JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

34
Reynaerts historie werd te Gouda in 1479 door Gheraert Leeu en in 1485 te Delft
door Jacob Jacobszoon van der Meer in proza uitgegeven. In 1487-1490 verschijnt
er te Antwerpen ook een rijmdruk van Reynaerts historie. De drukker is opnieuw
Gheraert Leeu, die zich naar het cultuur- en drukkerscentrum van de Lage Landen
had begeven. Tussen 1490 en 1564, het jaar waarin het eerstvolgende
Reynaertdrukje verschijnt, is er een opmerkelijke en nog niet opgeloste lacune in de
continuïteit van de Reynaertuitgaven. Het is onwaarschijnlijk dat in deze driekwart
eeuw geen enkel Reynaertje zou zijn verschenen.
In 1564 drukt Christoffel Plantijn het oudst bekende Nederlandstalige
Reynaertvolksboek (hoewel niet iedereen hier voor de term volksboek opteert) in
opdracht van de Antwerpse boekhandelaar en drukker Peter van Keerberghen. Dit
boek, Reynaert de Vos, Een seer ghenvechliicke ende vermakeliicke Historie, is
gedrukt in een civilité-letter, een lettertype dat hoofdzakelijk werd gebruikt voor
schoolboeken. Na een jaar was de oplage van 1200 exemplaren al uitgeput. In 1566
brengt Plantijn het boek opnieuw op de markt in een tweetalige uitgave, bedoeld om
de leerlingen (‘iongers’) Frans te leren. Naast de Nederlandse tekst is een synoptische
vertaling in het Frans door Johannes Florianus afgedrukt. Misschien wilde
Plantijn met deze tweede uitgave toch een breder publiek bereiken dan de ‘iongers’,
want hij illustreert de editie met fraaie houtsneden van de befaamde Parijse meester
Jehan de Gourmont, gesneden naar ontwerpen van meester Geoffroy Ballain
(afb. 3).
De Plantijnse Reynaertdrukken worden door diverse onderzoekers beschouwd als
het begin van de Reynaertvolksboekentraditie. De prestigieuze tweetalige uitgave
was bedoeld voor het onderwijs in de betere scholen voor het welgestelde deel van
de (Antwerpse) bevolking en is dus niet echt een ‘volks’-boek. Als men verhalen in
proza en in de volkstaal (als tegenovergesteld aan het Latijn) als ‘volksboek’ definieert,
dan vallen de Plantijndrukjes toch in deze categorie.
Na deze twee Reynaertvolksboeken, die dus meer schoolboeken zijn dan echte
volksboeken, moeten we op een nieuwe uitgave wachten tot 1589. (Ook hier is het
mogelijk dat er wél boekjes gedrukt zijn die ons niet werden overgeleverd.) In 1589
verschijnt Van Reynaert die Vos bij Bruyn Harmansz Schinckel te Delft. Dit is het
oudst overgeleverde Noord-Nederlandse volksboek.
De Reynaertvolksboeken worden in drie groepen onderscheiden: de twee
Plantijndrukken, de Noord-Nederlandse volksboeken en de Zuid-Nederlandse
volksboeken (voor een overzicht van deze volksboeken, zoals samengesteld door
Hubertus Menke, zie kader). De Noord-Nederlandse volksboeken zijn inhoudelijk
vrijwel gelijk aan de Plantijndrukken. In de lijst van Menke vinden we 22 uitgaven.
Deze volksboeken zijn meestal geïllustreerd met eenvoudige houtsneden naar de
Haarlemmer meester.
We besteden aan de Zuid-Nederlandse volksboeken uitvoeriger aandacht omdat
ze de directe bron vormen van de centsprent die in dit artikel centraal staat en een
andere illustratieserie bevatten dan de Noord-Nederlandse. Als we de Zuid-
Nederlandse volksboeken (bij Menke 31 items) naast de Noord-Nederlandse drukjes
leggen, zien we dat ze qua opzet en uitvoering een sterke gelijkenis vertonen,
maar dat er inhoudelijk belangrijke verschillen zijn. In de Zuidelijke Nederlanden
heeft het Reynaertverhaal een tijd op de index van verboden boeken (Index librorum
prohibitorum) gestaan. Als gevolg daarvan bevatten de Zuid-Nederlandse
volksboeken een gecastigeerde tekst en werden bijvoorbeeld religieuze en sca-
Tiecelijn, 19, 2006