Vertrouwen geven en in control zijn; Hoe doe je dat? - Ooa

Handleiding voor de vertrouwenscan
Achtergrond
Sancties kunnen voor vertrouwen een nuttige werking hebben als stok achter de deur. De mogelijkheid van
sancties is dan een stimulans om zich aan de afspraken te houden en geen inbreuken op het vertrouwen
te plegen. Sancties kunnen dan effectief zijn vanwege de afschrikwekkende werking (negatieve prikkel).
Sancties kunnen ook ten doel hebben het voordeel dat verkregen is door de inbreuk ongedaan te maken.
Sancties zijn dan effectief als ze leiden tot een herstel van het ‘level playing field’.
In het kader van regelnaleving kan naast met negatieve prikkels ook gewerkt worden met positieve prikkels
of een combinatie daarvan. Dan worden ‘koplopers’ beloont met een lichter regiem van controle/toezicht
(uitsluitend ‘volgende onderzoeken’) en ‘achterblijvers’ komen in een zwaarder regiem (corrigerende
dieptecontroles). Deze vorm van een naar doelgroepen/risicoprofielen gedifferentieerde controle-aanpak
sluit aan bij een risicogerichte systeemcontrole 23 .
Als er veel met daadwerkelijke sancties gewerkt moet worden, kan dat als een indicatie gezien worden dat
er niet of weinig op de ander vertrouwd kan worden. Dit kan ook terecht wantrouwen zijn.
Bij rationeel vertrouwen zijn effectieve sancties belangrijk omdat deze het risico op inbreuken sterk kan
verkleinen. Bij rationeel vertrouwen zal men dan ook veelal proberen bij de basisafspraken concrete
afspraken over eventuele sancties te maken. Dit leidt tot minder onzekerheid en dus meer (rationeel) vertrouwen.
Als dit niet heeft plaatsgevonden en/of de sancties niet effectief zijn, zal de neiging bestaan om
veel voorzichtiger te worden (er meer bovenop te zitten/meer te controleren), hetgeen in het algemeen zal
leiden tot een terugval in vertrouwen.
Bij echt vertrouwen zullen sancties minder een issue zijn omdat men er vanuit gaat dat men in principe
geen sancties richting de andere partij nodig zal hebben. De kracht van echt vertrouwen ligt in gemeenschappelijke
waarden, positieve intenties etc. Men zal niet gauw dit grote goed op het spel willen zetten
door bewuste inbreuken. Uiteraard zal de mogelijkheid van sancties goed uitkomen als men zich in de
andere partij ‘vergist’ heeft, maar de toepassing van sancties zal niet het gevoel wegnemen dat men evengoed
‘verloren’ heeft (in casu: men is het grote goed van echt vertrouwen in de ander kwijtgeraakt). Het
vertrouwen zal dan weer langzaam opnieuw opgebouwd moeten worden.
N.B.
Als veel sancties toegepast moeten worden, kan ook de vraag gesteld worden of de bestaande aanpak (regels,
en controle, inclusief sancties) wel effectief zijn. Misschien moet nagedacht worden om de bestaande
situatie (veel inbreuken) middels een andere aanpak te doorbreken door bijv. een andere nalevingstrategie
en de daarbij behorende instrumenten inzetten, zoals voorlichting, zelfregulering etc. Partijen moeten
daar dan wel voor open staan, anders houdt men elkaar gevangen 24 .
23 Zie o.a. Handhaving en gedrag (Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid, 2009), Vertrouwen, (Belastingdienst, 2009, par. 3.9: Optimaal matchen van
gedrag) en Handhavingsladder (Inspectie Verkeer en Waterstaat, 2010).
24 Zie o.a. Handleiding Uitvoerbaarheid en Handhaafbaarheid, inclusief de ‘tafel van elf’ (ministerie van Justitie, 2003).
34 © Directie Begrotingszaken, Robert Vos en René Witte