volkscultuur magazine 2 2011 - Nederlands Centrum voor ...

Allerheiligen / Allerzielen zag er niet altijd uit zoals wij nu gewend
zijn. Van oorsprong was het een kerkelijk feest dat dan ook vooral in
de kerk gevierd werd. Kerkhoven en begraafplaatsen zoals wij die
nu kennen, waren er niet. Tijdens de Middeleeuwen werd het gros
van de overledenen zonder veel poespas begraven, vaak in een
gemeenschappelijk graf waarvan men het niet nodig vond dat het
graf gemarkeerd werd met een grafsteen met daarop de naam van
de overledene. De begraafplaatsen lagen midden in de stad, in en
rond de kerken (vandaar de naam: kerkhof, de hof van de kerk). Op
weg naar een of ander in de stad, liep je vaak over de begraafplaats.
Maar niet om de doden te herdenken, daarvoor waren de begraafplaatsen
niet bedoeld. De doden herdacht je in de kerk, door vooral
veel en hard te bidden dat het de overledenen maar goed zou gaan
in het hiernamaals. Niet het lichamelijk omhulsel was belangrijk,
maar het zielenheil van de overledene (zoals het in het Bijbelboek
Makkabeën staat: ‘Het is een heilige en vrome gedachte om voor
de overledenen te bidden, opdat zij van hun zonden worden
vrijgesproken’).
Het had daarbij niet zoveel zin om te bidden voor de heilige boontjes:
die zaten toch al in de hemel. Aan het andere uiterste waren
er de verdoemden, die vanwege hun zondige leven in de hel
waren beland: ook zij hadden jouw hulp niet nodig want dat hielp
niet meer. Het gros van de overledenen had dat echter wel. Het
overgrote deel van de overleden zieltjes bivakkeerde in het vagevuur,
een tijdelijke verblijfplaats waar ze moesten blijven totdat
alle zonden die je in je leven had begaan, waren uitgeboet. Die
zieltjes in het vagevuur konden de hulp van het thuisfront heel
goed gebruiken. Door als nabestaande te bidden voor het zielenheil
van de overledene, kon je het verblijf van jouw dierbare overledene
in het vagevuur aanmerkelijk verkorten. Daar had je wat
aan, ook als nabestaande zelf. De katholieke kerk liet namelijk
weten dat als je bidt voor iemands zielenheil ook je eigen zonden
werden schoongewassen. Het was dus een win-winsituatie om te
bidden voor iemands zielenheil.
Tijdens Allerzielen werden in de kerk alle overledenen herdacht in
een plechtige heilige mis op 2 november. Het gebruik zelf kwam in
zwang halverwege de Middeleeuwen, zo rond het jaar 1000, en
het waren vooral monniken die zich ervoor inzetten, met name de
benedictijner monniken van de abdij van Cluny, in Bourgondië.
Later, naar het eind van de Middeleeuwen, werd het gebruik meer
algemeen en overgenomen door de kerk als geheel. Voor de kerk
ligt Allerzielen in het verlengde van Allerheiligen. Terwijl op
Allerzielen alle overleden ‘gewone’ mensen worden herdacht,
stonden een dag eerder, op 1 november, de heiligen centraal.
Ook het herdenken van de
doden is immaterieel erfgoed
Door hun voorbeeldige gedrag tijdens hun leven, zaten de heiligen
dicht bij God in de hemel. En konden dan ook een goed
woordje voor je doen bij God. Verder verdiende hun voorbeeldige
levenswandel natuurlijk de navolging van alle gelovigen hier op
aarde. De protestanten hadden er niet veel mee op: zij geloven
niet in bidden voor het zielenheil van overledenen. Hemel of hel:
die beslissing ligt voor hen helemaal bij God en nabestaanden
kunnen hier geen invloed op uitoefenen.
Huidige gedaante van het feest
Tegenwoordig wordt het Allerheiligenfeest heel anders gevierd
dan in de Middeleeuwen. Gelovigen gaan nog steeds wel naar de
kerk op Allerzielen, maar het belangrijkste herdenkingsmoment
ligt nu op de begraafplaats. Ook is er een nieuwe loot bijgekomen,
namelijk Halloween, een feest dat vooral door jongeren wordt
gevierd, aan de vooravond van Allerheiligen, namelijk ’s avonds op
31 oktober. Dat ook Halloween alles met de dood te maken heeft,
blijkt uit de wonderlijke uitdossing van de kinderen, die gekleed in
een of ander skeletkostuum en gewapend met een lichtje in een
pompoen langs de deur gaan en vragen om iets lekkers. Ook worden
Halloweenparties georganiseerd, enigszins macabere feesten,
waar de kinderen verkleed naar toe gaan. De Engelse woorden
verraden al dat het feest in deze vorm is komen overwaaien uit
Enge land en de Verenigde Staten. Al ruim voor 31 oktober kun je
in de winkel de belangrijkste attributen aanschaffen. Sommigen
ver werpen Halloween daarom als een ‘invention of tradition’, die in
Zomer 2011 71