Jan Donkers - Over Levende Radio. De VS ... - Mediafonds

vorm gericht. Je leert er het métier van
radio niet, dat wil zeggen: met geluid
en emoties een verhaal vertellen”, zegt
Schmitz.
Hij hekelt de Duitse neiging om zelfs
in een reportage over een derdewereldland
als achtergrondgeluid slechts
autoverkeer op te nemen, en later in
de studio een geschreven tekst van een
manuscript hoorbaar in te spreken.
Ole Schulz is het daar niet mee eens.
Zijn buitenlandse features bestaan uit
veel bouwstenen. “Het zijn eigenlijk
radiodocumentaires, met citaten,
atmosfeer en muziek.” Maar het kan
nog gecompliceerder. Bij hoorspelen,
een Duitse specialiteit, is er sprake van
echte audiokunst. In de studio bevinden
zich een regisseur, montagespecialisten,
professionele sprekers en geleerde toneelspelers.
Daar blijkt dat de Duitsers
nog vertrouwen en geld hebben voor het
gesproken woord in de ether.
Rob Savelberg is correspondent in Berlijn.
Communities
Avontuurlijke radio in de VS
is in hoog tempo aan het
verdwijnen.
Door Jan Donkers
Over de Amerikaanse tv weten wij
in Nederland heel wat, denken we,
vanwege de series en de talkshows
die hier worden overgenomen. Over
de Amerikaanse radio weten we veel
minder, om voor de hand liggende
redenen. Wát we ervan weten wordt in
ruime mate bepaald door wat we horen
over het fenomeen talk radio. Dat is
inderdaad een niet te verwaarlozen
factor wanneer het gaat om de meningsvorming
en het propageren van wat wel
de paranoïde stijl in de Amerikaanse
politiek is genoemd. Intimiderende
neanderthalers die hun banvloeken de
ether in bulderen over alles wat vies
en voos is, tegen de goddeloze pinko
homo’s, tegen de massamoordenaars in
de abortusklinieken, tegen de communist
Obama die... Probeer er eens een
halve dag naar te luisteren en je moet
jezelf tegenhouden om niet meteen het
vliegtuig naar huis te nemen.
Prullenbak
Iets anders dat aan Nederland niet voorbij
is gegaan is hoe het medium in de VS
in luttele decennia zijn avontuurlijke ka-
14 609 – cultuur en media oktober 2009 Mediafonds
A Praire Home Companion, radio programma met van links naar rechts
Fred Newman, Tim Russel, Sue Scott en Garrison Keillor / Foto: Dana Nye
rakter vrijwel is kwijtgeraakt. Nog maar
een halve generatie geleden droeg het in
belangrijke mate bij aan de sensatie van
met de auto door Amerika rijden: als je
een nieuwe stad naderde pikte je weer
een nieuw signaal op, elke streek had
zijn eigen typische lokale zenders, met
lokale presentatoren, muziek die eigen
was aan stad of streek.
Al dat avontuur is in hoog tempo aan
het verdwijnen met de concentratie van
steeds meer stations in conglomeraten
als Clear Channel, Citadel en Cumulus
(nomen est omen) die stations overnemen,
het format van de ene dag op
de andere in de prullenbak gooien en
uitzenden wat je overal elders ook al
hoort. Zes jaar geleden controleerden
drie conglomeraten de helft van de
zendtijd in Amerika, en dat kan alleen
nog maar erger zijn geworden.
Winstmaximalisatie is het enige wat telt.
Van Seattle tot Miami, van Bangor tot
San Diego, overal meer van hetzelfde,
DJ’s en presentatoren zijn vervangen
door computers, die een geestdodende
mix de ether insturen van wat dankzij
een raar misverstand voor AOR (adult
oriented rock) moet doorgaan. Er is
geen levend mens meer te horen, het
is de Amerikanisering van Amerika ten
voeten uit.
Een tendens om je bezorgd over te
maken? Als je uitgaat van het dictum
van wijlen Prof. Den Hollander, de
grondlegger van de Amerikanistiek in
Nederland, dan is dat zeker zo. Alles wat
ons in Amerika ergert, zo schreef hij,
ergert ons omdat we, al dan niet terecht,
vermoeden dat het zich in de toekomst
in ons land ook zal gaan manifesteren.
Welnu, die toekomst is allang aangebroken,
al ligt de oorzaak van de gelijkschakeling
hier wat anders.
National Public Radio
Maar laat ik eens een hoopvoller
toon aanslaan, want ook dit kan je in
Amerika overkomen, op veel plekken
zelfs: je loopt door de gangen van een
Universiteitsgebouw en hoort vanuit
het kantoortje van een collega die
werkstukken zit na te kijken zachtjes
klassieke muziek. Een gang verder
zelfde situatie, zelfde muziek. Als je
wat later in de auto van een andere
collega stapt die je een lift geeft hoor
je de presentator van hetzelfde station
een volgend programma aankondigen,
waarin de auteur en voedseldeskundige
Michael Pollan geduldig uitlegt waarom
wij minder vlees moeten eten. De
boekwinkel waar je even later binnenstapt
heeft diezelfde zender aanstaan,
waarop, na het interview met Pollan,
een lokaal orkestje bijna uitgestorven
muziek uit de Appalachians te horen
brengt, live in de studio.
Dit is NPR, National Public Radio,
een netwerk van 860 stations verdeeld
over heel Amerika, met een sterke
concentratie in de grote steden aan de
oost- en westkust en (veelal) universiteitssteden
verspreid over de rest
van het land. Nationwide luisteren er
meer dan 27 miljoen Amerikanen op
enigerlei tijdstip naar hun NPR station.
Elk station heeft zijn eigen regionale
programmering met aandacht voor
lokale kwesties en lokale cultuur, maar
heeft doorgaans enkele uren per dag
een link met Washington waar het
centrale nieuwsprogramma vandaan
komt, inclusief commentaar. Er is
tijd, er zitten levende mensen achter
microfoons, er wordt (soms iets te)
geroutineerd gepresenteerd.
Syndication
Succesvolle programma’s van individuele
NPR-stations krijgen al snel een
nationale status via het syndication
systeem. Zo kan het gebeuren dat
een heerlijk programma als Fresh
Air, gepresenteerd door Terry Gross
vanuit Philadelphia, in bijna het hele
land te beluisteren valt. Terry heeft
een talkshow waarin ze, tussen enkele
kleinere items en goede muziek door,
elke dag een auteur, film- of theatermaker
interviewt, rustig en geïnformeerd,
een weldaad om naar te luisteren. Zoals
dat ook vroeger het geval was met de
talkshow van wijlen Studs Terkel vanuit
WFMT in Chicago, die nog meer een
persoonlijkheid was dan Terry maar
zijn onder werpen al even respectvol en
geïnformeerd tegemoet trad.

En dan misschien wel het grootste succes,
Garrison Keillors A Prairie Home
Companion dat nu al 35 jaar wekelijks
wordt uitgezonden en een hit is op
zichzelf, met als ingrediënten Keillors
verhalen over Lake Wobegon, geestige
fake-commercials en optredens van
niet de geringste muzikanten in allerlei
genres. Keillors programma wordt door
meer dan 500 NPR stations overgenomen,
en is na al die tijd nog steeds zo
succesvol dat het regelmatig on the
road gaat en de inspiratie vormde voor
een film van Robert Altman.
Gemeenschapsgevoel
Wat de NPR stations creëren, en ik
aarzel het woord te gebruiken, is een
sense of community voor iedereen die
zich niet tevreden voelt binnen de oorverdovende
Amerikaanse massacultuur,
die zoveel moois heeft opgeleverd maar
je ook kan doodslaan met zijn gecommercialiseerde
alomtegenwoordigheid.
NPR-luisteraars zijn een soort gemeenschap,
uitgestrooid over dat immense
land. Miljoenen van hen hebben nooit
een ander station aan staan; in de auto
die ik vorig jaar van mijn huisbazin
leende stonden alle zeven voorkeurszenders
op KPFA ingesteld. En denk
niet dat dit allemaal het soort mensen
is waar in Nederland de omroep MAX
zich op richt, waar men lijkt te denken
dat de geschiedenis van de radio eindigt
bij Ome Keesje. Ook diverse rockmuzikanten
die ik onder mijn vrienden reken
verklaren met grote vanzelfsprekendheid
dat ze nooit ergens anders naar
luisteren. Dat mag smug klinken, maar
wie dat vindt gaat zijn gang maar.
Vogelvrije uren
WBAI in New York, KPFA in Berkeley,
KUT in Austin, ze hebben allemaal hun
af en toe eindeloos lijkende problemen
gehad. In de jaren zeventig en tachtig
bittere ideologische strijd over wie de
zeggenschap had over de airwaves, met
als resultaat in sommige gevallen een
onappetijtelijke vergaarbak van radicale
feministes, veganisten, maoïsten, zwarte
separatisten en wat al niet, die al lang
van het idee waren afgestapt dat ze
samen met een station bezig waren. Die
tijden zijn grotendeels voorbij.
Omdat NPR listener sponsored
radio is en geen reclame maakt zijn ze
afhankelijk van sponsors, zowel individuele
luisteraars als (doorgaans lokale)
bedrijven. Dat houdt in dat de stations
minstens twee keer per jaar dagenlang
de programmering opzij gooien en aan
fondsenwerving doen, uren en uren
achter elkaar, en dat levert op papier nu
niet bepaald boeiende radio op. Maar
ik kan, als ervaringsdeskundige, zeggen
dat het prettige vogelvrije uren zijn
waarin je muziek hoort die je anders
nooit hoort. Ik heb zelfs vrienden in
Amerika die beweren dat ze eigenlijk
deze dagen de leukste vinden. Waarom?
Omdat het ze, inderdaad, een gevoel van
verbondenheid geeft met het station en
de andere luisteraars, waar ook in de
stad, waar ook elders in Amerika.
Wat kunnen we hier in Nederland mee?
Om te beginnen ons realiseren dat de
situatie onvergelijkbaar is, qua schaal
en uitgangssituatie van de publieke
omroep. Vervolgens kunnen we gerust
constateren dat we kwalitiatief beslist
niet voor NPR onder hoeven te doen.
Een van de boegbeelden van NPR is het
reportageprogramma This American
Life op zondagochtend. Maar toen ik
in 2003 aan de Universiteit van Texas
les gaf in audio narrative had ik
moeite een aflevering te vinden die met
vindingrijkheid en creativiteit in elkaar
was gezet. De onderwerpen zijn vaak
goed, maar wij Nederlanders zijn verder
in het vinden van oplossingen om een
reportage verrassend te houden. En ik
vind Terry Gross geweldig, maar kan
hier best enkele presentatoren bedenken
die het vergelijkbaar goed doen.
Ze zouden alleen, onder de gegeven
omstandigheden, onvindbaar zijn in het
immer veranderende oerwoud van de
ether.
In Nederland?
Ik zou vooral inzetten op dat gemeenschapsgevoel
dat NPR sterk houdt. Er
zijn in Nederland enkele programma’s
die dat ook om zich heen hebben
gecreëerd, en ze worden dikwijls,
niet toevallig denk ik, in het weekend
uitgezonden; OVT, Vroege vogels, de
TROS Nieuwsshow, De Avonden, hoe
gemarginaliseerd ook. Programma’s
die, ook al niet toevallig, al lange tijd op
hetzelfde tijdstip en op dezelfde zender
worden uitgezonden. Decennia lang had
je iets vergelijkbaars met VPRO Vrijdag,
dat helaas aan luistercijfer-fetisjisme en
horizontaliseringsdwang ten onder is
gegaan.
Dat al die kleine communities ook
samen één community zouden zijn
is natuurlijk een illusie, zoals ook het
denkbeeld dat er een aparte zender
voor zoveel moois zou moeten zijn
naar NPR-voorbeeld onhaalbaar is.
Maar: creëer een aantal herkenbare
blokken met culturele programmering
in de brede, sociologische zin van het
woord, trek er talent voor aan en vooral:
garandeer continuïteit en herkenbaarheid.
Maak een vereniging met een blad,
laat mensen voor €5 lid worden en geef
ze toegang tot speciale uitzendingen.
Zorg vanaf dag één dat alle programma’s
makkelijk on demand te vinden zijn,
want wij liefhebbers van kwaliteitsradio
zijn drukbezette mensen.
Zorg dat...
Mijn tijd is op. Maak het beeld niet te
mooi, spreek ik mezelf nu bestraffend
toe, NPR is niet altijd een lichtend
baken. Er zijn ook onverteerbare
programma’s die je zuchtend naar een
van de betere commerciële stations
doen overschakelen. En PBS, de
televisiependant van NPR, blijkt terwijl
ik dit opschrijf massaal gevallen voor
de edelkitsch van onze eigen André
Rieu. Ze vinden dat waarschijnlijk very
European. Als de radio daar op korte
termijn in meegaat ben ik alweer een
illusie armer, maar zover is het nog niet.
Nog niet.
Jan Donkers is radiomaker en schrijver.
Someone still
loves you!
De Britse radio is een vrijplaats.
Door
Patrick van IJzendoorn
De heilzame werking van thee was onlangs
het onderwerp van een vierdelige
radioserie: Tea and Biscuits. De meeste
koppen thee per persoon binnen Europa
worden gedronken in Oost-Friesland,
maar het zijn nog altijd de Engelsen
die bekend staan om hun liefde voor
heet water, gedroogde bladeren en een
wolkje melk. Van krakers, huisvrouwen,
fabrieksarbeiders en politici tot
de koningin: iedereen houdt van een
‘cuppa’. Cricketwedstrijden worden
tegen vieren onderbroken voor ‘tea’. Dat
het oplossen van een probleem begint
met het koken van water – al is het maar
om adequaat handelen zo lang mogelijk
uit te stellen – is meer dan een mythe
over de Engelse samenleving.
Een radioverslaggever bezocht een
inburgeringsceremonie, Londense
volkstuintjes, een hospice en een bloedbank
om te laten zien hoe thee mensen
bijeenbrengt, troost biedt of gewoon
rust geeft. Het programma had evengoed
een halve eeuw geleden kunnen
worden gemaakt, toen deze radiozender
nog ‘Home Service’ heette en de radio
de ‘wireless’.
Vluchtheuvel
Honderdduizenden mensen volgden de
miniserie, tijdens het strijken, uitzieken
of verrichten van kantoorwerkzaamheden.
Net zo goed trokken programma’s
over de luit, over het schrijven van een
gebruiksaanwijzing en over bijzondere
stenen in het door oorlog geteisterde
Mediafonds oktober 2009 609 – cultuur en media 15