Vertrouwen geven en in control zijn; Hoe doe je dat? - Ooa

Handleiding voor de vertrouwenscan
- Ook al heeft men vertrouwen in een medewerker, dan zal toch elke keer dat de organisatie hem het niet mogelijk maakt
dit vertrouwen waar te maken, het vertrouwen in de medewerker verminderen tot uiteindelijk het vertrouwen in hem
verdwenen is.
Vaak wordt vertrouwen gepositioneerd tegenover wantrouwen (wantrouwen ↔ vertrouwen). Steeds
meer wordt vertrouwen gezien als een middendeugd, midden tussen wantrouwen en blind vertrouwen
in. Vertrouwen is dan iets dat zich moet ontwikkelen (wantrouwen → ontwikkeld vertrouwen ← blind
vertrouwen). Vertrouwen en gezond wantrouwen kunnen in die visie heel goed samengaan en samen in
interactie leiden tot ontwikkeld vertrouwen.
Vertrouwen is dan zowel de uitkomst van samenwerking als de basis voor samenwerking: een eerste voorzichtige,
positief verlopen samenwerking kan leiden tot een eerste voorzichtig vertrouwen dat de basis
vormt voor een steeds hechtere samenwerking en een steeds groter vertrouwen. Ontwikkeld vertrouwen
kan in die situatie gezien worden als vertrouwen dat op grond van opgedane ervaringen gerechtvaardigd 2
is gebleken. Hierdoor kan een gevoel ontstaan dat het vertrouwen ook voor de toekomst gerechtvaardigd
zal blijken te zijn. Maar dat weet je nooit zeker, dat blijft een risico.
Niet iedereen gaat op dezelfde manier om met het nakomen van afspraken en/of het naleven van regels.
Vaak wordt op dit punt onderscheid gemaakt tussen drie categorieën (hoofdindeling) 3 :
- Principieel verantwoordelijken: voor hen is uitgangspunt: ‘afspraak = afspraak’ en ‘regels leef je na’. Dat maakt onderdeel
uit van hun stelsel van normen en waarden. Zij hebben een sterke intrinsieke motivatie om afspraken na te komen/
regels na te leven en zullen dat in principe dus ook altijd doen (of er moet ‘overmacht’ zijn).
- Pure calculeerders: voor hen telt eigenlijk alleen het eigen belang. Zij komen in principe alleen regels/afspraken na als
dat voor hen (per saldo) voordeliger is. Als zij b.v. inschatten dat het goedkoper is om een eventuele boete te betalen,
zullen zij de regels overtreden en het daarop laten aankomen. Dit maakt hen onbetrouwbaar. Hun gedrag wordt sterk
bepaald door de effectiviteit van eventuele sancties.
- Context-gevoeligen: zij zijn aanspreekbaar op het nakomen van afspraken en naleven van regels, maar het mag hun niet
teveel kosten (qua tijd, moeite en geld). Zij kijken daarbij sterk naar wat anderen doen. Voor hen is een ‘gelijk speelveld’
belangrijk. Zij willen niet ‘roomser dan de paus’ zijn. In hun richting is het belangrijk te voorkomen dat de verleidingen
te groot worden en daarmee weg te komen, te gemakkelijk is. Je moet niet ‘de kat op het spek binden’. Deze groep is op
het punt van betrouwbaarheid dus sterk beïnvloedbaar. Vaak behoren de meeste personen tot deze groep.
Bij vertrouwen is het niet zo dat men richting de ander altijd op nul (wantrouwen) begint. Soms kan er
een bepaald ‘instapniveau’ (basisvertrouwen) zijn. Dit basisvertrouwen kan zijn grondslag vinden in een
algemeen mensbeeld 4 en eerdere algemene ervaringen (Vergelijk de bonus- malusladder bij autoverzekeringen,
waarbij men ook niet op nul binnentreedt). Vandaaruit ontwikkelt het vertrouwen zich naar meer
respectievelijk minder vertrouwen op basis van nadere, meer specifieke ervaringen.
Bij het zich ontwikkelen van vertrouwen worden vaak drie stadia onderscheiden (o.a. Nooteboom, 2002):
2 Ontwikkeld vertrouwen, gerechtvaardigd vertrouwen, verantwoord vertrouwen, gefundeerd vertrouwen, geborgd vertrouwen
worden in dit memorandum als synoniemen beschouwd. Tussen deze begrippen bestaan wel verschillen in nuances.
3 F.E. Six, vertrouwen in toezicht (2010)
4 Mensen met een positief mensbeeld zullen andere mensen hoger laten instappen dan mensen met een negatief mensbeeld.
10 © Directie Begrotingszaken, Robert Vos en René Witte