JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

9
Op de derde dag stoot de vader een gebrul over hen uit en zo wekt
hij hen tot leven. Zo denk ik ook (zegt Richard) dat, als jij mij zou
willen terugroepen tot jouw liefde voor mij, dat voor mij het middel
zou kunnen zijn om opgewekt te worden uit de dood, namelijk de
liefdesdood, waaraan ik ben gestorven.
(Szirmai en Lops, p. 76)
Vaak is de tekst cynisch (bijvoorbeeld als de auteur spreekt over de hond die zijn
eigen braaksel weer opeet: zo zou hij ook zijn vroegere liefdesaanzoeken weer willen
inslikken. Ze hebben immers niks geholpen). Bovendien is de toon vaak egoistisch
en soms tamelijk vrouwonvriendelijk (bijvoorbeeld: de wezelin wordt zwanger
via het oor en baart via de mond. Zo horen vrouwen liefdesverklaringen via het oor
en beantwoorden die met weigeringen door de mond. Ze willen over alles spreken
behalve over wat voor de minnaar het belangrijkste is).
Zo’n houding ten opzichte van vrouwen was in de volkstaal tamelijk nieuw. In de
liefdeslyriek stelt de man zich altijd onderdanig op ten opzichte van zijn geliefde. Het
is niet zeker of dat de reden is dat de tekst zo populair geworden is. Het is evident
wel de reden waarom de tekst ook bestreden is, het felst en elegantst door een
‘Antwoord’ van de dame, waarin zij alle dieren die Richard heeft besproken,
opnieuw aan de orde stelt, maar hun eigenschappen herinterpreteert. In veel handschriften
komen beide teksten samen voor. De auteur van de tweede tekst is echter
onbekend.
In het Nederlands
Keren we ons tenslotte tot de Nederlanden. 3 Hoe stond het hier met de bestiariumtraditie?
Die is in de Nederlanden zeker bekend geweest. In de beeldende kunst
van deze streken vinden we namelijk vele uitbeeldingen van dieren zoals ze in de
bestiaria worden beschreven (bijvoorbeeld de eenhoorn die zich laat vangen door
een maagd, de phoenix die uit zijn eigen as herrijst, de pelikaan die zijn eigen bloed
geeft om zijn jongen te voeden). Bovendien weten we uit boekenlijsten dat in de
veertiende eeuw sommige inwoners van Gent exemplaren van een bestiarium
bezaten. Maar hierbij zou het ook om Franse of Latijnse teksten kunnen gaan. In elk
geval, in het Middelnederlands is nauwelijks bestiariummateriaal overgeleverd. Wie
een zo breed mogelijk beeld wil schetsen, moet het over vier teksten hebben (en
over drie daarvan is eigenlijk niet eens zo heel veel te zeggen).
De eerste van die vier teksten is Jacob van Maerlants Der naturen bloeme. Jacob
van Maerlant is een van de belangrijkste schrijvers in het Middelnederlands. Hij
schreef in de tweede helft van de dertiende eeuw. Een groot deel van zijn werk is
vervaardigd voor edellieden uit het gevolg van Floris V (1256-1296) of voor deze
Hollandse graaf zelf. Der naturen bloeme is geschreven voor de Zeeuwse edelman
Nicolaas van Cats. Het is een vereenvoudigende weergave in Middelnederlandse
verzen van Thomas van Cantimprés encyclopedie De natura rerum, geschreven in
Latijns proza. (Vergelijk de opmerkingen over de Franse bestiaires in verzen hierboven.)
De natura rerum is een van de grote dertiende-eeuwse encyclopedieën.
Dus ondanks al zijn vereenvoudigingen biedt Maerlant zijn lezers een tekst aan met
een intellectueel niveau dat tot dan toe (we hebben het over circa 1270) in het
Middelnederlands niet was vertoond.
Tiecelijn, 19, 2006