JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

15
Daarmee zijn we door de Middelnederlandse literatuur heen, voor zover die gerelateerd
is aan de bestiariumtraditie. Maar we moeten nog even stil blijven staan bij
Willem Utenhove. Het zou namelijk kunnen dat een van de twee Middelnederlandse
teksten gebaseerd op de Bestiaire d’amour die net zijn besproken, van hem is. Voor
de tekst in het Nederrijns moraalboek is dat buitengewoon onwaarschijnlijk.
Waarom zou Maerlant Willem met Aardenburg verbinden wanneer die zou werken
voor een edelman uit het oosten van de Lage Landen? En de taal van het handschrift
wijst ook al niet direct naar Vlaanderen. Die is immers Gelders. De Vlaamse
versadaptatie die als laatste besproken is, zou een betere kandidaat zijn. De tekst
komt uit het ‘goede deel’ van de Nederlanden, en dat het handschrift van na 1270
is, hoeft geen probleem te zijn. Veel Middelnederlandse teksten kennen we immers
uitsluitend uit handschriften van latere datum. De mening dat we het werk van
Willem Utenhove althans in fragmenten kennen, is dan ook verdedigd. Maar ze is
eveneens bestreden. Er zijn tot nu toe geen doorslaggevende argumenten geformuleerd,
dus de conclusie moet hier zijn (zoals zo vaak als het gaat om
Middelnederlandse literatuur): we weten het niet.
Tot slot
De bespreking van het Middelnederlandse materiaal was gedetailleerd en heeft
nauwelijks iets aangesneden dat met de kern van de traditie te maken heeft. Ter
afronding is het daarom goed naar het Europese perspectief terug te keren.
Beginnen we met het ‘buitenbeentje’ in de traditie, het Bestiaire d’amour. In
Frankrijk vinden we, zoals al enigszins aangegeven, twee soorten reacties op deze
tekst. Enerzijds is hij duidelijk positief ontvangen, getuige alleen al de 22 handschriften
van de tekst die thans nog over zijn (17 daarvan bevatten miniaturen). Aan
de andere kant heeft hij verzet opgeroepen. De oudste getuigenis daarvan is de
Response du bestiaire, het Antwoord op Richards smeekbede door zijn dame, dat
in veel handschriften samen met de Bestiaire d’amour is overgeleverd. Twee elementen
lijken deze negatieve reacties opgeroepen te hebben. Het ene is de prozavorm.
De Bestiaire d’amour is een van de oudste Franse teksten die in proza over
ethische zaken handelt, en het lijkt toch wel duidelijk dat het conservatieve deel van
het potentiële publiek nog een voorkeur had voor een behandeling van liefdesproblematiek
in de lyrische vorm, of tenminste versvorm. Het andere is de ideologie die
de tekst uitdraagt. Richards rationele, enigszins egoïstische en vrouwonvriendelijke
denkbeelden over de liefde hebben geleid tot reacties waarin de traditionele opvattingen
over de hoofse liefde werden verdedigd. In de Nederlanden past de prozavertaling
in het Nederrijns moraalboek binnen de positieve receptie; de Vlaamse
versbewerking kan beter binnen de reacties tegen Richards tekst geplaatst worden.
Hoewel precieze uitspraken over deze tekst onmogelijk zijn vanwege zijn fragmentarische
overlevering, lijkt het toch wel duidelijk dat de auteur ervan Richards afkeer
van liederen en lyriek combineerde met de traditionele rol van de dichter als trouwe
dienaar van een dame.
In het Nederrijns moraalboek is de Bestiaire d’amour-vertaling gecombineerd met
ethisch en didactisch materiaal. De Vlaamse versbewerking is verbonden met tenminste
een andere tekst over de liefde en misschien ook met moraliserend materiaal.
Deze combinaties komen ook voor in de Franse handschriften waarin de
Bestiaire d’amour is overgeleverd. Maar in het Frans komt de Bestiaire d’amour ook
Tiecelijn, 19, 2006