DE AANSLAG - Theater aan de Stroom

THEATER
AAN DE
STROOM
lesmap | TAS-educatief
5/4/2013
DE AANSLAG

Inhoudsopgave
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Voorwoord .............................................................................................................................................. 5
Inleiding ................................................................................................................................................... 6
De auteur ................................................................................................................................................. 7
1. Harry Mulisch (1927-2010) Biografie .............................................................................................. 7
2. Fotoserie ........................................................................................................................................ 10
3. Het oeuvre ..................................................................................................................................... 11
4. Verfilmingen .................................................................................................................................. 17
5. Waardering .................................................................................................................................... 18
Het boek ................................................................................................................................................ 20
1. Het verhaal .................................................................................................................................... 20
2. De historische achtergrond ........................................................................................................... 22
De film ................................................................................................................................................... 24
1. Suspense thriller ............................................................................................................................ 24
2. Nederlandse films over WO II ; een rijke traditie ......................................................................... 26
Het toneelstuk ....................................................................................................................................... 29
1. Première in Nederland .................................................................................................................. 29
2. Een respectvolle bewerking .......................................................................................................... 32
3. Verduidelijking bij enkele historische figuren, plaatsen en gebeurtenissen ................................. 35
Thema’s ................................................................................................................................................. 44
1. Oorlog is de hel .............................................................................................................................. 44
2. Schuld en onschuld ........................................................................................................................ 46
3. Zoektocht naar de waarheid ......................................................................................................... 49
4. Dag en nacht, licht en donker ....................................................................................................... 51
5. Het raadsel van de tijd, verleden-heden-toekomst ...................................................................... 52
6. Het toeval, het lot .......................................................................................................................... 53
Symboliek .............................................................................................................................................. 54
1. Het motto ...................................................................................................................................... 54
2. AS ................................................................................................................................................... 56
3. Het dobbelsteenmotief ................................................................................................................. 56
4. Kruidnagel...................................................................................................................................... 58
5. Symbolon ....................................................................................................................................... 58
TAS-educatief lesmap
2

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
6. Het getal 13 ................................................................................................................................... 59
7. Het visgraatmotief ......................................................................................................................... 59
Personages ............................................................................................................................................ 60
Anton Steenwijk ............................................................................................................................ 60
Vader ............................................................................................................................................. 63
Moeder .......................................................................................................................................... 63
Peter (broer) .................................................................................................................................. 64
SD-er .............................................................................................................................................. 64
Vrouw (Truus) ................................................................................................................................ 65
Schulz ............................................................................................................................................. 65
Mevrouw Beumer .......................................................................................................................... 66
Meneer Beumer ............................................................................................................................ 67
Fake Ploeg ..................................................................................................................................... 67
Saskia ............................................................................................................................................. 68
Mevrouw De Graaff ....................................................................................................................... 69
Schrijver ......................................................................................................................................... 70
Cor Takes ....................................................................................................................................... 70
Peter (zoon) ................................................................................................................................... 72
Karin .............................................................................................................................................. 72
Het theaterbezoek voorbereiden .......................................................................................................... 74
1. Oriënteringsopdrachten ................................................................................................................ 74
2. Afspraken maken ........................................................................................................................... 77
Verwerking van het theaterbezoek ....................................................................................................... 79
1. Nabespreking van de voorstelling ................................................................................................. 79
2. Werken rond verhaalbegrippen .................................................................................................... 79
3. Andere ideeën en suggesties ........................................................................................................ 84
4. Mogelijke uitbreidings- en verdiepingsopdrachten ...................................................................... 86
BIJLAGEN ............................................................................................................................................... 88
Twee recensies, twee meningen... ........................................................................................................ 88
Hannie Schaft; Nederlandse heldin ....................................................................................................... 90
Ongevonden voorwerpen ..................................................................................................................... 92
De paarden in Marrum .......................................................................................................................... 94
Meer films in de categorie WO II .......................................................................................................... 95
Verwerking oorlogservaringen .............................................................................................................. 96
TAS-educatief lesmap
3

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Oorlogskind 1940-1945 - Kinderen in de Tweede Wereldoorlog.......................................................... 97
Trauma bij Rwandese kinderen na genocide ........................................................................................ 98
Syrië: Kinderen grootste slachtoffer ................................................................................................... 100
Bronnen ............................................................................................................................................... 102
TAS-educatief lesmap
4

Voorwoord
Beste leerkrachten
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Deze lesmap wil een hulp zijn bij de voorbereiding op en de verwerking van deze
theaterproductie in jullie lessen of projecten.
Dit document mag echter niet gezien worden als een compleet lessenpakket dat
je zo aan de leerlingen kan afgeven, maar als een - hopelijk - stimulerende en
inspirerende info- en ideeënbank om deze aangrijpende productie op maat van
jullie concrete schoolcontext te benaderen en te integreren in een zinvolle
leerroute.
Theater aan de Stroom wil zich in de toekomst blijvend professionaliseren op het
vlak van didactische omkadering van de aangeboden schoolproducties. Onze
ambitie reikt hierbij trouwens verder dan het aanbieden van lesmappen bij onze
producties. Momenteel bouwen we aan een didactische webpagina waarvan we
hopen dat die op termijn uitgroeit tot een ware schatkamer inzake
theaterinitiatie en –educatie.
Om voeling te houden met de wensen van het onderwijsveld en onze expertise in
de juiste richting verder uit te bouwen is iedere vorm van feedback,
commentaar, kritiek... meer dan welkom. Mijn mailadres vind je onderaan deze
bladzijde.
Verder wensen we jou en je leerlingen veel plezier met de voorstelling
De Aanslag. We hopen dat we jullie verwachtingen kunnen inlossen en dat we
ook in de toekomst mogen rekenen op jullie interesse.
Namens TAS-educatief
Ronny Smet
Educatief medewerker en acteur bij Theater aan de Stroom
Lector PKV en PAV aan de lerarenopleiding van de
Karel de Grote-Hogeschool Antwerpen
Mailadres: ronny@theateraandestroom.be
TAS-educatief lesmap
5

Inleiding
"Zijn en niet-zijn, dat is het antwoord..." (H. Mulisch)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Uit het oeuvre van Harry Mulisch valt eindeloos veel te halen. Niet voor niets wordt Mulisch tot de
grootsten onder zijn generatiegenoten gerekend.
De Aanslag (1982), Mulisch’ doorbraak bij het grote en internationaal publiek, gaat over schuld en
onschuld in het licht van de complexiteit van oorlog. Het is een eigenaardig thema omdat de
hoofdpersoon, het slachtoffer, de enige onschuldige, heel rationeel de daad voor zichzelf heeft
afgesloten: ‘Iedereen heeft gedaan, wat hij heeft gedaan, en niet iets anders.’ Anton Steenwijk is niet
op zoek naar de schuldigen; zij vinden hem.
Mulisch toont zich als ijzersterke plottenbouwer in deze why-done-it. We krijgen keer op keer net
genoeg van Anton en de anderen te weten om de volgende stap in de reconstructie van de aanslag te
begrijpen.
Maar De Aanslag heeft niet alleen een sterk plot. Het verhaal vertelt meer dan een verhaal. Elke
ontmoeting brengt nuance en herinnering terug. Een reconstructie van de moord en de
daaropvolgende gebeurtenissen brengt een veel complexer beeld dan we op het eerste zicht zouden
vermoeden. Schuld en vergeving strepen elkaar weg en versterken elkaar, jaren na de daad. De
aanslag biedt daarmee een verdieping en een relativering van de schuldvraag in elke oorlog, een
studie in fictie die voor 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981 geldig blijft, maar ook voor 2013.
TAS-educatief lesmap
6

De auteur
1. Harry Mulisch (1927-
2010) Biografie
Geboorte en jeugd
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Mulisch' vader Kurt Victor Karl Mulisch werd in 1892 geboren in Gablonz an der Neiße in het
toenmalige Oostenrijk-Hongarije, nu Jablonec nad Nisou in Tsjechië. In de Eerste Wereldoorlog was
hij commandant van een batterij zware bereden veldartillerie aan het Russische, Italiaanse en Franse
front. Na de oorlog emigreerde hij naar Nederland. Mulisch' moeder Alice Schwarz zag op 16 maart
1908 in Antwerpen het levenslicht als dochter van een joodse Oostenrijkse bankier uit Frankfurt am
Main. Vanwege hun vriendschappelijke contacten met Duitse officieren vluchtte het gezin Schwarz
na de Eerste Wereldoorlog van Vlaanderen naar Nederland. Aldaar ontmoetten Karl Mulisch en Alice
elkaar via haar vader, die de oorlogsveteraan aan een baan hielp. Naar aanleiding van deze
samenloop van omstandigheden zou Mulisch later concluderen dat hij zijn bestaan te danken had
aan de Eerste Wereldoorlog.
In april 1926 trouwden Karl Mulisch en Alice Schwarz in Amsterdam en uit het huwelijk werd op 29
juli 1927 hun enige zoon Harry geboren op het adres Westerhoutpark 16 te Haarlem, waar de familie
zich had gevestigd. Harry werd grotendeels opgevoed door de huishoudster, Frieda Falk, die in 1891
geboren werd in Posen in het toenmalige Duitse Keizerrijk, thans Poznań in Polen. Met haar reisde de
vierjarige Harry, die gedeeltelijk in het Nederlands en in het Duits werd opgevoed, in het najaar van
1931 naar Berlijn (ten tijde van de Weimarrepubliek) en verdwaalde er in het labyrint van de
Tiergarten. Naar eigen zeggen zouden dit de plaats en het moment geweest zijn waarop de
voorwaarden voor zijn schrijverschap tot stand kwamen.
Mulisch leerde schrijven op een particulier instituut in Haarlem, dat hij van 1933 tot 1939 bezocht. In
deze jaren schreef Harry al zijn eerste verhaal, De pottebakker, over een komisch voorval op school.
In 1936, toen Mulisch negen was, scheidden zijn ouders. Zijn moeder verhuisde naar Amsterdam en
in 1951 emigreerde ze naar Berkeley in Californië. Ze overleed op 2 januari 1996 in San Francisco.
Harry bleef bij zijn vader, K.V.K. zoals hij hem later in zijn geschriften vaak noemde, in Haarlem. Zijn
vader werd na de vrolijke jaren twintig zwaarmoedig. Bovendien daalde zijn inkomen waardoor de
afgeslankte familie een aantal keren naar kleinere woningen verhuisde.
In de de jaren dertig kreeg Mulisch grenzeloze interesse in de chemie, die was gewekt door het
jongensboek De ongelooflijke avonturen van Bram Vingerling (1927) van Leonard Roggeveen.
TAS-educatief lesmap
7

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Later besefte Mulisch dat Bram Vingerling in feite de alchemie beoefende, één van de belangrijkste
thema's uit zijn oeuvre.
Tweede Wereldoorlog en revelatie van een jonge schrijver
Met de kreet "Krieg, Krieg! Herr Mulisch! Es ist Krieg! Die Deutschen sind da!", uitgeschreeuwd door
opvoedster Frieda, begon voor de twaalfjarige Harry de Tweede Wereldoorlog. In de oorlogsjaren
was Mulisch' vader in opdracht van de nazi's directeur personeelszaken van Lippman-Rosenthal & Co.
Dit bankiershuis had de taak geconfisqueerde joodse bezittingen, zoals tegoeden, effecten en andere
kostbaarheden, te 'beheren'. Dankzij de samenwerking met de nazi's was K.V.K. in staat zijn joodse
ex-vrouw en zijn joodse zoon uit Duitse handen te houden. Harry's groot- en overgrootmoeder van
moeders kant werden in 1943 naar concentratiekampen weggevoerd. Doordat Mulisch de zoon was
van een collaborateur en van een joodse vrouw (en kleinzoon van slachtoffers), leefde hij in een
merkwaardige positie. Deze omstandigheden leverden stof op voor een groot deel van zijn werk. Het
maakte hem duidelijk hoe ingewikkeld begrippen als 'goed', 'kwaad' en 'schuld' liggen. Dit is waar zijn
werk vooral over gaat. Een gevleugelde uitspraak van Mulisch was: "Ik heb de oorlog niet zo zeer
'meegemaakt', ik 'ben' de Tweede Wereldoorlog." Na de bevrijding werd de vader van Mulisch
opgepakt wegens collaboratie, waarna hij drie jaar in een kamp verblijft. Hij overlijdt in 1957.
In 1941 verhuisde Mulisch met zijn vader en huishoudster Frieda naar de Anna van Burenlaan in
Haarlem. Mulisch verklaarde het belang van dit huis in zijn leven: "In dat huis is het allemaal gebeurd.
Daar beleefde ik de oorlog. Daar schreef ik mijn eerste verhalen en romans. Daar ging ik voor het
eerst met een meisje naar bed." Na vier jaar aan het Eerste Christelijk Lyceum van Haarlem bleef hij
weg van school. Directe aanleiding was het zakken voor een herexamen, de dag na Dolle Dinsdag (5
september 1944), waarna Mulisch een autodidact pur sang werd.
Aanvankelijk produceerde Mulisch in zijn kamertje chemieboeken die voor iedereen toegankelijk
moesten zijn. Maar ondanks zijn zelfverklaarde afkeer van literatuur werd Mulisch wel degelijk
beïnvloed door bepaalde schrijvers. Edgar Allan Poe was de eerste invloed op de jonge Mulisch, wat
blijkt uit zijn eerste probeersels. Van Thomas Mann leerde hij de discipline om elk woord, iedere zin
af te wegen, terwijl hij tegelijkertijd diep onder de indruk raakte van de overvloedige stijl van
Dostojevski. Jorge Luis Borges was in de jaren zestig de laatste auteur die hem genoeg kon boeien om
diens oeuvre te verslinden. Verder las hij naar eigen zeggen nooit veel literatuur, alleen het hoogst
noodzakelijke om op de hoogte te blijven van collega-schrijvers. Hij zei dan ook van zichzelf: ‘Ik ben
een schrijver, geen lezer.’
Het volgende teken van Mulisch' schrijverstalent was het verhaal De kamer, dat op 8 februari 1947 in
Elseviers Weekblad werd gepubliceerd. Het gaat over iemand die in zijn jonge jaren verwonderd was
over een kamer. Hij kan de bekoring niet verklaren, totdat hij veertig jaar later terugkeert en de
kamer bewoont. Dan komt hij erachter waarom deze kamer hem fascineerde: het blijkt zijn
sterfkamer te zijn.
De jonge Mulisch hield zich eind jaren veertig bezig met occultisme, spiritisme en toneel. Hij sloot
zich aan bij het Amsterdamse Reis-Opera-Gezelschap en trok met een operette voor arbeiders door
de polder. Inmiddels was hij in 1949 begonnen aan zijn eerste volwassen roman. Pas na twee jaar
intensief schrijven zou hij zijn debuut Archibald Strohalm afronden.
TAS-educatief lesmap
8

Vrouwen en kinderen
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Mulisch ging in 1958 in Amsterdam wonen. In 1971 trouwde Mulisch met Sjoerdje Woudenberg. Met
haar kreeg hij twee dochters, Anna (1971) en Frieda (1974). Vanaf 1987 was hij samen met zijn
vriendin Kitty Saal, met wie hij een zoon Menzo (1992) kreeg.
Overlijden
Graf van Harry Mulisch op begraafplaats Zorgvlied
Mulisch overleed op 30 oktober 2010 rond acht uur 's avonds op 83-jarige leeftijd aan de gevolgen
van kanker. Hij overleed thuis, in het bijzijn van zijn familie. Op zaterdag 6 november 2010 werd hij
begraven op Zorgvlied te Amsterdam. Voorafgaand aan de begrafenis werd in de Amsterdamse
Stadsschouwburg een besloten afscheidsplechtigheid gehouden. De plechtigheid werd rechtstreeks
uitgezonden door de NOS. Aansluitend werd Mulisch vanaf de Leidsekade over de Prinsengracht en
de Amstel naar Zorgvlied gevaren.
TAS-educatief lesmap
9

2. Fotoserie
De jonge Mulisch krijgt de Reina Prinsen
Geerligsprijs voor zijn debuutroman
'Archibald Strohalm'.
Mulisch in 1970.
Mulisch in 1981 met zijn karakteristieke pijp.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Uit handen van koning Albert krijgt Mulisch in
1995 de Prijs der Nederlandse Letteren.
Collega Jan Wolkers slaat een arm om Mulisch
op het Boekenbal van 2005.
De schrijver thuis in Amsterdam, achter zijn
bureau in 2007.
TAS-educatief lesmap
10

3. Het oeuvre
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De literaire erfenis van Harry Mulisch bestaat uit een ontzagwekkend oeuvre, waarin de auteur laat
zien dat hij elk literair genre de baas is. Hij schreef onder andere essays, toneelstukken, dichtbundels,
romans, reportages, filosofische werken en biografieën. Bovendien ontving Mulisch alle literaire
prijzen die Nederland rijk is – en dat aantal is niet gering!
Het oeuvre van Harry Mulisch kan ruwweg verdeeld worden in vier fasen. In de jaren vijftig schreef
hij moeilijk te doorgronden mythische romans en verhalen. In de jaren zestig werd zijn werk beheerst
door politiek: hij engageerde zich onder meer voor het communistische regime van Castro op Cuba
en de Provo-beweging. Vanaf 1972 grijpt Mulisch terug naar de mythologie en wijdt hij zich aan de
poëzie en het toneel. Vooral zijn interpretatie van de Oedipus-mythe is rijkelijk verwerkt in zijn
theaterstukken. De vierde periode vangt aan met De Aanslag en wordt gekenmerkt door stilistisch
meesterschap en wereldwijde erkenning.
Deze vier perioden worden op de volgende bladzijden grondiger verkend.
• Een aanrader om het werk van Mulisch te verkennen is onderstaande website: mooi
in beeld gebracht met erg functionele navigatietools.
http://harrymulisch.deds.nl/
TAS-educatief lesmap
11

1952–1959
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Omdat hij het verhaal De kamer (1947) en de novelle Tussen hamer en aambeeld (1952) kwalitatief
onder de maat vond, besloot Mulisch zijn literaire carrière opnieuw te beginnen met een roman
waaraan hij twee jaar werkte: Archibald Strohalm (1952), een boek waarin het mythisch-magische
element een belangrijke rol speelt. Hij won er de Reina Prinsen
Geerligsprijs mee, een prestigieuze onderscheiding die enkele jaren
voordien Gerard Reve ten deel was gevallen met De Avonden.
Archibald Strohalm zette meteen de toon voor de eerste periode van
Mulisch' schrijverschap. In de jaren 1952 tot 1959 overheerste een
sterk mythische invloed. Gewoonlijk laat Mulisch zijn proza beginnen
met een tafereel uit het alledaagse leven dat, naarmate het verhaal
vordert, uitmondt in wonderbaarlijke en bovennatuurlijke motieven
waarin niet zelden de alchemie een belangrijke rol speelt. Mulisch
plaatste zichzelf met zijn 'abstract realisme' in een uitzonderlijke
positie in de Nederlandse literatuur, waarin het realisme sterk
overheerste.
Na de Mulisch-God-associatie in de verhalenbundel Chantage op het leven (1953), de roman De
diamant (1954), een lineair verhaal over de geschiedenis van een diamant door de eeuwen heen, De
sprong der paarden en de zoete zee (1955), een novelle over de onbeantwoorde liefde van een
schooljongen en de verdrinkingsdood van een Schoklandse visser en diens broers, en de absurde
verhalen over de heer Tiennoppen in Het mirakel (1955), schreef hij in 1956 Het zwarte licht. Deze
'kleine roman' handelt over Maurits Akelei, een stadsbeiaardier, die zijn zesenveertigste verjaardag
viert, maar grotendeels 23 jaar terug in de tijd leeft, toen zijn vriendin Marjolein overspel pleegde.
Zijn leven verging op die dag figuurlijk zoals op de dag van handelen, 20 augustus 1953, de apocalyps
verkondigd wordt. Het mythische aspect wordt tot uiting gebracht in het laatste hoofdstuk, waarin
Akelei de wereld zichtbaar ten onder ziet gaan. De verhalenbundel De versierde mens (1957) bevat
eveneens een aantal magische verhalen.
In 1959 sloot Mulisch de eerste periode af met het gewichtige Het stenen
bruidsbed. Deze roman gaat over het bombardement op Dresden in
februari 1945. Norman Corinth, boordschutter in één van de
bommenwerpers, is dertien jaar later terug in Dresden en wordt
geconfronteerd met zijn verrichtingen in de oorlog. Mulisch' idee achter
het verhaal is de eeuwigheid van de oorlog en het fenomeen van de
oorlogsmisdadiger. De auteur toont de synchronie tussen de Tweede
Wereldoorlog en de Trojaanse Oorlog. Corinth zet hij naast Attila de Hun,
Gengis Khan en Hitler. Het schakelen tussen verschillende tijden is
kenmerkend voor Mulisch' filosofie over de tijd. De schrijver probeert in
bijna al zijn boeken de tijd stil te zetten. Naast de tijdsdimensie
filosofeerde de auteur in Het stenen bruidsbed over het verschil tussen de
geschiedenis en de antigeschiedenis. De compositie van de roman is gedeeltelijk gebaseerd op de
Ilias van Homeros.
TAS-educatief lesmap
12

1959–1972
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het stenen bruidsbed markeerde het begin van de tweede periode, die globaal parallel loopt met de
jaren zestig. De roman vormt het scharnier tussen de mythische verhalen van de jaren vijftig en het
engagement van de jaren zestig. De gebeurtenissen uit de jaren zestig worden in deze periode
voornamelijk beschreven in studies en tijdsgeschiedenissen. Mulisch' verklaring voor deze
koerswijziging ziet hij in de dreigende atoomoorlog: "Het is oorlog. En in oorlogstijd moet men zich
niet bezig houden met het schrijven van romans. Dan zijn er echt wel belangrijker dingen te doen."
Eigenlijk verschool de schrijver zich achter een writer’s block. Hij werkte aan een aantal romans,
maar wist deze niet te voltooien.
Na het toneelstuk De knop (1960), over de ondergang van de wereld door
de atoombom, schreef hij in 1961 Voer voor psychologen, een bundeling
die door zijn autobiografische en exhibitionistische karakter als een
sleutelboek in zijn oeuvre wordt beschouwd. Een jaar later kwam De zaak
40/61 uit.
Deze reportage werd samengesteld uit zijn artikelen voor Elseviers
Weekblad over het proces tegen de nazi Adolf Eichmann in Jeruzalem.
Daarnaast ondernam Mulisch voor deze studie reizen naar Auschwitz,
Berlijn en Israël. Met deze studiereizen legde hij in dit 'verslag van een ervaring' de nadruk op de
achtergronden waardoor hij dichter bij de wortels van het kwaad kwam. Zelfs in dit sobere, bijna
journalistieke boek is de schrijver in staat het incidentele binnen een bijna mythisch historisch kader
te plaatsen.
Eichmann had een destructieve invloed op het schrijverschap
van Mulisch, wat in een impasse resulteerde. De ideeën
waren er wel, maar de auteur wist ze niet in een vorm te
gieten. Hij zocht zijn heil in non-fictieve, geëngageerde
boeken.
Pas vier jaar na De zaak 40/61, verscheen Bericht aan de
rattenkoning (1966), een boek over de rellen van Provo in
Amsterdam en de reacties van wat Mulisch als het
'regentendom' bestempelde. Hij presenteerde het boek niet
enkel als een verslag over de gebeurtenissen, maar ook als
een onderdeel daarvan. Zijn linkse sympathieën gingen nog
een stuk verder in Het woord bij de daad (1968). In dit boek,
gebaseerd op zijn ervaringen in Cuba, waar hij ook Fidel
Castro ontmoette, bestudeert de schrijver de revolutionaire
TAS-educatief lesmap
13

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
maatschappij en het mechanisme van de guerrillastrijd op het revolutionaire Cuba. Mulisch verkeert
dan in marxistisch vaarwater. De opera Reconstructie (1969), waarvan hij in samenwerking met Hugo
Claus het libretto schreef, ging over Che Guevara.
De verteller uit 1970 was de eerste roman sinds 1959, maar lijkt meer op een kluwen van
hermetische teksten. Het onbegrepen verhaal kreeg dan ook vernietigende kritieken. De auteur was
ontstemd en verklaarde een en ander in De verteller verteld, waarin hij tevens de
ontstaansgeschiedenis uit de doeken deed, daarbij refererend aan Goethes Urfaust. Het boek
verschaft daarnaast inzicht in de redenen waarom zoveel andere romans in het voorbije decennium
mislukt waren. Ook in 1971 schreef Mulisch De affaire Padilla, een nawoord over de revolutie op
Cuba. In De toekomst van gisteren uit 1972 blikte hij terug op de culturele revolutie van de jaren
zestig. Naast een verklaring over de mislukte roman De Verteller, bevat het boek een overzicht van
de Koude Oorlog, een verslag van een bezoek aan de ex-nazi Albert Speer en een verslag over zijn
ervaring in Parijs in mei 1968, waarin Mulisch het optimisme en de doeltreffendheid van de
manifestaties en opstanden uit de jaren zestig relativeert.
1972–1982
Met De toekomst van gisteren sloot hij de tweede periode (1959-1972) af. Het engagement met de
wereldpolitiek nam in de maatschappij gestaag af en leek te stranden in de restauratie van de jaren
zeventig. Ook in Mulisch' oeuvre was deze tendens aanwijsbaar. Met een lagere frequentie zagen
essays het levenslicht, terwijl hij zich juist meer aan poëzie (vanaf 1973, een nieuwe dimensie in zijn
oeuvre), verhalen (vanaf 1976) en toneelstukken ging wijden. Bovendien manifesteerde de
filosofische en psychologische Mulisch zich als nooit tevoren. Ingetogener dan in de jaren vijftig
greep hij terug naar de mythologie. Vooral zijn interpretatie van de Oedipus-mythe is rijkelijk
verwerkt in zijn theaterstukken (Oidipous Oidipous, 1972), studies (Het seksuele bolwerk, 1973),
poëzie (De wijn is drinkbaar dankzij het glas, 1976), verhalen (Oude lucht, 1977) en in de succesvolle
roman Twee vrouwen uit 1975.
Dit laatste boek bevat onder de schijnbaar doorzichtige oppervlakte van
het verhaal over een lesbische verhouding een mythologische ondergrond
door de verwerking van de Orpheus-mythe. In vergelijking met de romans
uit de jaren vijftig en De verteller uit 1970 houdt Mulisch zijn verhaal
stilistisch in toom. Deze tendens zal voortgezet worden in de romans uit
de jaren tachtig en negentig. Daartegenover is zijn filosofische magnum
opus, De compositie van de wereld uit 1980, grondtoon van geheel zijn
samenhangend oeuvre, voor velen moeilijk te doorgronden ondanks de
zakelijke toon en ondanks de vele heldere voorbeelden en illustraties bij
deze denkconstructie.
TAS-educatief lesmap
14

1982–2010
Mulisch - voorjaar 2010
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Als er een vierde periode kan worden
aangeduid in het oeuvre van Mulisch, dan
begint die met zijn bekendste boek De
Aanslag uit september 1982. Hoewel de jaren
zeventig (1972-1982) en de decennia daarna
(1982-2010) inhoudelijk overeenkomstig zijn,
kan er op twee vlakken een onderscheid
worden gemaakt. Enerzijds genoot de auteur
een bijna goddelijke status die hij had
verkregen door het eclatante commerciële
succes van enkele van zijn boeken in het
buitenland.
Zijn boeken konden altijd al op gretige aftrek rekenen (met uitzondering van De compositie van de
wereld), maar de aantallen die in zeer korte tijd van De Aanslag en De ontdekking van de hemel
verkocht werden, overtroffen alle verwachtingen. Een ander verschil
is de stilistische helderheid.
Het lijkt alsof de schrijver na dertig jaar de ultieme vorm heeft
gevonden en zijn schrijverschap naar een nieuw hoogtepunt stuwt.
Eén van de voornaamste Mulisch-onderzoekers, Frans de Rover, stelt
vast:
Voor het eerst werd Mulisch door critici op handen gedragen.
"Met De Aanslag en Hoogste tijd staat Mulisch op het toppunt van
zijn schrijfkunst: literair lijkt hij alles te kunnen; nationale en
internationale waardering vallen hem ten deel. Tegen de
achtergrond van die comfortabele kunstenaarspositie ontstaat het
werk na 1982, dat in veel opzichten 'virtuositeit' uitstraalt: Mulisch
speelt een geraffineerd spel met zichzelf en met zijn oeuvre."
De Aanslag is de eerste Nederlandse bestseller waarvan wereldwijd meer dan een miljoen
exemplaren zijn verkocht.
Naast een aantal essays en lezingen, schreef Mulisch scheppend proza, zoals Hoogste tijd (1985),
over de ondergang van een oude toneelspeler, De pupil (1987), De elementen (1988) en het
fantastische verhaal Het beeld en de klok (1989).
In 1992 verscheen zijn 901 bladzijden en 65 hoofdstukken tellende opus magnum: De ontdekking
van de hemel. Mulisch manifesteerde zich in dit verhaal als 'de meester', god-gelijk. Hij laat het
verhaal door engelen vertellen. Het is een roman waarin alle mythologische en filosofische registers
worden opengetrokken. De vriendschap tussen Onno Quist en Max Delius is de voorbode van de
TAS-educatief lesmap
15

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
geboorte van Quinten, die (in 1985) de uitverkorene is tot een goddelijke opdracht. Die goddelijke
opdracht is een waarschuwing tegen de verworden maatschappij.
In 1996 verscheen een boekje met een facsimile van de eerste versie van De Aanslag, dat de titel De
Oer-aanslag meekreeg. In de herfst van 1998 zag de roman De procedure het licht. Het is de ultieme
prestatie, leven te kunnen construeren, die Mulisch hier fascineert. Victor Werker construeert met
DNA-knipsels de Eobiont. De roman is ingewikkeld opgebouwd, alles hangt met alles samen, zoals
alle levensvormen op onze aarde verstrengeld zijn.
Naar aanleiding van de Boekenweek schreef Mulisch in 2000 het boekenweekgeschenk, Het theater,
de brief en de waarheid. Deze novelle, over de affaire-Jules Croiset, werd in een recordoplage van
760.000 exemplaren uitgegeven en speciaal voor de Boekenweek ging de auteur op tournee door
Nederland.
Dat de oorlog na meer dan vijftig jaar schrijverschap nog steeds een
inspiratiebron was, bewees Siegfried (2001), een roman waarin Mulisch
pretendeert met de zoon van Hitler de nazileider te doorgronden. Zoals in
zijn hele oeuvre doet hij hierbij een beroep op filosofische en
mythologische motieven.
In januari 2006 ontstond enige commotie door een pamflet van de
journalist Dick Verkijk, waarin deze beweerde dat Mulisch in de Tweede
Wereldoorlog lid van de NSB-organisatie Jeugdstorm was geweest.
Mulisch ontkende dit bericht in de Volkskrant met onder andere de
woorden "als het waar was, had ik er wel een prachtige roman over
geschreven", terwijl Verkijk beweerde twee onafhankelijke getuigen te
hebben gehoord die Mulisch in het NSB-uniform hadden gezien. Aangezien lidmaatschap van de
Jeugdstorm door de ouders van de jonge leden werd geïnitieerd, was het eigenlijk geen aanklacht
tegen Mulisch maar tegen zijn vader.
Net als de door hem bewonderde Thomas Mann was Mulisch een groot liefhebber van Venetië. In
het beroemde Hotel des Bains op het Lido, het eiland vlakbij de oude stad, bracht Mulisch jaarlijks
enkele weken door. In dit hotel schreef Mann zijn werk Dood in Venetië.
TAS-educatief lesmap
16

4. Verfilmingen
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De belangrijkste verfilmingen van zijn boeken zijn die van Twee vrouwen (de Engelstalige film Twice a
woman in 1981), De Aanslag (1986) van Fons Rademakers (zie apart hoofdstuk), bekroond met een
Golden Globe en een Oscar, Hoogste tijd (1994) van Frans Weisz en De ontdekking van de hemel (de
Engelstalige film The Discovery of Heaven in 2001) van Jeroen Krabbé.
Twee vrouwen (1979)
De verhouding tussen een
intelligente gescheiden vrouw en
een jong eigenzinnig meisje
wordt op rampzalige wijze
verbroken door toedoen van de
jaloerse ex-echtgenoot. Alleen in
het Engels verfilmd onder de titel
Twice a Woman.
Hoogste Tijd (1994)
Een oude, onbeduidende revueartiest
uit een fameus
acteursgeslacht krijgt een
hoofdrol aangeboden in een
toneelstuk over een bejaarde
acteur die zijn laatste grote
rol speelt. Tijdens de
repetities wordt hij
geconfronteerd met de
kansen die het leven hem
bood, maar die hij heeft
verspeeld. Toch blijkt hij
onvermoede talenten te
bezitten.
The discovery of heaven
(2002)
Engelen brengen Max, Onno
en Ada bijeen om een
bijzonder kind te creëren dat
in staat is de Stenen Tafelen
met de Tien Geboden terug
naar de hemel te brengen.
TAS-educatief lesmap
17

5. Waardering
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Mulisch geldt als één van de grootste schrijvers van Nederland van na de Tweede Wereldoorlog.
Harry Mulisch werd met Willem Frederik Hermans en Gerard Reve gerekend tot de 'Grote Drie' van
de Nederlandse literatuur. De ontdekking van de hemel werd in 2007 gekozen tot het beste
Nederlandstalige boek aller tijden.
Mulisch heeft een groot aantal prijzen ontvangen. In 1977 kreeg hij de P.C. Hooftprijs en in 1995
ontving Harry Mulisch de Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn gehele oeuvre. Jarenlang werd hij
genoemd voor de Nobelprijs. Mogelijk kreeg hij deze prijs niet door zijn linkse engagement met
communistisch Cuba. Wel werd een planetoïde naar hem vernoemd: ‘Nobelprijswinnaars worden
vergeten, maar hemellichamen niet: nu ben ik in de hemel.’
Chronologische lijst van literaire prijzen en onderscheidingen:
• 1951 – Reina Prinsen Geerligsprijs voor Archibald Strohalm
• 1957 – Bijenkorf-literatuurprijs voor Het zwarte licht
• 1957 – Anne Frank-prijs voor Archibald Strohalm
• 1961 – Athos-prijs groot ƒ 1000,- voor zijn gehele oeuvre
• 1961 – ANV-Visser Neerlandia-prijs voor Tanchelijn
• 1963 – Vijverbergprijs voor De zaak 40/61
• 1977 – Constantijn Huygensprijs voor zijn gehele oeuvre
• 1977 – Cestoda-prijs
• 1977 – P.C. Hooft-prijs voor zijn gehele oeuvre
• 1986 – Diepzee-prijs voor De Aanslag
• 1993 – Multatuliprijs voor De ontdekking van de hemel
• 1993 – Mekka-prijs voor De ontdekking van de hemel
• 1995 – Prijs der Nederlandse Letteren voor zijn gehele oeuvre
• 1999 – Libris Literatuur Prijs voor De procedure
• 1999 – Prix Jean Monnet de Littérature Européenne voor De ontdekking van de hemel
• 2003 – De Inktaap voor Siegfried
• 2007 – Prix européen des jeunes lecteurs voor Siegfried
• 2007 – Eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam
• 2007 – Italiaanse Nonino-prijs voor literatuur
• 2007 – Beste Nederlandse roman aller tijden voor De ontdekking van de hemel
In 1977 werd Mulisch tot Ridder in de Orde van Oranje-Nassau benoemd. In 1992 werd hij tot
Officier bevorderd. Ter gelegenheid van zijn 70 ste verjaardag werd hij in 1997 tot Commandeur in de
Orde van de Nederlandse Leeuw benoemd. In 2002 ontving hij het Duitse Bundesverdienstkreuz I.
Klasse, omdat zijn literaire werk de banden tussen Nederland en Duitsland bevordert. In 2005
eindigde Mulisch op nr. 93 bij de verkiezing van De Grootste Nederlander en op nr. 10, samen met
Vader Abraham, als de Ergste Nederlander.
Mulisch ontving op 8 januari 2007 een eredoctoraat aan de Universiteit van Amsterdam bij
gelegenheid van de 375 ste verjaardag van de universiteit.
TAS-educatief lesmap
18

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Een jaar na zijn dood werd onthuld dat het voormalig woonhuis van Mulisch aan de Leidsekade zal
worden omgevormd tot een aan de schrijver gewijd museum, genaamd het Harry Mulisch Huis. Het
wordt een dependance van het Letterkundig Museum in Den Haag. Verder werd de leestafel in het
Grand café van het Hotel Americain, waaraan Mulisch vaak zat te lezen, omgedoopt tot Harry
Mulisch-leestafel en voorzien van een koperen plaquette.
Het Mulisch Huis
TAS-educatief lesmap
19

Het boek
1. Het verhaal
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De Aanslag bestaat uit een proloog en vijf hoofdstukken (episodes genaamd) die als titel een jaartal
hebben.
Proloog
De familie Steenwijk woont in 1945 aan de rand van Haarlem in één van de vier huizen aan een kade,
hun huis is genaamd ‘Buitenrust’. Het gezin bestaat uit meneer en mevrouw Steenwijk en de
kinderen Peter en Anton. Naast hun huis, woont aan de linkerkant de familie Beumer en aan de
rechterkant wonen meneer Korteweg en zijn dochter Karin en in het huis verderop het echtpaar
Aarts. De hoofdpersoon is Anton Steenwijk, die in 1945 twaalf jaar oud is.
Eerste episode: 1945
Op een avond in januari 1945 zit het gezin Steenwijk in de huiskamer te Mens-erger-je-nieten, als ze
plotseling opgeschrikt worden door schoten. Fake Ploeg, een NSB'er, is doodgeschoten; zijn lijk ligt
op de stoep bij de buren. Kort na de schoten komen meneer Korteweg en Karin naar buiten en
leggen het dode lichaam voor het huis van de familie Steenwijk. Antons broer Peter wil het lijk gaan
terugleggen, maar al snel arriveren de Duitsers, waardoor Peter moet vluchten. Antons huis wordt in
brand gestoken door de Duitsers en Anton wordt meegenomen naar een politiebureau in
Heemstede. Hij weet niet wat er met zijn ouders en zijn broer is gebeurd. Anton brengt de nacht
door in één van de cellen, samen met een vrouw. Als hij haar vertelt wat er gebeurd is, reageert ze
heftig. Anton wordt de volgende dag naar zijn oom en tante in Amsterdam gebracht. Hier groeit hij
op.
Tweede episode: 1952
Ten tijde van de Koreaanse oorlog - in 1952 - bezoekt Anton een feestje van een medestudent in
Haarlem. Anton heeft de studie voor anesthesist aangevat. Voor het eerst sinds de oorlog is hij weer
in zijn geboortestad. Na het feestje bezoekt hij de kade waar hij vroeger woonde. Als hij voor de
open plek staat waar vroeger zijn huis stond, nodigt mevrouw Beumer hem uit om binnen te komen.
Tijdens dat gesprek hoort hij dat er een monument is opgericht op de plek waar vroeger de aanslag
had plaatsgevonden. Ook wordt hem verteld hoe zijn ouders afgeslacht zijn op een gruwelijke
manier. Op het monument vindt hij de namen van zijn ouders, maar niet de naam van zijn broer
Peter, die niet als gegijzelde gezien werd.
Derde episode: 1956
Vanwege de inval van de Russen in Hongarije, wordt het hoofdkantoor van de Communistische Partij
Nederland door relschoppers bestormd. Anton woont hier heel dichtbij en de relschoppers staan bij
hem in de straat. Eén van hen is Fake Ploeg jr.: de zoon van de vermoorde NSB’er. Hij heeft een kei in
TAS-educatief lesmap
20

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
zijn hand. Fake zat bij Anton in de klas. Anton vraagt hem mee naar binnen te gaan en daar praten zij
over het verleden. Fake vertelt dat hij geen verschil ziet tussen de dood van zijn eigen vader en de
dood van Antons ouders. Hij vindt ze allemaal onschuldig. Er ontstaat een kleine ruzie en Fake gooit
met de kei een spiegel in stukken en rent weg.
Vierde episode: 1966
In 1966 – ten tijde van de Vietnam-oorlog – is Anton inmiddels zes jaar getrouwd. Hij heeft zijn
vrouw Saskia de Graaff in Londen leren kennen en was meteen verliefd. Haar vader was toentertijd
ambassadeur in Athene, maar is nu gepensioneerd. Anton en Saskia hebben een dochtertje van vier,
Sandra. Tijdens de begrafenis van een vriend van Antons schoonvader, in een dorp ten noorden van
Amsterdam, maakt Anton kennis met verschillende oude vrienden van zijn schoonvader en met
diverse oud-verzetsmensen.
Op de begrafenis hoort hij hoe ene Cor Takes beschrijft hoe hij iemand had doodgeschoten tijdens
het voorbijfietsen. Het verhaal komt overeen met de aanslag die Anton heeft meegemaakt en het
blijkt inderdaad over Fake Ploeg te gaan. Cor vraagt aan Anton of hij weet waarom meneer Korteweg
en Karin het lijk van Ploeg niet voor het huis van de andere buren hadden gelegd. Anton weet niet
waarom. Opeens vertelt Cor dat ze met z'n tweeën waren: hij en een vriendin. Anton begrijpt dat dát
de vrouw was geweest die hij in de politiecel had ontmoet. Voor Cor is het een grote verrassing dat
Anton haar heeft gekend. Van Cor verneemt Anton dat ze Truus Coster heette. Drie weken voor de
bevrijding is zij geëxecuteerd. Als hij thuis ligt bij te komen overdenkt hij wat hem allemaal is
overkomen. Hij begrijpt dat hij toch een beeld heeft van hoe Truus eruit moet hebben gezien: ze
moet heel erg op Saskia lijken en dat is waarschijnlijk ook de reden dat hij op Saskia verliefd
geworden is.
Anton zoekt Takes de volgende dag in Amsterdam op. Voor Takes is de oorlog nog lang niet
afgelopen. Dit blijkt als hij een krantenartikel laat zien waarin staat dat het voormalig hoofd van de
Gestapo in Nederland, Willy Lages, wegens ziekte is vrijgelaten. In een kamer hangt ook nog een
kaart met daarop de oorlogsfronten ingetekend zoals die op het eind van de oorlog waren. Naast de
kaart ziet Anton de foto van een vrouw; Truus. In Antons ogen is het Saskia, terwijl de vrouw op de
foto helemaal niet op Saskia lijkt. Het is echter de blik in de ogen die op die van Saskia lijkt.
Vijfde episode: 1981
Anton is gescheiden en nu met Liesbeth getrouwd. Ze hebben een zoon: Peter. Wanneer Anton
hevige kiespijn heeft, bezoekt hij zijn tandarts. Deze wil hem alleen maar helpen als Anton mee gaat
demonstreren tegen kernwapens. Anton zegt toe. Tijdens de demonstratie komt Anton zijn vroegere
buurmeisje Karin Korteweg tegen. Zij vertelt hem dat haar vader en moeder niet met het lijk voor
hun deur gevonden wilden worden omdat haar vader hagedissen had, die dan zeker gedood zouden
worden. Bij de andere buren - het echtpaar Aarts - kon het lijk ook niet gelegd worden, want daar
zaten joden ondergedoken. Uit angst voor wraak van Anton was Korteweg naar Nieuw-Zeeland
geëmigreerd, waar hij in 1948 zelfmoord pleegde.
TAS-educatief lesmap
21

2. De historische achtergrond
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De aanslag is niet gebaseerd op één bepaalde gebeurtenis. Mulisch combineerde een aantal
aanslagen van het verzet op Nederlandse landverraders tijdens de Tweede Wereldoorlog tot één
verhaal.
Fake Krist
De aanslag op Fake Krist
W.M. Ragut
Allereerst is er de liquidatie van Fake
Krist, een Nederlands politieagent
die werkzaam was bij de Haarlemse
politie en lid van de NSB. Fake Krist
'leende' zijn voornaam aan de Fake
Ploeg uit het boek. Als lid van de
Sicherheitsdienst was Krist
betrokken bij het opsporen van
Joden, onderduikers en
verzetsstrijders. Zijn slachtoffers
werden gemarteld, gedeporteerd en
later vermoord of gefusilleerd. Op 25
oktober 1944 werd hij door leden
van een Haarlemse verzetsgroep (de
politieknokploeg) doodgeschoten.
Hoewel verzetsstrijdster Hannie
Schaft ook de intentie had Krist te
doden, was zij (of leden van haar
verzetsgroep) niet bij deze aanslag betrokken.
Harry Mulisch suggereert dit wel. De manier
waarop Ploeg wordt geliquideerd, door een
man en een vrouw op een fiets, lijkt op de
andere aanslag: de liquidatie van de
Zaandamse politiecommandant W.M. Ragut.
Ragut was gehaat bij de illegaliteit vanwege zijn fanatieke jacht op verzetsstrijders. Op 21 juni 1944
werd Ragut van zijn fiets geschoten door Hannie Schaft en Jan Bonekamp. Bonekamp raakte
zwaargewond bij de aanslag en stierf later aan zijn verwondingen. Deze aanslag is te zien in de film
Het meisje met het rode haar naar het gelijknamige boek van Theun de Vries. Mulisch combineerde
beide aanslagen en verwisselde vervolgens twee personages. Niet Hannie Schaft werd na de aanslag
in Zaandam opgepakt, maar wel de zwaargewonde Bonekamp. In de film en het boek suggereert
Mulisch dat een op Hannie Schaft lijkende verzetsstrijdster, gewond raakte, opgepakt werd en later
vermoord en dat een op Bonekamplijkende verzetsstrijder de oorlog overleefde. In werkelijkheid
werd ook Hannie Schaft later opgepakt en gefusilleerd. De overlevende verzetsstrijdster die model
TAS-educatief lesmap
22

De represailles
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
stond voor Cor Takes is vermoedelijk Truus Oversteegen, een vriendin van
Hannie Schaft die meerdere aanslagen samen met haar pleegde.
Voor meer info over Hannie Schaft; zie Het Meisje met het Rode Haar onder
Nederlandse films over de Tweede Wereldoorlog en een biografische
bijdrage in de bijlagen
W.M. Ragut
De Duitse represailles na de aanslag op Fake Krist zijn door Mulisch ook aangepast. Op 26 oktober
1944 vonden Duitse represailles op de Westergracht plaats. Op het plantsoen bij de Bavo-kathedraal
aan de Westergracht werden tien mannen met mitrailleursalvo's doodgeschoten. Voorbijgangers
werden gedwongen toe te kijken. Deze tien mannen waren afkomstig uit het Amsterdamse Huis van
Bewaring aan de Weteringschans. Er waren echter niet, zoals in het boek en de film wordt
gesuggereerd, gezinsleden bij uit de huizen aan de Westergracht waar de aanslag had
plaatsgevonden. Er waren zeker geen vrouwen bij. Wel moesten vier huizen op de hoek
Leidsezijstraat-Westergracht binnen drie kwartier worden ontruimd door de bewoners en vervolgens
gingen die in vlammen op. De inwoners konden niet veel meer meenemen dan wat kleding die ze
inderhaast van de kapstok hadden gegrist. Mulisch doet de suggestie dat de Duitsers het gezin voor
wiens huis de aanslag plaatsvond executeerden. Dit is niet historisch.
TAS-educatief lesmap
23

De film
1. Suspense thriller
Filmfacts:
Regie: Fons Rademakers
Scenario: Gerard Soeteman en Harry Mulisch
Met o.a.: Derek de Lint ,Monique van de Ven, Huub van der Lubbe,
Elly Weller, John Kraaijkamp, Ina van der Molen, Casper de Boer, Wim
de Haas, Piet de Wijn, Marc van Uchelen, Pierre Bokma
Lengte: 142 minuten
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Dat een oorlogssetting zich ook leent voor een spannende detective-achtige
film, bewijst de verfilming door Fons Rademakers, die daarmee in 1987 als eerste Nederlander een
Oscar in ontvangst neemt. Niet zozeer de oorlog staat op de voorgrond, maar de zoektocht van
Anton Steenwijk naar antwoorden: wie heeft de aanslag gepleegd, welke rol hebben de buren gehad,
waarom is zijn familie slachtoffer geworden? Het maakt van de film bijna een suspense thriller.
De film werd zowel in binnen- als buitenland zeer goed ontvangen en kaapte een aantal prestigieuse
prijzen weg:
• Tijdens het Nederlands filmfestival in 1986, won John Kraaijkamp sr. een Gouden Kalf
als beste acteur.
• Op het Seattle International Filmfestival 1986 kreeg Fons Rademakers een Golden
Space Needle Award in de categorieën beste regisseur en beste film.
• In 1987 won De Aanslag een Oscar in de categorie beste niet-Engelstalige film.
• Ook in 1987 won de film een Golden Globe in de categorie "beste buitenlandse film".
Snapshots:
Het huis van de familie Steenwijk De twaalfjarige Anton
TAS-educatief lesmap
24

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Acteur Derek de Lint als Anton Steenwijk tijdens de betoging tegen de kruisraketten in 1981
Derek de Lint en Monique van de Ven als mr. en mevr. Steenwijk met dochtertje Sandra in 1966
Johnny Kraaijkamp sr. als Cor Takes
Fragmenten op youtube: http://www.youtube.com/watch?v=HzIlX8jnQbo
TAS-educatief lesmap
25

2. Nederlandse films over WO II ; een rijke traditie
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Eind jaren zeventig ontstaat er in Nederland een ware golf aan films over de Tweede Wereldoorlog.
Sommige zijn gebaseerd op waargebeurde verhalen, andere zijn fictief.
Uit de Nationale Filmenquête van 2006 is gebleken dat het Nederlandse volk de film Soldaat van
Oranje (1977) van Paul Verhoeven tot beste Nederlandse film aller tijden heeft gekozen.
Wat de film politiek interessant maakt zijn de intriges en
complotten, niet alleen in het klein, maar ook in het groot
(Nederlanders-Duitsers, Nederlanders-Engelsen). Door er ook
andere landen bij te betrekken kun je het verhaal van de
studenten in een bredere context plaatsen en een
genuanceerder oordeel vormen.
Soldaat van Oranje is gebaseerd op de
autobiografie Het hol van de ratelslang van
Erik Hazelhoff Roelfzema, die tijdens de
Tweede Wereldoorlog actief was in het verzet.
Zijn verhaal gaat over de Leidse student Erik
Lanshof (Rutger Hauer) die in 1938 met een
zestal studenten in contact komt, waaronder
Guus (Jeroen Krabbé) en Alex (Derek de Lint).
Tijdens de Tweede Wereldoorlog sluiten vijf
van de zes zich aan bij het studentenverzet;
Alex komt via zijn moeder terecht bij het
Duitse leger.
Vier jaar later wordt er weer een oorlogsfilm gemaakt, ook op waarheid gebaseerd: Het meisje met
het rode haar (1981) van Ben Verbong. De film is gebaseerd op de gelijknamige biografie over
Hannie Schaft van Theun de Vries.
In deze film raakt rechtenstudente Hannie Schaft (Renée Soutendijk) betrokken bij het verzet, nadat
ze ziet hoe een jongen door de Duitsers wordt neergeschoten. Na de dood van drie verzetsstrijders,
waaronder Jan Bonekamp, krijgt Hannie een inzinking. Alleen de haat tegen de Duitsers houdt haar
nog overeind. Samen met verzetstrijder en minnaar Hugo (Peter Tuinman) pleegt ze talloze
aanslagen. De film is indringend en beklemmend, vooral wanneer Hannie Schaft eenzaam in de
duinen wordt gefusilleerd door de Duitsers. Historisch gezien eveneens een onmisbare film, want het
heeft een vrouwelijk verzetssymbool voortgebracht. Alleen mist de film een belangrijk element dat
TAS-educatief lesmap
26

wel in het boek wordt besproken: Hannies lidmaatschap van de RVV, een communistische
verzetsgroep.
Synopsis:
Het Meisje met het
Rode Haar (1981)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het waargebeurde verhaal van verzetsstrijdster Hannie
Schaft (1920 -1945), beter bekend als het meisje met
het rode haar.
Regisseur: Ben Verbong
Hoofdrollen: Renée Soutendijk, Peter Tuinman en
Loes Luca
Categorie: Oorlogsfilm, jaren '40
Land: Nederland
Speelduur: 100 minuten
De rechtenstudente Hannie Schaft komt terecht in een verzetsgroep waar ze koerierswerk verricht.
Als er bij een actie op haar geschoten wordt en een jongen voor haar ogen neergeschoten wordt,
besluit ze zich harder op te stellen. Samen met Hugo, onderrtussen Hannie's minnaar, pleegt ze nu
aanslagen op collaborateurs. Bij één van deze aanslagen wordt Hugo dodelijk getrofen. De Gestapo
vindt haar pasfoto, die Hugo bij zich droeg. Vanaf dat moment wordt er jacht op haar gemaakt.
Hannie vermomt zich door haar haren zwart te verven en een brilletje te dragen en is nog maar
bezeten van één ding: Hugo's verrader te liquideren. Pas aan het eind van de oorlog slaagt ze daarin,
maar ondertussen is ze sterk veranderd: ze verzorgt zich niet meer en heeft haar waakzaamheid
verloren. Bij een routine-controle wordt ze gesnapt met illegale blaadjes en een pistool. Pas in de
gevangenis ontdekt men dat zij de vrouw is die al lange tijd door de Sicherheitsdienst wordt gezocht:
het meisje met het rode haar.
TAS-educatief lesmap
27

Renée Soutendijk als Hannie Schaft
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In 2002 wordt De tweeling van Tessa de Loo verfilmd. Het wordt een groot succes.
Als een tweeling na het verlies van hun ouders tijdens de Tweede Wereldoorlog uit elkaar wordt
gehaald, verandert hun leven dramatisch. Terwijl Lotte (Thekla Reuten) bij haar Nederlandse
pleegouders volop kansen krijgt zich te ontwikkelen wordt Anna (Nadja Uhl) door haar Duitse
pleegouders geremd in deze ontwikkeling. Bij hun ontmoeting onstaat er een interessante
invalshoek: de goed/fout-moraal verandert in nuance. Ze proberen, hoe moeizaam ook, nader tot
elkaar te komen. Een hoopvolle, menselijke film die (een poging tot) verdraagzaamheid oproept
tussen Nederland en Duitsland, gesymboliseerd door Anna en Lotte.
Meer films over WO II : zie bijlagen
TAS-educatief lesmap
28

Het toneelstuk
1. Première in Nederland
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De toneelbewerking van De Aanslag danken we aan BOS Theaterproducties Amsterdam. In 2010
werd het boek bewerkt voor het theater door Léon van der Sanden en Ursul de Geer tekende voor de
regie. De toneelvoorstelling ging in première op 27 januari 2011, niet toevallig in de
Stadsschouwburg van Haarlem, de plaats van de aanslag.
Op de website van BOS Theaterproducties vind je in het archief van seizoen 2011-2012 de trailer.
http://www.bostheaterproducties.nl/default.asp?keuze=producties&productie=176&season=&archi
ef=true&seizoenVan=2011&seizoenTM=2012
Credits: Naar het boek van: Harry Mulisch
Cast: Victor Löw, Peter Bolhuis/Bart Klever, Marjolein Ley,
Nelleke Zitman en Ayal Oost.
Regie: Ursul de Geer
Bewerking: Léon van der Sanden
Decorontwerp: Herbert Janse
Lichtontwerp: Uri Rapaport
Video: Remo Siemons en Alex van der Meer
Kostuumontwerp: Dorien de Jonge
Grafisch ontwerp: Geert Gratama
TAS-educatief lesmap
29

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De toneelbewerking werd lovend ontvangen. Het verhaal bleek zich uitstekend te lenen voor toneel.
Met een simpel en neutraal decor als basis, aangevuld met een doordachte en funtionele klank- ,
licht- en beeldregie doet de toneelversie recht aan de kracht van de roman.
Twee maanden voordat Harry Mulisch overleed, kwam Victor Löw (een bekende Hollandse acteur die
de rol van Anton vertolkte) de schrijver tegen op straat, met één van zijn dochters aan de arm. Hij
vertelt over deze ontmoeting in een interview:
“Ik schoot hem aan: ‘Hallo, ik ben Victor Löw en ik ga De Aanslag spelen.’ Ik wist niet dat de
man ziek was en toen eigenlijk al niet meer kon praten, maar ik kreeg een stralende lach van
hem.”
Löw had graag Mulisch’ oordeel over het toneelstuk gehoord. “En ik had hem willen vertellen hoe ik
het ervaar in deze voorstelling te spelen.”
Enkele sfeerbeelden:
TAS-educatief lesmap
30

Persquotes uit recensies:
'De Aanslag: glorieuze en louterende toneelbewerking.'
1 februari 2011, Trouw
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
'Zelden zie je dat een toneelbewerking een authentiek theatrale en dramatische
kwaliteit krijgt zonder het origineel tekort te doen. Hier wel.'
1 februari 2011, Trouw
'Roman en voorstelling staan glorieus naast elkaar. Bewerker Léon van der
Sanden en regisseur Ursul de Geer kennen het vak beiden van beide kanten (…)
Hun samenwerking nu mag gerust een hoogtepunt heten.'
1 februari 2011, Trouw
'Ursul de Geer bevestigt met deze toneelversie van een succesvol boek zijn naam
als regisseur van het literaire genre. Laten we de gedateerde filmbeelden uit
1986 vergeten: deze interpretatie komt ervoor in de plaats.
'
31 januari 2011, Telegraaf
'Harry Mulisch heeft het zelf niet meer meegemaakt, de première van de
toneelbewerking van De Aanslag, zijn succesroman uit 1982. Maar hij zou
tevreden kunnen zijn.
'
31 januari 2011, Telegraaf
'De Aanslag leent zich prachtig voor toneel.'
31 januari 2011, de Volkskrant
'De Aanslag, met in de hoofdrol Victor Löw, is een getrouwe toneelweergave, die
met weinig toeters en bellen langzaam maar zeker een haast even groot effect
bereikt als het boek.'
31 januari 2011, de Volkskrant
'Subliem is hij [acteur Peter Bolhuis] als de verzetsstrijder die de oorlog niet kan
vergeten.
'
28 januari 2011, NRC Handelsblad
'Erg onder de indruk van De Aanslag. Gisteren gezien in het Kruispunt te
Barendrecht. Top acteurs en complimenten voor de regie. Heb de film gezien,
maar ben diep geraakt door de kracht van toneel.'
21 januari 2011, Publieksreactie n.a.v. try-out
In de bijlagen vind je twee volledige recensies terug.
TAS-educatief lesmap
31

2. Een respectvolle bewerking
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De toneelbewerking vertelt het verhaal in 9 scènes die de chronologische verhaallijn van de roman
getrouw volgen.
Scène 1
Scène 2
Scène 3
Scène 4
Scène 5
Scène 6
Scène 7
Scène 8
Scène 9
De avond van de aanslag
Anton in de cel met Truus, transport naar Amsterdam
1952 Anton bezoekt Haarlem, gesprek met de Beumers en bezoek
aan monument
1956 Confrontatie met Fake jr.
1966 Eerste gesprek met Cor Takes op begrafenis
Anton aan het strand, worstelend met beelden en herinneringen
uit het verleden
Anton zoekt Cor Takes thuis op.
Anton krijgt dobbelsteen als verjaardagsgeschenk, krijgt opnieuw
een aanval van traumatische aard
1981 Betoging Amsterdam, ontmoeting met Karin Korteweg
De synthese - nodig om de verteltijd tot een tweetal uren in te korten - doet echter geen afbreuk aan
de taal en de stijl van het boek. Waar mogelijk werden oorspronkelijke dialogen behouden en zorgt
de rol van Anton als verteller ervoor dat ook de innerlijke gedachtegang van het hoofdpersonage een
plaats krijgt in het verhaal.
Hier is duidelijk met heel veel respect en eerbied voor het origineel en het meesterschap van de
auteur te werk gegaan. Voor wie vertrouwd is met het boek, zal dit zeker niet onopgemerkt blijven.
Ook vele van de metafysische en symbolische elementen krijgen hun rechtmatige plaats en zorgen
ervoor dat de toneelbewerking eenzelfde rijkdom behoudt als het origineel.
TAS-educatief lesmap
32

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het script geeft in een eerste lange ‘neventekst’ meteen aan welke de dramaturgische en
scènische mogelijkheden zijn. Uit deze aanwijzingen blijkt ook duidelijk de ambitie om de
emotionele en psychische worsteling van Anton een belangrijke plaats te geven in de
voorstelling met de nodige ondersteuning qua soundscape, beeld en licht.
ANTON HERINNERT ZICH. DE MOGELIJKHEID BLIJFT
IN DE TEKST OPEN, TOT WIE ZIJN HERINNERINGEN
ZIJN GERICHT: ZIJN ZOON PETER, PETER EN SASKIA
DIE ZICH IN ZIJN HOOFD TRANSFORMEREN TOT DE
PERSONAGES UIT ZIJN VERLEDEN. OF ER WORDT
EEN SETTING GECREEERD A LA THE SINGING
DETECTIVE WAARIN ANTON OP EEN ZIEKBED DE
HEM OMRINGENDE VERPLEGENDEN OF ZIJN
PSYCHIATER/TRUUS TOT DEZE PERSONAGES
OMHALLUCINEERT. OF HET IS SIMPELWEG HET HIER
EN NU VAN DE THEATER- EN ACTEERREALITEIT EN
VAN HET OP DAT MOMENT AANWEZIGE PUBLIEK. DE
TEKST LAAT AL DEZE MOGELIJKHEDEN TOE.
ANTONS HERINNERINGEN ZIJN ALS EEN DROOM
MET NACHTMERRIE-ACHTIGE TREKJES, EEN
RECONSTRUEREN, DAT TOT HERBELEVEN LEIDT
WAARIN ALLES WAT ZICH ROND DE AANSLAG
HEEFT AFGESPEELD ALS IN EEN LEGPUZZEL
LANGZAAM MAAR ZEKER OP ZIJN PLAATS VALT.
DE CONTINUITEIT VAN DE DROOM KAN GECREEERD
WORDEN DOOR MIDDEL VAN SOUNDSCAPE , LICHT
EN EVENTUEEL VIDEO. DIT IS VOORAL VAN BELANG
BIJ DE BREUKEN/OVERGANGEN EN TIJDSSPRONGEN:
DE “VERTELLING” MAG NIET “VERTELLEND”
GESPEELD WORDEN.
SOUNDSCAPE EN EVENTUEEL VIDEO DIENEN NIET
TER ILLUSTRATIE VAN SITUATIES, MAAR OM IN
ANTONS HOOFD TE BLIJVEN, EN HEBBEN DUS EEN
GRAAD VAN ABSTRACTIE.
ANTON KRIJGT GAANDEWEG GRIP OP ZIJN
VERLEDEN DOOR DE GEBEURTENISSEN TE
RECONSTRUEREN EN ER EEN VERHAAL VAN TE
MAKEN, MAAR HIJ WORDT BOVENAL TEGEN ZIJN
WIL STEEDS OPNIEUW SITUATIES EN SCENES
INGEZOGEN OF DOOR SCENES EN SITUATIES
OVERVALLEN.
DE TIJDSSPRONGEN ZIJN BREUKEN, FLITSEN,
SCHAKELINGEN IN ANTONS HERSENEN, MOMENTEN
WAAROP ER EVEN WAT VULKAANAS UIT ZIJN
HOOFD NAAR BUITEN DWARRELT.
TAS-educatief lesmap
33

De rolverdeling is uitgepuurd tot in haar kleinst mogelijke
bezettingsgraad.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Vijf acteurs spelen in totaal een vijftiental personages, enkel het hoofdpersonage heeft een
één op één verhouding met de acteur.
Opmerkelijk verschil met het boek: In de roman trouwt Anton twee keer. Anton huwt eerst
met Saskia, met wie hij een dochter Sandra krijgt. Later volgt nog een tweede huwelijk met
Liesbeth waarmee hij een zoontje krijgt dat hij Peter noemt. In de toneelversie blijft Anton
bij zijn eerste vrouw Saskia en is Peter meteen het eerstgeboren en enige kind.
TAS-educatief lesmap
34

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
3. Verduidelijking bij enkele historische figuren, plaatsen en
gebeurtenissen
Regelmatig vinden we in de tekst verwijzingen terug naar personen of gebeurtenissen uit het
verleden. Voor Vlamingen is enige duiding hieromtrent toch wel zinvol.
In scène 1 (blz.5) maakt Peter Anton volgend verwijt:
PETER Wat zit je te lezen?
ANTON Niks. HIJ DEKT HET BOEK MET ZIJN LICHAAM AF.
MOEDER Laat dat, Tonny.
ANTON Ik mag ook nooit bij hem kijken.
PETER Je liegt Anton…Mussert
VADER SLAAT OP TAFEL Ophouden jullie,
Wie was deze Anton Mussert?
Anton Adriaan (Ad) Mussert (Werkendam, 11
mei 1894 – Den Haag, 7 mei 1946) was een
ingenieur, oprichter en leider van de
Nationaal-Socialistische Beweging in
Nederland (NSB) in de jaren voor en tijdens de
Tweede Wereldoorlog, die tijdens de oorlog
collaboreerde met de nazi's. De bezetters, de
NSB en hun sympathisanten presenteerden
hem van 1942 tot mei 1945 als de leider van
Nederland. Na de bevrijding werd hij ter dood
veroordeeld en geëxecuteerd.
TAS-educatief lesmap
35

Verderop komt het gebouw Felix Merits ter sprake. (scène 4 blz.26)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
ANTON Ik doe doctoraal examen en besluit mij te specialiseren in
anesthesie. Ik woon nu op kamers vlakbij Felix Meritis, waar
het hoofdkwartier van de communistische partij is gevestigd.
De politiek volg ik nauwelijks.
Maar als de Russische tanks in 56 Boedapest binnenvallen,
breken er bij mij om de hoek rellen uit rond Felix Meritis.
Razende meutes proberen alles te vernielen wat met links te
maken heeft. Politiemensen slaan met lange zwarte latten op de
horde in, gasgevend, remmend en weer gasgevend.
Felix Meritis aan de Keizersgracht te Amsterdam
Felix Meritis ('Gelukkig door verdiensten') is
de naam van een voormalig genootschap en
het bijbehorende gebouw aan de
Keizersgracht te Amsterdam. Sinds 1988 is
Stichting Felix Meritis in het pand gevestigd
met een Europees Centrum voor Kunst,
Cultuur en Wetenschap.
Het genootschap Felix Meritis werd in 1777 opgericht door de gegoede burgerij van Amsterdam. In
1788 opende het gelijknamige gebouw zijn deuren. Het genootschap richtte zich, geïnspireerd door
de verlichtingsidealen, op de bevordering van kunst en wetenschap. Felix Meritis' ovale concertzaal
was tot ver in de 19de eeuw de belangrijkste muziekzaal van Amsterdam en genoot een grote
internationale reputatie: vele bekende musici traden er op, onder wie Robert en Clara Schumann.
Het genootschap werd in 1889 opgeheven.
Roemruchte geschiedenis
Nadat het genootschap in 1888 werd ontbonden nam een drukkerij het pand over. In 1932 werd een
deel van het gebouw verwoest door brand. Na de Tweede Wereldoorlog, van 1947 tot 1981, had de
Communistische Partij van Nederland (CPN) haar hoofdkantoor in het pand en rolde het dagblad De
Waarheid er aan de achterkant van het gebouw op de Prinsengracht van de persen. In de jaren
vijftig stond Felix Meritis symbool voor het communisme in Nederland. Dit beeld is verankerd in het
collectieve Hollandse geheugen sinds de bestorming van het gebouw op 4 november 1956 als
reactie op de Russische inval in Hongarije. Als gevolg van die inval werden de in het gebouw
gevestigde redactieburelen door een stenengooiende menigte bestormd, omdat de krant de inval
steunde. In de late jaren zestig was Felix Meritis de bakermat van avonden voor de alternatieve
jeugd, onder de naam Provadya. In 1969 opende het Shaffy-theater, dat naam maakte als
pleisterplaats voor de Nederlandse avant-garde, met onder meer Ramses Shaffy, Baal, Neerlands
Hoop, Onafhankelijk Toneel en Hauser Orkater.
TAS-educatief lesmap
36

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Tijdens het gesprek met Fake jr. valt de naam ‘Colijn’. (scène 4 blz.29)
FAKE (...)
Voor de oorlog heeft hij (zijn vader,n.v.d.r.) ook mensen van huis gehaald,
en toen wist hij ook niet wat er met die mensen gebeurde. Natuurlijk
was hij een fascist, maar een goeie. Uit overtuiging. Het moest
anders worden in Nederland, nooit meer zoals vroeger onder
Colijn, Toen moest hij op arbeiders schieten. Hij was niet zo’n
verdomde meeloper, zoals bijna alle Hollanders. Als Hitler de
oorlog had gewonnen, hoeveel Hollanders waren er dan nog
tegen hem geweest, denk je?
Laat me niet lachen, man. Pas toen Hitler ging verliezen zaten
ze opeens allemaal in het verzet, de lafbekken.
Hendrikus Colijn
Hendrikus (Hendrik) Colijn 1869 –1944) was
een Nederlands militair, topfunctionaris en
politicus van de Anti-Revolutionaire Partij
(ARP). Van 1925 tot 1926 en van 1933 tot
1939 was hij in vijf kabinetten voorzitter van
de ministerraad (minister-president,
kabinetten Colijn I, II, III, IV, V).
Tijdens de crisis van de jaren '30 voerde Colijn een strakke bezuinigingspolitiek, waarbij voornamelijk
werd bezuinigd op ambtenarensalarissen en onderwijs. De verlaging van de werklozensteun mondde
uit in het Jordaanoproer van 4 juli 1934 waarbij vijf doden vielen.
TAS-educatief lesmap
37

Later volgt er een verwijzing naar Dolle Dinsdag. (scène 4 blz.30)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
FAKE DRINKT
Weet je wanneer mijn vader lid is geworden van de NSB? In
september vierenveertig, na Dolle Dinsdag, toen Hitler niet
meer kon winnen, en toen alle namaakfascisten er vandoor
gingen of opeens ook altijd al in het verzet hadden gezeten.
Dolle Dinsdag
Dolle Dinsdag is de aanduiding voor dinsdag 5 september 1944. Op die dag speelden zich in heel
Nederland emotionele taferelen af naar aanleiding van de berichten dat het land nu elk moment
bevrijd kon worden van de Duitse bezetting. De geallieerden hadden namelijk in de voorgaande
dagen in hoog tempo terrein gewonnen. Op zondag 3 september was Brussel bevrijd en op maandag
4 september was Antwerpen op de Duitsers veroverd.
De optimistische Nederlanders rekenden dit tempo door: op 5 september zou men in Rotterdam
kunnen zijn, op 6 september in Utrecht en Amsterdam, en de rest "zou snel volgen". In Zuid-
Nederland had men het gebulder van de kanonnen kunnen horen. Geruchten werden aangedikt, en
al snel deed het fabeltje de ronde dat bepaalde plaatsen in Zuid-Nederland al bevrijd waren. In
Rotterdam werd beweerd dat de geallieerden bij Moerdijk waren, en in Amsterdam werd beweerd
dat ze in Rotterdam en Den Haag zouden zijn. Dit werd aangedikt door een Brits radiobericht dat
berichtte dat Breda inderdaad bevrijd zou zijn. Veel Nederlanders maakten zich de volgende dag op
om hun bevrijders te begroeten. Vlaggen en oranje vaandels werden tevoorschijn gehaald, en
bedrijven liepen leeg omdat het personeel de geallieerden op straat wilde opwachten. Onder
Duitsers en NSB'ers brak paniek uit; administraties werden haastig vernietigd en velen sloegen op de
vlucht.
Wat de Nederlandse bevolking niet wist, was dat de omvang van de geallieerde troepen op dat
moment nog te klein was om heel Nederland te kunnen bevrijden. De geallieerde hoofdmacht was
nog in Frankrijk: en de troepen die naar Antwerpen waren opgerukt hadden slechts een dunne
corridor in België bevrijd. Daarbij was er een bevoorradingsprobleem omdat de aanvoerlijnen te lang
waren geworden en afhankelijk waren van een enkele kunstmatige haven, daar de Duitsers zich in de
Franse havensteden gefortificeerd hadden. De Nederlandse grens was zelfs in het geheel niet bereikt.
Aan weerszijden was het gebied nog bezet en de vooruitgeschoven troepen liepen een risico
afgesneden te worden. Er waren aanwijzingen dat de Duitsers zich aan het hergroeperen waren. Het
geallieerde opperbevel durfde daarom een verdere stoot in noordelijke richting niet aan, temeer
daar het voornaamste doel, Antwerpen, al bereikt was.
Het valse radiobericht over de niet-bestaande bevrijding van Breda had te maken met het feit dat
ook het geallieerde opperbevel nauwelijks wist waar zijn eigen troepen waren, door de snelheid
waarmee was opgerukt. Pas enkele dagen later zouden de geallieerden de Nederlandse grens
overschrijden met verkenningspatrouilles, en op 14 september 1944 werd Maastricht als eerste
belangrijke Nederlandse stad bevrijd.
TAS-educatief lesmap
38

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Toen ook Operatie Market Garden mislukte door de Duitse overwinning in de slag om Arnhem eind
september, was het duidelijk dat althans voor Noord-Nederland de bevrijding nog wel een tijdje op
zich zou laten wachten. West-Nederland moest na Dolle Dinsdag nog een Hongerwinter doorstaan,
voor het op 5 mei 1945 werd bevrijd.
Ook tijdens de gesprekken met Cor Takes vinden we verwijzingen naar
historische figuren. Willy Lages is de eerste die aan bod komt. (scène 7 blz.48)
TAKES Ik heb niet gedronken, ik drink. Cheers. Ik verwacht een heel
belangrijk telefoontje. Heb je de krant gelezen?
ANTON Nog niet.
TAKES Het zal jou ook interesseren. Ze willen Willy Lages vrijlaten.
Omdat hij ziek is. Unser lieber, kleiner Willy. De
oorlogsmisdadiger is ziek. Ach gut, dat arme schaap. Gauw
vrijlaten, die fascist, want wij zijn geen fascisten, wij zijn
humaan, wij houden onze handen schoon. O, worden zijn
vroegere slachtoffers nu ziek? Wat een haatdragende mensen
toch, die antifascisten. En wie zijn de grootste supporters van
zijn vrijlating? Al die mensen, die ook in de oorlog hun handen
hebben schoongehouden. De katholieken en de Paus voorop,
natuurlijk. Die Lages is niet voor niets pijlsnel rooms geworden
in de gevangenis. Maar als hij in de hemel komt, prefereer ik de
hel.
Jij hebt je er al bij neergelegd, he?
Jouw ouders en je broer vielen ook onder die meneer.
ANTON Niet onder dat wrak van nu.
Willy Lages
Willi Paul Franz (Willy) Lages (1901 –1971) was gedurende de Tweede Wereldoorlog als SS-
Sturmbannführer, hoofd van de SD in Amsterdam. In 1941 werd hij aangesteld als leidinggevende
van het Centraal bureau voor Joodse emigratie),. Hij werd hierdoor mede verantwoordelijk voor de
deportatie van joden uit Nederland, naar concentratiekampen in Duitsland en Polen.
Willy Lages was betrokken bij de arrestatie van de verzetsman Johannes Post
en was aanwezig bij diens executie, en die van andere verzetsstrijders, op 16
juli 1944. Ook was hij verantwoordelijk voor de Silbertanne-moord op de
schrijver A.M. de Jong en voor de executie van Hannie Schaft.
Lages stond op 19 juli 1946 voor het eerst terecht en werd op zeven punten
aangeklaagd, onder andere voor Jodenvervolgingen, razzia's, Silbertannemoorden
en brandstichting. Op 20 september 1949 werd hij door het
Amsterdams bijzonder gerechtshof ter dood veroordeeld.
Koningin Juliana weigerde echter tot twee maal dit doodvonnis te ondertekenen, waarna het
doodvonnis werd omgezet in een levenslange gevangenisstraf. Lages werd in Breda geïnterneerd,
TAS-educatief lesmap
39

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
tezamen met Joseph Kotälla, Ferdinand aus der Fünten en Franz Fischer. Samen stonden ze bekend
als de Vier van Breda.
Wegens ernstige ziekte werd Lages op 18 mei 1966 in het centraal ziekenhuis van het
gevangeniswezen te Vught opgenomen. Op 9 juni 1966 verleende minister van justitie Ivo Samkalden
hem op humanitaire gronden een strafonderbreking van 'ten hoogste drie maanden' en werd hij per
ambulance naar West-Duitsland gebracht. Dit leidde tot grote verontwaardiging van velen in
Nederland. Omdat hij volgens de grondwet van West-Duitsland niet zou kunnen worden uitgeleverd
kwam het zolang hij zou afzien van reizen buiten West-Duitsland neer op definitieve vrijlating. Hij
onderging in Braunlage twee operaties en leefde nog bijna vijf jaar. In april 1971 overleed hij op 69jarige
leeftijd aan een hersentumor.
Later valt ook de naam Seyss-Inquart. (scène 7 blz.52)
TAKES Op een dag wilde ik de kinderen van Seyss-Inquart kidnappen
om ze te ruilen voor een paar honderd van onze mensen. Hoe ik
het in mijn hoofd haalde! Wat die kinderen ermee te maken
hadden! En wat er met die kinderen moest gebeuren als de
handel niet doorging! Ja, dan zouden ze natuurlijk verdwijnen.
Pijnloos – in het anatomisch instituut.
Arthur Seyss-Inquart
Arthur Seyss-Inquart (1892 –1946) was een Oostenrijks jurist en nazi-politicus. Hij behoorde
aanvankelijk tot de gematigde vleugel van de Oostenrijkse nazi's, later zou hij zich in het bezette
Nederland ontpoppen als hardliner.
Seyss-Inquart bevond zich onder de 22
oorlogsmisdadigers die tijdens het Proces van
Neurenberg werden berecht; hij werd op 1
oktober 1946 op drie van de vier aanklachten
schuldig bevonden en ruim twee weken later
ter dood gebracht.
Seyss-Inquart spreekt de Ordnungspolizei toe in Den Haag (1940)
TAS-educatief lesmap
40

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In 1940 werd hij rijkscommissaris van het door de Duitsers bezette Nederland en in de Ridderzaal
officiëel door de Duitse Wehrmachtgeneraals, Nederlandse en Duitse ambtenaren ingehuldigd.
Eerst probeerde hij met zachte hand de Nederlanders voor het nationaalsocialisme te winnen, onder
meer door publieke optredens, strikte normen voor Duitse soldaten en het oprichten van Duits-
Nederlandse vriendschapsinitiatieven. Maar na de Februaristaking in 1941 werd de Duitse
onderdrukking ook door Seyss-Inquart - die onder druk werd gezet door de SS - sterk opgevoerd.
Toen de oorlog langzamerhand verloren was, trad hij steeds harder en fanatieker op tegen het
Nederlandse ondergrondse verzet.
In december 1942 werd het gerucht verspreid dat zijn dochter door verzetsstrijders ontvoerd was.
Seyss-Inquart had de waarschuwing gekregen dat zijn dochter hetzelfde lot zou ondergaan als een
gijzelaar die terechtgesteld werd. Er was twijfel over de juistheid van het gerucht maar het was een
feit dat er in die maanden geen enkele gijzelaar gefusilleerd werd. Het gerucht was waarschijnlijk
vals.
Hij was verantwoordelijk voor de deportatie
van meer dan honderdduizend Joden naar de
concentratiekampen en vernietigingskampen.
Arthur Seyss-Inquart als aangeklaagde tijdens
een schorsing van zijn proces in Neurenberg
Cor Takes noemt Hitler vervolgens ‘meneer Schicklgruber’. (scène 7 blz.54)
TAKES En uiteindelijk is de enige schuldige alleen maar een
meneer, een meneer Schicklgruber, later genaamd Hitler.
A punt Hitler.
Verder is niemand schuldig, hoor.
Niemand. Niemand is schuldig. He, of wel? Dat zijn de feiten,
toch? Trek het je allemaal maar niet aan hoor, dokter.
Vergeet de feiten. Ga maar weer naar huis, naar je vrouw, naar
je zoontje, lekker verder knikkebollen, dokter.
TAS-educatief lesmap
41

Wie is meneer Schicklgruber?
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De vader van Hitler, Alois Hitler sr., werd in 1837 geboren als de onwettige zoon van Maria Anna
Schicklgruber en kreeg daarom de naam van zijn moeder. Vijf jaar later huwde Maria Anna met de
molenaarsknecht Johann Georg Hiedler die waarschijnlijk ook de biologische vader van Alois was. De
achternaam van Alois Schicklgruber zou op 23 november 1876 door de dorpspastoor van Döllersheim
worden gewijzigd in Hitler, zoals Alois Hitler dat eerder op diezelfde dag had laten vastleggen door
notaris Penkner in Weitra. De familienaam Hitler was dus geen spelfout maar gewoon een zeldzame
schrijfwijze van de familienaam die dan eens als Hütler, Hüttler, Hüetler, Hüettler, Hiedler, Hietler of
Hitler werd gespeld. Later zou zijn zoon Adolf in het boek Mein Kampf (Mijn strijd) vermelden dat de
naamswijziging het enige was waar hij zijn vader dankbaar voor was. Heil Hitler klonk immers veel
beter dan Heil Schicklgruber!
De laatste scène speelt zich af op het moment van de vredesdemonstratie
van 1981 in Amsterdam. (scène 9 blz.58)
ANTON De tijd verstrijkt. Maar de puzzel is nog niet compleet. De
geschiedenis is nog niet rond.
Nog eenmaal verschijnt die oorlogsavond van 1945 in mijn
leven. Dat is de dag van de grote vredesdemonstratie tegen
kernwapens in Amsterdam in 1981.
Protest tegen de plaatsing van kruisraketten.
In 1981 protesteerden 400.000 Nederlanders in Amsterdam tegen de plaatsing van kruisraketten. De
vredesdemonstraties waren de grootste ooit.
Demonstratie tegen kernwapens, Malieveld,
Den Haag, 29 oktober 1983
Anti-kernwapen demonstratie in Amsterdam
in 1981
Bron: ANP-Foto 21-11-1981
TAS-educatief lesmap
42

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Amsterdam was volledig ontregeld op 21 november 1981. Het verkeer stond vast, de treinen waren
overladen met mensen. In de stad stonden mensen soms meer stil dan dat zij in de demonstratie
meeliepen, zo druk was het. Het gejuich van 400.000 mensen trok in golven door de stad.
Waartegen was dit massaprotest bedoeld? De meegenomen spandoeken spraken boekdelen. 'Ik ben
van na de oorlog en dat wil ik graag zo houden', stond er bijvoorbeeld op te lezen. Op andere stond
de beroemd geworden tekening van een boze vrouw die een kruisraket wegschopt. 'Help de
kernwapens de wereld uit, om te beginnen uit Nederland' stond eronder.
De woede over kernbewapening was groot. Het kabinet wilde graag achtenveertig kruisraketten op
Nederlands grondgebied plaatsen om zo de NAVO van dienst te zijn. Dit westerse machtsblok, waar
Nederland lid van was, wilde West-Europa beschermen tegen de communistische vijanden in het
oosten. Alleen met een grote dreiging van kernwapens, zo dacht de NAVO, zou het Russische gevaar
worden ingedamd.
Veel Nederlanders hadden een grote hekel aan de bewapeningswedloop tussen oost en west. In
1981 protesteerden zij in Amsterdam en in 1983, toen de regering-Lubbers niet meegaf, nog een
keer in Den Haag met de grootste demonstratie ooit: 550.000 mensen.
Ondanks de protesten besloot de regering in 1985 de plaatsing toch goed te keuren. Door
internationale ontwikkelingen waren de raketten uiteindelijk niet nodig: het Oostblok stortte in
elkaar en de raketbeveiliging werd overbodig.
Anton ontmoet Karin Korteweg tijdens de betoging.
TAS-educatief lesmap
43

Thema’s
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het verhaal speelt zich af tegen de achtergrond van het snel veranderende naoorlogse Holland. De
vertelmomenten concentreren zich op hun beurt rond belangrijke historische gebeurtenissen in die
geschiedenis: de reactie op de gebeurtenissen in Boedapest in 1956, de vrijlating van Willy Lages, de
Vietnam-oorlog, de betogingen tegen de plaatsing van kruisraketten in 1981... Mulisch beschildert
het moeizame verwerkingsproces van de Hollandse maatschappij betreffende de gebeurtenissen van
de Tweede Wereldoorlog. Er zijn geen gemakkelijke antwoorden voor Mulisch, geen duidelijke
schuldigen aan te duiden, geen enkelvoudige waarheid, ook al lijkt het zo op het eerste zicht. De
Aanslag dient zich aan als een moraliteit over onze complexe tijden.
Mevrouw De Graaff verwoordt dit naoorlogse verwerkingsproces zo:
MEVR.DE GRAAFF We hebben het allemaal voor ons uit
geschoven, maar twintig jaar schijnt de incubatieperiode te zijn
van onze ziekte. Die zogenaamde Flower Power-toestanden en
dat provogedoe in Amsterdam hebben er ook mee te maken.
1. Oorlog is de hel
VROUW PAKT ZIJN HAND EN DRUKT DIE TEGEN HAAR BORST.
Het is allemaal zo afschuwelijk. De wereld is de hel, de hel. Ik
ben blij dat het nu gauw afgelopen is, ik kan niet meer.
TAKES De wereld is de hel, Anton. De hel.
Ik kan niet meer.
In De Aanslag gebruikt Mulisch in bovenstaande fragmenten een afgeleide uitspraak van Sartre.
Volgens sommigen refereert Mulisch met ‘de wereld is de hel’aan Sartres Huis Clos (1944). Truus en
Takes verwoorden beiden wat oorlog met de wereld doet: het maakt de wereld tot een hel waarin je
als mens op de duur niet meer verder kan.
Ook Anton realiseert zich op een bepaald moment hoezeer de wereld en de mensheid belast is met
de gruwelen uit het verleden.
ANTON De wereld is de hel. Als morgen de hemel op aarde wordt
gevestigd, kan het nooit echt de hemel worden. Door alles wat
er gebeurd is, in het verleden. Pas als het heelal helemaal
ontploft, en daarmee de herinnering aan al die doodskreten, is
de wereld weer in orde.
TAS-educatief lesmap
44

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Bovendien valt er weinig beterschap te verwachten. De wereld draait door... De verschillende
episodes in de roman spelen zich telkens weer af tegen de achtergrond van alweer een nieuwe
oorlog of oorlogsdreiging: de Koreaanse oorlog, de inval van de Russen in Hongarije, de Vietnamoorlog,
de Koude Oorlog...
ANTON Jij hebt die klootzak terecht neergeschoten, heus daar zal je mij
niet over horen daar moet je zijn zoon maar van overtuigen, bij
mij is dat niet nodig. Het is antieke geschiedenis. Oude koek.
Misschien gebeurt het op dit moment weer.
Op dit moment wordt er vast wel weer in een andere oorlog,
waar een huis met een vlammenwerper in brand wordt
gestoken. In Vietnam bijvoorbeeld?
Deze laatste repliek legt de vinger pijnlijk op de wonden waarmee de mensheid sinds haar bestaan
zichzelf heeft toebedeeld. Oorlog is van alle tijden, verhalen als die van Anton zijn er telkens
opnieuw en opnieuw en opnieuw... Het ‘onderzoek’ naar deze ene gebeurtenis, toont ons een
chaotische complexiteit , legt het relatieve van waarheid en schuld bloot en illustreert de wankele
ethiek en moraal van het fenomeen ‘mens’ in dergelijke situaties.
Met De Aanslag heeft Mulisch het oorlogstrauma een gezicht gegeven in de persoon van Anton.
‘De kwaliteit van een roman schuilt nooit in het navertelbare verhaal, maar in het
onnavertelbare, dat met het verhaal gedaan is.’ (Mulisch)
De laatste scène doet sterk denken aan De Schreeuw van E. Munch. Mulisch suggereert hier
de oerkreet van een angstige mensheid.
ANTON Plotseling weerklinkt ver achter me en heel zacht een
afschuwelijke, massale schreeuw, die dichterbij komt. Wat
gebeurt er? Het is onmiskenbaar een angstschreeuw, die niet
ophoudt en steeds meer nadert.
PETER DUIKT OP, OMARMT HEM. ZE SCHREEUWEN SAMEN
Even later is de schreeuw ons voorbij, en sterft weg.
Maar een paar minuten later komt de schreeuw er van achteren
weer aan, passeert ons weer, en verdwijnt in de verte. De
schreeuw rent in het rond, dwars door Amsterdam, iedereen
schreeuwt en lacht, maar het was een angstschreeuw, een
archaïsche grondzee van de mensheid, die ons gebruikt om zich
te vormen.
De kreten sterven weg. De golven trekken glad. De straten
raken leeg en het wordt weer stil.
TAS-educatief lesmap
45

2. Schuld en onschuld
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het grote thema in De Aanslag is: wat is schuld en wanneer is iemand schuldig? Wie heeft er schuld
aan de dood van Antons ouders en broer? Zijn het de Duitsers die hen gefusilleerd hebben, of is het
het verzet, omdat Antons ouders nooit omgekomen zouden zijn als Ploeg niet doodgeschoten was?
Of is het de familie Korteweg: zij hebben Ploegs lijk bij Anton voor de deur gesleept. Of zijn er
misschien nog meer mogelijkheden? Daarnaast komt de schuldvraag ook bij andere gebeurtenissen
terug: hebben de leden van de CPN schuld aan de Russische inval in Hongarije? Zijn de Amerikanen
schuldig aan de escalatie van de Koude Oorlog omdat zij in Nederland kernraketten willen plaatsen?
Doorheen het stuk wordt Anton steeds opnieuw geconfronteerd met figuren uit zijn verleden die op
de één of andere manier iets te maken hadden met de aanslag op Fake Ploeg. Iedereen probeert de
verantwoordelijkheid van zich af te schuiven of zich te verontschuldigen.
MOEDER Hij zal toch niet-- Wat moeten we doen.
TEGEN DE VADER DIE ZIT TE BIDDEN
Word toch eindelijk wakker! Ze schieten op Peter!
DE VADER STAAT IN SLOW MOTION OP, PAKT ZIJN
BOLHOED, LOOPT NAAR ACHTEREN, OPENT ZIJN
MOND EN SLUIT HEM WEER, ALSOF HIJ DE NAAM
VAN ZIJN ZOON WIL ROEPEN MAAR ER KOMT GEEN
KLANK UIT,
LICHTBUNDELS KRUIPEN TRAAG DOOR DE RUIMTE.
VADER Neem mij niet kwalijk, Thea. Neem me niet kwalijk.
Waarvoor verontschuldigt hij zich? Omdat de Duitsers zijn vrouw vernederen? Omdat hij niet
handelend optreedt?
Na de aanslag in de cel met de vrouw: (scène 2 blz.13)
VROUW Luister. Ze zullen je misschien van alles wijs proberen te
maken. Maar je moet nooit vergeten dat het de moffen zijn die
jouw huis in brand hebben gestoken. Niet iemand anders.
ANTON Dat weet ik toch. Dat heb ik toch zelf gezien.
VROUW Jawel, maar dat hebben ze gedaan omdat die hufter is
geliquideerd, en ze zullen dus zeggen dat het de schuld van het
verzet is. De moffen zullen zeggen dat de verzetsmensen wisten
dat er dan zulke dingen zouden gebeuren, en dat het dus de
schuld is van het verzet.
ANTON O. Maar als dat zo is.... dan is.... dan is nooit iemand schuldig
Ieder heeft zijn eigen waarheid. In een oorlogssituatie is er misschien eerder sprake van een
collectieve schuld dan van een individuele.
Anton blijft als bang kind achter, Schultz (‘een mof’) is vriendelijk voor hem, maar sterft in een
luchtaanval. Anton heeft daar natuurlijk niets mee te maken, toch is hij vertwijfeld ( einde scène 2):
TAS-educatief lesmap
46

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
SCHULZ Junge, komm! Schnell! Raus! Raus aus - GESCHREEUW
VAN SCHULZ, DIE DODELIJK WORDT GETROFFEN.
ANTON Ik duik weg in een greppel. Als de machine in de wolken is
verdwenen, kom ik te voorschijn. IJssplinters zo groot als
grammofoonnaalden waaien in mijn gezicht. Twee soldaten
draaien aan de andere kant van de vrachtauto voorzichtig een
lichaam om. Het is Schulz. Hij had mij willen redden en nu is
zijn borst veranderd in een donkere poel van bloed en flarden.
Ook uit zijn neus en mond loopt bloed. Braaksel spuit uit zijn
opengesperde keel.
Het is mijn schuld, het is mijn schuld, het is mijn schuld, het is
mijn schuld, het is mijn schuld-
De confrontatie met de jonge Fake Ploeg werpt weer een ander licht op de schuldvraag.
De jonge Fake is verbitterd en vindt dat zijn vader geen schuld treft:
FAKE Ach, fout..... Ja, nu noemen ze dat fout, maar intussen denkt
iedereen net zo als hij over links. Moet je horen, daarbuiten.
Links tegen rechts. Het is net het oostfront!
Dat met die joden, dat wist hij helemaal niet. Je kunt mijn vader
niet verwijten, wat de Duitsers met de joden gedaan hebben.
Hij werkte bij de politie. Als hij joden ophaalde deed hij
gewoon zijn plicht. Net als iedereen. Zoals hem dat geleerd
was.
Voor de oorlog heeft hij ook mensen van huis gehaald, en toen
wist hij ook niet wat er met die mensen gebeurde. Natuurlijk
was hij een fascist, maar een goeie. Uit overtuiging. Het moest
anders worden in Nederland, nooit meer zoals vroeger onder
Colijn, Toen moest hij op arbeiders schieten. Hij was niet zo’n
verdomde meeloper, zoals bijna alle Hollanders. Als Hitler de
oorlog had gewonnen, hoeveel Hollanders waren er dan nog
tegen hem geweest, denk je?
Laat me niet lachen, man. Pas toen Hitler ging verliezen zaten
ze opeens allemaal in het verzet, de lafbekken.
STILTE
FAKE DRINKT
Weet je wanneer mijn vader lid is geworden van de NSB? In
september vierenveertig, na Dolle Dinsdag, toen Hitler niet
meer kon winnen, en toen alle namaakfascisten er vandoor
gingen of opeens ook altijd al in het verzet hadden gezeten.
En voor die overtuiging hebben ze hem kapotgeschoten, en dat
heeft jouw familie het leven gekost. Als ze dat niet hadden
gedaan, hadden jouw vader en moeder nu nog geleefd. En mijn
vader zou al lang weer gewoon bij de politie werken. Misschien
wel als commissaris.
TAS-educatief lesmap
47

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Door het oorlogsverleden van zijn vader heeft hij niet kunnen studeren. Heeft hij schuld aan de
fouten van zijn vader? Moet hij daarvoor een hoge prijs betalen? Is de oude Fake Ploeg schuldig?
Was het zijn verdiende loon om te sterven? Hij was een ambtenaar, hij moest orders uitvoeren
(Befehl ist Befehl!). Dit argument is door een hele generatie Duitsers gebruikt na de oorlog. Ook: ‘Wir
haben es nicht gewusst’. Voorbeelden in dit verband zijn er genoeg: de gruwelen van Amerikaanse
soldaten t.o.v. de burgers in Vietnam is er één, maar elke oorlog kent dergelijke excessen die
toegedekt worden met het argument dat men in oorlogstijden niet anders kan.
Schuld en onschuld in het licht van de complexiteit van oorlog. Het is een eigenaardig thema omdat
de hoofdpersoon, het slachtoffer, de enige onschuldige, heel rationeel de daad voor zichzelf heeft
afgesloten: ‘Iedereen heeft gedaan, wat hij heeft gedaan, en niet iets anders.’ Anton Steenwijk is niet
op zoek naar de schuldigen; zij vinden hem.
Na de laatste onthullingen is Anton erg verward. ‘Waren de hagedissen de uiteindelijke
schuldigen?’vraagt hij zich af. Anton kan schuld en onschuld niet meer uit elkaar halen en ook de
begrippen goed en kwaad lopen door elkaar.
KARIN Tonny... er is nog iets – toen we die schoten hoorden en Ploeg
zagen liggen, was het enige dat hij zei: o God, de hagedissen.
ANTON De hagedissen. Komt het door de hagedissen? Zijn de
hagedissen de uiteindelijke schuldigen? Je bedoelt – zonder die
hagedissen was het niet gebeurd?
(...)
ANTON De Aartsen – hadden drie joden het leven gered, en die joden –
door bij hen te zijn – het hunne.
Je vader was dus ook nog een goed mens geweest...
Dag Karin. Neem mij niet kwalijk, ik ... Het ga je goed.
MUZIEK Karin links af.
Was iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld
onschuldig en de onschuld schuldig?
De drie joden – zes miljoen waren er afgemaakt. Twaalf keer
zoveel mensen als er hier nu lopen.
Mijn vader en moeder en mijn broer Peter gestorven door
toedoen van hagedissen...
Wie is er uiteindelijk schuldig? Gebeurtenissen hebben immers op een bepaalde manier
plaatsgevonden, dus zou er ook iemand aangewezen kunnen worden als diegene die de
gebeurtenissen in gang heeft gezet. De vraag die hier echter bij hoort is, zoals Mulisch zich afvroeg:
‘Beoordeel je iemand op de motieven of op de gevolgen van wat hij doet?’ De motieven van mensen
zijn niet altijd bekend en de gevolgen zijn niet in een rechte lijn herleidbaar tot personen. Daarom
blijft het moeilijk de schuldvraag te beantwoorden. De roman geeft geen antwoord op de waarheids-
en schuldvragen, maar laat wel zien hoe gecompliceerd de werkelijkheid is. Antons eerdere
opmerking dat dus nooit iemand schuldig is, is in zekere zin even waar als de bewering dat iedereen
dus altijd schuldig is.
TAS-educatief lesmap
48

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De personages hebben vanuit hun verschillende posities verschillende ideeën over goed, kwaad,
schuld en onschuld. De Aanslag toont dus de gecompliceerde verhouding tussen deze begrippen en
de werkelijkheid. De roman/het toneelstuk stelt het probleem, maar biedt geen oplossing. Aan het
einde van de voorstelling, tijdens de demonstratie, vraagt Anton zich inderdaad nog steeds af: ‘Was
iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld onschuldig en de onschuld schuldig?’ Dit besef van de
absurditeit van de werkelijkheid staat haaks tegenover de menselijke wens tot helderheid en
rationaliteit. We zagen eerder dat Takes een onzinnig antwoord gaf op Antons vraag naar wat
geoorloofd is. Later spreekt Takes dit ook uit als hij vertelt over een dilemma dat Truus hem eens
voorlegde.
TAKES Ik was getrouwd, ja. Maar niet met haar. Ik had een vrouw en
twee kinderen. Maar van haar hield ik, alleen zij niet van mij.
Als ik zei dat ik van haar hield, lachte ze en vond ze me een
aansteller. Enfin, gescheiden ben ik nu toch.
Vrouw rechts op.
Lange verhalen, daar was ze sterk in, lange verhalen over de
moraal. Dat gelul! Op een keer vroeg ik haar: als een SS-er je
voor de keuze stelt wie hij dood zal schieten, je vader of je
moeder, met als bijzondere bepaling, dat hij ze alle twee
doodschiet als je niets zegt, - wat doe je dan? Zij vroeg, wat ik
zou doen. Ik zei, dat ik de knopen van mijn jas zou aftellen:
vader, moeder, vader, moeder, vader.... Zij zei: ik zou niets
zeggen. Iemand die zo’n voorstel doet houdt zich niet aan zijn
woord. Misschien schiet hij ze dus niet dood. Als je
bijvoorbeeld zegt mijn vader, dan zou hij misschien wel je
vader doodschieten en dan zeggen dat je dat toch wou. En in
zekere zin klopt het nog ook.
Het enige wat Anton dan ook doet, als hij opnieuw de schuldvraag overweegt, is zijn hoofd schudden
en lachen als reactie op de absurditeit van die gecompliceerde redeneringen.
3. Zoektocht naar de waarheid
In zijn zoektocht naar de waarheid over de avond van de aanslag stuit Anton op verschillende
interpretaties van de gebeurtenissen. De waarheid is subjectief, net als de gevolgen van de aanslag
voor iedereen anders waren.
Vanuit dit idee over subjectieve waarheid is het lastig om een oordeel te kunnen vellen over wat
goed en kwaad is in deze wereld. Als zelfs goed en kwaad subjectief worden, wat voor zinnige
waarheid blijft dan over om voor te leven?
Anton krijgt namelijk steeds iets meer te horen over wat echt gebeurd moet zijn. Een van die
raadsels is ‘het raadsel rond Korteweg’, dat in een aantal ontmoetingen terugkomt maar pas aan het
einde wordt opgehelderd. Mevrouw Beumer, de oude buurvrouw van Anton vertelt dat meneer
Korteweg en zijn dochter zonder afscheid uit de straat zijn vertrokken. Dit lijkt te kloppen met wat
Karin Korteweg later verteld. Mevrouw Beumer vertelt over Peter echter dat hij ‘die arme man nog
TAS-educatief lesmap
49

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
helpen wilde – Ploeg, bedoel ik. Een jongen met zo’n goed hart als Peter… dat heeft hem het leven
gekost’. Hier is sprake van dramatische ironie. De toeschouwer en Anton weten dat Peter Ploeg
helemaal niet wilde helpen, sterker nog, hij wilde het lijk zelfs voor het huis van de Beumers
neerleggen. Mevrouw Beumer heeft Peters handelen anders geïnterpreteerd. Zij zou niet kunnen
geloven dat Peter hem voor hun huis wilde neerleggen, en voor haar is het dus beter dit te geloven
dan te denken dat Peter hen wilde laten opdraaien voor de aanslag. Zij kiest voor deze, dus
subjectieve waarheid.
Ook op het kerkhof spreken Anton en Takes over de Kortewegs. ‘Wat waren dat voor mensen?’
vraagt Takes. Hier kan Anton een waarheidsgetrouw antwoord geven. ‘Een weduwnaar met zijn
dochter. Een zeeman.’ Takes verklaart vervolgens: ‘Ja, dat kan natuurlijk ook: het toeval een handje
helpen.’ Anton vraagt daarop: ‘Mag dat?’ Met deze vraag doelt Anton op een objectieve waarheid. Is
het geoorloofd om zoiets te doen? Takes geeft daar eerst een onzinnig antwoord op: ‘Mag dat, mag
dat … in Bagdad mag dat.’ Daarmee geeft hij aan dat hij geen antwoord kan geven op de vraag.
Vervolgens zegt hij dat Anton dat maar aan de dominee moet vragen. Religie claimt immers
objectieve waarheden na te streven. Daarna geeft Takes zijn eigen, subjectieve antwoord: ‘Geef ze
eens ongelijk, van hun standpunt. Drie seconden later en het was voor jullie deur gebeurd.’ Toch vindt
Takes het een raadsel. Even later vraagt hij: ‘Waarom heeft die zeeman hem dan bij jullie neergelegd
... Er moet toch haast een reden voor zijn. Had hij een hekel aan jullie?’ Anton kan deze vraag echter
niet beantwoorden, hij weet het niet.
Pas veel later wanneer Anton de dochter van Korteweg tegenkomt in de demonstratie in de stad,
krijgt hij te horen dat buurman Korteweg het lijk verplaatste omdat hij zijn huisdieren wilde redden.
Daarnaast moest hij het wel neerleggen bij de Steenwijks, want bij de andere buren waren joden
ondergedoken. De waarheid lijkt aan het licht gekomen te zijn, maar Karin vertelt Anton nog iets. Ze
zegt tegen hem dat haar vader de rest van zijn leven bang was ‘dat jij hem dus wel vermoorden zou,
als je de kans kreeg.’ Anton had nooit aan deze mogelijkheid gedacht. Volgens Karin maakte dat niet
uit. ‘Uiteindelijk had hij jou helemaal niet nodig om vermoord te worden. Jij zat in hemzelf.’ Korteweg
zag de werkelijkheid heel anders dan Anton. Die wilde geen wraak nemen. Toch was het deze
waarheid die hij het meest logisch vond, die hem zijn hele leven bang maakte en hem zelfs het leven
kostte.
Waarheid blijkt een subjectief begrip dat gemeten moet worden aan mensen. Uit Antons
ontmoetingen met anderen blijkt dat een groot deel van de waarheid ligt besloten in de perceptie
van mensen. De personages in De Aanslag ervaren dit echter niet zelf. Zij vertrouwen wel op een
vaststaande waarheid waardoor zij hun daden kunnen rechtvaardigen. Tegelijkertijd maken zij
nauwelijks consequent het verschil tussen goed en kwaad. Ze kiezen afhankelijk van de situatie wat
zij beschouwen als goed of kwaad en zij ondersteunen daarmee de idee dat ook goed en kwaad
subjectief zijn.
Voor Takes is er maar één manier om deze complexiteit te omzeilen:
TAKES (...) De waarheid is, dat iedereen is afgemaakt door wie hij is
afgemaakt, en niet door iemand anders. Ploeg door ons, jouw
familie door de moffen.
TAS-educatief lesmap
50

4. Dag en nacht, licht en donker
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In De Aanslag worden talrijke contrasten gelegd. Eén van de meest opvallende tegenstrijdige
leidmotieven is het licht - duisternis motief.
Tijdens hun nacht samen in de cel probeert Truus het verschil tussen goed en kwaad duidelijk te
maken.
Het licht staat voor het goede, het duister voor het slechte.
VROUW Ik heb vroeger eens een gedicht willen schrijven over het licht
en liefde. Ik wilde de liefde vergelijken met het soort licht dat
je vlak na zonsondergang tegen bomen ziet hangen, van dat
toverachtige licht, dat in iemand zit die van iemand anders
houdt.
STILTE
De haat is de duisternis en dat is niet goed. Maar we moeten die
fascisten een beetje haatten om ze te kunnen bestrijden. We
moeten die duisternis in gaan en iets van onszelf kapot maken
eer we hen kapot kunnen maken. En dan is er nog iets anders
met dat licht.
Want wie altijd mooi is, is degene die liefheeft. Hij wordt
bestraald door het licht. Er is een man die van mij houdt en die
mij ontzettend mooi vindt. Maar dat ben ik helemaal niet. Hij is
mooi. En ik ben ook mooi, maar alleen omdat ik ook van hem
houd – al weet hij dat niet. Hij denkt van niet, maar ik houd van
hem.
Zij gelooft dat licht in iemand zit die van iemand anders houdt. De haat is de duisternis. Hoewel zij
sterk gelooft dat de tegenstanders van de fascisten goed zijn, zegt ze ook dat ze de fascisten moeten
haten. Dit loopt dus in contrast met elkaar, haat is duisternis en dus slecht, liefde is licht en dus goed.
En toch maakt zij een uitzondering voor de haat op fascisten, dit is volgens haar deugdelijk en iets
wat je hoort te doen. Om het goed te praten wordt er beweert dat 'ze haten in de naam van het licht'
en worden de fascisten zwaarder "bestraft" door te suggereren dat ze blijkbaar haten in de naam van
duisternis, wat dus inhoudt dat ze volkomen slecht zijn.
Opnieuw vervaagt de grens tussen goed en kwaad, tussen licht en donker.
Andere plaatsen waar de tegenstelling licht – duisternis opduikt: de overgang uit het licht naar de
duisternis van de cel; Anton komt uit de duistere periode naar de Apollolaan bij zijn oom en tante
(Apollo is de god van het licht); het verhaal van Truus over haar verdwaling in het donker...
TAS-educatief lesmap
51

5. Het raadsel van de tijd, verleden-heden-toekomst
Anton staat met zijn rug naar de toekomst en met zijn gezicht naar het verleden.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In De Aanslag vindt geen ontwikkeling plaats van het verleden naar de toekomst, maar is het veeleer
een verhaal dat zich naar het verleden toe ontwikkelt. Aan het einde worden namelijk een aantal
motieven en gebeurtenissen duidelijk die het verhaal rond de aanslag complementeren.
Doorheen het stuk vinden we tal van verwijzingen naar het thema tijd. Het verband tussen verleden,
heden en toekomst; het relatieve van onze tijdrekening, verwijzingen naar archaïsche tijden...
En toen, en toen, en toen ....
Als de Grieken over de toekomst spreken, zeggen zij: wat
hebben wij niet allemaal nog achter ons?
En toen, en toen, en toen....
ANTON Politiek, daar bemoei ik me niet mee. De mensen zijn gewoon
bang, omdat het jaar tweeduizend nadert.
Buurman Korteweg blijkt hagedissen te houden, een diersoort zo oud als de
prehistorie, een verstarde levensvorm.
ANTON Op de stenen visgraten zie ik de plek, waar – in de oertijd –
Ploeg had gelegen.
ANTON Hé papa, hier in een artikel staat dat geleerden een grote
glanzende huls diep in de grond hebben neergelaten, waarin ze
honderden voorwerpen hadden gestopt die iets moesten
vertellen over de menselijke beschaving in hun tijd. Beroemde
romans, de Bijbel, het Onze Vader in driehonderd talen,
filmopnamen van Japanse bombardementen, en zelfs een
dameshoed, herfstmode 1938. De plek is vijftien meter diep,
het gat met beton dichtgestort, en het mag pas over vijfduizend
jaar worden opgegraven.
Maar waarom moest er juist tot het jaar 6938 worden gewacht?
Kon onze tijd niet al eerder interessant zijn?
Papa? Hoe lang is vijfduizend jaar geleden?
Het is een thema dat in heel het oeuvre van Mulisch manifest aanwezig is. Zelf verklaarde hij ooit:
Als we binnenkort alle raadsels hebben opgelost, zullen we nog altijd het raadsel van de tijd
overhouden. Dat zijn we namelijk zelf.
TAS-educatief lesmap
52

6. Het toeval, het lot
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Mulisch zou van tevoren een beeld hebben gehad van vier huizen met daarin personen die allemaal
een gelijke kans hadden om te overleven. Voor één van de huizen zou als het ware een kosmische
dobbelsteen tot stilstand komen. Ironisch genoeg speelde de familie net voordat de aanslag
plaatsvindt, een spel met een dobbelsteen. Hieruit spreekt enerzijds inderdaad het beeld van het
leven als spel waarin de dobbelstenen van het lot worden gegooid. Op het moment van de aanslag
was het de beurt aan Anton om te gooien. Het feit dat hij niet gooit en de dobbelsteen in zijn zak
stopt, lijkt te suggereren dat Anton zich niet bij dit lot wil neerleggen, hij wil een nieuwe kans om zelf
de dobbelstenen te gooien en te kiezen. (Het symbool van de dobbelsteen komt ook bij ‘symboliek’ aan bod.)
TAS-educatief lesmap
53

Symboliek
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Ook in de toneelbewerking van De Aanslag blijven de meeste van Mulisch’ zo eigen metafysische
uitstapjes en symbolische elementen overeind. Een overzichtje van de meest opmerkelijke symbolen
en verwijzingen.
1. Het motto
Het bekende motto wordt ook in de toneelversie overgenomen, hoe kan het ook anders... Het vormt
de openingszin. Aan het einde van scène 2 wordt het motto nogmaals letterlijk herhaald en
regelmatig zijn er verwijzingen naar.
Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.
C. Plinius Caecilius Secundus: Epistulae, VI, 16
Dit citaat van Plinius heeft betrekking op de uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 79. Deze
uitbarsting zorgde ervoor dat Pompeii onder as en lava bedolven werd. Volgens Plinius was er zo veel
as in de lucht, dat het donkerder was dan in de nacht. De aanslag op Ploeg heeft voor de familie
Steenwijk en hun huis net zo’n verwoestende impact.
Het citaat komt uit een brief die Plinius de Jongere aan Tacitus schreef over de uitbarsting. Plinius
staat erom bekend, dat hij zijn brieven met de grootst mogelijke zorgvuldigheid schreef. En ook
Tacitus kennen we als geschiedschrijver die ernaar streefde de gebeurtenissen zo zorgvuldig mogelijk
op schrift te stellen.
De hevige uitbarsting zorgde ervoor dat de tijd werd stilgezet, het leven in de straten en de huizen
van Pompeii werd in lava ingekapseld, gevangen in de materie van Moeder Aarde, in de as gelegd.
Zo'n ramp is 'de aanslag' voor Anton. Hij komt terecht in een diepe duisternis.
Bij de herhaling van het motto aan het einde van scène 2 lezen we:
Overal was het al dag, maar hier was het nacht neen meer dan
nacht.
Er stijgt een aswolk uit een vulkaan naar de stratosfeer en draait
om de aarde.
Wat er in een oorlog gebeurt, blijft ons achtervolgen. De oorlog is geen afgesloten hoofdstuk
wanneer hij beëindigd wordt... Net zoals de as van de vulkaan blijft rondzweven, blijft ook de
oorlog nawerken.
Maar echt weg zijn de dingen niet.
De as uit de vulkaan blijft in de stratosfeer rondzweven.
En daalt om de zo veel jaar weer op aarde neer.
TAS-educatief lesmap
54

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De bekendste eruptie van de Vesuvius is die van augustus 79. Dit was de gewelddadigste
uitbarsting die tot nu toe in historische tijden plaatsvond. De top van de vulkaan explodeerde en
de Romeinse plaatsen Pompeii, Stabiae en Oplontis werden volledig bedolven onder as en
puimsteen, terwijl een pyroclastische golf en een lavastroom Herculaneum troffen. Ook
verspreidden giftige gassen als koolstofmonoxide (CO) zich door Pompeii. Ongeveer 10.000
mensen werden gedood, waarvan maar 2300 lichamen zijn teruggevonden. Uit recent
wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat mensen levend werden gekookt, "gezandstraald"
door de gloeiend hete aswolk en vervolgens levend ontvleesd. De hersenpan explodeerde doordat
de temperatuur van het superhete gas tussen de 500 en 550 graden Celsius bedroeg.
Het verloop van deze ramp is vooral bekend door een ooggetuigenverslag van Plinius de Jongere in
een brief aan de geschiedschrijver Tacitus (Epistulae VI, 16). Plinius Minor maakte aantekeningen
gedurende de uitbarsting vanuit Kaap Misenum - een stad aan de andere kant van de baai en zo'n
30 kilometer van de Vesuvius. Ondertussen trok zijn oom Gaius Plinius Secundus maior, ook wel
bekend als Plinius de Oudere, erop uit om mensen te gaan redden. Hij kon echter nergens aan land
gaan. Uiteindelijk besloot hij naar Stabiae te gaan, maar Plinius de Oudere zou het niet overleven.
Hij overleed aan de giftige gassen van de Vesuvius op het strand van Stabiae.
TAS-educatief lesmap
55

2. AS
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
‘As’ zou oorspronkelijk de titel zijn van het boek, maar uiteindelijk werd het toch De Aanslag. Het
hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat het een belangrijk motief vormt in de roman. Het was
bovendien een lettercombinatie waar Mulisch heel bewust mee omging.
As is het materiaal van de vergankelijkheid, waarin niets meer te herkennen is van wat het ooit was.
As staat voor vernieling, vernietiging, verbranding,.. en herinnert ons pijnlijk aan wat ooit was.
De as van de oorlog is echter nog steeds aanwezig. De gevolgen van de oorlog blijven voor altijd
nawerken, de as is nooit helemaal verdwenen.
Op heel wat plaatsen in De Aanslag komen rechtstreekse of onrechtstreekse verwijzingen naar as
voor. (zie eerder onder ‘motto’)
Andere verwijzingen naar de lettercombinatie ‘AS’:
• Anton Steenwijk
• De Aanslag
• Anton en Sandra (vader en dochter in de roman De Aanslag)
• Arthur Seyss-Inquart (komt voor in De Aanslag, Siegfried, Mijn getijdenboek en De
verteller (verteld))
• Anton en Saskia (zijn echtgenote)
Wistjedatjes:
• Je zou as kunnen zien als een versmelting van is en was: heden en verleden. (Tijd is
een belangrijk thema in het werk van Mulisch.)
• De Aanslag zou eerst As heten (zie eerder). Mulisch was trouwens heel blij dat door
de Engelse vertaling -The Assault - de syllabe weer in de titel voorkwam.
• De eerste twee teckels van Mulisch heetten respectievelijk Anastasia en Schloempie.
3. Het dobbelsteenmotief
Dit symbool van het lot krijgt van in de eerste scène een
belangrijke rol toebedeeld. De dobbelsteen is niet enkel
‘tastbaar’ aanwezig, ook in de muziek klinkt het rollen van
de dobbelsteen door.
Vlak voordat Fake Ploeg wordt doodgeschoten is de familie
met een spelletje Mens-erger-je-niet begonnen. Net voor
de eerste schoten gelost worden, ligt de dobbelsteen in de
hand van Anton...
TAS-educatief lesmap
56

ANTON WAS NET AAN ZET, HOUDT DE DOBBELSTEEN
IN ZIJN HAND, ZE KIJKEN ELKAAR AAN. ANTON
NAAR ZIJN MOEDER, ZIJN MOEDER NAAR ZIJN
VADER, ZIJN VADER RICHTING SCHOTEN. NIEMAND
DOET IETS. ALLEEN PETER STAAT OP EN LOOPT
NAAR VOREN.
(...)
DOET DE DOBBELSTEEN IN ZIJN ZAK
(...)
NEEMT DE DOBBELSTEEN IN ZIJN HAND.
Mama. Mama. Mama.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De dobbelsteen staat voor het lot en het toeval in het leven van Anton en zijn onmacht om hier iets
aan te veranderen. Ook al gooit hij zélf geen enkele keer en heeft hij de dobbelsteen als het ware in
zijn ‘bezit’, toch kan hij niet verhinderen dat het lot een reeks gebeurtenissen in gang zet waar hij
geen controle over heeft.
Op het einde krijgt hij voor zijn verjaardag van zijn zoon Peter een dobbelsteen cadeau die ook als
aansteker gebruikt kan worden. De herinnering aan de noodlottige avond en het brandende huis
wordt nog versterkt door het feit dat zijn zoon Peter net dezelfde ogen gooit als destijds zijn broer.
PETER Wat vind je nou van mijn cadeautje, papa? Je kunt hem echt
gebruiken, kijk maar. HIJ KNIPT HEM AAN.
Kijk, licht! HIJ MAAKT DE VLAM GROTER. Meer licht!
En we kunnen er ook altijd samen een spelletje mee doen,
natuurlijk.
HIJ ROLT DE DOBBELSTEEN NAAR ZIJN VADER TOE.
Heee, zes! Ik mag nog een keer.
(...)
PETER HIJ GOOIT NOG EENS. Weer zes!!!
(...)
PETER Drie.
SASKIA Wat is er met je? Anton.
PETER Papa-
SASKIA Anton!
ANTON Er staan een man en een vrouw voor de deur, helemaal
verkoold. De roerloze, wtgepleisterde muren, moet je horen
hoe ze schreeuwen! Er is niets in de toekomst, de toekomst is leeg,
ik sta met mijn gezicht naar het niets gekeerd,
en achter mij is alleen het verleden.
HIJ DRAAIT ZICH OM EN OM TOT HIJ MET ZIJN
GEZICHT NAAR ZIJN DENKBEELDIGE VERLEDEN STAAT
Ik leef met mijn rug naar de toekomst. Mijn verleden ligt voor
mij. Alles is gevaar, het verwrikt mijn hersenen.
HIJ STAART NAAR SASKIA
SASKIA SCHUDT HEM DOOR ELKAAR
PETER RAAPT DE DOBBELSTEEN OP. KNIPT HEM AAN.
ANTON STUIPTREKT ONDER HET GELUID.
TAS-educatief lesmap
57

4. Kruidnagel
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In de eerste scène probeert zijn moeder haar kiespijn te
onderdrukken met dit huismiddeltje, in de laatste scène doet
Anton net hetzelfde.
Dit motief is sterker aanwezig in de romanversie en verbindt ook
daar - op zijn beurt - de eerste episode met de laatste; Antons
emotionele reactie suggereert dat ook hij dat verband legt.
Kruidnagel wordt vaak gebruikt voor kruidenkoekjes, ontbijtkoek en warme dranken zoals grog,
glühwein en punchvarianten. Het verdooft de pijn (link met studies anesthesie) en als geur werkt
kruidnagel stimulerend bij een gevoel van zwakte.
Het is echter vooral de symboliek van kruidnagel die hier belangrijk is. Kruidnagel staat immers voor
het loslaten van oude lasten en met beide benen terug op de aarde komen. Verder symboliseert het
kennis van goed en kwaad. Beide thema’s zijn nadrukkelijk aanwezig in De Aanslag.
5. Symbolon
Net voor de aanslag legt de vader aan Anton uit wat een symbolon was.
VADER (...) Weet je wat een symbolon was?
PETER Nee.
ANTON Wat was dat dan, papa?
VADER Dat was een steen die ze doormidden sloegen. Stel, ik logeer
ergens en ik wil dat mijn gastheer jou ook eens ontvangt. Hoe
weet hij dan dat jij mijn zoon bent? Dan maken we een
symbolon. Hij houdt de ene helft, en thuis geef ik jou de
andere. Als je daar dan komt, passen de twee helften van die
steen precies op elkaar.
ANTON Die is goed! Ga ik ook eens doen!
De reactie van Anton is op dat moment die van een avontuurlijk jongetje met een gezonde fascinatie
voor zulke dingen. De dramatische ironie die in zijn repliek schuilt wordt de lezer/toeschouwer
echter al snel duidelijk. De avond van de aanslag breekt er iets af in Anton. Op allerlei wijzen –
gewild en/of ongewild - wordt Anton ertoe gebracht om het completerende deel te zoeken van dat
wat in die fatale nacht afbrak. In wezen is Anton sinds de onheilsnacht onderweg naar heelheid, naar
het complenentaire deel van zijn leven. Tot dat moment blijft het breukvlak in Anton nagloeien.
TAS-educatief lesmap
58

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
6. Het getal 13
Ten tijde van de aanslag is Anton 12 jaar, ‘bijna 13’, zoals hij zelf zegt. Hij staat op de grens van het
volle leven. Het getal 13 neemt in het werk van Mulisch een bijzondere plaats in; is iemand 13 jaar, of
heeft hij een naam van 13 letters - Anton Steenwijk - dan beleeft hij iets unieks, dan vindt in hem een
concentratie van buitengewone krachten plaats. Door de aanslag blijft Anton als het ware steken op
de grens van het leven.
7. Het visgraatmotief
Minder uitgesproken dan in de roman vinden we ook in de toneelbewerking dit typisch ‘Mulisch’motief.
De straatstenen in de straat van Anton volgen dit patroon dat doet herinneren aan de
afdrukken van fossiele skeletten uit de oertijd.
ANTON Op de stenen visgraten zie ik de plek, waar – in de oertijd –
Ploeg had gelegen.
Anton en Saskia
TAS-educatief lesmap
59

Personages
Anton Steenwijk
We zien Anton als man van
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
middelbare leeftijd die terugblikt op de
gebeurtenissen en vertellend een
reconstructie van het verhaal brengt. Hij
wordt telkens meegezogen in de vele
flashbacks en hij worstelt duidelijk nog
steeds met de traumatische ervaring.
Of Anton nu wil of niet: steeds krijgt hij
met de gevolgen van de oorlog te maken
en steeds wordt hij weer wat wijzer over de personen die betrokken waren bij de aanslag op Fake
Ploeg. Aan de ene kant zegt Anton niets meer met de oorlog te maken te willen hebben, maar aan de
andere kant lijkt hij de oorlog steeds weer op te zoeken. Doordat hij steeds meer komt te weten,
wordt Anton als het ware gelauwerd tijdens de demonstratie in 1981.
In de nacht van de aanslag wordt hij bij Truus Coster in de cel opgesloten. Wat ze tegen hem zegt,
dringt nauwelijks tot hem door, maar haar beschuttende aanwezigheid helpt hem de nacht door.
Wanneer hij later Saskia voor het eerst ziet, herkent hij Truus in haar, zijn houvast in het donker.
Van haar wil hij een kind.. Zijn zoon noemt hij Peter, naar de gedode broer, opdat deze in zijn naam
kan voortleven.
Wanneer hij onder dak komt bij zijn oom en tante tracht hij de traumatische ervaring te verdringen.
De ontmoeting met Truus blijft echter nazinderen en hij beseft dan al dat het verleden zich niet zo
eenvoudig laat wegcijferen.
ANTON Ik vind het prettig daar in de dokterswoning aan de Apollolaan
in Amsterdam. Oom komt er al snel achter, dat mijn vader en
moeder die avond zijn gefusilleerd, tegelijk met zevenentwintig
andere gijzelaars. Hij had het gehoord van de oude buurman,
meneer Beumer, die had alles gezien. Ik vraag niet naar de
details. Ik heb het gevoel dat ik het aldoor al had geweten.
Pas veel later hoor ik dat Peter ook is doodgeschoten.
Het is of met mijn tranen ook mijn herinneringen langzaam
wegvloeien. Ik heb alles wat met de oorlog te maken heeft
ergens diep in mijzelf en vrijwel hermetisch afgesloten.
Alleen in het hart van die hermetische duisternis schittert soms
een verblindend lichtpunt: de vingertoppen van dat meisje over
mijn gezicht. Wie is zij? Ik weet het niet. Ik wil het niet weten.
Maar echt weg zijn de dingen niet.
De as uit de vulkaan blijft in de stratosfeer rondzweven. En
daalt om de zo veel jaar weer op aarde neer.
TAS-educatief lesmap
60

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Anton is een verstandige jongeman. Zijn interesses van vroeger hebben echter plaats gemaakt voor
een heel andere studierichting.
ANTON Ja, ik keek ‘s nachts vaak naar de sterren. Ik wou zelfs een
tijdlang sterrenkundige worden.
Anton Steenwijk wordt echter anesthesist: specialist in het omzeilen van pijn en in het uitschakelen
van het bewustzijn. Hij zoekt verdoving, wil vergeten. Toch wordt hij door zijn levensloop
gedwongen, zich met aspecten in zijn verleden bezig te houden. Of beter: de feiten houden hem
bezig. Zoals het gestolde leven in Pompeii behoedzaam is uitgegraven en aan het daglicht gebracht,
zo wordt ook Antons leven afgepeld: hij moet de gebeurtenissen onder ogen zien.
Anton wil het liefst de moeilijkheden buitensluiten en in een soort van verdoving leven, zich afsluiten
voor wat er is gebeurd. Sterker nog, zich afsluiten voor wat er gebeurt in de wereld. Als student is hij
bijvoorbeeld niet geïnteresseerd in politiek Hij is er niet mee bezig en wil zich er niet mee bezig
houden. Hier wordt duidelijk dat Anton genoeg van oorlog en politiek heeft. Hij neemt geen
standpunt in, wil niet gedwongen worden een keuze te maken. Hij blijft neutraal en kiest niet. Hij
heeft zijn portie gehad...
Wanneer hij voor het eerst terugkomt in Haarlem en de Beumers hem opnieuw aan de avond
herinneren, start het moeizame verwerkingsproces van Anton.
Hij bezoekt ook het monument dat ter nagedachtenis van de slachtoffers werd opgericht. Wanneer
hij er zijn oom en tante over vertelt, blijkt dat ze hem dat reeds gemeld hadden... Anton had dat
blijkbaar verdrongen.
ANTON: Terug in Amsterdam zitten mijn oom en tante aan tafel al te
eten, ik vraag: waarom hebben jullie me nooit verteld over dat
monument.
OOM; Dat heb ik je verteld, er was een uitnodiging, en ik vroeg of je
erheen wilde.
TANTE: Ik weet nog dat je zei: die stenen kunnen me gestolen worden.
Weet je dat niet meer? Anton? Weet je dat echt niet meer? Het
is pas drie jaar geleden!
In 1956 ontmoet hij Fade Ploeg jr. Een toevallige ontmoeting. Anton maakt echter wel zelf de keuze
om hem uit te nodigen even binnen te komen.
ANTON Fake Ploeg. Ook hij is nog steeds in de wereld. Ga zitten.
Waarom heb ik hem in hemelsnaam uitgenodigd.
Anton gaat de confrontatie met zijn verleden niet meer uit de weg maar zoekt ze ook niet bewust op.
Hij zou bijvoorbeeld zélf op onderzoek kunnen gegaan zijn in archieven of informatie hebben kunnen
inwinnen bij bepaalde instanties; dat doet hij echter niet. Iets wat Cor Takes hem ook duidelijk
maakt:
TAS-educatief lesmap
61

TAKES Er moet toch een reden voor zijn.
ANTON Heb ik me nooit afgevraagd. Misschien zat de familie Aarts
wel in het geniep bij de NSB. Dat zou wel alles verklaren.
TAKES En jij hebt nooit geprobeerd dat uit te vinden?
ANTON Het is gebeurd zoals het is gebeurd, en daarmee klaar. Er valt
niets aan te veranderen, ook niet door het te begrijpen. Wat
doet het er allemaal nog toe?
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Vanaf 1966, het moment waarop Anton Takes voor het eerst ontmoet, verandert Antons houding
echter steeds meer. Anton gaat zijn verleden steeds minder uit de weg. Hij spreekt zelfs opnieuw af
met Takes en is minder passief geworden.
Het volgende moment waarop Antons bewustwording van zijn situatie intenser wordt is het tweede
gesprek met Takes.
ANTON Luister. Laten we teruggaan en het er nooit meer over hebben.
Er valt niets op te lossen. Werkelijk niet. Ik zit nergens mee,
geloof me. Het is meer dan twintig jaar geleden. Ik heb een
lieve vrouw en een zoon, een mooi huis en een goeie baan als
anesthesist in een ziekenhuis, alles is in orde. Dat zijn de feiten.
Ik had alleen mijn mond moeten houden.
TAKES Maar je hebt je mond niet gehouden. Dat zijn hier en nu de
feiten. En daarom zitten we hier.
Anton negeert niet langer de gebeurtenissen, maar hij realiseert zich welke impact de oorlog heeft
gehad op de wereld en hemzelf. Hij distantieert zich van Takes en tegelijk wordt Anton zich door hem
bewust dat hijzelf gedeeltelijk nog lijdt onder de gebeurtenissen uit de oorlog.
‘De wereld is de hel, dacht hij, de hel. Zelfs als morgen de hemel op aard werd gevestigd, dan
nog zou het, door alles wat er gebeurd was in het verleden, niet de hemel kunnen zijn.’
Het is misschien deze vaststelling die hem opnieuw doet berusten in zijn lot. In elk geval neemt hij na
de gesprekken met Takes geen initiatief om verder te zoeken naar de waarheid. Het laatste
puzzelstuk valt pas veel later op zijn plaats wanneer hij Karin Korteweg ontmoet tijdens de betoging
tegen de kruisraketten in 1981.
Het feit dat de slotpassage - uitgesproken door een stem off stage - in de tegenwoordige tijd gesteld
is, terwijl de hele geschiedenis in de verleden tijd wordt verteld, kan men natuurlijk ervaren als een
indicatie dat de verteller aangekomen is in het heden, maar zinniger lijkt het om te stellen dat Anton
voortgaat met zijn voorgeschiedenis.
Het script is ten einde, Antons verhaal niet... en de as is voor altijd zijn metgezel...
'En met zijn hoofd een beetje schuin, als iemand die iets hoort in de verte, laat hij zich
meenemen door de stad naar het vertrekpunt; met een korte beweging gooit hij zijn sluike
grijze haar naar achteren, zijn schoenen sloffen en het is of zij wolkjes as opwerpen, ofschoon
nergens as te zien is.’
TAS-educatief lesmap
62

Vader
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De vader en moeder van
Anton krijgen we uiteraard
enkel in de eerste scène te
zien. Antons vader is een
rustige, verstandige man en
zijn liefde voor de klassieke
letterkunde verraadt de
humanist in hem. Zo leest hij
de Ethica van Spinoza op het
moment van de aanslag, wat
voor de Duitsers meteen al
verdacht overkomt.
Spinoza ’s ideeën over mens
en maatschappij stroken immers allerminst met het nazi-gedachtengoed en bovendien had Spinoza
joodse roots. (nvdr: Etienne Vermeersch noemde Spinoza ooit ‘de eerste waarlijk verlichte mens’)
Hij blijft enorm passief wanneer de aanslag plaatsvindt, komt niet tot actie. Wanneer de Duitsers het
huis binnenstormen evenmin. Hij verontschuldigt zich hiervoor zelfs tegenover zijn echtgenote.
VADER Neem mij niet kwalijk, Thea. Neem me niet kwalijk.
Ook Anton lijkt hem later deze passieve houding kwalijk te nemen.
ANTON Mijn vader deed nooit iets, hij was griffier bij de
rechtbank, hij schreef alleen maar op wat anderen deden.
Moeder
De moeder van Anton reageert veel alerter op de gebeurtenissen.
Zij probeert Peter binnen te houden, laat de gordijnen dichtdoen. Zij doet er alles aan om haar gezin
voor het gevaar te behoeden. Zij maant haar man aan om ook iets te doen.
MOEDER Willem! Zeg jij dan toch wat!
VADER Ja... ja. Ik....
(...)
MOEDER Hij zal toch niet-- Wat moeten we doen.
TEGEN DE VADER DIE ZIT TE BIDDEN
Word toch eindelijk wakker! Ze schieten op Peter!
Wanneer de SD-er haar verplicht om haar benen te tonen en haar vervolgens beetpakt, vliegt ze hem
aan.
TAS-educatief lesmap
63

Peter (broer)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Peter haat de oorlog. Hij is een verstandige jongen die in tegenstelling tot zijn vader handelend
optreedt, initiatief neemt. Hij schat meteen het gevaar correct in en wil zich hier niet bij neerleggen.
Niets kan hem tegenhouden in zijn poging om het lijk te verplaatsen.
PETER JANKEND Jullie spelen met je leven. En met mijn leven, door
niets te doen, verdomme.
Godverdomme, jullie zijn achterlijk, achterlijk, allemaal achterlijk.
Pas veel later komen we van Karin te weten hoe Peter aan zijn einde gekomen is. Na zijn
vergeefse poging om het lijk te verplaatsen was hij bij de Kortewegs binnengerend met het
pistool van Ploeg in de hand.
KARIN O Tonny... Er moet een kier in de verduistering hebben
gezeten, waardoor ze hem van buiten konden zien met zijn
pistool. Opeens kwam er een schot door het glas. Ik liet me op
de grond vallen, maar ik geloof dat hij meteen geraakt was.
Even later hadden ze de deuren ingetrapt en schoten nog een
paar keer, met hun karabijnen op de grond gericht. Alsof ze op
een beest schoten.
SD-er
In de SD-er zien we het prototype van de autoritaire, vulgaire en gewetenloze Duitse officier. Hij
beveelt de moeder van Anton om haar benen te laten zien en met opgeheven rok heen en weer te
wandelen. Hij laat beide ouders afvoeren en afmaken.
TAS-educatief lesmap
64

Vrouw (Truus)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Truus Coster pleegde samen
met Cor Takes de aanslag op
Ploeg. Zij werd echter
gewond door een laatste
schot van Fake en vervolgens
opgepakt door de Duitsers en
naar een politiecel in
Heemstede overgebracht.
Anton belandt bij haar in de
cel. Voor Anton wordt dit een
herinnering die hem zijn hele
leven bijblijft en een grote
impact heeft op zijn relaties
met vrouwen en zijn ideeën
over (on)recht, waarheid en schuld. Van Takes verneemt Anton later hoe zij door de Duitsers werd
afgemaakt. Verzetstrijdster en heldin Hannie Schaft stond model voor haar personage. Ook haar
dood refereert hier duidelijk naar.
TAKES Ze is in de duinen geëxecuteerd. Drie weken voor de
bevrijding. Bloed in het witte zand.
In de cel vertrouwt ze Anton ook toe dat zij van een man houdt maar dat zij hem niet wil afnemen
van zijn vrouw en kinderen. Deze man blijkt later Cor Takes te zijn.
Schulz
Schulz staat in schril contrast met de SD-er die de woonkamer van de Steenwijks binnenstormt. Hij
toont de andere kant van de medaille en doorbreekt het cliché dat eerder werd neergezet. Mulisch
TAS-educatief lesmap
65

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
toont ons een Duitse militair met een menselijke kant , een goede inborst, die op zijn beurt
medeslachtoffer is van de oorlog. Hij geeft Anton kledij en eten en probeert hem op te monteren.
SCHULZ Nog ein beker milch? ANTON KNIKT Ist auch verschrikkelijk
wat alles gebuurd ist. De wereld ist ein Jammertal. Het ies
overal hetzelfde. Main hois in Linz is auch ausgebombt.
Alles kaputt. Vaif kinder allemaal dood.
Onderweg naar Amsterdam redt hij Anton van de dood tijdens een Engelse luchtaanval en bekoopt
dit met zijn leven.
Mevrouw Beumer
Meneer en mevrouw Beumer zijn eenvoudige, diepgelovige mensen. Wanneer Anton voor
het eerst na zeven jaar terug de plaats van de aanslag bezoekt, vertelt mevrouw Beumer
haar versie van de feiten. Vanuit haar standpunt krijgen we weer een heel andere
waarheid...
MEVR. BEUMER OPGELUCHT Wat ben je toch een verstandige jongen, Tonny.
Je doet me denken aan die arme Peter. Je lijkt helemaal niet op
hem, maar hij was ook zo verstandig. Altijd vriendelijk, altijd
behulpzaam. Weet je... voor hem vond ik het ’t ergste. Ja, voor
je vader en moeder natuurlijk ook, maar Peter.... Ik heb gezien
dat hij nog naar die man toeging om hem te helpen, naar die –
Ploeg, bedoel ik. Het was tenslotte niet zeker, dat hij dood was.
Ploeg was natuurlijk een schoft, maar uiteindelijk was het toch
een mens. Een jongen met zo’n goed hart als Peter.... die
goeigheid heeft hem zijn leven gekost.
MEVR. BEUMER SLAAT EEN KRUIS Het zijn altijd de besten, die God het
eerst tot zich neemt. He Bert?
MENEER BEUMER Nee, dank je wel, ik heb nog.
MEVR. BEUMER Gods wegen zijn ondoorgrondelijk. Waarom moest hij juist
voor jullie huis worden doodgeschoten? Het had evengoed hier
kunnen gebeuren. Of bij Korteweg. Mijn man zei altijd, dat
God ons gespaard heeft, en dan zei ik: dat betekent dat hij jullie
niet gespaard heeft, en waarom zou hij jullie niet sparen?
ANTON En dan zei uw man dat dat was omdat wij heidenen zijn.
MENEER BEUMER KRAAIT OPEENS MET JUICHENDE STEM Jajaja!
TAS-educatief lesmap
66

Meneer Beumer
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Meneer Beumer is ondertussen ziek en dementerend. Hij geeft Anton steeds verkeerde
namen, reageert verward en onsamenhangend.
MENEER BEUMER ROLSTOEL. BENEN ONDER EEN PLAID, HANDEN IN
VOORTDURENDE BEWEGING, HOOFD
ONAFGEBROKEN KNIKKEND.
Hoe is het nou, Kees?
(...)
MENEER BEUMER STEEKT VERBAASD ZIJN HAND UIT, ANTON
DRUKT DE HAND ZWIJGEND.
MENEER BEUMER Hoe is het nou, Karel?
(...)
MENEER BEUMER Augurken zijn net krokodillen.
Fake Ploeg
Fake Ploeg jr. is de zoon van de vermoorde NSB-er Fake Ploeg. Anton zat met hem op het lyceum.
ANTON Ja. die zoon van Fake Ploeg heet ook Fake Ploeg en heeft bij
mij in de klas gezeten, op het lyceum. Zijn vader dwong hem
op een keer in NSB-uniform op school te verschijnen. Daar zat
hij, in dat apenpak. Ik heb hem toen geholpen.
Door de confrontatie met
Fake wordt het duidelijk hoe
verschillend men kan denken
over de oorlog en de gevolgen
daarvan en hoe subjectief de
waarheid kan zijn. Ook voor
Fake heeft de oorlog
traumatische gevolgen. Door
het feit dat zijn vader ‘fout’
was, heeft hij een heleboel
kansen gemist in het leven.
Zijn vader vermoord, moeder
opgepakt tijdens de
bevrijding, een gedwongen
verhuis... Zijn studie aan het lyceum moest plaats maken voor een beroepsopleiding en daardoor
repareert hij nu geisers...
TAS-educatief lesmap
67

FAKE SNEL Ik werk in een zaak voor huishoudelijke artikelen. Ik
repareer geisers en zo.
(...)
FAKE (...) Na driekwart jaar kwam ze vrij. Maar toen woonden er al
andere mensen in ons huis. Daarna kregen we iets in Den
Helder aangeboden. Daar kende niemand ons. Daar kwam ik op
de ambachtsschool.
ANTON Waarom niet meer op het lyceum?
FAKE Jij weet echt van niks, he, jij. Wat denk je nou eigenlijk? Om
aan de kost te komen voor mij en mijn zusters moest mijn
moeder werkster worden. Je weet wel, zo’n vrouw met een
hoofddoekje om, die je ’s ochtends om half zeven met een grote
tas op straat ziet lopen. In die tas zitten haar borstels en dweilen
en wasmiddelen, want daar moest ze zelf voor zorgen. Als ze ’s
avonds thuiskwam liep ze twee keer zo langzaam. En nu ligt ze
in het ziekenhuis, als je het helemaal weten wilt. Het water
loopt uit haar rechterbeen, het is helemaal geel, met
donkerbruine plekken. Het linkerbeen is afgezet.
Zo. Ben je nu tevreden, dokter?
HIJ GIET ZIJN GLAS LEEG
Dat is het verschil he? We zitten bij elkaar in de klas, jouw
ouders worden doodgeschoten, en toch studeer je medicijnen.
Maar mijn vader wordt omgelegd en ik repareer geisers.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Saskia
Saskia is de vrouw van Anton, dochter van ouders die ook in het verzet actief waren. Zij doet hem
denken aan de vrouw in de cel...
Saskia ontmoet ik in Londen. Liefde op het eerste gezicht. Het
is de blik in haar ogen, een blik die mij ergens aan doet denken,
maar ik weet niet aan wat. Datzelfde geldt voor haar haar: dik,
weerbarstig haar. Van deze vrouw wil ik een kind.
TAS-educatief lesmap
68

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Mevrouw De Graaff
De moeder van Saskia is niet op haar mondje gevallen en heeft een uitgesproken mening over alles
en nog wat. Zij is Oranjegezind en conservatief. Ze heeft het niet zo begrepen op de ‘nieuwe tijden’
van eind jaren ’60. Zij was zelf ook actief in het verzet – maar behoorde zeker niet tot de ‘linkse’
vleugel - en hield er zelfs een lichte handicap aan haar been aan over.
MEVR DE GRAAFF Mij zien ze niet meer in Amsterdam! Wat denken jullie wel!
Zeker bij al die rellen overvallen worden door een meute
provo’s. Wil je me confronteren met groepsseks van die
smerige hippies voor het monument op de Dam.
Het komt tot een heftige discussie over de oorlog en de actuele wereldpolitiek met een schrijver die
ook op de begrafenis aanwezig is.
MEVR.DE GRAAFF KOMT AANLOPEN, LEUNT OP EEN STOK. TEGEN DE
SCHRIJVER
Hoe haalt u het in uw hoofd, het Amerikaanse optreden in
Vietnam te vergelijken met de fascisten en de nazi’s.
SASKIA Let op Anton. Mijn moeder komt nu echt in haar element.
MEVR.DE GRAAFF Jazeker! Dat doet u! Ik heb uw laatste boek gelezen!
SCHRIJVER Mevrouw De Graaff! De Amerikanen zijn veranderd. Ze
hebben ons bevrijd en de Tweede Wereldoorlog gewonnen,
fantastisch, heel veel dank, maar precies dezelfde Amerikanen
beginnen nu in de hele wereld de meeste oorlogen. Martelen,
moorden en verkrachten.
MEVR.DE GRAAFF Beste brave man, ik vind je boeken erg mooi, tenminste: veel
van jouw vorige boeken waren leesbaar, beeldend geschreven,
maar in dit boek over Vietnam-
SCHRIJVER Komt u nou niet met het verhaaltje, dat de Amerikanen ons nu
eenmaal hebben bevrijd en dus-
MEVR.DE GRAAFF Dat wilde ik helemaal niet zeggen.
TAKES De Russen hebben ons net zo goed bevrijd. Die hebben het
Duitse leger verslagen. En de Russen zijn gedestaliniseerd, die
staan nu aan de goede kant in Vietnam. Maar de Amerikanen
zijn volkerenmoordenaars geworden.
TAS-educatief lesmap
69

Schrijver
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Cor Takes staat tijdens de begrafenis met een schrijver te praten over een aanslag in Haarlem.
Anton hoort het gesprek en komt zo in contact met Cor die hij later ook nog eens opzoekt bij hem
thuis.
De schrijver is de ideologische tegenpool van mevrouw De Graaff: links, progressief en kritisch t.o.v.
Amerika en de Vietnamoorlog.
Cor Takes
Cor pleegde samen met Truus de aanslag op Fake Ploeg. Cor kon ontkomen maar moest
noodgedwongen zijn gewonde vriendin achterlaten, iets wat hem nog altijd enorm veel pijn doet. Cor
was immers verliefd op Truus, ook al was hij getrouwd en had hij twee kinderen. Ondertussen is hij
gescheiden en leeft hij vooral in het verleden. Hij drinkt ook.
TAKES Ik was getrouwd, ja. Maar niet met haar. Ik had een vrouw en
twee kinderen. Maar van haar hield ik, alleen zij niet van mij.
Als ik zei dat ik van haar hield, lachte ze en vond ze me een
aansteller. Enfin, gescheiden ben ik nu toch.
Cor heeft ook familie en vrienden verloren tijdens de oorlog. Hij wist bijvoorbeeld dat zijn broer zou
gefusilleerd worden als ze de aanslag pleegden.
ANTON Als jouw ouders in dat huis hadden gewoond, had je hem dan
ook daar neergeschoten?
TAKES Nee, godverdomme. Natuurlijk niet. Wat bedoel je? Niet als het
ook ergens anders had gekund. Maar bij die gijzelaars zat wel
mijn jongste broer.
ANTON Jezus. Ja. Het monument. J. Takes, 1923.
TAKES En ik wist, dat hij gegijzeld was, en dat hij dus-
Wil je ook nog weten wat mijn moeder daarvan vond? Die
vond het in orde. Ze leeft nog, je kunt het haar gaan vragen.
Wil je misschien haar adres?
TAS-educatief lesmap
70

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Voor Cor is de oorlog nooit afgelopen, nog steeds hangt de oorlogskaart aan de muur en volgt hij op
de voet wat er met oorlogsmisdadigers als Willy Lages gebeurt. Voor de oorlog was hij
wiskundeleraar maar zijn leven bij het verzet hebben van hem een ander mens gemaakt.
TAKES Je begroet in mij een begenadigd wiskundige. Maar ik leef van
de Stichting Veertig Vijfenveertig. Die is opgericht door
mijnheer A. Hitler. Meneer Hitler heeft mij van de wiskunde
verlost. Zonder hem stond ik nog elke dag voor de klas.
PAKT WEER WHISKEY, SCHENKT IN
Op het mededogen met de meedogenloze. Cheers.
ZE BLIJVEN STAAN Ik ben trouwens ook in de medische
branche werkzaam geweest.
ANTON Ach. We zijn collega’s.
TAKES Zo zou je het kunnen noemen.
ANTON Vertel maar.
TAKES Dat was in een bepaald anatomisch instituut, ergens in
Nederland, zal ik maar zeggen. Daar werden door ons
processen gevoerd, doodvonnissen geveld en zo. Voltrokken
ook wel.
ANTON Dat is weinig bekend.
TAKES Dat moet ook niet. Je weet nooit wanneer het weer nodig is. De
busjes van aannemer Ploeg, ik heb ze door de straten zien
rijden. Projectontwikkelaar Fake Ploeg. Maar dat anatomisch
instituut - dat was een interne zaak, het ging over verraders in
eigen kring, infiltranten en dat soort kwesties. Die kregen
beneden in de kelder een injectie met fenol, recht in hun hart,
met een lange naald. Daarna werden ze door andere helden in
het wit op een granieten aanrecht aan mootjes gesneden. Er
stond daar ook een groot bassin met formaline, dat al voldreef
met oren en handen en neuzen en lullen en ingewanden. De
geëxecuteerden waren dan moeilijk weer in elkaar te zetten.
Allemaal voor het onderwijs, begrijp je wel?
HIJ KIJKT ANTON UITDAGEND AAN
Ja, ik deug voor geen halve cent.
Hij vertelt ook over zijn plannen om de kinderen van Seyss-Inquart te kidnappen, een duidelijke
verwijzing naar historische feiten. En even later deelt hij Anton de reden mee waarom hij aan het
einde van de scène zelfmoord pleegt.
TAS-educatief lesmap
71

TAKES Op een dag wilde ik de kinderen van Seyss-Inquart kidnappen
om ze te ruilen voor een paar honderd van onze mensen. Hoe ik
het in mijn hoofd haalde! Wat die kinderen ermee te maken
hadden! En wat er met die kinderen moest gebeuren als de
handel niet doorging! Ja, dan zouden ze natuurlijk verdwijnen.
Pijnloos – in het anatomisch instituut.
(...)
Toen Lages in ’52 niet de doodstraf kreeg maar levenslang, zei
iemand; als ze hem vervroegd vrijlaten, maak ik me van kant.
En iedereen maar lachen, toen hij dat zei. Ze dachten, dat hij
dan wel zo oud als Methusalem kon worden, want dat zou nooit
gebeuren. Nooit! Ze lachten en lachten.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Wanneer Takes over de telefoon het nieuws verneemt dat Willy Lages is vrijgelaten pleegt hij
zelfmoord vlak voor Anton zich het gesprek in de cel herinnert en hem wil zeggen dat Truus het in de
cel over hem had gehad en had gezegd dat ze van hem hield.
Peter (zoon)
Peter werd genoemd naar de overleden broer van Anton. Het is - in tegenstelling tot zijn vader - een
geëngageerde jongen. Hij steunt de krakersbeweging en mobiliseert zijn vrienden en ouders om mee
op te stappen in de antirakettenbetoging.
Karin
Karin Korteweg is het vroegere buurmeisje van Anton. Haar vader is weduwnaar en heeft een
enorme collectie hagedissen. De Kortewegs versleepten het lichaam van Fake Ploeg naar de
voortuin van de familie Steenwijk omdat haar vader bang was dat de Duitsers zijn terraria aan
diggelen zouden slaan.
Tijdens de betoging van 1981 zien Anton en Karin elkaar voor het eerst sinds de aanslag weer.
Het is Karin die Anton de laatste puzzelstukjes bezorgt. Wanneer Anton haar vraagt waarom ze
het lijk voor hun deur hadden gelegd en niet voor die van de familie Aarts, verneemt Anton dat
vader Korteweg wilde vermijden dat de Duitsers de joodse familie zouden ontdekken die daar
ondergedoken zat...
TAS-educatief lesmap
72

Anton was als klein jongetje trouwens niet ongevoelig voor zijn buurmeisje:
ANTON KNIKT Als Karin zat te zonnen, had ze haar rok tot ver boven
haar knieën opgeschort, zodat ik soms een glimp van haar
broekje zag.
(...)
ANTON ’s Avonds in bed dacht ik aan haar en kreeg dan vaak een
erectie, maar ik wist toen nog niet wat ik daarmee moest doen.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Het schuldbesef heeft bij de familie Korteweg ook zijn tol geëist. Haar vader sloeg niet lang na de
aanslag zijn terraria zèlf aan duigen en slachtte zijn hagedissen massaal af. Vervolgens emigreerden
ze naar Nieuw-Zeeland:
KARIN Geëmigreerd. Naar Nieuw-Zeeland.
ANTON Zo!
KARIN Ja. Omdat hij bang voor jou was.
ANTON Voor mij?
KARIN Ja, dat jij, als jij groot was, op een dag wraak zou komen nemen
– ook op mij.
ANTON Dat is zelfs nooit in mijn hoofd opgekomen.
KARIN We waren misschien wel de eerste Nederlandse immigranten in
Nieuw-Zeeland, en daar ---- heeft hij in achtenveertig
zelfmoord gepleegd. STILTE
TAS-educatief lesmap
73

Het theaterbezoek voorbereiden
1. Oriënteringsopdrachten
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Laat de leerlingen de informatie lezen over deze voorstelling. Bekijk hiervoor samen
de website: http://www.theateraandestroom.be/ Onder ‘meer info’ bij deze
productie vind je trouwens een filmpje over de repetities met interviewfragmenten
met de regisseur.
• Welke informatie vind je terug over deze productie?
• Welke informatie vind je niet terug en zou je wel willen hebben?
• Wat verwacht je van deze voorstelling?
• Spreekt de informatie over het stuk jou aan?
• Spreekt het filmpje je aan?
• Ben je benieuwd naar het eindresultaat?
• Zou je uit eigen beweging naar dit stuk gaan kijken? Waarom wel/niet?
Algemene vragen bij onze website http://www.theateraandestroom.be/
• Spreekt de website je aan? Is ze duidelijk? Overzichtelijk? Gebruiksvriendelijk?
• Welk soort theater brengt Theater aan de Stroom?
• Zijn er bepaalde producties die je wel zou willen zien?
• Ken je enkele van de acteurs? Waarvan?
• Waar is het theater gelegen?
• Hoe bestel je tickets? Wat is de kostprijs?
TAS-educatief lesmap
74

Wat weten de leerlingen zelf reeds over Harry Mulisch? Over De Aanslag?
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Bekijk met de leerlingen de trailer van de film. Spreekt het verhaal hen aan?
Wat verwachten ze van een toneelbewerking van dit verhaal? Wat is het verschil
tussen een film en een toneelstuk?
Laat de leerlingen informatie over de schrijver opzoeken op internet. Vraag naar
foto’s, citaten, interviewfragmenten. Zorg ervoor dat de auteur een gezicht en een
stem krijgt. Op internet cirkuleert heel wat bruikbaar materiaal (zie bijlagen onder
‘interessante websites’)
Kennen zij nog andere werken van de auteur? Laat hen hierover vertellen.
Laat de leerlingen een aantal korte fragmentjes lezen uit het boek of uit het
toneelscript. Spreken ze hen aan? Zijn ze nieuwsgierig naar meer?
Laat leerlingen zelf interviewvragen bedenken, eventueel na het zien van het
toneelstuk. Deze kunnen gericht worden tot de auteur, de regisseur, de acteurs,...
Vraag je leerlingen naar hun ervaringen met theaterbezoek. Wie gaat er regelmatig
naar theater? Waarom wel/niet?
Truus Coster en Cor Takes
TAS-educatief lesmap
75

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Onderstaande website biedt een hapklare inleiding op het werk van Harry Mulisch.
Laat zeker ook het interview horen.
http://www.schooltv.nl/eigenwijzer/project/2516175/dossiermaatschappijleer/2155191/home/item/2998906/schrijver-harry-mulisch-overleden/
TAS-educatief lesmap
76

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Lees met je lln de proloog van het boek. Schrijf vervolgens de juiste namen en de
juiste families bij de vier huizen. Bespreek ook de mogelijke betekenis van deze
namen. Je kan ook de reconstrutie van de aanslag zélf erbij laten tekenen na het
lezen van het eerste hoofdstuk van de roman.
Met het juiste verwachtingspatroon naar een voorstelling komen, is belangrijk voor
een optimale beleving. Verklap echter niet teveel van de inhoud. Zo blijft het
spannend en verrassend. Overloop het `verloop` van het theaterbezoek en vertel
de leerlingen wat er van hen verwacht wordt.
2. Afspraken maken
Elk bezoek, gaande van een voetbalmatch, een bioscoop- , museum- of ziekenhuisbezoek, kent zijn
eigen spelregels. Weinig jongeren zijn vertrouwd met de spelregels van het theater, eenvoudigweg
omdat weinigen als kind in gezinsverband het theater bezochten of dat nu als jongere in hun vrije tijd
doen.
Daarom is het raadzaam dat u ze in de klas de spelregels meegeeft. Zo weten de jongeren wat er van
hen wordt verwacht.
Jassen en rugzakken worden in de foyer achtergelaten. Mobiele telefoons worden
uitgeschakeld.
Naar het toilet gaan, gebeurt voor de voorstelling.
Tijdens de voorstelling blijft het publiek zitten.
Tijdens de voorstelling is het publiek stil! Stil zijn betekent niet dat er niet gelachen of
gereageerd mag worden. Het betekent wel dat er niet gepraat wordt tegen
medeleerlingen. Leerlingen kunnen als ze het saai vinden, beter de ogen dichtdoen,
dan hun buren te storen.
Tijdens de voorstelling wordt er niet gegeten of gedronken.
Er worden geen foto’s genomen.
Na de voorstelling geeft het publiek de acteurs een applaus, dit applaus mag best
lang zijn indien de voorstelling in de smaak viel.
De zaal wordt rustig verlaten als de lichten terug aan zijn en de deuren opengaan.
TAS-educatief lesmap
77

Wat wordt er van de begeleider verwacht?
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Wees op tijd (10 minuten voor het aanvangsuur van de voorstelling).
Zorg voor voldoende begeleidende leerkrachten om er op toe te zien dat het bezoek
rustig en ordelijk verloopt.
Herinner leerlingen die zich niet gedragen aan de afspraken.
Mobiele telefoons staan stil of af.
Geef het exact aantal leerlingen door aan iemand van het onthaal. Dit aantal dient als
basis voor de latere factuur.
We verzamelen in de foyer. We wachten altijd tot alle groepen aanwezig zijn én op
het signaal van een medewerker van het theater om dan in groep de zaal binnen te
gaan.
Neem plaats tussen je leerlingen.
Als begeleider ga je best bij de eigen klasgroep zitten. Zo kunnen leerlingen
makkelijker worden aangesproken op het niet naleven van de spelregels. Van de
begeleider wordt verwacht dat hij ingrijpt zodra het gedrag van de leerlingen storend
is voor de acteurs en/of andere leerlingen.
De leerlingen worden geacht tijdens de voorstelling op hun plaats te blijven zitten.
Je leerlingen mogen uiteraard meeleven met de voorstelling (ze mogen reageren op
wat er gebeurt op scène), grijp pas in als ze blijven roepen of rumoerig blijven.
Maak geen foto`s tijdens de voorstelling. Dit is storend voor (de concentratie van) de
spelers en komt de kwaliteit van de voorstelling niet ten goede.
Observeer zo nu en dan je leerlingen:
• Zijn ze geboeid?
• Hoe reageren zij op het stuk?
• Zijn er bepaalde scènes die hen duidelijk sterk aangrijpen?
• Welke appreciatie illustreert het applaus dat ze geven?
Sprokkel onmiddellijk na de voorstelling spontane reacties.
De informatie die je observatie opleverde en de directe commentaar van de leerlingen
kan je gebruiken tijdens de nabespreking.
TAS-educatief lesmap
78

Verwerking van het theaterbezoek
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Een analyse van een toneelstuk kan op verschillende manieren. Men hoeft dit niet steeds te
formaliseren in een welomlijnde schriftelijke taak waardoor het theaterbezoek vaak uitmondt in een
anticlimax: de zoveelste schoolopdracht...
Vaak bereikt men meer betrokkenheid en motivatie door een aantal aspecten mondeling te
bespreken, in kleinere groepjes of klassikaal.
1. Nabespreking van de voorstelling
Laat leerlingen in eerste instantie spontaan hun ervaringen verwoorden. Geef hen de kans om
onmiddellijk te ventileren wat ze écht over het stuk willen zeggen.
Nadien kan je gerichter vragen stellen zoals:
• Wat vond je van het verhaal?
• Welk moment in het toneelstuk sprak je het meest aan?
• Welk moment in het toneelstuk sprak je het minst aan?
• Wat vond je van de manier waarop de acteurs de personages speelden?
• Vormden spel, vormgeving (decor, kledij), belichting, beeld en muziek een goed
geheel?
• Wat deed je denken aan je eigen leefwereld?
• Wat vond je van de manier waarop het stuk eindigt?
• Welk einde zou jij bedenken voor dit toneelstuk?
• Kan dit echt gebeurd zijn? Is het verhaal realistisch? Waarom wel/niet?
• Heb je iets geleerd uit het stuk?
• Zou je dit toneelstuk aanraden aan vrienden, familie? Waarom wel/niet?
• Vul aan met één woord: ‘Ik vond deze voorstelling….’
2. Werken rond verhaalbegrippen
Taalgebruik
Vragen voor de leerlingen kunnen zijn:
• Hoe praten de personages? Dialect? AN? Vlaams?
• Is hun taal verheven? Plechtig? Plat? Wat wil men hiermee duidelijk maken?
• Waarom spreken zij zo? Welk effect heeft dit op het verhaal?
• Zijn de dialogen geloofwaardig? Herkenbaar?
• Zijn er bepaalde uitspraken die je zijn bijgebleven?
• Welke beeldspraak en stijlfiguren hebben je geraakt?
TAS-educatief lesmap
79

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Laat lln onderstaande fragmenten lezen. Nodig ze uit om één favoriet
aan te duiden en laat hen hun keuze toelichten.
De drie huizen, waar er eerst vier hadden gestaan.
Een open plek tussen het eerste en het tweede,
als een gehavend gebit.
Dat vind ik het mooiste , dat de man naar achteren loopt om
iets naar voren te duwen en tegelijk op dezelfde plaats blijft.
Of een motorboot die stampend met zijn boeg het water splijt
tot een V. De V breidt zich uit tot hij aan beide kanten de wal
bereikt. Tegen de wal kaatst het water terug en vormt een
omgekeerde V, die vervormd de tegenoverliggende wal bereikt,
en weer terugkaatst, zodat over de hele breedte van het water
een ingewikkeld vlechtwerk van golven ontstaat, dat nog
minutenlang verandert. Ik probeer vast te stellen hoe het
patroon zich precies voltrekt, maar de factoren groeien aan tot
een patroon dat ik niet meer kan overzien.
Maar alles raakt alles in de wereld
De wereld is de hel. Als morgen de hemel op aarde wordt
gevestigd, kan het nooit echt de hemel worden. Door alles wat
er gebeurd is, in het verleden. Pas als het heelal helemaal
ontploft, en daarmee de herinnering aan al die doodskreten,
is de wereld weer in orde.
Als de Grieken over de toekomst spreken, zeggen zij: wat
hebben wij niet allemaal nog achter ons?
Was iedereen schuldig en onschuldig? Was de schuld
onschuldig en de onschuld schuldig?
Ik kijk naar de heen en weer schietende draad waardoor mijn
moeders trui uit de wereld verdwijnt.
(Denk aan de regels van Sjoerd?)
Een volk dat voor tirannen zwicht
Zal meer dan lijf en goed verliezen
Dan dooft het licht.
Toelichting bij het laatste fragment:
Aan het Amsterdamse Weteringcircuit staat een oorlogsmonument vlak bij de plaats waar in januari
1945 dertig verzetsstrijders werden gefusilleerd. Het is een bakstenen muur met daarop de
beroemde tekst 'een volk dat voor tirannen zwicht / zal meer dan lijf en goed verliezen / dan dooft
het licht...' dichtregels van H.M. van Randwijk, tijdens de oorlog hoofdredacteur van het
ondergrondse Vrij Nederland en in de volksmond ‘Sjoerd’ genoemd. In maart 2008 veranderde een
stel onbekende grappenmakers de tekst in 'een volk dat voor korannen zwicht'. De daders vonden
hun inspiratie waarschijnlijk bij PVV-leider Geert Wilders en zijn haatcampagnes tegen de islam.
TAS-educatief lesmap
80

Tijd als structurerend element
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Vraag je leerlingen of ze enig idee hebben wat de totale vertelde tijd zou kunnen zijn? Waarop
baseren ze zich dan?
Hoe worden sprongen in de tijd duidelijk gemaakt?
Verhaallijnen
Mogelijke vragen:
• Vertel in eigen woorden het verhaal.
• Welke gebeurtenissen in het verhaal hebben een grote impact op het verdere
verloop?
• Welke momenten/scènes hebben je echt geraakt? Waarom?
• Vind je de titel passend?
Reconstrueer met de lln het verhaal aan de hand van onderstaande
foto’s. Wat gebeurde er eerst? Laat de foto’s terug in chronologische
volgorde plaatsen.
TAS-educatief lesmap
81

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
TAS-educatief lesmap
82

Perspectief
Mogelijke vragen:
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
• Welke personages richtten zich rechtstreeks tot het publiek?
• Hoe zou het verhaal overkomen indien één van de andere personages het verhaal
vertelde?
Tijd, plaats en cultuur
Vragen voor de leerlingen:
• Wanneer speelt het verhaal zich af? (verleden, heden, toekomst)
• Waar speelt het verhaal zich af?
• Geef een korte beschrijving van het decor en de attributen.
• Op welke plaatsen speelt het verhaal zich af?
• Is het decor duidelijk?
• Binnen welke cultuur speelt het verhaal zich af? Welk milieu?
• Is de situatie herkenbaar?
Personages
Volgende vragen zijn hier relevant:
• Welke zijn de hoofdfiguren in het verhaal?
• Welke zijn de bijfiguren?
• Hoe verhouden de personages zich ten opzichte van elkaar? Wat is hun relatie?
Maak een schematische voorstelling.
• Welke personages komen er met elkaar in conflict? Duid dit aan op het gemaakte
schema.
• Wat kom je te weten over de karakters van de personages?
• Wat vertelt de kledij over de personages?
• Merk je een verandering bij de personages? Bij wie?
• Met wie kan je je het makkelijkst identificeren?
• Voor wie heb je sympathie?
• Wie trok je het minst aan? Waarom?
• Wat vind je van de manier waarop de acteurs hun personage(s) hebben neergezet?
• Wat vind je goed/minder goed van deze acteur(s)? Waarom?
• Welke rol zou je zelf ook wel eens willen spelen? Waarom?
Je kan leerlingen ook vragen om in de huid van één bepaald personage te kruipen om
dan als dat personage geïnterviewd te worden door de klasgenoten.
TAS-educatief lesmap
83

Afloop van het verhaal:
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Vraag leerlingen naar het gevoel dat ze hadden bij het einde.
Hadden ze deze afloop verwacht? Waarom wel/niet?
Waar staat iedereen aan het einde van het verhaal? Welke evolutie hebben de
personages doorgemaakt?
Laat leerlingen een vervolgscène schrijven met als titel: ‘Eén jaar later…’.
Op het einde zien we de beelden van de geredde paarden van Marrum. In de bijlagen
vind je hier meer informatie over. Waarom zou de regisseur voor deze beelden
gekozen hebben? Wat is het verband met het verhaal? Met Harry Mulisch?
3. Andere ideeën en suggesties
Werken met aanvulzinnen
Geef je leerlingen een reeks zinnen die ze schriftelijk moeten aanvullen. Nadien laat je de leerlingen
per twee of in kleine groepjes de resultaten vergelijken. Elke groepje brengt nadien verslag uit.
Waren er opvallende overeenkomsten? Grote verschillen? Opmerkelijke aanvullingen?
Voorbeeldzinnen:
• Duid aan wat je van de voorstelling vond:
Boeiend, spannend, ontroerend, saai, grappig, moeilijk,…of geef zelf nog andere woorden…
• Geef voor drie van de aangeduide woorden ook een woordje uitleg.
Ik vond de voorstelling boeiend want…
• Eén ding dat ik heel goed heb onthouden uit het toneelstuk is…
• Wat ik niet zo goed begreep in de voorstelling was…
• Ik had niet verwacht dat…
• Ik kon me goed vereenzelvigen met . . . . . . . . . . . omdat…..
• Een situatie die ik herken is…
• Dit zou ik anders doen als ik …was.
• Ik zou aan ….willen zeggen dat…
• Ik zit na het zien van deze voorstelling met de vraag…
• …
Laat leerlingen een beeldreportage maken over het theaterbezoek. Foto’s, film- en
geluidsfragmenten kunnen later eventueel op de website van de school worden
geplaatst.
Laat een groepje leerlingen d.m.v. interviews (leerlingen, leerkrachten, acteurs,…)
een verslag maken van het theaterbezoek.
Laat de leerlingen een vervolgscène schrijven en ook spelen: 1 jaar later, 10 jaar
later,…
Maak een soort ‘babbelbox’ waarin leerlingen hun mening kwijt kunnen over het
theaterbezoek.
TAS-educatief lesmap
84

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Laat leerlingen bij wijze van reactie op het toneelstuk uit tekst- en beeldmateriaal
fragmenten selecteren. Die moeten ze samenvoegen tot ze op een of andere manier
een coherent geheel hebben gecreëerd. Dit kan met krantenartikels, passages uit
romans of gedichten, foto’s, slogans…enz.
Laat leerlingen zelf een affiche of flyer ontwerpen voor deze voorstelling.
Nodig je lln uit om de persquotes en de recensies in deze lesmap door te nemen. In
welke mening kunnen zij zich vinden? Daag hen uit om zelf ook een recensie te
schrijven.
Laat leerlingen een brief schrijven aan één van de personages.
Bespreek met je leerlingen waarin een theaterbezoek verschilt van een
filmvoorstelling. Zijn er ook gelijkenissen?
Laat leerlingen één van de vele fragmentjes uit deze lesmap naspelen...
Bekijk met je lln één van de vele YOUTUBE-filmpjes waarin lln de aanslag naspelen in
een zelfgemaakt kortfilmpje. Bespreek en daag hen uit om het zelf te proberen.
Voorbeeldje: http://www.youtube.com/watch?v=Kul1dZvcrlY
WERKEN MET CITATEN
Hieronder zie je een aantal uitspraken van Harry Mulisch. Lees ze en kies er één uit. Bespreek
samen de inhoud. Zoek naar een tekst /krantenartikel/ literair fragment of een spotprent die
goed bij deze uitspraak past.
• De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki hebben vermoedelijk tot nu toe de derde
wereldoorlog voorkomen.
• Een filosoof die verwonderd onderzoekt hoe de kosmos in elkaar zit, doet me altijd denken
aan een lamp die zich verbaasd afvraagt hoe het komt dat de kamer zo mooi verlicht is.
• Het noodlot is een welkome kapstok om de ongerechtigheid aan op te hangen ten einde haar
te laten voortduren.
• In het leven gebeurt alles nog veel gekker.
• Niet de schrijver, de lezer moet fantasie hebben. De lezer is niet de toeschouwer van een
toneelstuk, maar de akteur die alle rollen uitbeeldt. De lectuur is zijn hoogst eigen creatie. De
schrijver levert tekst maar een artistiek werkstuk wordt het pas door het talent van de lezer.
• Schrijven is stratenmaken; op je knieën liggen en achteruit kruipen.
• U hebt het begrepen, ik ben een groot schrijver.
• Alles is mogelijk bij de mens, er is geen touw aan hem vast te knopen, behalve om hem op te
hangen.
• Als je schrijft moet de inkt warm worden van de hand totdat hij dezelfde temperatuur heeft
als het bloed.
• Als we binnenkort alle raadsels hebben opgelost, zullen we nog altijd het raadsel van de tijd
overhouden. Dat zijn we namelijk zelf.
• De toppen van de kunst staan met hun wortels in de dood.
• Dood is wakker worden aan de verkeerde kant van je dromen.
• Dood zal ik alleen voor de levenden zijn, niet voor mezelf. Ik bedoel, ik kan niet dood zijn.
Dood zijn altijd anderen.
TAS-educatief lesmap
85

4. Mogelijke uitbreidings- en verdiepingsopdrachten
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Laat lln opzoeken hoe het gesteld was met het verzet in Vlaanderen/België. Zijn hier
gelijkaardige gebeurtenissen terug te vinden? Welke verzetshelden kent Vlaanderen?
België? Hoe zat het met de represailles? Welke rol speelde het Fort van Breendonk in
deze? ... enz.
Het is opvallend dat de schrijver de Tweede Wereldoorlog en de tijd erna zelf in al
zijn diepte heeft meegemaakt. Aan het einde van de oorlog was Mulisch namelijk 18.
In De Aanslag heeft Mulisch, naar eigen zeggen zijn jeugd en ervaringen verwerkt.
Welke overeenkomsten zie je tussen Anton Steenwijk en Harry Mulisch?
Hoewel het fictieve personage Steenwijk in De Aanslag op hetzelfde moment 12 is, is
hij net als Mulisch geboren in Haarlem. Hun verwantschap bestaat ook uit het feit dat
de oorlogservaringen uit hun jeugd hun hele leven mee zijn blijven spelen. Mulisch
zegt zelf over zijn leeftijdsgenoten: ‘Wat mijn generatie bond? Ik denk WO II.’
Kinderen zijn vaak het grootste slachtoffer van oorlogen. Lees één van de artikels
in de bijlagen over de traumatische gevolgen van de oorlog in Rwanda of de
burgeroorlog in Syrië. Welke parallellen zien zij met het verhaal van Anton?
In de media is er de laatste tijd veel heisa over het feit dat jongeren van bij ons
gaan vechten in Syrië aan de zijde van de rebellen. Wat bezielt hen? Waarom
zoeken zij deze hel op? Hoe moeten we deze jongeren opvangen wanneer zij – al
of niet gewond- terugkeren naar België?
In onderstaande beschouwende tekst stelt auteur Jan Verplaetse zich de vraag of
het nog zin heeft om te vragen naar de schuldigen bij een misdaad. Een
opmerkelijk standpunt dat beslist verhitte discussies kan uitlokken.
De schuldvraag is zinloos Auteur: Jan Verplaetse
Telkens als een gruwelijke moordpartij onze samenleving door elkaar schudt, gaan we
spontaan twijfelen aan de psychische toestand van de dader. Erg begrijpelijk is dat, want
geen normaal persoon doet toch zoiets? Hoe gek moet je zijn om 77 onschuldige jongeren
te ‘executeren'? Of om twee baby's en een begeleidster in een kinderdagverblijf dood te
steken?
Juridisch spraken we af dat wie de misdaad kon vermijden, het verdient om gestraft te
worden. Omgekeerd volgt de vrijspraak (of een maatregel) voor wie geen vrije wil had om
zijn misdaad tegen te houden. Ronald Janssen vond men dus verantwoordelijk voor wat hij
deed omdat hij zich ook niet-agressief kon gedragen. Patrick Derochette, die Loubna Benaïssa
in 1997 vermoordde, was zo geestesziek dat hij onmiddellijk geïnterneerd werd. Hoewel die
tweedeling in extreme gevallen zonneklaar is, vertroebelt ze bij moeilijke gevallen. Is Breivik
een dolgedraaide extremist of een gestoorde fantast? Is Kim De Gelder een schizofrene
psychoot die zijn daden niettemin kon controleren? De meningen daarover zijn erg verdeeld.
TAS-educatief lesmap
86

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Wie denkt dat meer en betere wetenschap eensgezindheid kan brengen, vergist zich. Het
probleem van de toerekeningsvatbaarheid is geen technisch probleem met een
wetenschappelijke oplossing. In het slechtste geval berust de oplossing op willekeur en in het
beste geval berust ze op afspraak of conventie. Want wie zich afvraagt of iemand
toerekenbaar is en dus verantwoordelijk is voor zijn daden, onderzoekt de psychische
vermogens waarover een dader beschikt. Was de dader bij bewustzijn, had hij zelfcontrole,
was hij ontvankelijk voor rede, had hij kennis van de wet?
Binair concept
Al die psychische vermogens zijn graduele vermogens. Je hebt ze in meerdere of mindere
mate. Iemand heeft meer of minder zelfcontrole. Er is geen punt waarop de zelfcontrole plots
begint of stopt. Maar verantwoordelijkheid of toerekenbaarheid is een binair concept. Je bent
het of je bent het niet. Je bent het nooit in mindere of meerdere mate. Wil je dus weten of een
dader toerekenbaar is, dan moet je uitmaken hoeveel psychisch vermogen iemand nodig heeft
om verantwoordelijk te zijn. Geen rechter of wetenschapper heeft daarop het antwoord. Ze
hebben elk hun eigen visie. Objectiviteit is bij complexe gevallen ook niet mogelijk omdat
verantwoordelijkheid geen waarneembaar fenomeen is dat plotseling opduikt bij pakweg 50
procent zelfcontrole en 60 procent zelfbewustzijn.
Rechters en psychiaters omzeilen dat probleem. Ze vragen zich af of de dader de misdaad ook
vermeden kon hebben? Kon Ronald Janssen Annick Van Uytsel ook niet vermoord hebben?
Volgens de gerechtspsychiaters bezat hij voldoende zelfcontrole om zich niet-agressief te
gedragen. Hij had de vrije wil om geen seriemoordenaar te zijn. Janssen hoefde maar te
kiezen. Emotioneel stelt die uitleg misschien gerust, maar rationeel bevredigt ze niet. Want
waarom heeft Janssen de moorden toch gepleegd? Waarom zag hij er niet van af? Kennelijk
was er op het ogenblik van de moord toch iets sterker dan zijn zelfcontrole. Iets dat zijn
zelfcontrole buitenspel zette of overtrof. Ook die oorzaken maken deel uit van de persoon
Ronald Janssen. In de concrete omstandigheden van de misdaad verklaren ze de afschuwelijke
keuzes die Janssen, Breivik of De Gelder maakten. Zijn die oorzaken present, dan is die
afschuwelijke keuze het gevolg. Niemand beschikt over een hoger Zelf dat zijn falende
zelfcontrole corrigeert en niemand heeft een vrije wil die los van oorzaken onheil afwendt.
Weg met schuld
Wat meer en betere wetenschap ons leert, is dat we afscheid zullen moeten nemen van
begrippen zoals toerekening, schuld en verantwoordelijkheid. Ze behoren tot een verouderd
mens- en wereldbeeld. Discussies daarover zijn te vergelijken met die over het geslacht der
engelen. Dat afscheid zal niet eenvoudig zijn en zal veel emoties losweken, maar naarmate
onze kennis over gedrag en brein vordert, moeten we ook nadenken over het strafrecht van
morgen. In plaats van te twisten over de occulte vraag of Breivik en De Gelder toerekenbaar
zijn en over een voldoende vrije wil beschikken, zoeken we beter naar de meest geschikte
maatregelen om daders af te schrikken of te corrigeren, de samenleving te beschermen en de
belangen van slachtoffers en hun nabestaanden te respecteren. Daar kan wetenschap ons wel
veel zinnigs over vertellen.
Laat ten slotte nog één zaak duidelijk zijn: recht zonder toerekening is geen sanctieloos recht.
Al kan niemand echt verantwoordelijk zijn voor wat hij heeft misdaan, we willen niettemin
een samenleving waarin zulke vreselijke moordpartijen niet of minder voorkomen. Hoog tijd
dus om onze kostbare tijd niet langer tijd te verspelen aan vragen waarop niemand een ernstig
antwoord weet.
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=I93OPR3C
TAS-educatief lesmap
87

BIJLAGEN
Twee recensies, twee meningen...
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Margriet Prinssen zag Mulisch’ “De Aanslag” op toneel en moest concluderen:
‘Het boek is beter’.
De rode loper lag uit bij de première van De Aanslag en zelfs het NOS-journaal was aanwezig. De première, die
uiteraard plaatsvond in Haarlem, de geboortestad van Mulisch en de stad waar De Aanslag zich grotendeels
afspeelt, werd bijgewoond door familie en vrienden van de in oktober overleden Mulisch. Mooi meegenomen, de
ruime aandacht voor deze eerste toneelbewerking naar het boek van Harry Mulisch, waarvan wereldwijd meer
dan een miljoen exemplaren zijn verkocht. De gelijknamige film van Fons Rademakers, met een Oscar bekroond,
is inmiddels al 25 jaar oud. Toen Derek de Lint, Monique van der Ven en Johnny Kraaykamp, nu onder andere
Victor Löw, Peter Bolhuis en Nelleke Zitman.
Het begin van de voorstelling is stroef. We zien Victor Löw zowel in de rol van de verteller die terugblikt op zijn
leven, als in de rol van de jonge Anton Steenwijk. Hij is twaalf wanneer zich het drama afspeelt waarbij hij, in de
laatste maanden voor de bevrijding, zowel zijn ouders als zijn broer Peter verliest. De weergave van de
dramatische avond waarop de gebeurtenissen zich afspelen is houterig en moeizaam. Het geluid van de
zendmicrofoons laat te wensen over, de dialogen zijn gekunsteld, Victor Löw is nauwelijks geloofwaardig als klein
jongetje en zijn ouders gedragen zich als wassen poppen in het museum.
Victor Löw, die met deze rol zijn vijfentwintigjarige toneeljubileum viert, speelt geen droomrol, ook al wordt zijn
spel in de loop van de voorstelling geloofwaardiger en overtuigender. Löw is vooral goed in het neerzetten van
lichtelijk geëxalteerde, extraverte personages: echte slechteriken zoals in de film Lek, waarvoor hij een Gouden
Kalf won, of gedreven, vaak wat hysterische helden zoals in One flew over the cuckoo’s nest of Requiem voor
een zwaargewicht. Het spelen van een rol als die van de gesloten, introverte Anton Steenwijk gaat hem niet
gemakkelijk af. Je ziet eigenlijk hoe hij zich als acteur pas als een vis in het water voelt op de (schaarse)
momenten dat hij uit zijn dak mag gaan. Het zijn vooral Peter Bolhuis en Nelleke Zitman die de voorstelling
gaandeweg meer vlot trekken.
Het verhaal is en blijft ijzersterk. Als in een spannende thriller worden de brokstukken informatie strikt gedoseerd
aangeleverd. Tegen wil en dank wordt Anton die aanvankelijk niets meer wil weten van de preciese toedracht van
de gebeurtenissen, steeds opnieuw geconfronteerd met betrokkenen die zich geen raad weten met de gruwelen
van het oorlogsverleden. Vooral in de confrontatie met de verzetstrijder Cor Takes komt het drama tot leven.
De enscenering is tamelijk ouderwets, waarin Piazolla (die van de tranen van Maxima) weer eens wordt ingezet
om ingetogen hartstocht te verbeelden en het beeld van de geredde paarden (waar volgens de vele publicaties
na Mulisch’ dood de schrijver gedurende zijn laatste maanden sterk door ontroerd was) om sfeer te maken en
een link naar nu. Het boek is beter.
Gezien: Haarlem, Stadsschouwburg, 27 jan. Tournee t/m 7 mei. Meer info: www. bostheaterproducties.nl
http://www.cultureelpersbureau.nl/2011/01/margriet-prinssen-zag-mulisch-de-aanslag-op-toneelen-moest-concluderen-het-boek-is-beter/
TAS-educatief lesmap
88

De Aanslag- Een waar eerbetoon aan Mulisch.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Auteur: Liz op mei, 2011
De spelers van De Aanslag zijn erin geslaagd om de kracht van Mulisch zijn taal om te zetten in spel,
krachtig spel.
De acteurs deden Mulisch niets dan eer aan. Het leek alsof het boek zich voor mij opende en werd
voorgelezen door vijf zeer getalenteerde spelers.
Deze vijf acteurs spraken de ‘taal van Mulisch’, op subtiele wijze wisten zij alle kenmerkende
elementen van zijn schrijverschap terug te brengen in hun spel.
Victor Löw wist op geniale wijze een oudere en een jongere Anton neer te zetten.
Het uiterlijk van de acteur viel weg, de grote volwassen man werd een klein jongetje, in zijn naïeve
jeugdigheid.
Het decor was simpel, echter heeft iets in dit decor een zeer
grote indruk op mij achter gelaten.
De fiets, zoals op de cover van het boek, lag aan het einde van
het podium.
Gedurende de hele voorstelling bleef er een spot op de fiets
gericht, alsof het duidelijk wilde maken dat, hoever weg dan
ook, dit incident de loop van het gehele leven had bepaald.
Terwijl de sterke zinnen van Mulisch als vloeibaar goud over
het toneel vloeiden, bleef de fiets (dat ene incident) het
subtiele stukje tastbare historie.
Toen het stuk haar prachtige einde had bereikt, speelde op het
doek, achter de acteurs, een scène van ‘de paarden’, die
Mulisch ‘mooier dan Shakespeare’ had gevonden.
Dit stuk is een waar eerbetoon aan Mulisch en aan onze Nederlandse literatuur in het algemeen.
Bekijk hier het filmpje van de hierboven genoemde paarden:
http://www.youtube.com/watch?v=u7hVLUxlCGg
http://www.theaterbuzzers.nl/937/de-aanslag-een-waar-eerbetoon-aan-mulisch/
TAS-educatief lesmap
89

Hannie Schaft; Nederlandse heldin
Hannie Schaft: verzetsstrijdster tijdens de Tweede Wereldoorlog
1 augustus 2012 Berber Wierstra
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
“Ik schiet beter” zou ze hebben gezegd toen ze werd gefusilleerd. Hannie Schaft is misschien wel de
bekendste vrouwelijke verzetsstrijder van bezet Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze
doodde meerdere collaborateurs en hielp joden aan onderduikadressen. Hannie Schaft werd
geboren op 16 september 1920 in Haarlem als Jannetje Johanna Schaft.
‘Jo’ Schaft, zoals ze al gauw genoemd werd, was de tweede dochter van Pieter Schaft, onderwijzer
aan de Rijkskweekschool en zijn vrouw Aafje Vrijer. Het gezin was socialistisch en er werd altijd veel
over politiek gediscussieerd. Pieter Schaft werd dan ook al gauw actief voor de Sociaal
Democratische Arbeiders Partij (SDAP). Jo Schaft doorliep de basisschooltijd vrij rustig. Ze werkte
hard maar werd af en toe gepest om haar rode haar. Ook op de HBS bleek ze een hard werkende en
intelligente leerling. Hier behaalde ze in 1937 haar diploma, waarna ze rechten ging studeren in
Amsterdam.
Tweede Wereldoorlog
Inmiddels was de Tweede Wereldoorlog uitgebroken en de Duitsers waren Nederland op 10 mei
1940 binnengevallen. Al in 1942 raakte Jo Schaft betrokken bij het verzet. Zo stal ze
persoonsbewijzen voor (joodse) onderduikers en werkte ze als koerierster. Ze bleef ondertussen ook
gewoon studeren. Ze stopte hiermee in 1943, omdat ze weigerde de loyaliteitsverklaring, waarin een
student verklaarde geen activiteiten tegen de Duitse bezetter te zullen ondernemen, te tekenen. Ook
zorgde ze er in dit jaar voor dat twee van haar joodse studievriendinnen bij haar ouders in Haarlem
TAS-educatief lesmap
90

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
konden onderduiken. Zelf vertrok ze ook weer naar Haarlem en in de loop van 1943 werden haar
taken voor het verzet serieuzer, raakte ze betrokken bij de raad van Verzet en nam ze de schuilnaam
Hannie aan. Ze verrichte steeds meer riskante koeriersdiensten en leerde verzetsman Jan Bonekamp
haar schieten.
Liquidaties op Duisters en collaborateurs
Tijdens de oorlog voerde Hannie meerdere liquidaties op Duitsers en collaborateurs uit, meestal
samen met de zussen Truus en Freddie Oversteegen. In 1944 doodde ze samen met Bonekamp
banketbakker Piet Faber, de vader van Klaas Carel Faber. Inmiddels zou tussen Hannie en Bonekamp
ook de liefde opgebloeid zijn. Des te dramatischer was dan ook dat deze laatste gewond raakte bij
een aanslag die hij samen met Hannie pleegde op de beruchte politiecommandant W.M. Ragut op 21
juni 1944. Voordat Ragut het leven liet, wist hij Bonekamp nog in zijn buik te schieten. Deze kon niet
meer wegkomen en viel in handen van de Duitsers. Nog dezelfde dag overleed hij.
Het meisje met het rode haar
Voor Hannie betekende de dood van Bonekamp dat ze alleen maar feller ging strijden tegen de
Duitse bezetter. De Duitsers hadden op hun beurt hun buik vol van ‘het meisje met het rode haar’ en
haar acties en aanslagen. Ze zetten alles op alles om de verzetsstrijdster te pakken te krijgen. Onder
leiding van Willy Lages opende de Sicherheitsdienst vanuit Amsterdam de jacht op Hannie. Het
gerucht ging zelfs dat Hitler persoonlijk eiste dat ze zo snel mogelijk werd opgepakt.
Onderduiken
Hannie was inmiddels ondergedoken in Haarlem. Ze doodde nog enkele collaborateurs en verrichtte
koeriersdiensten voor de Binnenlandse Strijdkrachten (BS) in Velsen. In die hoedanigheid fietste ze
op 21 maart 1945 naar IJmuiden. Bij een Duitse controle werd echter een revolver in haar tas
aangetroffen, waarna ze gearresteerd werd. Ze werd overgebracht naar het Huis van Bewaring in
Amsterdam, waar de Duitsers er al snel achter kwamen wie ze in handen hadden. Hannie bekende de
vijf liquidaties die haar vrij snel daarna werden toegeschreven.
Hannie Schaft gefusilleerd
Truus Oversteegen probeerde Hannie nog met een list vrij te krijgen, maar dit mislukte. Ondanks dat
er een akkoord was tussen de bezetter en de BS om geen vrouwen meer om te brengen, gaf Willy
Lages het bevel tot haar executie en werd Hannie Schaft in de duinen bij Bloemendaal gefusilleerd,
op 17 april 1945, minder dan drie weken voor de bevrijding. Leden van de Duitse Sicherheitsdienst
openden eerst het vuur, maar hun kogels schampten alleen Hannies schouder. Hierop zou ze gezegd
hebben “Ik schiet beter”, waarna de beruchte NSB rechercheur Maarten Kuiper haar meermalen in
de rug schoot. Hannie Schaft werd 24 jaar.
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/hannie-schaft-verzetsstrijdster-tijdens-de-tweedewereldoorlog/
TAS-educatief lesmap
91

Ongevonden voorwerpen
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Op de boekenwebsite van de vpro verscheen er een 5-delige artikelenreeks over de zoektocht
van Tiemen Hiemstra naar de fiets van Fake Ploeg. De auteur gaat actief op zoek naar dit
‘verloren voorwerp’ en belandt op een aantal plaatsen uit de roman en stuit op enkele
verrassende ontdekkingen. Of hij de fiets vindt? Lees zelf bij wijze van smaakmaker de
laatste aflevering...
De fiets van Fake Ploeg - 5/5
Bij de dichtstbijzijnde bushalte wacht ik op lijn 140 richting het station, als mijn oog valt
op een kaartje met alle busroutes. De makers van deze kaart waren tijdens het tekenen
hoogst patriottistisch gestemd, alle molens van Haarlem en omstreken staan er expliciet
op aangeduid.
En een van die molens staat in de bocht van een rivier, precies zoals in De Aanslag staat
beschreven. Als Antons woning echt heeft bestaan dan moet hij daar hebben gestaan. Ik
besluit nog één uitstapje te maken voor ik de aftocht blaas.
Lijn 7 zet mij af aan de rand van een bouwplaats. Zoals je van Heemstede mag
verwachten betreft het hier een villawijk. Ik loop naar de rivier toe en verrek! Alles klopt!
De flauwe bocht in de rivier, de molen in die bocht. Bovendien valt er op een bordje te
lezen dat de wijk uit 1933 dateert en zijn de straatstenen in visgraatmotief gelegd. Alles
is zoals het in De Aanslag staat. Op de plek waar Anton moet hebben gewoond, huis
TAS-educatief lesmap
92

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
nummer drie, staat nu (inderdaad) een witte bungalow. Naar deze plek heeft Mulisch het
huis van de Steenwijks gemodelleerd, dat moet wel! En alsof mijn geluk nog niet groot
genoeg is, staat er op een bordje naast de bel van de witte bungalow dat hier de familie
Steenkamp woont. Toeval of lot, na het lezen van De Aanslag is dat een dankbaar thema
om in de les Nederlands over te discussiëren, zonder uitkomst uiteraard. Ook ik heb geen
antwoord op deze vraag, maar op het moment dat ik het naambordje zie naast de deur
van nr. 3 geloof ik (of ik dat nu leuk vind of niet) in het lot.
Mijn hoofd gonst er van, ik bel aan. Mevrouw Steenkamp doet open. Of ze weet dat zij
woont op de plek waar Anton Steenwijk woonde. En dan komt de echte schok. ‘Nee’, zegt
ze, ‘dat heb je mis, deze plek komt voor in Het meisje met de rode haren, hier
vermoorde Hannie Schaft zo’n NSB’er, Pieter Faber’. Alles valt samen zoals ik dacht dat
alleen in Mulisch’ boeken de dingen samen konden vallen.
Verzetsheldin Hannie Schaft komt ook voor in De Aanslag. Truus Coster is op haar
gebaseerd, ze hebben allebei rode haren en worden allebei op 25-jarige leeftijd in de
duinen bij Bloemendaal gefusilleerd. Ik dacht eerst dat Mulisch als dramatisering Hannie
Schaft had toegevoegd aan de moord op Fake Krist. Maar in werkelijkheid heeft Mulisch
Fake Krist bij de Leidsevaart vandaan geplukt en hier op de Tooropkade geplant. De
aanslag is de aanslag van Hannie Schaft op Pieter Faber, alleen met als slachtoffer Fake
Krist in plaats van Faber. Zo mooi dit leven, zo groots de dood!
Mevrouw Steenkamp weet zich weinig raad met mijn euforie en wil gedag zeggen en de
deur sluiten. Ik vraag nog net op tijd of ik haar fiets mag fotograferen. Met enige
argwaan stemt ze in. Geen fiets van begin vorige eeuw met dubbele stang, maar toch
een fiets op de enige echte locatie van de enige echte (zij het fictieve) aanslag.
Buiten regent het opnieuw. Geen met sneeuw bedekte Tooropkade. Maar met een beetje
fantasie kan je hem daar zo zien liggen, de foute Fake. En achter hem, die verrekte fiets,
zwart, dubbele stang, Terryzadel, het voorwiel in de lucht gestoken, nog steeds
draaiende.
• 06.10.2012 Tiemen Hiemstra
http://boeken.vpro.nl/artikelen/2012/oktober/De-fiets-van-Fake-Ploeg-5.html
TAS-educatief lesmap
93

De paarden in Marrum
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De reddingsactie voor de paarden in Marrum begon op 1 november 2006, nadat in de nacht van 31
oktober op 1 november na de Allerheiligenvloed circa 200 paarden vast waren komen te zitten op
een kwelder bij de Friese plaats Marrum.
De eerste reddingspoging werd ondernomen door de 105 Brugcompagnie van de Koninklijke
Landmacht. Met een vlot bestaande uit twee pontons werd geprobeerd om de paarden naar het
vaste land brengen. Deze poging mislukte doordat het water inmiddels gezakt was. Daardoor kwam
het vlot meerdere malen vast te zitten. In de tussentijd werden de dieren voorzien van water en voer
en kwam er ter controle regelmatig een veearts langs.
Friezin Micky Nijboer kwam op het idee een reddingspoging uit te voeren gebaseerd op het
natuurlijke gedrag van paarden. Paarden zijn kuddedieren. Indien de leidende merrie gevangen en
meegeleid kon worden naar de wal zouden de overige paarden wellicht volgen. Bij deze tweede
reddingsactie werden er op 3 november 6 lokpaarden gebruikt, 4 in het water, 2 op het vaste land.
Het halsteren van de leidende merrie bleek niet nodig, de opgesloten kudde volgde de amazones. Na
ongeveer 15 minuten waren alle paarden aangekomen op het vaste land. Van de 227 paarden
overleden er 25 door verdrinking, onderkoeling of longontsteking.
Een filmpje over deze reddingsactie vind je hier: http://www.youtube.com/watch?v=jHL6mDjhFSQ
Paarden Marrum aangehaald bij herdenking Mulisch
De afscheidsdienst van Harry Mulisch in de
Stadsschouwburg in Amsterdam eindigde met
beelden van de paarden van Marrum.
De reddingsactie in 2006 had grote indruk
gemaakt op de overleden schrijver. Hij had
hiervan zelfs een foto boven zijn bed hangen.
Volgens Mulisch waren de paarden mooier dan
Shakespeare.
Hieronder een videofragment met daarin de toespraak van Anna Mulisch waarin ze spreekt over haar
vaders bewondering voor de redders van de paarden in Marrum.
http://www.lc.nl/friesland/regio/article12612271.ece/Paarden-Marrum-aangehaald-bij-herdenking-
Mulisch
TAS-educatief lesmap
94

Meer films in de categorie WO II
∗ Het Bombardement (2012)
∗ In Darkness (2012)
∗ Süskind (2011)
∗ Sonny Boy (2011)
∗ Haar Naam was Sarah (2010)
∗ La Rafle (2010)
∗ Within the Whirlwind (2009)
∗ Valkyrie (2008)
∗ Oorlogswinter (2008)
∗ Defiance (2008)
∗ Anonyma (2008)
∗ Die Fälscher (2007)
∗ Sophie Scholl (2006)
∗ Dresden (2006)
∗ Zwartboek (2006)
∗ Der Untergang (2004)
∗ Operation Valkyrie (2004)
∗ Rosenstrasse (2003)
∗ The Pianist (2002)
∗ Amen (2002)
∗ De Tweeling (2002)
∗ Enemy at the Gates (2001)
∗ Pearl Harbor (2001)
∗ To End All Wars (2001)
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
∗ Anne Frank: the Whole Story
(2001)
∗ Wilhelmina - Serie (2001)
∗ Enigma (2001)
∗ Nuremberg (2000)
∗ Saving Private Ryan (1998)
∗ The Thin Red Line (1998)
∗ La Vita e Bella (1997)
∗ Seven Years in Tibet (1997)
∗ Schindler's List (1993)
∗ Stalingrad (1993)
∗ Escape from Sobibor (1987)
∗ De Aanslag (1986)
∗ Das Boot (1981)
∗ Het Meisje met het Rode Haar
(1981)
∗ Soldaat van Oranje (1977)
∗ A Bridge Too Far (1977)
∗ Tora! Tora! Tora! (1970)
∗ The Great Escape (1963)
∗ The Longest Day (1962)
∗ The Bridge on the River Kwai
(1957)
TAS-educatief lesmap
95

Verwerking oorlogservaringen
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
In een oorlog kunnen mensen onvoorstelbare wreedheden meemaken. Deze ervaringen
kunnen een oorlogstrauma veroorzaken. Ook vele jaren na de oorlog kunnen de
oorlogservaringen opeens weer naar boven komen. Een oorlogstrauma kan ook de
levens van kinderen en partners van iemand met een oorlogstrauma beïnvloeden.
In Nederland en België hebben we lange tijd vooral te maken gehad met de effecten van de
Tweede Wereldoorlog. Inmiddels zijn er ook volwassenen én kinderen in ons land die andere
oorlogen hebben meegemaakt.
Symptomen van een oorlogstrauma
Veelvoorkomende symptomen van een oorlogstrauma zijn:
• emotioneel snel uit evenwicht zijn
• slapeloosheid
• nachtmerries
• nervositeit
• hoofdpijn
• slechte concentratie
• posttraumatisch stress syndroom
• gedragsstoornissen
• depressie
• opvliegendheid
• achterdochtigheid
• overdreven bezorgdheid en waakzaamheid
Het is mogelijk dat de oorlogservaringen vele jaren geleden plaatsvonden. U brengt de
symptomen dan misschien niet meer in verband met het verleden.
Verwerking van oorlogstrauma
In hoeverre oorlogservaringen iemand beschadigen hangt in de eerste plaats natuurlijk af van
de ernst van de ervaringen. Maar ook levensfase, omstandigheden en persoonlijkheid spelen
een rol.
• Naarmate iemand ouder is en geestelijk meer volwassen, laten de gebeurtenissen zich
beter verwerken. Als een persoonlijkheid al is gevormd, kunnen mensen de situatie
beter overzien en beter kiezen hoe te handelen en relativeren.
• De aard van de ervaringen speelt uiteraard een rol. Degene die de traumatische
gebeurtenissen heeft meegemaakt vraagt zich achteraf misschien af of hij of zij wel
juist heeft gehandeld. Of hij misschien meer had moeten of kunnen doen voor anderen.
Schuldgevoelens komen na een oorlog veel voor, zowel bij soldaten als burgers.
TAS-educatief lesmap
96

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Oorlogskind 1940-1945 - Kinderen in de Tweede Wereldoorlog
http://www.oorlogskind.nl/ - Deze compilatie van historische filmbeelden van kinderen
in de oorlog is afkomstig van de dvd Oorlogskind. Op deze dvd staan de verhalen centraal van
mensen die de Tweede Wereldoorlog als kind meemaakten, in Nederland, Nederlands-Indië
of Suriname. De dvd verscheen bij de gelijknamige tentoonstelling, die door het NIOD werd
samengesteld en tussen 2005 en 2008 op verschillende plekken in Nederland te zien was.
http://www.youtube.com/watch?gl=BE&v=YroRMxg0wIo
TAS-educatief lesmap
97

Trauma bij Rwandese kinderen na genocide
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
De Rwandese kinderen die de genocide van 1994 niet bewust hebben
meegemaakt of nadien geboren zijn, vernemen nu beetje bij beetje wat
er gebeurd is en verteren het zeer slecht. Velen hebben psychologische
problemen. Collectieve crisissen op school zijn frequent.
G.K., 15 jaar, een wees die aan de genocide ontsnapt is, heeft besloten de school
te verlaten. ”Mijn vader en mijn moeder hadden universiteit gedaan, maar hun
studies zijn voor niets geweest. Ik ben niet van plan mij ook voor niets in te
zetten.”
Wie wel de moed heeft, de school af te maken, is evenzeer getraumatiseerd. In
de middelbare school van Nemba, in het noorden van Rwanda, kregen minstens
zes leerlingen eind augustus een hevige crisis tijdens een gesprek over de
genocide. Bij het bekijken van de documentaire ‘We are all Rwandans’, over het
bloedbad in een middelbare school in het westen van het land, begonnen
leerlingen te huilen en te roepen. “Ze gaan ons ook doden, we gaan allemaal
sterven…”, riep een leerling. “Bijna de hele familie van mijn vader is omgekomen
door granaten. Nu gaan de moordenaars mij zoeken. Ik moet mij verbergen.”
Psychologische problemen
Veel kinderen die na de genocide geboren zijn, hebben evenzeer problemen op
school, vooral wanneer het pijnlijke verleden ter sprake komt in de lessen. “Veel
kinderen kunnen jaren na elkaar de lessen niet bijwonen”, zegt een
schoolverantwoordelijk in het oosten van Rwanda. “Sommigen willen weten wat
er gebeurd is, maar wanneer ze het te weten komen, beginnen ze psychologische
problemen te vertonen. Ze worden onstabiel op school, krijgen nachtmerries,
zonderen zich af of gaan aan psychosomatische ziektes lijden, zoals flautes,
intense hoofdpijn, hikaanvallen, …”
“Les geven aan zulke kinderen vergt bijzondere aandacht, want alles kan de
wonde weer openrijten”, zegt een onderwijzer uit het noorden van het land.
“Wanneer ik uitleg wat genocide is en wat de oorzaken zijn, gebeurt het dat ik de
les niet kan afmaken omdat sommige leerlingen nog weigeren te luisteren of een
crisis krijgen.”
Het ontgraven en begraven van slachtoffers van de genocide,
herdenkingsmomenten, getuigenissen voor de gacaca-rechtbanken: nergens
ontsnappen de jongeren aan het verleden. Leerkrachten vrezen dat de leerlingen
elkaar aansteken en dat op den duur de hele school met problemen kampt.
Gedeelde pijn
Ook kinderen van daders komen in de problemen. “Vroeger kon ik niet begrijpen
dat een kind wiens ouders in de gevangenis zaten voor hun betrokkenheid bij de
genocide, psychologisch kon afzien”, zegt de veertienjarige K.F., kind van een
gevluchte familie. “Aangezien wezen die aan de genocide ontsnapt zijn alles
hebben op school - ze hebben schoolmateriaal, het inschrijvingsgeld is betaald
TAS-educatief lesmap
98

Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
door het hulpfonds voor genocidevluchtelingen - dacht ik niet dat zij echt pijn
konden hebben.”
“Wie nu merkt dat hij echt pijn heeft, merkt dat hij niet alleen is, men begint de
oorzaken van zijn problemen te begrijpen.”, zegt een leerkracht die
gespecialiseerd is in de opvang van getraumatiseerde leerlingen. “Ze kunnen hun
pijn delen met hun omgeving en dat maakt het wat minder zwaar.”
Maar de kinderen maken het elkaar ook soms moeilijker. “Kinderen die wees
geworden zijn of wier ouders verdwenen zijn in de genocide, of wier ouders in de
gevangenis beland zijn voor de genocide, behandelen hun vrienden vaak zoals
hun ouders behandeld zijn”, zegt een hulpverlener.” Soms worden gevluchte
kinderen behandeld en gestigmatiseerd als spionnen van de regering.”
Om de jongeren te helpen worden individuele en groepsgesprekken
georganiseerd. De Nationale Commissie voor de Strijd tegen de Genocide en de
ngo La Benevolencija bijvoorbeeld doorkruisen het land om leerlingen te
sensibiliseren. In elke school worden twee leerkrachten opgeleid om leerlingen
met problemen op te vangen.
bron: Gazet van Antwerpen
http://www.journalistenentrauma.be/oorlogskinderen.htm
TAS-educatief lesmap
99

Syrië: Kinderen grootste slachtoffer
woensdag 26 september 2012 om 11u09
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Een rapport van de Britse liefdadigheidsinstelling Save the Children onthult dat kinderen in Syrië
ontvoerd en gemarteld worden om hun ouders te treffen.
© Reuters
‘Het merendeel van de Syrische kinderen is getraumatiseerd doordat ze bijna allemaal een familielid
zagen sterven sinds het begin van het conflict in maart 2011', liet de organisatie weten.
'Geen enkel kind zou ooit de beschreven gruwelen mogen zien', zei Justin Forsyth, hoofd van Save
the Children na een bezoek aan de vluchtelingenkampen in Jordanië.
Levende schilden
Het vijftig pagina’s tellende rapport bevat achttien gedetailleerde getuigenissen van Syrische kinderen
tussen negen en zeventien jaar oud. Allen hebben het over de wreedheden die ze meegemaakt
hebben.
Hassan (14) vertelt over het bombardement op een begrafenis in zijn dorp: 'De grond was bedekt met
dode lichamen en gewonden. Overal lagen delen van lichamen. De honden uit het dorp hebben meer
dan twee dagen lang van de lijken gegeten.'
Ook heeft Hassan het over soldaten die kinderen als levend schild gebruiken omdat de rebellen niet
op hun eigen kinderen kunnen schieten. Verschillenden kwamen op die manier om.
'Nooit meer ok'
'Samen met honderd anderen werd ik gearresteerd. Ze brachten ons naar de lokale school waar we
een week moesten blijven. Ze hingen me aan het plafond en doofden hun sigaretten op mijn lichaam
uit.' Aan het woord is Khaled (15), de zoon van de directeur van de school. 'We kregen twee dagen
lang geen eten of drinken. Sommigen werden geëlektrocuteerd. Ze toonden geen medelijden of
sympathie!'
Ook Wael (16) heeft een massale arrestatie meegemaakt. 'Ze waren vooral wreed tegenover een
zesjarige jongen Alaa. Hij werd gemarteld en kreeg drie dagen lang geen eten of drinken. Ik zag hem
TAS-educatief lesmap
100

sterven. Ik denk dat ik nooit meer ok zal zijn', zei hij aan Save the Children.
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
Een ander vertelt over een weddenschap tussen twee soldaten om 'iets als doel te gebruiken'. 'Het
volgende moment schoten ze een achtjarig jongetje in het hoofd. Hij stierf niet meteen. Ze bleven op
hem schieten.'
Meer middelen
Save the Children roept de VN op om meer middelen te investeren in de documentatie rond
schendingen van de rechten van het kind.
Het rapport van Save The Children is waarschijnlijk niet het laatste in een lange rij van documenten
over het conflict in Syrië.
Gedurende achttien maanden zijn al meer dan 20.000 mensen gedood, meer dan 1,5 miljoen Syriërs
zijn op de vlucht en zo’n 2,5 miljoen mensen hebben nood aan humanitaire hulp.
Ondertussen gaat het conflict tussen de anti-Assad-rebellen en het Syrische leger gewoon verder.
(CS)
http://www.knack.be/nieuws/buitenland/syrie-kinderen-grootste-slachtoffer/article-4000184041329.htm
TAS-educatief lesmap
101

Bronnen
http://commons.wikimedia.org/wiki/File:Pompeii_the_last_day_1.jpg
http://hetverzet.sitebouwer.com/Hannie+Schaft_16549.html
http://html.rincondelvago.com/the-assault_harry-muslich.html
http://lesessais.com/TheAssault.htm
Theater aan de Stroom
DE AANSLAG
http://mens-en-samenleving.infonu.nl/diversen/58319-voorkom-dat-je-de-schuld-krijgt-en-zondebok-
wordt.html
http://nl.wikipedia.org/wiki/Bezetting_(militair)
http://nl.wikipedia.org/wiki/Vesuvius_(vulkaan)
http://nos.nl/artikel/194972-harry-mulisch-83-overleden.html
http://nos.nl/artikel/63581-harry-mulisch-wordt-tachtig.html
http://weblogs.vpro.nl/radioarchief/2010/11/04/bij-het-overlijden-van-harry-mulisch/
http://wiki.obdeventer.nl/index.php/Dossier_Harry_Mulisch
http://www.bostheaterproducties.nl/default.asp?keuze=frontpage
http://www.cultuurarchief.nl/literatuur/data/mulischharry.htm
http://www.gahetna.nl/collectie/afbeeldingen/fotocollectie/zoeken/q/zoekterm/willy%20lages
http://www.hannieschaft.nl/home
http://www.innl.nl/page/4790/nl
http://www.isgeschiedenis.nl/sterke-vrouwen/hannie-schaft-verzetsstrijdster-tijdens-de-tweede-
wereldoorlog/
http://www.korrelatie.nl/thema-s/trauma-en-schokkende-ervaringen/82/verwerking-oorlogservaringen.html
http://www.literatuurgeschiedenis.nl/lg/20ste/auteurs/lg20033.html
http://www.markedbyteachers.com/international-baccalaureate/languages/dutch-in-a-eoede-aanslag-a-a-
door-harry-mulisch-worden-talrijke-contrasten-gelegd-tussen-veel-voorkomende-motieven.html
http://www.musicfrom.nl/songteksten/jonge,_freek_de/de_schuldvraag.html
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=DMF20101031_034
http://www.standaard.be/artikel/detail.aspx?artikelid=I93OPR3C
http://www.trouw.nl/tr/nl/4512/Cultuur/archief/article/detail/1734130/2005/05/21/Mulisch-laat-de-oorlog-
een-halve-eeuw-duren.dhtml?utm_source=scherm2&utm_medium=link&utm_campaign=Cookiecheck
http://www.verdec.com/hulpje/boekvers/aanslag.htm
http://www.verzetsmuseum.org/kinderen/nl/digitale_expo/drie_meiden,represailles
http://igitur-archive.library.uu.nl/student-theses/2011-0818-
200909/Bachelorscriptie_Margit%20Melse%20_3228282.pdf
TAS-educatief lesmap
102