JG 19 nr 1 - Reynaertgenootschap

10
Nu maakt het moderne onderzoek onderscheid tussen bestiaria en encyclopedieën,
omdat encyclopedieën compleet willen zijn en zich in eerste instantie richten op
wetenschappelijke kennis. Bestiaria zijn selectief en zijn vooral gericht op de betekenis
(zoals hierboven al besproken is). Het zou dus meer voor de hand liggen om
Der naturen bloeme een Middelnederlandse encyclopedie te noemen (en dat
gebeurt ook). Maar, Jacob van Maerlant noemt zijn tekst zelf een bestiarium. In de
proloog van Der naturen bloeme zegt hij namelijk dat hij beloofd heeft een bestiarium
te schrijven en dat hij nu met genoegen zijn belofte zal inlossen.
Deze opmerking is niet zo vreemd als ze op het eerste gezicht lijkt. Maerlant heeft
namelijk een selectie gemaakt uit zijn Latijnse bron. Thomas van Cantimprés boek
behandelt de hele schepping. Het bevat dus bijvoorbeeld delen over de hemelen,
over ziel en lichaam en over alle soorten wezens. Maerlant echter behandelt alleen
de monsterlijke wezens, dieren, vogels, vissen en watermonsters, slangen, insecten,
bomen en planten, wateren, juwelen en metalen. Dat is een inhoudsopgave die
lijkt op die van de grotere bestiaria. Bovendien concentreert hij zich in ieder lemma
op de hoofdzaken, vereenvoudigt hij vaak en geeft hij regelmatig moralisaties. En
tenslotte heeft hij een zekere neiging om exotische elementen te benadrukken. Ten
gevolge hier van vertoont Der naturen bloeme zowel kenmerken van een encyclopedie
als van een bestiarium. De link met het laatste genre wordt nog versterkt
doordat Thomas in zijn De natura rerum veel traditioneel bestiariummateriaal heeft
opgenomen, dat daardoor ook voorkomt in Der naturen bloeme. De enige echte verschillen
tussen Der naturen bloeme en een bestiarium zijn dat Maerlant niet systematisch
moraliseert en dat hij veel aandacht geeft aan de medische en magische
toepassingen van wezens, een aspect dat in de meeste bestiaria vrijwel afwezig is.
Het tweede Middelnederlandse bestiarium is nauw verbonden met Maerlants Der
naturen bloeme. Als Maerlant in zijn proloog verteld heeft dat hij beloofde een
bestiarium te maken en die belofte nu zal inlossen, dan vertelt hij daarna dat Willem
Utenhove, een goed bekend staande priester uit Aardenburg, al eerder een
Nederlands bestiarium heeft gemaakt, maar dat was niet zo goed omdat de Franse
bron ervan onbetrouwbaar was. Maerlant echter heeft zich gebaseerd op het werk
van Albertus Magnus, de geleerde dominicaan uit Keulen, en daarom is zijn werk
wel betrouwbaar. 4
Uit Maerlants proloog kunnen we dus afleiden dat er voor 1270 een Middelnederlands
bestiarium bestaan moet hebben dat geschreven is door een priester en dat
gebaseerd was op een Franse bron. Deze priester leefde in Aardenburg, een kleine
stad bij Sluis in het huidige Zeeuws-Vlaanderen, maar in de middeleeuwen
behorend tot het graafschap Vlaanderen. Van deze priester weten we verder niets,
want dit is de enige passage in het Middelnederlands die met zekerheid over zijn
werk gaat. Willem Utenhove is dus niet meer dan een naam en zijn werk is hoogstwaarschijnlijk
volledig verdwenen.
Het is duidelijk dat Maerlant probeert om de auteur positief te karakteriseren terwijl
hij de tekst wil diskwalificeren. Hij geeft immers aan dat Willem een goede reputatie
heeft maar stelt dat zijn tekst onwaarheden bevat omdat hij zich op een Frans
voorbeeld gebaseerd heeft. Maerlants eigen werk is voornamelijk gebaseerd op
Latijnse bronnen en hij zegt regelmatig dat hij die kiest omdat het Latijn de taal van
de waarheid is. Daarentegen liegen de meeste Franse auteurs volgens Maerlant.
Deze karakterisering door Maerlant van een andere Middelnederlandse tekst als
leugenachtig vanwege de afhankelijkheid van het Frans is dus niet vreemd, maar
past bij Maerlants algemene opvattingen. Het is wel merkwaardig dat hij Willem
Tiecelijn, 19, 2006