JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

4
Deze ontwikkeling is verklaard vanuit een toenemende aandacht voor de werkelijkheid,
maar die verklaring is slechts gedeeltelijk juist. De informatie over de dieren
uit de eigen werkelijkheid komt namelijk vrijwel geheel uit boeken en is lang niet
altijd realistisch. Zo wordt over de egel verteld dat hij in de oogsttijd naar een wijngaard
gaat, druiven afrukt en dan over de grond rolt, zodat de druiven op zijn stekels
vast gaan zitten. Zo neemt hij ze mee naar zijn hol om zijn jongen te voeden.
Egels doen dit niet en deden het in de middeleeuwen ongetwijfeld ook niet. Maar de
auteurs van bestiaria zochten hun aanvullingen niet via eigen observatie. Ze haalden
ze uit boeken. Zo komt het relaas over de manier waarop de egel voedsel verzamelt
uit Plinius. Dit gedrag is niet typisch voor auteurs van bestiaria. Vrijwel alle
middeleeuwse auteurs halen hun materiaal uit al bestaande boeken. De middeleeuwse
boekcultuur is erg ‘naar binnen gericht’. Serieuze observatie van de natuur
en de levende wezens en het schrijven daarover komt pas op gang in de loop van
de zestiende eeuw en dan nog maar langzaam. Het moge duidelijk zijn dat het verschijnen
van West-Europese dieren in de bestiaria dus geen teken is van een
modernere aandacht voor de werkelijkheid, maar van de behoefte om informatie uit
verschillende belangrijk geachte bronnen in één zinvol verband bijeen te brengen.
Ook is het belangrijk te beseffen dat volgens middeleeuwse overtuiging de lessen
in de bestiaria niet door mensen verzonnen zijn, maar door God in de werkelijkheid
zijn vastgelegd. God wil namelijk dat de mens op Hem gaat lijken om Hem zo – uiteindelijk
in de hemel – te bereiken. Omdat de mens dit niet alleen kan, heeft God
hem hulpmiddelen gegeven. God heeft zich uitgesproken in drie ‘boeken’: de Bijbel,
de natuur/de wereld en de geschiedenis. Dit laatste doet hier niet terzake. Dat de
Bijbel het woord van God is, heeft ook tegenwoordig geen toelichting nodig, al zal
niet iedereen dit nu nog aannemen. Dat de natuur naar God verwijst, is een gedachte
die ons vreemder is. Middeleeuwers echter menen dat alles in de werkelijkheid
naar God verwijst. Hij heeft de dingen zo geschapen, dat ze deel zijn van de natuurlijke,
materiële werkelijkheid en dat ze die in stand helpen houden. Als zodanig dienen
ze mee voor het lichamelijk welzijn van de mens. Daarom levert een lam wol
en vlees.
Daarnaast echter zijn alle dingen ook tekens van een onzichtbare werkelijkheid.
Dit wordt vaak uitgedrukt door de wereld een ‘boek’ te noemen en de dingen ‘de
woorden die Gods vinger daarin geschreven heeft’. Een lam is dus ook een verwijzing
naar Christus, die zich voor onze zonden liet offeren. Het alledaagse ‘gebruikskarakter’
en het tekenkarakter bestaan tegelijkertijd. Het tweede is uiteindelijk
belangrijker dan het eerste.
Dit principe werkt bij studie van de natuur. Het geldt ook bij studie van de Bijbel.
Immers in de Bijbel worden allerlei natuurlijke dingen genoemd: de walvis die Jonas
verzwolg, de slang die Adam en Eva verleidde, de eenhoorn, de draak uit de
Apocalyps, etc. Ook deze dingen leren ons een goddelijke boodschap.
Bijbelinterpretatie en natuurinterpretatie werken dus samen en ontwikkelingen op
het ene terrein hebben gevolgen voor het andere. Wie zich bezig houdt met bestiaria
moet beseffen dat het om een genre gaat waarin de geestelijke betekenis dominant
is en waarin de relaties met andere geestelijke literatuur veel sterker zijn dan
de band met de werkelijkheid.
En toch is het niet geheel onjuist om in de verschillen tussen bestiaria en
Physiologus een toenemende aandacht voor de aardse werkelijkheid te bespeuren.
Op de eerste plaats komen er in de latere bestiaria hoofdstukjes voor waarin aan
de beschrijving van de wezens en hun eigenschappen geen moralisatie wordt ver-
Tiecelijn, 19, 2006