Religie volgt op de werkelijkheidservaring - Protestantse Gemeente ...

LEEN DEN BESTEN
Religie volgt op de werkelijkheidservaring
In Volzin, een opinieblad voor geloof en samenleving, stonden op 18 april twee berichtjes onder
elkaar. Het eerste maakt er melding van dat uit recente opgravingen blijkt dat de Kelten langs de
Maas bij Maastricht vermoedelijk een riviergod hebben vereerd. Het andere bericht vermeldt dat
volgens de Nijmeegse godsdienstwetenschapper Frans Jespers de paranormale sector momenteel
zozeer floreert dat begrippen als bijgeloof, boerenbedrog of kwakzalverij ver naar de achtergrond
zijn verschoven.
De oudste ons bekende religieuze uiting dateert uit circa 40.000 tot 50.000 voor Christus, de tijd
waarin men welbewust overledenen ging begraven. De graven dragen tekenen van een compleet
begrafenisritueel dat aangeeft dat men geloofde dat het menselijke leven zich niet beperkte tot het
lichamelijke bestaan. Waarschijnlijk hebben mensen altijd gezocht naar antwoorden op de raadsels
van leven en dood en de uitdagingen van de hen omringende wereld die een overweldigende en
soms zelfs verpletterende indruk op hen maakte.
Religies worden niet door enkelingen ontworpen of gesticht.
Ze groeien. De bron van religies - zo is mijn veronderstelling -
ligt in de ervaring van allesomvattende afhankelijkheid,
eindigheid en kwetsbaarheid, een ervaring die mensen op
bepaalde momenten in hun leven overviel, hen verwonderde
en verbijsterde, hen in hun bestaan schokte, hen de adem
benam. Levend in een onoverzichtelijke en onoverzienbare
werkelijkheid met de dreiging van ziekte, natuurrampen,
chaos, lijden, onherstelbaar verlies en dood, en op zoek naar
een zekere orde om althans een relatieve veiligheid te
verwerven, wisten mensen zich overgeleverd aan een Macht
die hen nu eens stuwde dan weer verpletterde, een Mysterie
dat hen zowel fascineerde als angst aanjoeg. Ze reageerden
op die Macht, dat grote Raadsel, door duidingen, verhalen,
mythes, riten en handelingen, kortom door religie. Deze
religie kreeg - afhankelijk van de interpretatie van de als
indrukwekkend ervaren werkelijkheid en van de daaraan
verbonden implicaties van geloof – gestalte in bijvoorbeeld
animisme (dat aan alle dingen een kracht toekent),
totemisme (dat gelooft in een bovennatuurlijke relatie tussen
een groep mensen of individuen en een dier- of plantensoort of een voorwerp, waarbij de laatste
fungeert als symbool en referentiepunt van de eerste), demonisme (dat gelooft dat de wereld
bevolkt is met huiveringwekkende geesten en duivels), fetisjisme (dat levenloze voorwerpen
magische eigenschappen toekent en vereert), kannibalisme (dat gelooft dat het eten van
mensenvlees een offer aan de goden is of een middel om bovennatuurlijke krachten te verwerven of
zich bepaalde eigenschappen van de dode toe te eigenen), voorouderverering (dat de geesten van
voorouders vereert), of polytheïsme (dat gelooft in verscheidene, van elkaar min of meer
onafhankelijke goden). Vanaf omstreeks 1000 voor Christus kreeg religie ook vorm in henotheïsme
(dat gelooft in één God zonder daarbij het bestaan van andere goden te loochenen),
monotheïsme(dat het bestaan van slechts één God huldigt), deïsme (dat God beschouwt als
gescheiden van de ons bekende werkelijkheid), pantheïsme (dat God en de werkelijkheid als één
ziet) of panentheïsme (dat meent dat de werkelijkheid in God opgaat).
Religie was niet iets dat het menselijk leven vreemd was, of iets kunstmatigs of opgelegds. Ze was
een innerlijke, volop menselijke aangelegenheid die haar wortels had in de menselijke ervaring en
die daaruit voortkwam. Mensen betrokken hun interne wereld met ervaringen, verlangens en
behoeften op de externe wereld en zochten verbanden tussen beide werelden. In een vele eeuwen
omvattend proces maakten zij zich tastenderwijs, intuïtief, met inzet van al hun gevoel, kennis en
wil voorstellingen van een andere werkelijkheid door hun beperkte ervaring van de werkelijkheid op
te vullen met hun fantasie en verbeelding. Ze legden verbinding tussen de interne en externe
wereld door mythes te scheppen en symbolen te gebruiken. De mysterieuze macht die tegelijkertijd
boeide en beangstigde, bracht hen er toe een scherm op te richten tussen zichzelf en die macht.

Daarop schreven ze hun mythes, geloofsvoorstellingen
en gedragscodes. Door ‘de illusie van controle’ hoopten
ze zichzelf te beschermen. Mythes en
geloofsvoorstellingen waren nodig om uiteindelijk
betekenis te kunnen geven aan hun bestaan. Zodra ze
niet meer beantwoordden aan de ervaring verdwenen
ze. Interpretaties van de werkelijkheid ‘die raak bleken
te zijn en resoneerden met de ervaren werkelijkheid,
boden toekomst en overleefden.’
Religie ontwikkelt zich in een bepaalde culturele
omgeving en wordt mede gevormd door economische en
politieke omstandigheden. Op haar beurt geeft ze weer
richting en betekenis aan sociale processen. Elke
concrete vorm van religie wordt dan ook gekenmerkt
door voortdurende verandering ten gevolge van
politieke, sociale en economische ontwikkelingen en bewuste hervormingen en ten gevolge van het
opnemen van elementen uit de omgeving waarin de aanhangers van die religie leven. Elke concrete
vorm van religie heeft een tijdelijke en plaatselijke gestalte. Wil een religie niet verdwijnen, dan
moet ze met het veranderen van de context waarin ze functioneerde een bij de nieuwe context
passende vorm vinden. Mensen zullen daarom altijd op zoek moeten gaan naar die vorm van religie
die past bij hun tijd en cultuur. Dat betekent niet dat ze hun religie moeten aanpassen aan de
nieuwe omstandigheden, maar dat ze moeten proberen (elementen van) hun religie te betrekken op
(elementen van) de samenleving.
Dat religie geen statisch gegeven is,
werd heel duidelijk tussen circa 700 en
200 voor Christus, de tijd die door
historici wel spiltijdperk wordt genoemd,
omdat hij een spil vormde in de
spirituele ontwikkeling van de mensheid.
De mensen slaagden er in een overschot
aan landbouwproducten te creëren en te
verhandelen. Hierdoor verbreedden ze
hun horizon en kwamen in contact met
andere culten dan die van hun eigen
clantraditie. Ze begonnen afstand te
nemen van de stammentaliteit waarin de
groep werd verkozen boven het individu.
In de steden ontwikkelde zich de
individualiteit. In toenemende mate
begonnen ze ook hun natuurreligie te
verlaten en een universele
transcendentie te aanbidden. Omdat ze
meer vrije tijd hadden dan hun
voorouders, waren ze in staat een rijker
innerlijk leven te ontwikkelen. Ze gingen
naar een spiritualiteit verlangen die niet geheel afhankelijk is van uiterlijke vormen. De meest
fijngevoeligen onder hen werden gehinderd door het maatschappelijk onrecht dat ingebakken leek
in de landbouwgemeenschap, omdat ze afhankelijk was van het werk van boeren die nooit de kans
hadden te profiteren van de hoge beschaving. Profeten en hervormers deden hun intrede. Deze
hamerden er op dat de deugd van medeleven essentieel is voor een spiritueel leven. Dit hield in:
bereid zijn de heiligheid in elk menselijk wezen te zien en zorg te dragen voor de kwetsbaren in de
samenleving. Dat werd het kenmerk van de ware vroomheid. Op deze wijze ontstonden in het
spiltijdperk de grote religies: het boeddhisme en hindoeïsme in India, het confucianisme en taoïsme
in het Verre Oosten en het monotheïsme in het Midden-Oosten. ‘Ondanks hun grote verschillen
hadden deze religies van het spiltijdperk veel gemeen. Ze bouwden alle voort op de oude tradities
om een idee van één enkele universele transcendentie te ontwikkelen. Ze cultiveerden de innerlijke
spiritualiteit en legden nadruk op het medeleven van alledag. In elke religie zien we dat de wijze en
inhoud van geloven telkens wordt herschapen, dat nieuwe woorden groeien en oude afsterven, en

dat er geen blijvende onderstroom is van hetzelfde
religieuze gevoel of zelfs dezelfde religieuze taal.
Verandert de tijd of de context waarin mensen leven, dan
veranderen ook hun behoeften en ervaringen en daarmee
hun geloofsvoorstellingen, rituelen, fundamentele
inzichten, morele opvattingen, symbolen en praktijken.
Nieuwe lossen oude af, restanten van oude ‘blijven bestaan
of leiden een kwijnend leven, om dan opeens weer over
nieuwe vitaliteit te beschikken, nog weer andere
verdampen om nooit meer terug te keren, enzovoorts.
Wat de mens over God zegt, komt niet voort uit zijn
weten, maar uit zijn geloof. Dit geloof heeft veel weg van
een vermoeden, een riskant waagstuk, of uiteindelijk van
een aanvaarden uit vriendschap, liefde en toewijding. Het
is altijd door twijfel bedreigd en van aanvechting
omgeven. De zekerheid ervan is geen garantie van het
geloof in zichzelf, maar berust op vertrouwen.
In archaïsche tijden hadden mensen een mythische werkelijkheidservaring en –interpretatie. Vanaf
ongeveer de zesde eeuw voor Christus veranderde deze in een metafysische. In de daarop volgende
eeuwen en vooral vanaf de vijftiende eeuw vierde de rede - die mens, wereld en God doorzichtig
meende te kunnen maken - meer en meer haar triomfen. Het resultaat hiervan was dat vanaf de
achttiende eeuw een niet-metafysische, veelal wetenschappelijk-positivistische
werkelijkheidservaring en –interpretatie in West-Europa dominant werd. De historische, menselijke,
eindige wereld werd de horizon van de menselijke verantwoordelijkheid en bestemming. Het
positief ervaren van religie en het collectief aan God doen werden steeds minder vanzelfsprekend.
Mens en wereld kwamen van God los, de geïnstitutionaliseerde religie, het christendom,
marginaliseerde en geloven werd een bijzondere mening er op na houden. Het moderne
materialisme deed zijn intrede. Dit betekende voor God, het goddelijke en religie niet het einde. In
het nadenken over zichzelf en de wereld, over liefde en haat, over leven en dood, in het zoeken
naar zin, in het verlangen om te ontsnappen aan de gevangenis van het alledaagse en in het streven
naar het absolute bleef de mens stuiten op de vraag naar het goddelijke, de vraag van het
onherleidbare mysterie van een transcendentie ten aanzien van de natuur en de geschiedenis. In
onze tijd, waarin vrijwel iedereen vertrouwd is met de rationalistische denkwijzen van het
materialisme, lijkt de verdrongen mythische werkelijkheidservaring en –interpretatie in een andere
vorm terug te keren en haar plaats op te eisen naast nog altijd bestaande metafysische,
wetenschappelijk-positivistische en andere werkelijkheidservaringen en -interpretaties. Religie gaat
niet meer vooraf aan de menselijke werkelijkheidservaring, maar volgt erop.
© L. den Besten
Lezing gehouden te Utrecht op 12 mei 2008 (tweede pinksterdag) in
het kader van het ‘Feest van de Geest’.
Feest van de Geest was een samenwerking tussen de
bewoners op en rondom het Domplein:
Architectuurcentrum Aorta, Debatcentrum Tumult,
Universiteit Utrecht, Citypastoraat Domkerk,
Horeca Domplein, Initiatief Domplein, Instituto
Cervantes, JOP en EUG, Kosmopolis Utrecht,
Utrechts Centrum voor de Kunsten, Utrechtse
Klokkenspel Vereniging, Utrechts Klokkenluiders
Gilde, UTR, Vrede van Utrecht, VVV/Rondom en
IKON, Dominicaans Studiecentrum voor Theologie
en Samenleving, Stichting Zinweb.