering worden belegd en de
leden moesten vier weken van te voren
worden aangeschreven. Dan was het
afwachten of er voldoende leden komen
opdagen om het besluit ook te kunnen
nemen. Het Volksbelang zag vanwege
deze procedure meerdere malen een
stuk grond aan zijn neus voorbij gaan. 53
Een en ander maakte duidelijk dat de
houdbaarheid van de verenigingsstructuur
op zijn eind liep. Zeker met
het oog op de verdere verzelfstandiging
van de corporaties was het tijd voor
een moderne organisatiestructuur, met
een directie en een raad van bestuur.
Het Volksbelang onderging als eerste
deze verandering. Op 17 november
1994 nam het de stichtingsvorm aan.
De verzelfstandiging van de
volkshuisvesting kwam in 1995 in
een stroomversnelling, toen de Wet
balanskorting geldelijke steun
volkshuisvesting een einde maakte
aan de vertrouwde rijkssubsidies.
In de zogeheten bruteringsoperatie
die hierop volgde, werden de subsidies
weggestreept tegen de schulden die de
corporaties hadden uitstaan bij de
overheid. De corporaties stonden nu op
eigen benen. Dit had grote gevolgen
voor de bedrijfsvoering. Behalve de
maatschappelijke taak die zij van
oudsher in de sociale woningbouw
speelden, ontwikkelden zij nu ook
steeds vaker duurdere huur- en koopwoningen.
Dit was nodig om de sociale
woningbouw te kunnen blijven
bekostigen. Om diezelfde reden deed
men ook een deel van het woningbestand
in de verkoop. Dat laatste was
soms bijzonder lucratief, zoals de verkoop
van woningen in de Steinenbuurt door
Het Volksbelang. De woningen waren
inmiddels geheel lastenvrij.
De verzelfstandiging nodigde uit tot een
verdere schaalvergroting, waarbij steeds
meer corporaties fuseerden. Die drang
was er ook in Gouda.
In 2003 vonden de eerste gesprekken
plaats tussen Het Volksbelang en
Ter Gouw. Zowel Het Volksbelang als
Ter Gouw bedienden globaal dezelfde
doel- en aandachtsgroepen op de
woningmarkt met huur- en koop-

woningen; met woonzorgarrangementen
en een uitgebreid dienstenpakket.
Samenwerking lag dus voor de hand en
was ook haalbaar. De voorlopige
werknaam van de nieuwe organisatie
was Woningstichting Gouda. De
voorbereidingen voor een fusie werden
in 2004 in gang gezet. Hier en daar
veroorzaakten de plannen wel wat
onrust. Personeelsleden maakten zich
zorgen dat het vertrouwde soms
familiaire karakter van hun organisatie
verloren zou gaan. Huurders vroegen
zich af of de fusie niet ten koste zou
gaan van de serviceverlening. Die angsten
bleken onterecht. In de aanloop naar de
fusie nam ook Ter Gouw de stichtingsvorm
aan en nam daarmee afscheid
van de oude verenigingsstructuur.
Op 1 januari 2005 gingen de beide
woningstichtingen op in Mozaïek
Wonen met een woningbestand van
bijna 7.000 woningen. In datzelfde jaar
sloot ook de Woningstichting
Bodegraven zich bij Mozaïek aan.
Aan het hoofd stonden twee
directeuren, Eugene Kraan van Ter Gouw
en Peter de Klerk van Het Volksbelang.
Kraan zou in 2011 na 37 jaren te
hebben gewerkt in de volkshuisvesting
Mozaïek Wonen verlaten. Voor zijn
inspanningen voor de volkshuisvesting
ontving hij in 2009 een lintje.
Met deze fusies kwam een einde aan
de geschiedenis van de afzonderlijke
woningbouwverenigingen in Gouda
en Bodegraven.

‘nieuwe’ speerpunten
Anno 2012 lijken wij
te maken te hebben
met een geheel andere
invulling van de
volkshuisvesting.
Nieuwe termen deden hun intrede zoals
het ‘strategisch voorraadbeleid’ wat
voor Mozaïek Wonen inhoudt dat men
op complexniveau het aanbod afstemt
op de toekomstige vraag. Daarbij houdt
men rekening met de ontwikkelingen
op de woningmarkt, de doelgroepen,
zoals gezinnen, alleenstaanden,
senioren en minder validen, het huur-
Seniorencomplex Rijngaarde
beleid, investeringen, het duurzaam
omgaan met bestaande voorraad en
de exploitatiebeëindiging door verkoop
of sloop, eventueel gevolgd door
vervangende nieuwbouw.
De maatschappelijke betrokkenheid van
Mozaïek Wonen is nog steeds sterk.
Dat blijkt wel uit de strategische
doelstellingen. Behalve de traditionele
woningbouw, in het jargon ook wel
stenen stapelen genoemd, richt men
zich op het zogeheten maatschappelijk
vastgoed, zoals scholen, gezondheidscentra
en vestigingen waarin de
combinatie van wonen en zorg voorop
staat. Dit gebeurt in samenwerking
met zorg- en welzijnsinstellingen.
Zo realiseerde de woonstichting het
zorgpand aan het Zoutmanplein en

Sociaal Pension ’t Veerhuys
De eerste plannen voor een sociaal pension dateren al uit 2002. Vanwege de
behoefte aan opvang toen een aantal instanties waaronder de drie Goudse
woningcorporaties en het RIAGG, de GGD, het Leger des Heils, de gemeente
en de provincie de handen ineen sloegen voor de stichting van een instelling
voor beschermd wonen. In 2003 werd een locatie gevonden in een leegstaand
schoolgebouw aan de Livingstonelaan 52. Omwonenden,
die vreesden voor overlast, tekenden protest aan. In december 2004 ging
het pension toch van start. Het kreeg de naam ’t Veerhuys, vernoemd naar
de zeeman Gerrit de Veer, aan wie we het verslag danken van de barre
overwintering op Nova Zembla. Er verblijven nu zo’n dertig gasten in het
pension dat inmiddels een permanente status heeft gekregen.

het zorgcomplex Rijngaarde in
Bodegraven. Het complex omvat 106
ouderenwoningen op vier woonlagen.
Mozaïek Wonen is verhuurder. Alle
woningen zijn aangesloten op personeels-
alarmering die wordt bewaakt door
vrijwilligers van Stichting Welzijn
Ouderen Bodegraven (SWOB).
Mensen wonen zelfstandig en kunnen
geïndiceerde zorg ontvangen. In het
complex is ook het diensten-centrum
van de SWOB gevestigd. Hier wordt
voor de bewoners en voor de andere
ouderen in Bodegraven een scala aan
diensten en welzijn geboden. Ook hier
levert Mozaïek Wonen de ondersteuning.
Zo rijdt er een busje van deur tot deur
om ouderen naar Rijngaarde te brengen
zodat zij kunnen deelnemen aan de
activiteiten. Een ander voorbeeld van de
maatschappelijke betrokkenheid is
sociaal pension ’t Veerhuys aan de
Livingstonelaan in de wijk Bloemendaal.
De maatschappelijke betrokkenheid
van Mozaïek Wonen uit zich ook in de
voortdurende aandacht voor de leef-
omgeving. Sinds 2000 wordt hiervoor de
term leefbaarheid gehanteerd. Mozaïek
Wonen investeert volop in de sociale
cohesie in wijken en buurten. Zij doen
dit in samenwerking met de zogeheten
ketenpartners, waaronder de gemeente,
wijkagenten, woonconsulenten,
maatschappelijk werk en niet in de
laatste plaats de bewoners zelf.
Zo heeft men in de Korte Akkeren de
Sacramentskerk verbouwd tot
gezondheidscentrum. Het voormalige
kerkgebouw is hiermee tot een
belangrijke ontmoetingsplek geworden.
Het kerkproject is een fraai voorbeeld
van herbestemming.
Maar het gaat niet
alleen om bouwen. Op
een aantal plekken zijn
huismeesters aangesteld
en is buurtbemiddeling
geregeld bij conflicten
tussen bewoners.
Daarnaast sponsort Mozaïek Wonen
buurtacties waarbij bewoners zich
gezamenlijk inzetten voor de wijk of
buurt. Acties als ‘Maak uw buurt
winterklaar’ en de ‘Nationale Burendag’
kunnen rekenen op de steun van
Mozaïek Wonen.

tot besluit
Maar hoe “nieuw of modern” zijn deze
taken nu eigenlijk? Neem bijvoorbeeld
het strategisch voorraadbeleid. Goed
beschouwd hielden de eerste bestuurders
hier aan het begin van de twintigste
eeuw al rekening mee. Het Volksbelang
werd immers opgericht om iets te doen
aan de nijpende behoefte aan goede en
betaalbare woonruimte. En met name
na de oorlog begon men in de bouwplannen
rekening te houden met
verschillende woningtypen, toegespitst
op verschillende bewonersgroepen.
Leefbaarheid speelde al een rol bij de
aanleg van het Rode Dorp en de
Jozefbuurt. Het hele tuindorpconcept
was immers bedoeld om een prettige
woonomgeving te creëren. De
combinatie van groen, ruimte en voor-
zieningen was hier leidend. Er was een
plein voor de kinderen om te spelen en
in het geval van de Jozefbuurt werd
ook gedacht aan winkelvoorzieningen.
Van het ophalen van de huur en de
periodieke wijkschouw ging een ultieme
vorm van sociale controle uit. Ledenvergaderingen,
feestavonden en
bewonerscommissie zorgden voor de
nodige binding.
En dan de maatschappelijke
betrokkenheid. Het eerste complex van
Het Volksbelang aan de Willem
Tombergstraat bestond uit woningen
voor ‘ouden van dagen’.
In de nieuwbouwwijk Oosterwei werd
onder in de flats een consultatiebureau
gevestigd. In de jaren zeventig en
tachtig werkten de verenigingen mee
aan de bouw van aangepaste woningen
voor gehandicapten.
Mozaïek Wonen zet
dit werk voort en
vervult daarmee
een belangrijke
maatschappelijke rol
in de Goudse
samenleving. Dat is
waarin de organisatie
zich onderscheidt.

toen en nu
De Willem Tombergstraat
in Gouda
De Willem Tombergstraat was het eerste
grote volkshuisvestingsproject van
Het Volksbelang. Het was ook het eerste
project in zijn soort in Gouda. De bouw
startte in 1914. Niet helemaal van harte
want de woningcorporatie was liever
begonnen met het Rode Dorp.
Het complex Willem Tombergstraat was
bedoeld voor ‘ouden van dagen’. Goed
beschouwd was het dus ook het eerste
zorgproject van een woningcorporatie.
Het waren kleine maar praktische
woningen van een degelijke kwaliteit.
Hoewel er in de loop der jaren het nodige
aan het complex is verspijkerd, zijn de
woningen nog steeds bepalend voor het
straatbeeld in de Kadebuurt en hebben
zij weinig van hun oude glorie verloren.
De Graafse Waard
in Bodegraven
In het kader van de herstructurering
van de Noodrand worden 89 bestaande
woningen gesloopt. Zij maken plaats
voor 166 nieuwe woningen, appartementen
en eengezinswoningen, huur
en koop. De woningen zijn gelegen aan
de rand van Bodegraven. In het ontwerp
is nadrukkelijk rekening gehouden met
de omgeving. De landschapsstructuur is
dominant, wat voor de bewoners veel
voordelen oplevert. Zij hebben een
wijds uitzicht, omringd door water en
groen. De bewoners hebben zo het
gevoel dat zij in een landschap wonen.
Bovendien liggen de woningen aan de
rand van het centrum, op een paar
minuten lopen van winkels en andere
voorzieningen.

BRONNEN & cOlOfON
Abels P., K. Goudriaan, N.D.B. Habermehl
en J.H. Kompagnie, Duizend jaar Gouda.
Een stads-geschiedenis, Hilversum, 2002.
Alkemade R., De kleine geschiedenis van
het Groene Hart. Huizen en hun bewoners,
deel 11, Zwolle 2009.
Bommer J., ‘Organen bij de uitvoering van
de wet. De woningbouwvereniging’, in 50
jaar Woningwet, 1902-1952, Alphen aan den
Rijn 1952, p. 58-72.
Dam M.J. van, Gouda in de Tweede
Wereldoorlog, Delft 2006.
Deben P.L.L.H., Van onderkomen tot
woning. Een studie over woonbeschaving in
Nederland 1850-1869, Amsterdam 1988.
Haar F. ter (e.a.), Het ‘Rooie’ Dorp, Gouda
2006.
Habermehl N.D.B., ‘De Josephbuurt: een
Gouds tuindorp’, in Tidinge van die Goude,
2004, pp. 41-47
J. Hartog, 1923-2010 Westerkade Snoystraat,
Gouda 2010, p. 15-17.
Klep P.M.M. (e.a), Wonen in het verleden.
Ekonomie, politiek, volkshuisvesting, cultuur
en bibliografie, Amsterdam 1987.
Kooijman-Tibbes H.C., De eerste uitbreiding
van Gouda. Ontstaan en groei van de wijk
Korte Akkeren, 1880-1914, in N.D.B.
Habermehl (red), In de stad van die Goude,
Delft 1992, pp. 327-344.
M. van Rooijen, ‘Politieke achtergronden
van de tuinstad’, in P.M.M. Klep e.a. (red),
Wonen in het verleden. Economie, politiek,
volkshuisvesting, cultuur en bibliografie,
Amsterdam 1987, pp. 157-170.
Sprokholt H.J., ‘De grenzen over-schreden’
in P. Abels, e.a., Duizend jaar Gouda. Een
stadsgeschiedenis, Hilversum, 2002, p. 519.
Vreeze N. de , ‘Woningcorporaties:
toegelaten instelling en sociaal ondernemer’,
in N. de Vreeze (red), 6,5 miljoen woningen.
100 jaar woning- wet en wooncultuur in
Nederland, Rotterdam 2001, pp. 63-76.
Wit B. de, Op hoop van zaken. De
industrialisatie van Gouda 1813-1913,
Gouda, 2004
Wolfram D.J., Vrij van wat neerdrukt en
beklemt. Staat, gemeenschap, sociale
politiek, 1870-1918, Amsterdam 2003.
Woningbouwvereniging St. Jozef,
Van St. JoSeph naar St. JoZef. 70 jaar
woningbouwvereniging in woord en beeld,
Gouda 1988.
Woud A. van der, Koninkrijk vol sloppen.
Achterbuurten en vuil in de negentiende
eeuw, Amsterdam 2010, p. 105.
TIJDScHrIfTEN
Goudsche Woonkrant, een uitgave van de
woningbouwverenigingen St. Jozef en Ter
Gouw, 1975-2005.
De Bouwvereniging, Uitgave van Woningbouwvereniging
Het Volksbelang 1985-1990.
Jozefkrant, Uitgave van de woningbouwvereniging
St. Jozef, 1975-1978.
ArcHIEVEN
Streekarchief Holland Midden
Archief van Het Volksbelang 1916-1988,
Streekarchief Hollands Midden.
Gemeenteraad Gouda, jaargangen 1899-2000.
Gemeenteverslag jaargangen 1899-2000.
Secretariearchief Gemeente Gouda,
1823-1945.

Mozaïek Wonen
Archief van de Rooms Katholieke
woningbouwcorporatie St. Jozef.
Archief van woningbouwvereniging
De Goede Woning.
Archief van woningbouwvereniging
Ons Ideaal.
cOLOfON
Auteur en samenstelling
Ronald van der Wal
Eindredactie
Afdeling communicatie Mozaïek Wonen
Vormgeving
Studio Dekker, Waddinxveen
Drukwerk
Drukkerij van de Water, Schiedam
Oplage
3.000 exemplaren
vOEtNOtEN
1. Archief Het Volksbelang, SAMH, doos 1.
2. Statuten van Het Volksbelang,
Archief Het Volksbelang, SAHM, doos 3.
3. A. van der Woud, Koninkrijk vol sloppen.
Achterbuurten en vuil in de negentiende eeuw,
Amsterdam 2010, p. 105.
4. B. de Wit, Op hoop van zaken.
De industrialisatie van Gouda 1813-1913,
Gouda, 2004, pp. 393-394.
5. B. de Wit, 393-394
6. D. J. Wolfram, Vrij van wat neerdrukt en
beklemt. Staat, gemeenschap, sociale politiek,
1870-1918, Amsterdam 2003, pp naam van
het volmaakte
7. Archief Het Volksbelang, doos 1
8. M. van Rooijen, ‘Politieke achter-gronden van
de tuinstad’, in P.M.M. Klep e.a. (red), Wonen
in het verleden. Ekonomie, politiek, volkshuisvesting,
cultuur en bibliografie, Amsterdam
1987, pp. 157-170.
9. Gemeente Gouda, Vergadering gemeenteraad
2 september 1913,
10. Het Volksbelang, Jaarverslag 1922, SAHM.
11. Van St. JoSeph naar St. JoZef. 70 jaar
woningbouwvereniging in woord en beeld,
Gouda 1988.
12 N.D.B. Habermehl, ‘De Josephbuurt: een Gouds
tuindorp’, in Tidinge van die Goude pp. 41-47
13 Gemeenteraad Gouda 29 november 1923.
14 J. Hartog, 1923-2010 Westerkade Snoystraat,
Gouda 2010, p. 15-17.
15 Verslag gemeenteraad Gouda, 21 april 1921,
SAHM
16 Raadsverslag 30-9-1920, SAMH.
17 Jaarverslag 1916, Archief Het Volksbelang,
SAHM, doos 3
18 Diverse stukken betreffende het conflict tussen
de aannemers Timmer en Groenhart en
woningbouwvereniging S. Joseph, 1924-1935,

Archief St. Joseph, doos 1, Mozaïek Wonen.
19 P.L.L.H. Deben, Van onderkomen tot woning.
Een studie over woonbeschaving in Nederland
1850-1869, Amsterdam 1988, p. 93.
20 Jaarverslag Het Volksbelang 1917, Archief
Volksbelang, doos 3, SAHM
21 Jaarverslag Het Volksbelang 1917, Archief
Volksbelang, doos 3, SAHM
22 Notulen De Goede Woning 1926-1927, Archief
Mozaïek Wonen.
23 De Goede Woning. Reglement op de verhuring,
Archief Mozaïek Wonen.
24 Verslag van de schouw 1923, Archief St. Joseph
1918-1988, doos 1, Mozaiek Wonen.
25 Het Volksbelang, Jaarverslag 1937/1938, Archief
Mozaïek Wonen.
26 J. Bommer, ‘Organen bij de uitvoering van de
wet. De woningbouwvereniging’, in 50 jaar
Woningwet, 1902-1952, Alphen aan den Rijn
1952, p. 60.
27 Het Volksbelang, jaarverslag 1923, Archief
Het Volksbelang, doos 3, SAHM.
28 Gezamenlijk voorstel van Ons Ideaal, De Goede
Woning en St. Joseph aan de burgemeester, dd.
22-4-1925, Archief St. Joseph, doos 1, Mozaïek
Wonen.
29 N. de Vreeze, ‘Woningcorporaties: toegelaten
instelling en sociaal ondernemer’, in N. de
Vreeze (red), 6,5 miljoen woningen. 100 jaar
woningwet en wooncultuur in Nederland,
Rotterdam 2001, pp. 67-68
30 Het Volksbelang, Jaarverslag 1933, Archief Het
Volksbelang, doos 3, SAHM.
31 Gemeenteraadsverslagen 29 november 1938,
SAHM; Archief Ons Ideaal
32 Jaarverslagen Het Volksbelang, 1940/41 en
1943/44 Archief Het Volksbelang , doos 3,
SAHM; F. ter Haar (e.a.), Het ‘Rooie’ Dorp,
Gouda 2006, 25-27; M.J. van Dam,
Gouda in de Tweede Wereldoorlog, Delft 2006,
pp. 107-110.
33 Van Dam, 224-232.
34 Jaarverslag 1940/1941, Archief Het Volksbelang,
Doos 3, SAHM.
35 Jaarverslag 1947, Het Volksbelang, Doos 3,
SAHM.
36 B&W aan Ons Ideaal, dd. 17 augustus 1956,
Ons Ideaal 1935-1960, Archief Mozaïek Wonen
37 Statuten Federatie van Goudse Woningbouwverenigingen,
Archief Mozaïek Wonen
38 Notulen Bestuur De Goede Woning 15 oktober
1965, Archief Mozaïek Wonen.
39 Notulen De Goede Woning.Archief Mozaïek
Wonen.
40 Sprokholt, Duizend jaar Gouda, Hilversum 2002.
41 Han Breedveld e.a.: Goudse straatnamen
(in voorbereiding)
42 Interview Harry van Os en H. Breedveld, e.a.
De Goudse Straatnamen (in voorbereiding)
43 Stadsvernieuwing of stadsaanpassing, in
Jozefkrant, sept. 1977, nr. 8
44 Interview Eugene Kraan
45 Interview Eugene Kraan en Harry van Os
46 Interview Harry van Os
47 Interview Harry van Os
48 Interview Harry van Os.
49 Interviews Eugene Kraan en Harry van Os.
50 Goudse Woonkrant, 1988, nr. 2
51 A. Moerman, De Goudsche nieuwbouw,
in Goudsche Woonkrant, 1983, nr. 2.
52 Goudsche Woonkrant, 1990, nr. 1.
53 Interview Harry van Os.
54 Inventaris Stichting Woningbouw Bodegraven
en Omstreken, 1916-1965, Regionaal Historisch
Centrum Rijnstreek en Lopikerwaard.
55 Interview Marco van Dijk

Foto voorpagina: Doorkijk naar Raam anno 1912 Foto hieronder: Doorkijk naar Raam anno 2012