JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

artikel
■ Paul Wackers
Beestjes, beestjes, allemaal beestjes.
Een rondgang door de middeleeuwse
bestiariumtraditie
Inleiding
2
We kennen allemaal krokodillentranen en ongelikte beren, maar er komt geen krokodil
voor in Van den vos Reynaerde en Bruun is wel een ongelikte beer, maar uit
het verhaal wordt niet duidelijk waarop die uitdrukking gebaseerd zou kunnen zijn.
Toch komen krokodillentranen en ongelikte beren wel degelijk uit de middeleeuwen,
maar uit een heel ander type teksten over dieren dan uit dierverhalen zoals Van den
vos Reynaerde. Ze komen uit de zogenaamde bestiariumtraditie. Daarin is te vinden
dat krokodillen tranen vergieten terwijl ze hun slachtoffers verslinden en dat
berinnen geen babyberen baren maar klompjes vlees die ze na de geboorte geduldig
met hun tong in de vorm likken. Die informatie is zo wijd verspreid geraakt en zo
lang blijven voortleven dat in onze moderne woordenschat krokodillentranen nog
steeds vals verdriet aangeven en een ongelikte beer iemand die nog niet opgevoed
of gedisciplineerd is. De bestiariumtraditie is echter tegenwoordig veel minder algemeen
bekend dan het dierenverhaal. Daarom wil ik in dit artikel die fascinerende traditie
in grote lijnen schetsen, waarbij ik ook een aantal manieren zal bespreken
waarop daarover meer informatie te verwerven is.
De Physiologus en de bestiariumtraditie
Kenmerkend voor de bestiariumtraditie is dat aan de eigenschappen of het gedrag
van wezens (meestal landdieren, maar het kan ook gaan om vogels, vissen, stenen
en planten) een geestelijke – of in moderne termen: ‘overdrachtelijke’ – betekenis
wordt toegekend. Deze neiging om biologische kennis met het geestelijk leven van
mensen te verbinden, treffen we in de geschriften uit de oudheid niet aan. Die neiging
ontstaat pas binnen het christendom. De oudste en meest invloedrijke tekst
waarin we deze benadering terugvinden is de Physiologus. Dit is een oorspronkelijk
Griekse tekst die in Alexandrië ontstaan is, misschien al in de tweede eeuw van
onze jaartelling, maar ten laatste in de vierde. In die tijd was Egypte in moderne termen
een multiculturele samenleving. Er ontstonden allerlei teksten waarin klassiek,
joods en christelijk gedachtegoed tot een nieuwe soort eenheid werd verweven. Dit
geldt ook voor de Physiologus. In deze tekst komen we gegevens tegen die ook in
de Griekse of Romeinse biologie voorkomen, maar het doel van het boek is de
christelijke leer te ondersteunen door het bespreken van de geestelijke betekenis
van wezens, die merendeels in de Bijbel voorkomen. De tekst bestaat uit een vijftigtal
korte ‘hoofdstukjes’. Die beginnen meestal met een Bijbeltekst en eindigen
met een zin als: ‘Schoon gesproken heeft de Natuurkenner (= ‘Physiologos’ in het
Grieks) over de …’. Aan deze afrondende formule dankt de tekst zijn naam.
Tiecelijn, 19, 2006