BELEIDSNOTITIE STABIELE OEVERS LANGS ... - Hunze en Aa's

Datum: 2012
Opsteller: Niels Erenstein
Versie: Definitief 1.0
BELEIDSNOTITIE
STABIELE OEVERS LANGS
HOOFDWATERGANGEN
“onderhouden wat je hebt”
en
“duurzaam waar mogelijk”

Inhoudsopgave
Inhoudsopgave ........................................................................................................................................ 1
1 Inleiding .......................................................................................................................................... 3
2 Oorzaak instabiele oevers ............................................................................................................. 5
3 Mogelijke oplossingen ................................................................................................................... 6
3.1 Voor en nadelen van de technische oplossingen .......................................................................... 6
3.2 Kostenonderbouwing technische oplossingen .............................................................................. 7
3.3 Stroomschema herstellen schades ............................................................................................... 8
4 Huidige situatie .............................................................................................................................. 9
4.1 Zuidelijk gebied .............................................................................................................................. 9
4.2 Noordoostelijk gebied .................................................................................................................. 10
4.3 Noordwestelijk gebied .................................................................................................................. 10
5 Keuze per gebied ......................................................................................................................... 11
5.1 Zuidelijk gebied ............................................................................................................................ 11
5.2 Noordwestelijk gebied .................................................................................................................. 11
5.3 Noordoostelijk gebied .................................................................................................................. 11
5.4 Conclusie ..................................................................................................................................... 12
1

1 Inleiding
Waterschap Hunze en Aa’s beheert ongeveer 3.600 km hoofdwatergangen, waarvan circa 400 km
boezem- en scheepvaartkanalen. Het doel van de watergangen is om voldoende water aan- en af te
voeren. Stabiele oevers zijn belangrijk om deze functie te vervullen. Ingezakte taluds belemmeren de
doorstroming en moeten dus vermeden worden.
De oevers van 400 km boezem- en scheepvaartkanalen worden in dit stuk buiten beschouwing
gelaten. Bij deze kanalen spelen andere ontwerp- en veiligheidseisen een rol.
Langs 80% van de watergangen ligt een maaipad dat in eigendom van het waterschap is. Dit maaipad
wordt gebruikt door onze eigen onderhoudsdienst, de aangrenzende eigenaar en op een aantal
plaatsen door recreatieve medegebruikers. Voor de veiligheid van deze gebruikers is een stabiele
oever belangrijk.
De overige 20% van de oevers liggen langs bijvoorbeeld openbare wegen, fietspaden, natuurterreinen
en stedelijk gebied. Een klein gedeelte heeft geen maaipad en wordt onderhouden door een maaiboot
of vanaf de aanliggende landbouwpercelen.
Stabiele oevers zijn belangrijk voor:
Voldoende water aan- en afvoer;
Veilig gebruik aangrenzend perceel;
Oevers van watergangen worden in veel gevallen hersteld op basis van de onderhoudsstrategie
“onderhouden wat je hebt”. Oftewel beschoeiing wordt vervangen door beschoeiing. Een dure ingreep
die ruwweg eens in de 25 jaar terug komt.
In ons beheerplan zijn duurzaamheid, omgevingsbewustzijn en kostenbewustzijn als uitgangspunten
geformuleerd.
De oevers moeten voldoen aan de uitgangspunten:
Duurzaamheid;
Omgevingsbewustzijn;
Kostenbewustzijn.
Een duurzame oever is een stabiele oever zonder kunstmatige toepassingen. Een flauwe of verbrede
oever past hier in, heeft een positieve invloed op de natuurlijke waarde en heeft weinig onderhoud
nodig. Met een flauwe oever ontstaat een bredere buffer tussen landbouwgebied en water die ook nog
een extra positief effect heeft op de waterkwaliteit.
Het afschuinen van taluds heeft een grote impact in de omgeving. Er zullen gronden aangekocht
moeten worden en de terreininrichting zal veranderen.
Het waterschap maakt voor aanpassingen in ons watersysteem veelvuldig gebruik van ruilverkaveling-
en herinrichtingsprocedures. Deze procedures zijn nagenoeg allemaal in uitvoering of afgerond.
In het gebied Westerwolde zijn in het verleden gronden aangekocht voor maaipadverbredingen. Deze
procedures voor grondaankoop zijn kostbaar, tijdrovend en hebben veel weerstand opgeroepen in de
gebieden waar brede maaipaden zijn aangelegd.
Het waterschap heeft op enkele trajecten met instabiele oevers langs kaden en andere terreinen
percelen in het bezit die direct mogelijkheden bieden om instabiele oevers af te schuinen zonder
3

grondaankoop. Daarnaast kan mogelijk in overleg met aanliggende eigenaren eenvoudig grond
verworven worden. Wij kunnen deze mogelijkheden benutten om, zonder verplichte grondaankoop,
stabiele oevers in te richten door deze af te schuinen.
Deze beleidsnotitie geeft handvatten voor onderhoudskeuzes voor beschoeide oevers. Het
waterschap volgt de strategie “onderhouden wat je hebt” en “duurzaam waar mogelijk”.
4

2 Oorzaak instabiele oevers
Watergangen zijn van essentieel belang voor de aan- en afvoer van voldoende water. Stabiele oevers
zijn hiervoor een vereiste. Een ingezakte oever beperkt namelijk de doorstroming.
Vanuit veiligheidsoogpunt is het daarnaast niet acceptabel om instabiele oevers te hebben. Langs de
watergangen liggen namelijk maaipaden die voornamelijk door onze eigen onderhoudsdienst en
boeren gebruikt worden. Verder zijn onze eigendommen grotendeels vrijgegeven voor recreatief
medegebruik.
figuur 1: schadebeeld: een ingestort talud belemmerd het doorstroomprofiel
De maximale helling van een stabiel talud is afhankelijk van de grondsoort. Iedere grondsoort heeft,
afhankelijk van de cohesie en hoek van inwendige wrijving, een natuurlijk talud waarbij de grondsoort
niet gaat schuiven.
Ondanks dat watergangen voor een belangrijk deel aan de ontwerpeisen voldoen ontstaan er toch
schades. Dit komt omdat ondergronden niet homogeen opgebouwd zijn. Onder de stabiele klei- en
zandlagen zitten vaak instabiele lagen slap veen, slappe klei of zogenaamd “loopzand”. De slapste
laag zou bepalend moeten zijn voor de maximale helling van het talud. Veelal is echter gekozen voor
een taludhelling die past bij de stevige bovenlaag.
Onder normale omstandigheden hoeft deze keuze niet direct te zorgen voor het afschuiven van
taluds. Tijdens natte periodes raakt de oever verzadigd, waardoor deze kan afschuiven.
De oevers waar gekozen is om beschoeiing in de teen van het talud te zetten blijven langer stabiel.
Wordt de beschoeiing echter niet op tijd vervangen dan zakt het talud alsnog in.
5

3 Mogelijke oplossingen
Bij het herstellen van relatief kleine schades wordt traditioneel gekozen voor stabiliseren met schelpen
of het inzetten van goed doorwortelde grond. Bieden deze methoden onvoldoende effect dan wordt
beschoeiing aangebracht.
Het zijn allemaal arbeidsintensieve en kostbare oplossingen met een beperkte levensduur. De
afgelopen 20 jaar hebben we veel ervaring opgedaan met het toepassen van schelpen. Vooral op
korte trajecten waar inzetten met doorwortelde grond geen oplossing is, is dit een goede methode. De
ervaring met schelpen is te kort om met zekerheid te zeggen wat de technische levensduur is. Het lijkt
er echter op dat deze meer dan 25 jaar is.
Het afschuinen van taluds naar een helling die ook in een verzadigde situatie stabiel is, lijkt op de
lange termijn een nog beter alternatief. Naast afschuinen kan in voorkomende gevallen ook worden
gedacht aan andere vormen van natuurvriendelijke oevers.
figuur 2: herstelmogelijkheden. Van boven naar beneden: herstellen talud met doorwortelde grond of schelpen,
afschuinen talud en aanbrengen beschoeiing.
3.1 Voor en nadelen van de technische oplossingen
De genoemde oplossingen zijn traditioneel, maar momenteel het meest voor de hand liggend. Bij het
kiezen van constructies wordt echter altijd rekening gehouden met technische ontwikkelingen. In tabel
1 is kort aangegeven wat de voor- en nadelen van de huidige oplossingen zijn.
Aanvullen met
doorwortelde grond
Aanvullen met
schelpen
Nadelen Voordelen
- niet overal toepasbaar - geschikt op korte trajecten, bijv. herstel
- zakt weg in gebieden met veen als ondergrond
- technische levensduur is nog onbekend
- gebiedsvreemd materiaal
Afschuinen talud - grondaankoop nodig
Aanbrengen
beschoeiing
- langdurig traject
- weerstand
muskusratschades
- als eenmalige actie goedkoop
- goed te combineren met dagelijks maaionderhoud
- geen grondaankoop nodig
- zelfde voordelen als aanvullen met doorwortelde
grond, daarnaast:
- goed drainerend vermogen
- duurzaam
- lange technische levensduur (>50 jr)
- geringe extra waterberging
- technische levensduur is “kort” - er is geen grondaankoop nodig
tabel 1: overzicht van voor en nadelen van verschillende constructies
- Is overal toepasbaar
6

Taludschades herstellen wij afhankelijk van de grondsoort met doorwortelde grond of schelpen. Dit
zijn effectieve en relatief eenvoudige methodes om plaatselijke schades, die zonder direct aanwijsbare
redenen of door bijvoorbeeld muskusratten of onderhoud ontstaan, te herstellen.
Bij lange beschadigde trajecten en trajecten waar beschoeiing aan vervanging toe is, is het afschuinen
van het talud een duurzaam alternatief. Er worden geen kunstmatige toepassingen gebruikt, de oever
heeft een positief effect op de flora en fauna en een flauwere oever vergroot de buffer tussen
landbouwgebied en water. Het afschuinen van taluds heeft zodoende een positief effect op
waterkwaliteit.
Om een goed gewogen beslissing te kunnen nemen of het afschuinen van taluds een goed alternatief
is voor beschoeien is het nodig om de kosten per oplossing inzichtelijk te maken.
3.2 Kostenonderbouwing technische oplossingen
Om een goede inschatting van de kosten over een lange termijn te krijgen, zijn de “total costs of
ownership” (TCO) voor de oevers berekend. Dit zijn de totale kosten die gemoeid zijn met het
aanleggen en in stand houden van de oever inclusief kapitaallasten.
Gemiddeld zal er eens per 50 jaar een herinrichting of iets dergelijks in een gebied plaatsvinden,
waarbij watergangen worden verlegd of aangepast. Voor de bepaling van de TCO is daarom gesteld
dat dit een realistische levensduur van een watergang is.
In tabel 2 staan de TCO (per meter per jaar) per constructie. Bij de berekening van deze kosten zijn de
aanlegkosten en jaarlijkse onderhoudskosten per meter meegenomen. Samen met de jaarlijkse rente
en de economische en technische levensduur zijn dit de parameters die bepalend zijn voor de TCO. In
de tabel is voor alle financiële componenten aangesloten bij de uitgangspunten die het waterschap
hanteert (bijvoorbeeld afschrijvingstermijn grondwerkzaamheden is 25 jaar, rentepercentage is 4%).
Omschrijving TCO per m Economische
levensduur
Technische
levensduur
per jaar in jaren In jaren
Inzetten talud met goed doorwortelde grond € 0,43 25 25
Aanvullen met schelpen € 1,76 25 25
Afschuinen talud in veengebied (uitgaande van gemiddeld 6,5 meter
aankoop)
Afschuinen talud in klei- en zandgebied (uitgaande van gemiddeld 2,5
meter aankoop)
€ 3,34
Aanbrengen beschoeiing € 6,18
tabel 2: prijsvergelijking technische oplossingen
50 >50
€ 1,38 50 >50
25 25
Het blijkt dat de traditionele herstelmethodes met doorwortelde grond en schelpen aanzienlijk
goedkoper zijn dan het aanbrengen van beschoeiing. En dus erg geschikt voor het herstellen van
relatief korte trajecten.
Voor het vervangen van beschoeiingen over lange trajecten is het afschuinen van taluds een
goedkoop en duurzaam alternatief.
7

3.3 Stroomschema herstellen schades
Als alle voor- en nadelen en kosten afgewogen worden kan gesteld worden dat de
onderhoudsstrategie “afschuinen waar mogelijk” in combinatie met het tijdig herstellen van kleine
schades een goed alternatief is voor beschoeien. Schematisch ziet het onderhoud er dan als volgt uit:
Taludschade? Nee Regulier onderhoud
Ja
Lange trajecten
beschadigd?
Ja
Aanliggende
grond in
eigendom of
eenvoudig te
verkrijgen?
Ja
Afschuinen talud
Nee
Nee
Herstellen met
doorwortelde
grond
Stabiele zand/klei
als ondergrond?
Ja
Beschoeien
Nee
Herstellen
met schelpen
Veen als
ondergrond?
Ja
Beschoeien
8

4 Huidige situatie
Het waterschapsgebied is met betrekking tot de beschoeide oevers in drie verschillende gebieden in
te delen. Het grootste gebied beslaat ongeveer 70% van de totale oppervlakte en ligt ten zuiden van
de lijn Groningen-Hoogezand-Bellingwolde. De andere twee gebieden liggen ten noorden van deze
lijn en worden ruwweg gescheiden door het Termunterzijldiep.
De exacte hoeveelheid beschoeiingen in het areaal is nooit inzichtelijk gemaakt. De genoemde
hoeveelheden in deze beleidsnotitie zijn gebaseerd op een veldinventarisatie.
figuur 3: gebiedsindeling
4.1 Zuidelijk gebied
Het zuidelijk gebied heeft een veelal zandige bodem met stabiele taluds. De aanwezige
beschoeiingen (circa 50 km) zijn aangebracht omdat de ondergrond plaatselijk uit slap veen of
“loopzand” bestaat. Dit zijn vaak korte trajecten. Aan het einde van de levensduur van deze
beschoeiingen is vervanging het enige alternatief.
Door de aanwezigheid van maaipaden (zowel breed- als smalspoor) en een zandige ondergrond kan
onderhoud hier goed uitgevoerd worden. Herstelwerkzaamheden aan oevers kunnen goed gepland
worden, waardoor het hele jaar kleine reparaties uitgevoerd worden.
9

4.2 Noordoostelijk gebied
Het noordoostelijk gebied heeft akkerbouw als voornaamste activiteit. Zo’n 100 km van de steile
oevers in dit gebied zijn voorzien van een beschoeiing. Naast de watergangen ligt bijna overal een
3,00 meter breed maaipad.
De ondergrond bestaat uit een dikke stabiele kleilaag (dikker dan 1,20 meter) op een ondergrond van
zand of veen. De maaipaden zijn in de winterperiode niet goed berijdbaar.
De combinatie van klei (dat in de wintermaanden niet of nauwelijks betreden kan worden met
onderhoudsmaterieel) en een korte periode van gewasvrije en betreedbare aangrenzende percelen
maakt de periode waarin oevers hersteld kunnen worden kort. De periode oprekken is mogelijk in
oktober en april, maar dan ontstaat er gewasschade.
4.3 Noordwestelijk gebied
In het noordwestelijk gebied is ongeveer 350 km van de oevers beschoeid. De ondergrond bestaat
veelal uit een dunne kleilaag (dunner dan 1,20 meter) op een onderlaag van veen (70%) of zand
(30%). De taluds zijn minder steil dan in het noordoostelijk gebied en worden onderhouden vanaf een
smal onderhoudspad van circa 1,50 meter breed of vanaf het water.
Net als in het noordoostelijk gebied is akkerbouw in dit gebied de belangrijkste activiteit met een
toenemende natuurfunctie.
Oeveronderhoud vergt meer ruimte dan het waterschap in eigendom heeft. Taludherstel kan pas
worden uitgevoerd nadat de landbouwoogst is binnen gehaald, of (in overleg met de aanliggende
landbouwer) met gewasschade op de aangrenzende percelen.
10

5 Keuze per gebied
5.1 Zuidelijk gebied
In het zuidelijk gebied zijn relatief weinig problemen met instabiele oevers. Er zijn weinig beschoeide
oevers en de aanwezige schades zijn vaak niet over een hele perceellengte aanwezig. Om hier
stabiele oevers te krijgen en te houden is het inzetten van taluds met goed doorwortelde grond of het
talud aanvullen met schelpen daarom het beste alternatief.
De kleine hoeveelheid beschoeiing in het zuidelijk gebied staat op plekken met loopzand, slap veen of
daar waar oude wateren de watergangen doorkruisen. Voor deze korte trajecten zijn geen
alternatieven voor handen. Hier blijft het vervangen van beschoeiingen de meest voor de hand
liggende oplossing.
Zuid:
“onderhouden wat je hebt”
5.2 Noordwestelijk gebied
Op plekken waar momenteel geen beschoeiing staat, maar waar de taluds toch inzakken geldt
hetzelfde als voor het zuidelijk gebied: taludherstel met doorwortelde grond of schelpen.
Op plekken waar beschoeiing staat, is de ondergrond vaak klei op veen. Om de taluds hier af te
schuinen is veel grondaankoop nodig, omdat hellingen van 1:3 of flauwer nodig zijn om de oevers
stabiel te maken.
Grond is echter van groot belang voor agrariërs. Noodzakelijke onteigeningsprocedures zijn kostbaar
en tijdrovend, waardoor het niet de verwachting is dat op veel trajecten op korte termijn afgeschuind
kan worden.
Ook in dit gebied is het daarom voor de hand liggend om te blijven onderhouden wat we hebben.
Waar mogelijk zal wel gekeken worden of duurzamere alternatieven mogelijk zijn.
Noordwest:
“onderhouden wat je hebt” en “duurzaam waar mogelijk”
5.3 Noordoostelijk gebied
De ondergrond van het noordoostelijke gebied is stabieler dan het noordwestelijk gebied. Om taluds
hier af te schuinen is daarom minder grond nodig. Toch is ook hier de verwachting dat slechts weinig
agrariërs grond vrijwillig willen verkopen.
De onderhoudsstrategie wijkt dan ook niet af van het noordwestelijk gebied..
Noordoost:
“onderhouden wat je hebt” en “duurzaam waar mogelijk”
11

5.4 Conclusie
Het noordoostelijk en noordwestelijk gebied bieden de meeste kansen om bij groot onderhoud taluds
te gaan afschuinen. Naast een lagere kostprijs is dit ook de oplossing die het meest duurzaam is. Het
is echter niet de verwachting dat veel grondeigenaren grond willen afstaan.
Er kan dan ook gesteld worden dat periodiek beschoeiingen vervangen moeten worden. Door
technische ontwikkelingen in de gaten te houden wordt steeds gekeken of er duurzamere
alternatieven voor handen zijn.
Tabel 3 laat zien wat de jaarlijkse onderhoudskosten zijn om de huidige beschoeiing periodiek te
vervangen.
Huidige situatie (werkwijze "onderhouden wat je hebt")
Hoeveelheid Investering
km per 50 jaar
Beschoeiing in zuid (2 keer aanleggen in 50 jaar) 50 € 10.000.000,00
Beschoeiing in noordwest (2 keer aanleggen in 50 jaar) 350 € 71.000.000,00
Beschoeiing in noordoost (2 keer aanleggen in 50 jaar) 100 € 20.500.000,00
tabel 3, met boven de werkwijze "onderhouden wat je hebt".
Totale investering over 50 jaar € 101.500.000,00
Totaal benodigd budget per jaar € 2.030.000,00
De oevers langs de hoofdwatergangen worden op dit moment (september 2012) geïnventariseerd om
alle beschoeiingen in beeld te brengen en de onderhoudsstaat vast te leggen. De noodzakelijke
maatregelen maken we inzichtelijk in een meerjarig-onderhoudsplan (MJP). De financiële
consequenties worden verwerkt in het meerjaren investeringsprogramma (MJI 2013 – 2017). Deze
wordt in november 2012 ter besluitvorming voorgelegd aan het algemeen bestuur.
12