?y*L**ë - Acehbooks.org

BIBLIOTHEEK KITLV
0005 8006
D 3 VVZ X
?y*L**ë

LAND- EN ZEETOGTEN
IN
NEDERLJLND'S-INDIË.
ir - voo» J'

ipm

Û7\

At
L
DP.il
LAND H EN- ZEETOfxTEN
i N
EIST EENIGE BUTT S CHE ETABLISSEMENTEN,
(ÎET3AA.-N- INT BE .TAKKPT T.8>ly TOrlS^Ö,
XI O O Tl
JOILOKKS OXHTIElt, Jz.
VborlijeeiL Secretaris te J'. JJ.K.MJI. /.1 Y/.
MET ï>i^TE3T.
TWEEDE BEET..
Te AMSTEHDAll, bij
C . G . S TT E I» K! E
MI» r r oxrnn,

UIT HOOGACHTING
VOOR ECHT VADERLANDSCHB DEUGDEN,
GEPAARD MET UITGESTREKTE KUNDE
EN UITSTEKENDE VERDIENSTEN,
GE wy D
AAN
HET WELZIJN DES LANDS
JN
NEDERLANDS-INDIË;
WORDT DIT BOEKDEEL

AAN DE HEEREN
Mr. H. W. M U NT IN GH E
EN
J. J. VAN SEVENHOVEN,
DANKBAAR EH EERBIEDIG
OPGEDRAGEN
BOOB.
DEN SCHRIJVER.

VOORBERIGT.
r eel behoeve ik niet tot voorspraak by
de uitgave dezer tweede bijdrage [als het
boek zoo heeten mag) tot de meer algemeens
kennis van onze Indische Bezittingen, te zeg-
gen. In de voorrede van het Eerste Deel,
verklaarde ik reeds het oogmerk, dat mij
de pen hiertoe deed opvatten. Ben ik
ik inderdaad zoo gelukkig, dat mijne
eerste poging, gelijk mij door my ne vrien-
den , zoo wel als door hoogstvereerende
* 4

VIII
openbare beoordeelingen, wordt verzekerd,
niet geheel mislukt is, dan durf ik my' wel
vlei/en, dat ook aan dezen tweeden Bundel
een gunstig onthaal zal te beurt vallen ,
althans ik heb daarin de zelfde rondborstig-
heid en ongekunstelde schrijfwijze in acht
gehouden, als in het Eerste Deel. Iets
tot de kennis van Land en Volk bij te dra-
gen, bleef mijn hoofddoel; van bijzondere
personen gewaagde ik slechts, wanneer
een onwederstaanbaar gevoel van hoqg-
achting of van dankbaarheid, mijne pen
wegsleepte. Verscheiden aanzienlijke per-
sonen, die mij stofje tot groote erkentelijk-
heid gegeven hebben, zijn in dit werk on-
genoemd gebleven, omdat ik tot stelregel
had aangenomen, mijne bijzondere lotgeval-
len daarbij geheel ter zijde te stellen. Zoo
had ik, by voorbeeld, my ne allereerste aan-

" IX
stelling, ter algemeene Secretarie te Ba-
tavia, en mijne aanvankelijke bevordering,
geheel te danken cum de welwillendheid
van den toenmaligen algemeenen Secreta-
ris, den Heere J. c. BAUD , wiens zeer
spoedig daarop volgend vertrek naar Eu-
ropa , een wezenlijk en groot verlies
voor de algemeene Secretarie was. Dit
hoofdbureau was, namelijk, onder het bestuur
van den Heere BAUD eene ware pe'pinière, om
jeugdige ambtenaren tot verdienstelijke man-
nen op te leiden. De meest bekwame Amb-
tenaren, die zich titans in Nederlandsch-In-
dië bevinden, zijn onder de leiding van
den Heer BAUD , ter algemeene Secreta-
rie werkzaam geweest.
Hiermede, geachte en gunstige Le-
zer, zij deze pennevrucht aan uwe be~
* 5

ievolenliä opgedragen. Behelst zij iets nut-
tigs , verwerft zij eenigermate uwe goed-
keuring , dan is mijne moeite op de stree-
lendste wijze beloond.
i Augustus , i8a8.

I N H O U D .
EERSTE HOOFDSTUK.
Aankomst op den Zuid-Oosthoek van Jaya. — Parelduikers
by Banjoe-Wangie en Noesa-Kembangan. — Zuidkust van
Java. — Ongezondheid der landstreek. — Verklaring van
het Waterbederf in de Wittc-Rivier. — Middelen tot verbetering.
— Gevaarlijke Bergbeklimmlng door den Heer LB-
SCHENAULT. — Beschrijving van den Mer-Apie. — Verbetering
van het lot der .inboorlingen, — Groote verwachtingen
ten opzigte dezer Provincie. — De Heer ELOUT aldaar tot
Resident benoemd BI. i.
TWEEDE HOOFDSTUK.
Voorbcreidselcn tot eene reize naar de Moluksche eilanden in
het gevolg van den Gouverneur-Generaal. — Voorafgaande
terugtogt naar Batavia. _ Reisje langs de Javaansche
kust. — Onderscheidene Etablissementen aldaar. — Poila-
Mandalique. — Vermetelheid der Zeeroovers. — De Haaijcvangst.
— Aankomst te Batavia. — Statistiek van huwbare
raci sjcs BI. 17.
DERDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar de Moluksche eilanden. — Een enkel woordje
over de Koloniale Marine. — De Kapitein ter zee z. SCHROOIjESTEiN.
— Aankomst voor het fort Victoria. — De reede
van Amboina. — 'Dc stad Ambon en de zamenlevitig aldaar.—
Dominé KAM. — Inlandsclie Christenen. — Verbeteringen
in het openbaar Onderwijs en heilzame gevolgen, welke men
zich daarvan mag beloven BI. 27.
VIERDE -HOOFDSTUK.
Klimaat der Moluksche eilanden. — Gezonde luchtstreck, —

XU I N H O U D .
Schilderachtig voorkomen van Aml/oitia. — Batoe-Gadj'a. —
De Klappcrtuinen. — Batoe Merah. — Aanmerkingen over
de gesteldheid van den grond dezer eilanden. — Produkten
van het land. — De Sago-boom. — Houtsoorten. — Mocsons
in "de Moluksclie wateren. — Beschrijving van den
Kruidnagel-boom en de culturen der Nagelen. . . BI. 4t.
VIJFDE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing van de bevolking van Ambolna. — Toenemende
Beschaving. — Groote uitbreiding van de Christelijke
Godsdienst. — De Zeden. — Europeanen. — De Dames.
— Karikaturen. — Araboncschc Mahomcdancn. — Kleeding,
costumes en by zondere gebruiken. . . . BI. 57.
ZESDE HOOFDSTUK.
Tegenwoordige toestand van Landbouw, Nijverheid en Produkten.
— Maatregelen tot wering van knevelarijen. — Amboïna
zoude veel meer kunnen opbrengen, dan enkel kruidnagelen.
— Vooruitzigt, om den Theeboom aldaar aan to
Uwceken. — Indigo, suiker en koflij. — Mocskruiden en
vruchten. — Muskaatnoten-boomen. — Loerics en kakatoe&s.
— 'DeOelar-beloeàa. — Agar-agarenTripang. BI. 75.
ZEVENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar Banda. — De Goenong-Api. — Zijne uitbarsting
op het oogenblik der aankomst van den Gouverneur-Generaal.
— Het fortfNassau. — Het fort Belgica. —
De stad. — De Muscaatnotenboom (_Nux myristica")..—
Aanplanting in Perken. — Voorzorgen en behandeling by de
inzameling van dit produkt BI. 85.
ACHTSTE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing der bevolking. — Alfoeren of koppensnellers.
— Aard en voorname karaktertrekken van dit
volk. — Ncderlandsche Zendelingen. — Staaltje van ongeletterdheid.
— Zondcrlijke Christclrjke vermaning van een'
dezer hecren. BI. 102.

I N H O U D . xi»
NEGENDE HOOFDSTUK.
Aardbeving en nieuwe uitbarsting van den Goenong-Apie. —
De schrijver vertrekt naar Ternate. — Bengaalsche goochelaars.
— Aankomst te Ternate, en voorloopige beschrijving.
— Zamenleving. — Vriendenkransjes. — De Resident
NF.TJS. — De Secretaris BOERS. — De walvischvangers. —
Ecnige aanmerkingen nopens de yjsscherjj. — Merkwaardige
zeeprodukten. — Kolonizatie BI. ui.
TIENDE HOOFDSTUK.
Ommcstreken van de stad Ternate. — Fort Oranje. — Paleis
des Sultans, — Merkwaardige decoratie door den Sultan aan
zijne Legcrhoofden geschonken. — De Chinesche Graven. —
Beschrijving van het zoogenaamde Doodenfeest der Chinezen
BI. i35.
ELFDE HOOFDSTUK.
Des Sultans Secretaris MOHAMMAD HOSSEIN. — Arabische Legendes.
— De Koran. — Mahomedaansche ketters. — Groote
haat tegen de Joden. — Mahomedaansche Tijdrekening. —
Vasten. — Godsdienstige leesten. — Gelukkige en ongelukkige
dagen. — Bedevaartsgangers naar Mekka. . BI. 146.
TWAALFDE HOOFDSTUK.
Reisje naar Batjan. — Korri-Korri's van den Sultan van Ternate.
— Installatie van eenen nieuwen Sultan van Batjan,
door den Heere NEYS. — Het fort Bameveldi. — Droevig
einde van den Luitenant OULINES. — De Kerk. —De schoolmeester.
De Sergeant SERANI. — Huwelijk en bruiloft. —
Terugreis. — Tidore. — Groote welvaart van dat eiland. —
De Pottebakker. — Terugkomst te Ternate. — Bergbeklimming
— Afscheid van Ternate BI. 167,
DERTIENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar Kemma, naar Menado en verder binnenslands. —
Bijzonderheden , nopens het eiland Celebes, — Toestand der

X'V 1 N H O U DJ
Ncdcrlandsche etablissementen. — Voornaamste stammen der
bevolking. — De Goudmijnen. — Deficit van ƒ 300,000. —
Bewerking der mijnen. — Oorzaken van hunne geringe op-
bren e sr Bi. 190.
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Vervolg van het voorgaande. — De voornaamste Produkten
van Celebes. — Iets over den landbouw. — Oorzaken van
zijn verval. — Handel en Nijverheid. — Aanmerkingen
over den staat van het eiland. . . . . . . . Bi. 2u,
VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
Aankomst te Bima op het eiland Sumbawa. Ecnig berigt nopens
land en bevolking. — Slechte landbouw. — De Goenong-Tomboro.
— Schrikkelijke uitbarsting van dien berg
en geheele verwoesting van het eiland. — Rapporten van
onderscheidene Residenten wegens deze gedenkwaardige vernieling
BI. 239.
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar Koepang op het eiland Timor, — De Reede. —
Landbouw. — Producten. — Witte mieren. — Heilzame planten.
— Merkwaardige genezing. — Tabak. Indigo'.
Djatie-hout. — Bijzonderheden nopens de bevolking en de
Vorsten. BI. 265.
ZEVENTIENDE HOOFDSTUK.
Omliggende eilanden onder het gezag der Nederlanders. —
, Poeloe-Smauw. — Het Herten-eiland. — Minerale bronnen. —
Bcschryving van het land. — Zeden der Bevolking. — Poeloe-Rotti.
— Poelo-Dao. — Savo. — Producten. — IJzermijnen.
— Tabak. — Katoen. — Salor. — Etablissementen
der Portugezen. — Samba . BI. 290.
ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
Reize naar Sambas. — Gevaarlijke ontmoeting met een buffel
»au boord. — Bijzonderheden wegens het eiland Borneo in

I. N H O U D. XV
het algemeen. — Verbazend groote diamant. — Verschil-
lende Producten. — Koophandel. — Dayaks. — Diamant-
groeven BI. 30S.
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
Dé schrijver komt weder te Batavia. — De Kop van PETER
ERF.ERFF.LDT. — De Javasche Methuzalem. — Vertrek naar
Palembang. — Kostbaar reisje. — Beschrijving van de hoofd-
plaats. — De Kratons. — De Rakits. — De Pantjàlangs. —
Fraai gezigt op de rivier BI. 325.
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Vervolg van het voorgaande. — Publieke Gebouwen. De
Missidjit. — De Grafsteden der Vorsten. — De Bevolking. —
De Regering. — De Ambtenaren. — Pandelingen. — Misbruiken.
Bi. 344.
EEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing der bevolking. — Zeden, gewoonten en
karakter der Palembangers. — Trotschheid met laagbeid gepaard.
— Onverschilligheid. — Twistzucht. — Handwerken,
kunsten en letteren. — Schranderheid en behendigheid. —
De Sultan MAHMOED BADAR EL DIN ; BI. 360.
TWEE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
De binnenlanden van het Palembangsche Rijk. — Orang koeboe.
— Produkten. — Gewone prijzen der voornaamfte artikelen.
— Handel. — Contributiën aan den Sultan. — Voornaamfte
Wetten en Adat ' . . . BI. 393.
DRIE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Atjieh. — De Battaks. — Iets over hunne godsdienstbegrippen.
— Aloude Nederlandsche bezittingen langs de Westkunst.
— Padang en oiidcrhoorighedcn. — Bcnkaclcu. —

XVI I N II O U D.
Het fort Marlborough,—De Lampongs. — Tambi en Siak —
De Heer STOKBROO door de zeeroovcrs genomen. . Bh 417
VIER EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Beschouwing van het eiland Banka. — De berg Monopyn. —
De stad Muntok. — De voornaamste produkten. — Uitmuntende
houtsoorten. — De Kolonel DE LA FONTAINE. — *nen
uitvoer. — Bevolking. — De tinmijnen. — Het eiland
Billiton. - Besluit. BI# 443.

PW *»#0#»"
EERSTE HOOFDSTUK;
- " ' ' = = *
ai'ànkomst op den sZuid-Oosthvek van Java: —-
Pprelduikers bij Banjoe Wangie e« Nocsa-Kembangan.
— Zuidkust van Java. — Ongezondheid
der landstreek. — Verklaring van het
Waterbederf in de Witie-Rivier. — Middelen,
tôt verbetering. — Gevaarlijke liergbeklimming
'door den Heer LESCHENAULT; — Beschrijving
pan den Mer-Apie. — Verbetering van hei lot
der inboorlingen. —~ Groote verwachtingen te7p
opzigt dezer Provincie. — De Heer ELOUT aldaar
tot Resident benoemd.
hans zette ik óp het schóbrie Java Voet aan
wal, juist bp de meest verwijderde plek gronde
Van de plaats, waar ik de eerste maal was aangeland
j want bij onze eerste aankomst, wierpen
wij het anker in de Pepet-baai, geheel aan den
Noord-Westelijken kant van het eiland, en thans
kwamen wij óp den uitersten Zuid-Oostelijken
Koek, wederoni te Banjoe-Wangie aan;
Het was hier juist in den tijd van de zoogenaamde
Parelduxkerij, waarvan , in de nabijheid
II; A

van Banjoe-Wangie, en Zuidwaarts van Java ,
bij Noesa-Kembangan, nog al eenig werk wordt
gemaakt , ofschoon hier de parelen niet groot
zijn en bij vergelijking minder waarde hebben. Op
Noesa-Kembangan , waar ook stofgoud in de
riviertjes gevonden wordt, kan men de parelen
gemakkelijk langs de kusten inzamelen , maar
te Banjoe-Wangie beeft men daartoe opzettelijke
duikers, die, zonder touw om bet lijf
m«t groote snelheid naar den bodem der zee
dalen, en na eenige minuten tijds, met of
zonder vangst, wederom naar boven zwemmen ,
Om kort daarna op nieuw in zee te duiken, het-

om onze pakkaadje te dragen, als tot onze per^
soonlijke veiligheid, inzonderheid om ons voor de
menigvuldige tijgers., wier akelig gehuil ons, met
het vallen van den avond, links en regts in de
ooren klonk , te beveiligen, verhaalden ons, dat
voor eenige jaren, aan de af helling van den Çoenong-Rantee
(Ketenbcrg), een man , die naar den
berg wilde gaan , om zwavel van daar te halen ,
door de nedervallende mist in het woud, met bijna
vijftig paarden, welke hij bij zich had, plotseling
gedood werd. Zulks kwam ons niet ongeloofelijk
voor, alzoo inderdaad de natte en koude bcdomptheid
van deze bosschen ons de borst beklemde
, en de aangestokene vuren op een' afstand
van dertig schreden bijna onzigtbaar maakte,
terwijl de nedervallende mist een' zeer onaangenamen
stank verspreidde.
De Heer Resident BAUMHAUER , bij wien wij
onzen intrek genomen hadden, was van gevoelen,
dat, bijaldien deze ontzaggelijke wouden geheel
verbrand werden, deze landstreek aan vruchtbaarbeid
en gezondheid meer zoude winnen dan al
het voordeel, hetwelk tot nog toe van de geza^ '
menlijke Houtbossclien op gansch Java gelrokken
wordt. Wat hiervan wezen moge, zoo veel is
zeker, dat de Banjoe-Wangische wouden zeer
wel ontbeerd kunnen worden , dat het niet moeijelijk
zoude zijn , dezelve bij feilen wind in de
assche te leggen, en dat deze onderneming do
heilzaamste gevolgen zoude hebben.
Wat nog veel tot de bekende en onloochenbare
A a

- 4 -
ongezondheid in dit gedeelte van Java, bijdraagt,
is het gebruik van het Water uit tie zoogenaamde 1
Witlè-Rivicf, van welke ik in eene vroegere be j
Schrijving van Banjoe-Wangie, met een enkel
woord gewag maakte. In meer dan een opzigt is
deze Rivier een nadere beschouwing waardig 4
en het was mij zeer aangenaam hiertoe , door onze
terugkomst in deze afgelegene Residentie , eene
gunsiige gelegenheid te vinden. De berigten,
welke de Heer BAUMHAÜER daaromtrent had ingewonnen,
en die gedeeltelijk op de kennisgevingen
van kundige inboorlingen , gedeeltelijk ook
op de nasporingen van den Heere LESCHENAULT
gegrond waren, kwamen hoofdzakelijk hierop neder.
De Witte-Rivier (ßoengie-Poetie) heeft haren
oorsprong in het genoemde keten-gebergte, en
Stroomt met groote snelheid noordwaarts tusschen
Panaroeltan en Sombroeavoe. Reeds bij haren oorsprong
heeft haaf water eene melkachtige kleur , die
echter slechts merkbaar is., wanneer men eene groote
hoeveelheid water schept , want in een bierglas
schijnt hetzelve volkomen helder te zijn. In deze
gedaante heeft het water geen' hoegenaamden bijzonderen
smaak , en is , volgens het zeggen der/
Javanen , alsdan ook tot bewatering hunner landerijen
zeer dienstig en heilzaam. In de nabijheid
van de bronnen dezer Rivier, was eertijds het
land sterk bevolkt, doch is thans grootendeels verlaten
en woest, door de zelfde omstandigheden ,
Welke zoo vele andere kampongs dezer Provincie

ontvolkt hebben , te weten , de natuurlijke ongezondheid
van het oord, en vooral ook de opstand
welke hier voor omtrent twintig jaren een bloedbad
onder de bevolking na zich heeft gesleept.
De Witte-Rivier loopt aanvankelijk over een
bed van witte kleiaarde, van welke zij hare witte
kleur ontvangt. De veranderingen, welke haar
water ondergaat, worden veroorzaakt, door eene
beek , die zich omtrent drie mijlen van haren oorsprong
met de Witte-Rivier vereenigt, en Soengi-
Pahit (Biltere-Rivier) genoemd wordt. Het water
dezer beek is bezwangerd met eene groote
Veelheid zwavelzuur , en ontspringt uit de vulkanische
groeven van den Merapi (i). Deze zwavejachtige
beek is zeer onbeduidend in den loop
van het droge seizoen ; zij wordt alsdan grootendeels
verzwolgen door den lossen zandgrond,
Waardoor zij zich een' weg taant, en loopt geheel
te niet alvorens zij de zoogenaamde Witte-
Rivier bereikt ; maar wanneer de beek door de
slagregens van de West-Moeson aangezwollen is,
en door het zand niet meer opgeslurpt worden,
kan , stort zij zich uit in de Witte-Rivier, en
deelt alle hare verderfelijke eigenschappen aan deze
laatstgenoemde mede. Het zwavelzuur vereei
(i) Men weet reeds, dat Mer-Api , Vuurberg beteekent
} en dat deze naam aan verscheidene Indische
gebergten gemeenschappelijk wordt gegeven. De Mer-
Api , waarvan hier de rede is , wordt ook Tasjem
genoemd. Zie I. D., hl. 347.
A i
1

n igt zich met de kleideeltjes, die in de wateren 1
der Witte-Rivier opgelost zijn , verandert en
Verheldert hierdoor' de kleur van het water , hetwelk
te gelijker lijd, ten gevolge dezer vermenging,
de visschen doet sterven, de menschen die
het drinken hevige kohekpijnen en buikziekten
berokkent, alle plantgewassen die er mede bevochtigd
worden doet verdorren, en op deii bodem
van de rivier zelfs de steenen verteert.
Het bederf van het water dezer rivier is des te
schadelijker-, omdat het juist plaats heeft, wanneer
zij , door de menigvuldige stortregens aangezwollen
zijnde, het gansche omliggende land besproeit*
Het zoude eene allernuttigste onderneming van
onzen Waterstaat zijn , aan de Soengi-Pàhit eene"
andere rigting te geven , en volgens het gevoelen
van den toonmaligen Resident, zoude dit niet zeer
moeijelijk noch zeer kostbaar zijn. Bij aanhoudend
gebrek van regen, droogt deze beek geheel uit,
en zelfs in de West-moeson heeft dezelve niet
boven de a5 voet breedte en omirent twee voet
diepte. Men zoude gevolgelijk den loop dezer
awavelbeek 3 ter plaatse waar dezelve met de
Witte-Rivier zamenvloeit, gemakkelijk langs de
laatstgenoemde kunnen verleggen, en dit zoude
een tweede middel tot de gansche herschepping
dezer voor zoo veel verbetering vatbare provincie
van Java zijn.
De Mer-Api van B an joe-Wangi, die aan de
Soengi*Pahit., haren oorsprong geeft, is een der
moeijelijkst beklimbare bergen van hei gansche

eiland, en voor zoo veel mij bekend is, heeft geen.
Europeaan , met uitzondering alleen van den Heer
LESCHENAULT , immer den Krater kunnen bereiken.
Deze verdienstelijke Natuurkundige, besteeg
den uitersten top van dezen berg , en zijn berigt
deswegen aan den Heere N. ENGELHARDT ingezonden,
is niet alleen met opzigt tot de natuurlijke
gesteldheid van dezen merkwaardigcn berg, maar
ook met betrekking tot de verbetering van het lol
eener talrijke volksklasse te belangrijk, om hier
niet kortelijk aangehaald te worden.
Daar waar het digte schier ondoordringbare
woud door eenigcopene plekken afgewisseld wordt,
is de grond bedekt met allang-allang, (zie Deel
I, bl. 180, in de Noot) dat den doortogt al mede
zeer moeijelijk maakt, en wanneer dit ter mans
hoogte opschietend gras vermindert, wanneer men
reeds op de helling van den berg \s3 en hoe langer
hoe steiler weg ontmoet, wordt de vermoeijenis
van hel klimmen op de onaangenaamste wij.ze
verzwaard door eene zekere soort van gras, dat in
volstrekte tegenoverstelling met het allang-allang
zeer dun en klein van blad is, en half op den
vochtigen grond verrot zijnde, den weg zoo glihr
herig maakt, dat men zich onophoudelijk aan de
takken en struiken moet vasthouden, om niet
wederom naar beneden te glijden.
Na aldus een paar uren tijds voortgeklouterd
te zijn, bereikte de Heer LESCHENAUI.T den top
des bergs, waar zich ook de krater bevond. Voor
A 4

dat hij deze hoogte bereikte, had hij reeds hier en,
en daar groote broze groenachtigo brokken zwavel
aangetroffen, die waarschijnlijk eertijds uit den
krater geworpen zijn.
De opening van den vuurberg is langwerpig
rond, strekkende van Noord-Oost naar Zuid-West,
en de omtrek derzelve bedraagt omtrent eene
halve mijl ; de grootste middellijn wordt op 3oo.o
voet en de diepte van den krater op omtrent
4*oo voet geschat! De bodem heeft eene uitgestrektheid
van omtrent i5oo voet, waarvan de grootste
helft, lager liggende, een meer vormt, welks,
water zeer heet is , eene groenachtige witte kleur
heeft, en veel zwavelzuur bevat. Van de oppervlakte
stijgen ligte zwaveldampen, en uit onder-?
scheidene kloven en scheuren , in het overige gedeelte
van den bodem , rook naar boven.
Reeds op der helling des bergs vond men geea
hoog geboomte, met uitzondering alleen van da
Casuarina equisetifolia (door de Javanen Semaragenoemd),
eene soort van denneboomen, in welks,
lange getakte bladereu, de wind de diepe doodsche
stilte, door een aangenaam geruisen afbreekt
en vervrolijkt. In de nabijheid van den krater
zijn de boomen zeer klein en veelal geheel ver-r
dord. Niettemin houdt zelfs binnen in den afgrond
alle plantengroei r niet ten eenemale op, en hier
en daar ziet men uit de kloven en spleten van de
wanden des kraters eene soort van varenkruid ,
çn eene soort van. Arbutus (in het Iav. Roekom.)
ontspruiten, en somtijds zelfs welig groeijen. Nog

meer verwondert men zich , tot bij den rand des
kraters, de uitwerpselen van den xtijger te ontwa-»
ren, niettegenstaande het op deze hoogte reeds
tamelijk koud is.
De plaats , waar men in den krater afdaalt ia
aan deszelfs Noord-Weslkant. Een gedeelte van
den weg loopt in eene zachte helling af, doch
weldra moet men zich van ladders bedienen, die
aan de vooruitstekende steenbrokken , nu epus loodregt,
dan weder schuins, vast gemaakt worden.
Deze wijze van neder te dalen is zeer gevaarlijk,
want de steenbrokken zijn, door de werking van
het vuur in kalk veranderd, en kunnen derhalve
ligtelijk afbrokkelen ; in welk geval de reiziger met
ladder en al in den afgrond zoude neder tuimelen,
en waar hij stuiten mögt, alles met zich mede
zoude slepen, totdat hij geheel in de diepte geval-.
len zoude ziJH.
« Wij namen echter ," zegt de Heer LESCHE-
NAULT, wiens berigt ik hier woordelijk zal vol-,
gen, « alle mogelijk© maatregelen van Yoorzig-»
tigheid en landden gelukkig op den bodem van
dezen afgrond, en in de nabijheid van de steeds
rookende vuurkolken aan. Het was de eerste maal
dat ik van zoo nabij de ontzaggelijke werkplaats
beschouwde, waar de Natuur de omkeeringen be-*
reidtj welke de naburige oppervlakte onzes aardbols
van gedaante doen veranderen. Het is mij
onmogelijk uit te drukken, door welk gevoel mijne
ziel op dat oogenblik het meest vermeesterd werd 3
ontzettende verbazing of sprakelooze bewondering,
A 5

— 10
Hoe groot de moed van den mensch ook wezen moge,
hij gevoelt zich behcersehl door de natuurlijke aandrift
wanneer al wat hem omringt hem mei vernieling
schijnt te bedreigen. Boven ons hoofd ongure bergklouipen,
die meer schenen te zweven dan te hangen
, en die ons elk oogenblik schenen te zullen
verpletteren; onder onze voeten een opziedende
vuurgloed, die slechts door eene smalle strook
van uitgedoofde asch van ons gescheiden was ; het
bruischend koken der gesmoltene vuurstoffe, dat
naar het gedruisch eener onstuimige zee geleek,
het inademen eener scherpe verzengde , vurige
lucht, — dit alles verdoofde mijn gevoel en
maakte mij als bewusteloos.
« Nadat ik in zooverre wederom tot mij zelve
gekomen was, dat ik in,staat was, om bedaardelijk
over te gaan tot het beschouwen van dit
ontzaggelijke natuurtooneel, begaf ik mij nader
bij de vulkanische luchtgaten , door welke de rook
uitbreekt. Ik onderscheidde vier dergelijke openingen
aan het oostelijk gedeelte des vulkaans.
De eerste opening, welke men bereikt, is tevens
de grootste, en heeft de gedaante van een volko-,
men rond gat, dat zeven voet middellijn heeft.
Naast deze opening is eene tweede t die eenigermate
naar eene grot gelijkt, uit welker bodem
een dikke rook opstijgt. Deze beide openingen
zijn door fijnen zwavelbloem aan de randen als
in stofgoud gevat, en de wanden zijn met kleine
zwavelkrijstallen als met topazen versierd. Men
kan zonder letsel tot zeer nabij doze openingen

— 11 —
komen. De beeren WIKERMAN en LISNET, die
mij vergezelden , en niet wisten., hoe doordringend
de werking van zwavelzure dampen is, hadden
zelfs den moed, om in de grot van de tweede
opening neder te dalen. Zij werden oogenblikk
el ijk door den damp bedwelmd, en hadden naauwelijks
den tijd , om schielijk terug te keeren.
Zeer ligtelijk hadden zij kunnen verstikken en omkomen
, zonder dat het mogelijk ware geweest,
hen te redden. Onze handen en aangezigtea
schenen in deze dampen bloedrood te zijn.
a De beide andere openingen, ten oosten van de
eerstgemelde, bevinden zich nevens elkander,
ohmiddelijk tegen den oostelijken wand van dezen
kolk. Deze schijnen het eigenlijke fornuis
van den vulkaan te zijn , want daarin laat zich
een veel grooter gedruisch hooren, en de eene
dezer openingen werpt nu en dan, gewoonlijk ongeveer
om de tien sekonden, eenige brokken van
eene gesrnoltene massa, ter grootte i van eene
vuist , acht of tien voet hoog naar boven. Bij
elke zoodanige opwerping verneemt men een sissend
geluid , niet ongelijk aan dat van een' geopenden
ventilatie-klep aan een - stoomwerktuig. De
tijdruimten tusschen de onderscheidene uitwerpingen
zijn nagenoeg van gelijken duur. Bij nacht
zullen deze opWerpselen naar alle waarschijnlijkheid
gloeijend zijn , doch bij dag gelijken zij naar
Huilen van weeke modder (jlaaue boueuse) die
in het nedervallen plat wordt.
- * Zeer gaarne zoude ik eenige dezer kluiten op-
I

.
— 12 -m
genomen en bewaard hebben., doch hot was niet
mogelijk , alzoo de ontzaggelijke hitte van den
bodem ons niet toeliet, nader dan op vijftien voet
daar bij te komen.
« Dit geheele gedeelte van den bodem dezes
vuurkolks is nog door eene menigte kleinere openingen
doorboord j de rook dringt door alle de
spleten van den bodem heen,, en zeifSj wanneer
men met een mes eene opening in den grond
maakt, komt er oogenblikkclijk rook te voorschijn.
« Voor twee jaren, (in i8o3), zeggen de Javanen,
bevonden zich de grootere openingen ten
Westen van de plaats, waar zij thans zijn, en hier
van. zijn inderdaad nog duidelijke sporen te zien.
Zij zijn thans uitgebluscht en vormen nog kolken
van a5 tot 3o voet diepte. Eertijds kon men
ook gemakkelijk den oever van het zwavelmeec
bereiken, doch tegenwoordig loopen de kanten
wo. steil af, dat zulks slechts nog aan eene enkele,
zijde, en zelfs daar met groote moeite, mogelijk,
is. Een onzer Javanen waagde het langs
dezen steilen kant, tot aan het meer af te zakken
, en bragt mij een bamboesroer vol met het
water van hetzelve, hetwelk ik, ter nadere onderzoeking
, besloot met mij te nemen- De plaats
Yan waar de Javanen nog voor twee jaren zwavel
gingen halen, is thans door het meer bedolven.
« Weinig scheelde het, of onze bergbeklimming
baddc een noodlottig einde gehad. De Heer LIS-
NET had zich te digt aan den steilen oever van
«.

i3 -*»
het Ktyavelmecr begeven 5 een gedeelte der hartt
gewordene aseh, waarop hij stond , brokkelde af^
hij gleed naar beneden j en zoo hij niet gelukkig
op een vooruitstekenden steenklomp gestuit ware ,
izoude hij op de ellendigste wijze in het kokende
fcwavelmeer zijn omgekomen.
« Wij bleven vijf en zeventig minuten lang in
den krater, waarin men eene «eer scherpe j heetë
lucht inademt, welke de oogen , de lippen , het
binnenste van den neus en de longen zeer pijnlijk
aandoet. De zolen van onze schoenen waren
door de hitte van den grond geheel verschroeid»
Juist toen wij voornemens waren wederom naar
boven te klimmen , brak er van den bovensteii
rand, aan de westzijde j een groot brok los, dat
wel vijftien of twintig voet dik was, en viel met
een* ontzetienden plof in het zWavelmeer neder ^
Waarop een zeer sterk en langdurig opbruischeri
in hetzelve plaats greep, hetwelk ons deed besluiten,
dat dit meer zeer diep moest zijn.
« De hoogte van den Mer-Api schat ik op omtrent
6000 voet, doch op geen anderen grond, dan dat
men van de hoofdplaats Banjoe-Wangie tien mijlen
moet afleggen, om den krater te bereiken. Eertijds
moesten de Javanen uit den zoo even beschreven'
kolk of krater zwavel afhalen, waarvan het
Voormalige bestuur , zoo ik meen, tot het vervaardigen
van buspoeder gebruik maakte. Uit het
bovenstaande zal de Lezer kunnen nagaan, hoe
moeijelijk en gevaarlijk de beklimming van dezen
berg en het verblijf in den krater zijn. Wan-

- i4-
neer men daarbij in aanmerking neemt, dat deze
ongelukkige inboorlingen lien uren gaans borg-op
en wederom tien uren berg-af, door eene woeste,
met tijgers vervulde landstreek moesten afleggen,
terwijl daarenboven de hun ongewone
koude, en de vochtige dampen in de bosschen aan
deze arme, schamel bedekte menschen niet zelden
kwaadaardige koortsen en een' plotselingen dood
berokkenden , alsdan zal men de menschlievendheid
onzer tegenwoordige Regering naar waarde
schatten, die terstond bevolen heeft, deze levering
van zwavel eens vooral te doen ophouden. Het
speet mij zeer , dat ik geen' thermometer bij mij
bad , om de hitte van het zwavelmeer , van de
opstijgende dampen en van de lucht , welke wij
inademden, te kunnen gadeslaan ; doch een thermometer
had ik op geheel Banjoe-Wangie niet
kunnen bekomen.
« Volgens het zeggen der Javanen heeft er, nu
ruim dertig jaren geleden (2), aan de Oostzijde
van den top des Mer-Api, eene instorting plaats
gehad, die met een verschrikkelijk gedruisch vergezeld
ging. Een groot brok van den berg geraakte,
door eene inwendige schudding los, en
rolde gelijk eene lavine naar beneden tot aan den
oever der zee, alles wat in den weg stond , ook
(2) In het jaar 1702, RAFFLES zegt, dat dit Ge- '
bergte zijne laatste uitbarsting in 1796 gehad heeft.
Dit is twijfelachtig, en die uitbarsting moet in allen
gevalle zeer onbeduidend geweest zijn.

— i5 —
de zwaarste boomen, met verplettende kracht
vernielende. Een gedeelte van deze omzettende
steenmassa bleef omtrent eene mijl ten Nooiden
yan Banjoe-Wangie op bet strand liggen. Aldaar
Was een moeras, dat den weg zeer bezwaarlijk
en de nabij beid zeer ongezond maakte. Dit moeras
werd door de steenlavine gedempt , en eensklaps
tot vasten grond herschapen, zoodat zelfs
eene rivier, die eertijds in het moeras te niet
liep, thans haren loop Noordwaarts gerigt heeft
en langs eene zelf gevormde bedding, regelmatig
vooristroomt. Natuurtooneelen zoo treffend, en
zoo zeldzaam, verdienen wel der vergetelheid ontrukt
ie worden.
Banjoe-Wangie is eene veelbelovende provincie.
De vruchtbaarheid van den vulkaanachtigen
grond is er zoo groot, dat bij eene steeds toenemende
verbetering van den landbouw en meerder
ontginning van grond, deze Provincie, even
als het eertijds woeste Buitenzorg, van eene
schuilplaats voor tijgers en ander wild gedierte
in een der schoonste oorden van het bekoorlijke
Java zal herboren worden. De onmiddelijke nabijheid
van het eiland Bali , en de gemakkelijke
overtogt van Banjoe-Wangie derwaarts, zoude, met
vele andere omstandigheden, deze Provincie eerlang
tot eene der gewigtigste van Java kunnen maken.
Een man, die zich reeds in jeugdigen leeftijd door
onverrooeibaren ijver en ongeloofelijke werkzaam-

t
m if) —
held mét fóeth bekroond heeft, is thàtis (3) >, zöö
wij vernomen hebben, tot Resident dezer in vele
bpzigten zob belangrijke provincie benoemd ; ert
waarom zou men niet met grond vertrouwen ;
dat, gelijk hij , nog koi*t geleden, te Bidara-Tjina
énkel tbt uitspanning van gewigtigere bezigheden
'een Woesten plek grbilds in een bevalligen en met
smaak aangélegden tuin herschiep, hij thans ookj
ofschoon hij welligt slechts een' korten tijd te
Banjoe-Wangie zal vertoeven j eene voor verbetering
zoo Vatbare, doch thanS nog half Woest
liggende landstreek, eerlang tot een tweede
Tjandjor hervormen zal ? Op Banjoe-Wangie en
op vele andere gewesten van Indi'ê is de fabel van
GELLERT toepasselijk, waar de vader opzijn sierfbed,
aan zijne zoons melding maakt ^ van eenen
ïn zijnen erfgrond verborgen sehat* Ontginning $
Uitbreiding van landbouw en culture , vermeerdenring
van arbeidzame banden; ziedaar de ware
Goudmijnen van Nederland's-Indiëi
t- "4_.
(5) De Heer ELOUT , van wien ifi het I. Deel j bh
17 en 281 , reeds gesproken is geworden.
TWEE-

TWEEDE HOOFDSTUK.
Voorbereidselen tot eene reize naar de Moluksche
eilanden in het gevolg van den Gouverneur-Gehei
aal. — Voorafgaande terugtogt naar Batavia.
— Reisje langs de Javaansche kust. —'
Onderscheidene Etablissementen aldaar.
Poelo-Mandalique. — Vermetelheid der Zeeroovers.
— JDe Haaijevangst. — Aankomst té
Batavia. — Statistiek van huwbare meisjes.
V an Banjoe-Wangie was onze bestemming terugwaarts
naar Indies hoofdstad, om ons gereed
te maken, tot een' togt naar de Moluksche eilanden
, werwaarts de Gouverneur-Generaal VAN DER
CAPELLEN met Z. M. fregat Eurydice, onder be-
vel van den Kapiicin ter zee WARDENBURG, gevolgd
door een talrijken stoet van ambtenaren en
officieren, eerstdaags de reize wilde aannemen,
om met eigene oogen den toestand van land en
bevolking in die afgelegene bezittingen gade te
slaan, en ook aldaar nieuwe inrigtingen tot meerder
welvaart der voorheen zoo hard gedrukte
Ambonesche, Bandasche en andere onderdanen
B

— i8 —
van Nederlandsch Indie' lot stand te brengen. Sedert
het bezoek van den Gouverneur-Generaal VAN DIE-
MEN (in het jaar 1640) waren deze eilanden nimmer
met de tegenwoordigheid van zulk een hoog
ambtenaar vereerd geworden , en alleen hij, die
ooggetuige geweest is van de ondubbelzinnige blijken
van eerbied en liefde , welke de bevolking in
het algemeen aan den nu afgetredenen Gouverneur-
Generaal bij elke gelegenheid volijverig betoonde,
kan zich eenig denkbeeld maken van de blijdschap
, met welke de bewoners der Moluksche
cilmdea de heugchelijke komst van Zijne Exellentie
te gemoet zagen.
Ook wij , — en ik inzonderheid, die reeds
vroeger , tijdens de onlusten van Saparoea , een
togtje naar de zoogenaamde Specerij-eilanden gedaan
had, en destijds ten huize van den aehtings-
Waardigen Hoofd-Administrateur, den Heere MOOR-
REES te Ambon zeer genocgelijke dagen had gesleten
— verheugden ons in dit aangename reisje,
én namen vol vreugde onzen terugtogt naar Batavia
aan , om ons aldaar van het noodige te gaan voorzien.
Om te gelijker tijd een wakend oog op de zeeroovers
te houden j die zich altijd hier en daar
langs de kusten van Java nestelen , zeilden wij
digt langs den wal , en passeerden dien zelfden
dag het kleine etablissement Panaroekan, waar
eene goede baai en ankerplaats doch geene bevaarbare
rivier is; voorts het fort Passoeroean,
waar men integendeel niet digter dan op 3 of
4 mijlen kan ankeren , terwijl aldaar eene fraaije
1

— 19 —
vele mijlen bevaarbare rivier , met eene, voornamelijk
door den rijsthandel bloeijende inlandsche
stad gelegen is ; van hier passeerden wij de schoone
, volkrijke en welvarende stad Soerabaija, waarvan
ik reeds gewag heb gemaakt, en waar eene
menigte kadraaijers ons vruchten en ververschmgen
kwamen aanbieden , van welke wij echter op dit
oogenblik overvloedig voorzien waren. Wij zeilden
toen digt langs het fort Lodewijk, (thans fort
Oranje genoemd), hetwelk geheel in zee geïsoleerd,
inzonderheid van dezen kant eene fraaije
vertooning maakt; passeerden vervolgens Toehang,
waar vele kanonneerbooten, kruispraauwen
en andere Gouvernements-vaartuigen worden aan- v
gebouwd , en kwamen in de ruime baai van het
bevallige Rembang ten anker, alwaar wij, schoon
de tijd yan ons toeven zeer kort was , bij den.
Resident een bezoek afleiden, en na aldaar het
middagmaal gehouden te hebben, in een zeer
aangenaam gezelschap een toertje deden, langs de
geurige dreven en bekoorlijke ommestreken van
deze residentie, dié een der vermakelijkste oorden
van het eiland is, zoowel ten opzigte van het
land zelve, als van den beminnelijken omgang
en de gulle vriendelijkheid der aldaar gevestigde
Europeanen.
Na alhier een paar onvergetelijke dagen te. hebben
doorgebragt, liepen wij om het voorgebergte
van Japara, waarop een klein fort van dien
naam, hetwelk, gelijk Buitenzorg bij het oude
Badjadjaran, in de nabijheid eener oude en be-
B %
i

I— 20 —
roemde stad van het Madjapahitsche Rijk gebouwd
is, en nog met een aiouden tempel prijkt,
die voor een der heerlijkste gewrochten van Hindoesche
bouwkunst op gansch Java gehouden
wordt.
Wij waren reeds bet fortje Joana gepasseerd,
hetwelk ook maar in zoo verre melding verdient,
dat het grootelijks te wenschen zoude rijn , indien
aan deze beide (thans onbeduidende) etablissementen
{Japara en Joand) genoegzame sterkte
gegeven konde worden, om de somwijlen zeer
verregaande vermetelheid der zeeroovers te beteugelen
, die van Borneo , Billiton, Linga en zelfs
nog vei.lere gewesten naar het vlak tegen over
Japara gelegene eiland Mandalic/ue (het grootste
rooversnest van de gansche Javasche kusi) afzakken
, om bij dit eiland een punt van vereeniging
te houden. Zoude men in Europa kunnen ge-
Jooven , dat in de kreken van een nietig eilandje,
op hetwelk men van de Javasche kust, met een
goeden verrekijker, de vuren der zeeroovers kan
zien branden, dit gespuis van alle hoeken des Archipels
bijeen durft komen, om, als hét ware,
in het aangezigt van het Nederlandsen gezag,
hunne heillooze raadsvergaderingen te houden,
en aldus, als het waren, openbaar den spot te drijven
met onze Koloniale Marine !
Van hier stevenden wij naar Indië's tweede
hoofdstad Samarang. Waarom de rivier, waaraan
deze stad gelegen is , de groote rivier genoemd
wordt, is mij onbekend, maar zoo veel is zeker,

— 2T '
dat een onzer officieren , die zich des avonds naar 1
den wal begeven wilde, onverrigter zake weder
aan boord kwam, omdat hij deze zoogenaamde
groote rivier in het donker niet had kunnen vinden.
Overigens overtreft Samarang de stad Soerabaija
in talrijkheid van bevolking , en dit schijnt
de eenige reden te zijn, waarom men Samarang
de tweede, en Soerabaija de derde stad noemt,
tenzij men hierin ook de geographische ligging
oostwaarts in het oog hield ; want in alle andere
opzigten is Soerabaija eene meer aanzienlijke
stad dan Samarang. De reede van deze laatstgenoemde
plaats ligt geheel open; op eene mijl
afstands van den wal heeft men niet boven de
drie vademen, zoodat groote schepen hier anderhalve
mijl van den wal moeten ankeren. De
monding van de meergemelde grooie rivier is derwijze
aangeslibd, dat er bij laag water naauwelijks
eene middelmatige praauw door varen kan.
Overigens is ook Samarang eene aanzienlijke en
bloeijende stad.
- Ook de reede van Cheribon, waar wij kort
daarna voorbij zeilden , ligt geheel open. De dubbele
monding der rivier heeft bij hoog water niet
meer dan één vadem diepte. Van de stad zelve ,
die niet veel bijzonders heeft, is reeds (I Deel,
blz. 434) melding gemaakt, en ik kan daihalve
gevoegelijk overgaan tot het daarop volgende Nederlandsche
etablissement Taggal, een stadje mét
7000 inlanders bevolkt,, waar wij eene bezetting
van 17 Europeanen aantroffen, in een fortje , dut
B 3 -

sa- 32
met een half dozijn meest defecte stukken gemonteerd
was. Het woord Taggal beteekent vlakte.
Nogians verheft zich in deze provincie, doch tien
of twaalf mijlen landwaarts in, de berg Gedé,
ook Taggal genoemd, die een der hoogste van
Java is.
Stil en gerust, met kalmte en mqoi weer, steven-»
den wij dus naar de groote hoofdstad van Neder-,
landsch Indi'è voort, zonder eenige bijzondere
merkwaardige ontmoeting op de reis ; tenzij men
daar voor houden wille de vangst van een ontzettend
grooten haai , dien wij reeds daags na ons
vertrek van Cheribon in de nabijheid van het schip
hadden zien rond plassen. De zeelieden zien dezen
gast zee.r ongaarne verschijnen, omdat velen
gelooven, dat zulks het voor tee ken is van een op
handen zijnde sterfgeval aan boord. Het gebeurt
inderdaad zeer dikwijls, dal men een haai nabij
het schip ontwaart, wanneer er een of meer
zieken aan boord zijn, en het is wel begrijpelijk,
dat het monster, dat met een' zeer scherpen reuk
begaafd is, op de lucht der ziekelijke uitwasemingen
van bedenkelijke lijders afkomt. Het is althans
bekend, dat de slavenhaalders somtijds op
de geheele reize door eenige haaijen vergezeld
plagten te zijn, die waarschijnlijk aangelokt waren,
door de sterkriekende uitwaseming der op
elkander gepakte negers. Bij ons aan boord was
op dip oogenblik geen enkele zieke aanwezig.
Zoodra het scheepsvolk den haai bespeurd had,
waren zij bedacht geweest, om het ondier te van-

— 23 —
gen, en hadden ten dien einde een' ontzaggelijk
grooten ijzeren haak, met' een paar pond Spek daaraan
vastgemaakt, aan eene stevige lijn over boord
laten hangen. Een oude haai echter schijnt, even
als eene oude rot, niet gemakkelijk te vangen te
zijn. Verscheiden malen dwaalde het dier om
den baak heen, berook zelfs nu en dan het spek,
en verwijderde zich weder, zonder toe te happen
, zoodat het meer dan waarschijnlijk is, dat
het gezigt van den haak of van de lijn hem verdacht"
1 voorkwam. Eindelijk, na lang dralen,
kon zijne vraatzucht , naar het scheen , de verzoeking
niet langer wederstaan. Wij zagen hem laag
in het water zich met den witten buik opwaarts
wentelen, en een oogenblik daarna echoot hij
als een' pijl naar boven, en slokte niet alleen het
spek en den haak , maar zelfs een goed einde van
de lijn naar binnen. Om het dier uu te vermoeijen
, werd de lijn door den bootsman nu eens afgevierd,
dan weder schielijk en met rukken ingehaald,
en loen men meende den haai genoeg te
hebben afgemat, haalde men hem eindelijk binnen
boord. Het dier sloeg echter nog zoo geweldig
om zich heen , dat, als hij met den staart een der
zeelieden geraakt had, hij hem gewisselijk een
arm of een been gebroken zoude hebben. Nadat
men hem vóórop het schip, op den zoogenaamden
Bak, nog eenigen tijd had laten spartelen, hieuw
de bootsman hem met een' behendigen bijlslag
den staart af, en nu was ook de grootste kracht
van het dier verdwenen. Nu werd hij meer van
B 4

- 2 4 -
nabij beschouwd. Zijne lengte bedroeg ruim negen
, voeten, en de omtrek van zijn' kop zes en
g duim. In zijn wijden bek had hij drie
reijen puntige tanden , en wanneer hij gaapte,
was de opening groot genoeg, om een menschelijk
ligchaam door te laten. Men sneed nu het
dier den buik open, en was niet weinig verwonderd
in zijne maag een half verteerden schoen en
een-" slopkous te vinden. Het stuk spek, dat de
haai nog voor zoo korten tijd had ingezwolgen,
was bijna geheel verteerd. Het hart van den
haai werd naar den scheepsdoctor , den kundigen
en braven Heer A. FLENTROP, gebragt, en sprong
op in het tobbetje, waarin men het gelegd had.
Twintig uren daarna zag men in dit hart nog
eene trekkende beweging. Een stuk van den staart
Werd naar de kombuis gebragt en, op verschillende
wijzen toebereid, door dezen en genen uit liefhebberij
geproefd. Het vleesch is taai en tranig
doch wordt, op lange zeereizen, wanneer men
sedert een' geruimen lijd geen versch voedsel genoten
heefl, wel eens met graagte genuttigd.
Men zegt, dat de haaijen levende jongen voortbrengen
, somtijds van tien tot zesüeu en zelfs
twintig in getal. ^ Ook verbaalt men, dat men
eens een geheel menschelijk geraamte in den balg
van een' haai gevonden heeft , doch zulks komt
mij voor niet meer geloof te verdienen, dan AN-
DERSONS reize door Sumatra. Minder fabelachtig
is het, dat men van het vel der haaijen zeer goed
segrijn maakt 5 dat de vinnen door de Chinezen

— 25 —
sterk gezocht worden, en dat de haaijen, wanneer
zij zwemmen, dikwerf door een aantal kleine
vischjes voorafgegaan worden, aan welke de zeelieden
den nâam van loodsmannetjes geven , doch
die zoo veel in gedaante naar den haai zelve gelijken,
dat ik ze voor zijne jongen heb gehouden
, te meer , omdat zij niet zelden op den rug
en den kop van den haai vastgekleefd zitten.
Wat er van zij , laat ik eechler gaarne aan ervarene
natuurbeschouwers over.
Zoodra wij te Batavia waren aangekomen,
maakten wij ons tot de reize naar de zoogenaamde
Groote Oost gereed.
Bij het afscheidnemen van mijne vrienden,
bleef ik niet in gebreke, een hartelijk vaarwel
aan mijn-" ambtgenoot en vertrouwden vriend A.
»I.E. ONDAATJE te zeggen. Deze voor 's Gouvernements
dienst veel belovende jongeling ,
maakte mij bij deze gelegenheid bekend met zijn
voornemen, om eerlang in het huwelijk te treden.
Hij had tot dus verre à la Talleyrand (4) over
de schoone kunne gedacht, doch onder de Indische
Beautés was het hem nu niet .meer
onverschillig, aan wie hij zijne hand schonk.
In vroeger tijd had hij eene Statistique personelle
(4) Men weet, dat de Prins van Benevento , zijne
vrienden , die zich verwonderden, dat een zoo schrander
man zulk eene onnoozele vrouw gekozen had,
ten antwoord gaf: Rien n'est plus commode quo
d'avoir une femme bête.
B 5

— 26 —
van alle Bataviasche -schoonheden opgemaakt,
waarvan de ineesten, gelijk natuurlijk is na te
gaan, zoogenaamde Liplappen waren. De volgende
rubrieken waren op deze staten met meer
uaauwkeurigheid ingevuld dan menige recapitulatie
van de Algemeene rekenkamer.
Naam en toenaam ? — Ouderdom ? — Mooi of
ïeelijk? —Heeft zij geld? —Erfenissen te wachten
? — Welke familiebetrekkingen ? — Heeft zij
kinderen gehad ? — en hoevele?
De laatste rubriek is van bijzonder kenschetsenden
aard voor den toestand der zeden van de
lieve Liplapsclie meisjes. Ik beken echter gaarne
dat men eenige uitzonderingen vindt, en dat men
in sommige dezer creoolsche schoonheden meisjes
vindt, die even blank van kleur als rein van
ziel zijn. Zulk een Engel viel den nu door Amor
bekeerden spotter zelven ten deel, en hoewel hij
eertijds de Bataviasche meisjes , om zoo te zeggen
over één' kam geschoren had, raadpleegde hij
wel degelijk zijn hart en. verstand, toen hij zich
kort daarna in den echt verbond met eene der
beminnelijkste juffers,, met welke hij thans de gelukkigste
huwlijksbaan bewandelt. Wanneer zulke
brave , ijverige en bekwame jongelingen zich door
het huwelijk voor duurzaam in Indiê vestigen
verblijdt zich ieder vriend des Vaderlands, in de
aanwinst van een veelbelovend ambtenaar. Moge
de Heer ONDAATJE nog langen tijd zijne nuttige
diensten aan het Gouvernement blijven toewijden !

— 27 ~
DERDE HOOFDSTUK. <
1
Vertrek naar de Moluksche eilanden. — Een enkel
woordje over de Koloniale Marine. — Be
Kapitein ter zee z. SCHROOIJESTEIJN. — Aankomst
voor het fort Victoria. — Be reede van
Amboina. — Be stad Ambon en de zamenleving
aldaar. — Dominé KAM. — Inlandsche
Christenen. — Verbeteringen in het openbaar
Onderwijs en heilzame gevolgen, welke men
zich daarvan mag beloven.
Oedert den Gouverneur-Generaal VAN DIEMEN,
gelijk reeds gezegd is, waren de Moluksche eilanden
niet meer door den Opperbevelhebber van
Indiê bezocht geworden, tot dat de Gouverneur-
Generaal VAN DER CAPELLEN, den ganschen Indischen
Archipel door reizende, ook op deze eilanden
voet aan Wal zette. Maar hoe verschillend
waren de 'beweegredenen tot beider togten ! De
Gouverneur-Generaal VAN DIEMEN begaf zich naar
Amboina met eene wel toegeruste krijgsmagt, om

— 28 —
onlusten te dempen , oproerlingen te kastijden ,
wederspannige Vorsten ten onder te brengen, en
meer klem aan het monopolie van den specerijhandel
te geven: den Gouverneur-Generaal VAN
DER CAPELLE.N mögt het integendeel te beurt
vallen , aan de beklemde culture en handel meer
vrijheid te schenken, en den grondslag tot do
welvaart der inlandsche bevolking te leggen * door
nieuwe verordeningen, welke hen in het geruste
genot. Yan de vruchten van hunnen arbeid stelden.
Ook is zijn naam in deze verwijderde streken van
Nederlandsch Indiê, niet minder dan op Java
in gezegend aandenken gebleven. Hiervan was
ik nog ruim een jaar lang. na de terugreis van
den Gouverneur-Generaal naar Batavia getuige,
te Ambon, te Ternate, te Tidore en op alle
plaatsen, welke ik in de Moluksche wateren bezocht
heb.
De bijzonderheden van den togt Zijner Excellentie
en de weldadige instellingen van den Gouverneur-Generaal
ten behoeve eener zoo lang onderdrukte
bevolking vereischcn hier geene breedvoerige
ontwikkeling, alzoo de officiële stukken, daartoe
betrekkelijk, in der tijd algemeen bekend zijn
gemaakt. In het belang der inboorlingen van
de Moluksche eilanden, zoowel als in het belang
en ter eere van ons Vaderland zelve, mogen wij
de hervormingen, welke de Baron VAN DER CAi'ELLEN
aldaar lot stand heeft gebragt, te regt beschouwen
als de blijde voorbode eener geheele
emancipatie dezer, ook builen het (nu niet veel

- 39 —
meer beteekenende) product der specerijen, zoo
belangrijke bezittingen.
Meer tot het plan van mijn reisverhaal behoort
de beschouwing van land en volk , van voortbrengselen
en zeden , en zoo ik al kortelijk gewag
make van den eigenlijken overtogt naar de zoogenaamde
Groote Oost, is het voornamelijk, omdat
ik hier voor het eerst gelegenheid vond, om
het hemelsbreed onderscheid tusschen de koninklijke
Nederlandsche zeemagt en de zoogenaamde
koloniale marine met eigene oogen waar te nemen.
Ieder een, die bekend is met de handhaving
der goede orde, met de zorg voor de zindelijkheid,
de gezondheid en het welzijn der schepelingen,
met de regtvaardigheid van het bestuur
, en met zoo vele andere loffelijke eigenschappen
onzer vaderlandsche scheepsbevelhebbers,
kan zich gemakkelijk van zeer vele vaartuigen
der koloniale marine een denkbeeld vormen
, wanneer hij zich van die eigenschappen
juist het tegenstrijdige voorstelt.
De Gouverneur-Generaal begaf zich met Mevrouw
de Baronnesse VAN DER CAPELLEN in het
begin van het voorjaar 1824 aan boord van 'sKonings
fregat Enrydice, gevoerd door den bejaarden,
kundigen en braven Kapitein ter zee j. VAN
WARDENBURG. Aan boord van dit schoone fregat,
hetwe|k voor dezen togt met de uiterste
zorgvuldigheid vertimmerd en verfraaid was,
bevonden zich ook eenige officieren en ambtenaren
in het onmiddelijk gevolg van den Gouverneur-

— 3o —
Generaal, onder anderen de reeds vroeger (5)
door mij met hoogen lof genoemde Secretaris
der Hooge Regering j. SCHNEITHER , de Gouver-
nements-architect en kunstteekenaar PAYEN en an-
deren.
Eenige officieren en ambtenaren embarkeer-
den zich nevens mij zelven aan boord van een
koloniaal vaartuig, de Zwaluw genoemd , waar-
aan men den titel van korvet geschonken
had. Tot Kommandant daarvan was opzette-
lijk voor de Moluksche reize benoemd geworden
de Heer ZACHARIAS SCHROOIJESTÈIJN , een der
braafste officieren van het gansche korps der Kolo-
niale Marine (6).
Ik ga thans over tot eenige nadere bij-
(5) Deel I, bl. 281.
(o) De Heer SCHROOIJESTÈIJN was niet een van die
menigvuldige parvenus, die, ofschoon eene aanzien-«
lijke geboorte gewisselijk niet alleen aanspraak op
bevordering geeft, echter buiten het gemis daarvan
ook alle beschaafdheid en opvoeding ontbeeren
; geen van die parvenus, welke in civile en
militaire departementen in Indië tamelijk menigvuldig
waren , en ons de revolutietijden herinnerden
toen de bestuurders van den Lande, het kussen van
den presidialen zetel met den driestal of de snijdersbank
, en den voorzittershamer met den spanriem of
den troffel verwisselden ; geen van die parvenus , van
welken het een spreekwoord in Indië geworden is
te vragen : Is die heer als een heer uitgekomen, of

— 3i —
zonderheden nopens de Moluksche eilanden in
het algemeen, waarbij ik, met eenige meer-
i
is hij hier een heer geworden ? geen van die parvenus,
van welken het niet minder tot spreekwoord
geworden is , te zeggen : La canaille de l'Europa
devient le beau-monde des Indes. De Heer SCHROOI-
JESTÈIJN was een van diegenen, die wezenlijk aan
bet korps tot eer verstrekten. Wat de Duitschers
een Biedermann noemen , was volkomen toepasselijk
op het karakter van den Heer SCHROOIJESTÈIJN. In
zijne vroege jeugd was hij , uit onwederstaanbare
zucht voor de zeevaart, als kweekeling in 's Lands
dienst getreden , was als jongeling naar Indië gereisd
, en had sedert dien tijd aldaar bij voortduring
zijn verblijf gehouden. Ongemeene dapperheid , ijverige
en getrouwe vervulling zijner pligten deden hem
spoedig tot den rang van Kapitein ter zee opklimmen.
Een ijveraar voor de belangen van zijn Gouvernement,
kenmerkten zich alle zijne verrigtingen
door onbaatzuchtigheid en getrouwheid zonder ijdele
roemzncht ; waar het pas gaf en nut kon doen , was
niemand vrijmoediger in het nadrukkelijk wraken der
misbruiken en knevelarijen, waaraan zoo vele anderen
zich schuldig maakten , en het is bij aanzienlijke \
ambtenaren bekend, dat zijne raadgevingen inderdaad
veel hebben toegebragt, tot de verbetering van
de Koloniale Marine, welke de Gouverneur-Generaal
zoo hartelijk wenschte tot stand te brengen, en welke
inderdaad in groote mate door den Schout bij
Nacht MELVILI. BE CARNBÉE werd tot stand gebragt.
De Heer SCHROOIJESTÈIJN was de Aristides van Indië,

— 32 —
dere uitvoerigheid, zal gewagen van Amboina,
den hoofdzetel van het Nederlandsch gezag, en
voornamelijk het land der kruidnagelen; voorts
Van Banda, of het land der' muskaatnooten, en
eindelijk van Ternate, het gezondste oord van
geheel Indië, zonder nogtahs Tidorej Baljan,
Halmaheira en andere belangrijke gewesten ge-
heel onvermeld te l^ten.
Bekend is het, dat reeds in hét jaar i5li de
eilanden , welke men de Moluksche eilanden (7)
en bij overdrijving ook wel de Specerij-eilanden
noemt, door eene toevallige omstandigheid ont-
dekt zijn geworden (8), De naam van Mokk-
en hadden alle koloniale bevelhebbers dezen verdienstelijken
man geëvenaard, de koloniale marine zoude
minder gelds gekost en meer dienst verrigt hebben. Mijne
betrekking tot den Heer SCHROOIJESTÈIJN heeft, gelijk
aan mijne vrienden in Indië wel bekend is, aanleiding
gegeven, dat hij mij overijld een sSeer aanmerkelijk
nadeel heeft loegebragt ; dan het is verre van mij ,
dat zulks mij zoude weerhouden van regtmatige
hulde aan 's mans uitmuntend karakter te bewijzen.
(7) Deze naam is afkomstig van het Arabisch Molloek
en zoude dan zoo veel als de Koningslanden beteckenen.
(8) Vid. ARGEKSOLA , Histoire de la conquête des
îles Moluques par les Espagnols , les Portugais et les
Hollandais. Amst. 1716.

— 33 —
sehe eilanden werd oorspronkelijk, bij onderscheiding,
alleenlijk aan Ternate, Tidore, Motii-j Machian
en Batjan gegeven. Thans rekenen wij
onder deze benaming alle de onderhoorige eilanden
van Amboina, Banda, Halmaheira, enz.
Ternate, Amboina en Banda werden het eerst
door de Portngezen ontdekt , en deze laatsten
Werden, gelijk bekend is, nadat zij zich door
allerlei onregtvaardigheden, verdrukkingen, Imevelarijen
en mishandelingen van de bevolking,
bij welke zij zich., onder betuigingen van vriendschappelijke
gezindheden hadden nedergezet, algemeene
haat en afschuw hadden op den hals
gehaald, door de overwinnende Hollanders in
korten tijd van deze eilanden verdreven. Deze
«n andere hiertoe betrekkelijke gebeurtenissen behoeven
hier niet verder aangeduid te worden,
en kunnen uitvoerig in de beschrijving van onzen
werkzamen geschiedboeker VALENTIJN worden nagelezen.
Ik zal mij dus liever bepalen, tot den
nieuw.eren toestand van het land en van de bevolking
, om den lezer op grond van echte bescheiden
, getoetst aan eigene waarneming, een
overzigt te geven van de zeden der inboorlingen
en van de voortbrengselen van den grond , inzonderheid
met betrekking tot het voornaamste produkl
, met name de specerijen.
Amboina , ofschoon niet het eerst ontdekte noch
het grootste, echter het voornaamste der Moluksche
eilanden , als de hoofdzetel van het Nederlandsch
Gouvernement in die gewesien, mag

hier 'gevoegelijk het eerst in aanmerking worden
genomen.
Hét eiland zelve heeft de gedaante van twee
Schiereilanden, die àan elkander gevoegd zijn door
een landtong, welke niet meer dan een vierde
v uur gaans breed is, zobdat de inlanders huune
praauwen en kleine korrekorre's daarover slepen
en aldus gemakkelijk van de eene baai in de an-
dere kunnen komen. Meer dan eenmaal is men
op het denkbeeld gekomen , om hier, door mid-
del eener doorgraving, de beide haaijen met el-
kander te vereenigen , doch zulks heeft, naar het
schijnt, in den aard der hier aanwezige stroomen
onoverkomelijke hinderpalen ontmoet.
De beide schiereilanden waaruit aldus het eiland
Amboina gevormd is , worden Hitor en Leytimor
genoemd. Het westelijk gedeelte, hetwelk de
grootste helft van het eiland uitmaakt , vormt
eene meer veilige haven j dan de kleinere baai,
alwaar de ankergrond klipachtig en scherp is (q)
en de oevers zeer steil aanloopen. De Portugezen
vestigden echter hunnen hoofdzetel aan deze klei-
(q) In het najaar van 1817 brak het touw van het
fregat Wilhclmina in deze baai ten anker liggende.
Dit touw was geheel nieuw en van 19 duim, doch
door het rijden op den scherpen grond over de puntige
klipsteenen doorsneden. De steile oevers maken
het driftig raken der schepen op deze reede zeer gevaarlijk
, alzoo het tweede anker niet altijd terstond
houden wil, en men «eer nabij den rotsigen oevur.
ankeren moet.
1

— 35 -*
bete baai, alwaar zij in het begin der zestiende
eeuw het fort Victoria bouwden. Van hier komt
het, dat de Overwinnende Hollanders, die waarschijnlijk
met de betere gesteldheid der andere
baai niet onbekend waren, doch denkelijk om
groote kosten, te sparen van het reeds bestaande
fort bezit namen , hunne hoofdplaats mede op deze
plaats gesticht hebben. '
Wat hier van wezen moge, het fort Victoria
is tegenwoordig nog in den besten staat en een
der schoonste sterkten, welke wij in gansch Indië
bezitten. Van gedaante is hetzelve een onregelmatige
zeshoek, aan de landzijde met eene breede *
gracht en met een gedekten weg voorzien, en aan
zee met een uitgestrekt hoornwerk, benevens ver»
Scheiden geïsoleerde batterijen versterkt. Dé
plaats , Waar het fort gebouwd is $ zoude echter
Volgens het vrij eenparig oordeel van deskundigen
, veel gelukkiger gekozen geworden kunnen
zijnw Omtrent eene halve mijl verder, zoude
men namelijk een punt hebben aangetroffen, alwaar
alle mogelijke voordeden niet alleen voor
het aanleggen eener bloeijende hoofdstad, maar
Ook voor het bouwen eener goede sterkte vereenigd
zouden hebben kunnen worden , instede dat, gelijk
thans plaats heeft, deze vestirjg' op een afstad
van duizend roeden , door een dubbelen rei
van bergen bestreken wordt»
Voor het fort Victoria) regt voor dé groote
poort, komt men langs eene chaussée op het palenhoofd
, dat zeer wel aangelegd , met een kraait
G 2

— 36 —
voor het lossen der goederen uit koopvaardijschepen
voorzien, en in goeden slaat onderhouden
is. De grootste schepen kunnen tot aan dit palenhoofd
ten anker komen, en liggen hier zelfs
veiliger dan verder van den oever, waar de diepten
zeer ongelijk en hier en daar van bijna honderd
vademen zijn. In het fort bevinden zich
fraaije gebouwen, eene sociëteit en andere publieke
plaatsen, die niet weinig bijdragen, tot
den gezelligen gullen toon , die den omgang dei-
Europeanen in dit Etablissement kenmerkt.
Ook de stad buiten het fort (10) is net en regelmatig
gebouwd , en zindelijker dan zeer vele
andere plaatsen in Indië, met name het vuile
Batavia. Tusschen deze buiienstad en het fort
is eene esplanade van ruim 200 roeden breedte,
omzoomd met eene rei van de fraaiste huizen,
die door eene laan van muskaatboomen beschaduwd
Worden. Hier vindt men de huizen van de aanzienlijkste
Europeanen , en hier was ook de netgebouwde
woning van onzen vriendelijken gastheer ,
den verdienstelijken Hoofd-administrateur MOORREES.
(10) De Lezer weet reeds , dat eene stad in India
met uitzondering van enkele zeer groote steden, als
Batavia, Samarang en Soerahaya, weinig of gccnc
overeenkomt met onze steden in Europa hebben. In
Indië liggen de grootste en volkrijkste plaatsen aan
alle zijden open, gelijk bij ons een vlek. Bovendien
zijn er de meeste huizen op veel ruimer terrein gebouwd
dan in Europa,
f

— 37 —
De straten Van Ambon doorkruisen elkander over
het algemeen in regelmatige regthoeken. De-huizen
worden zelden van meer dan eene verdieping
gebouwd, hetwelk in Indië vrij algemeen gebruikelijk
is en hier vooral zeer doelmatig is , omdat
hooge huizen door de menigvuldige aardbevingeu,
welke hier plaats hebben , ligtelijk zouden kunnen
instorten. Om dezelfde reden heeft men hier
ook zeer vele huizen van hout, en niet zelden
houden de eigenaars van grooten steencn huizen
des nachts tot meerder veiligheid , hun verblijf
in een bamboezen huisje, dat geheel afzonderlijk
ep het erf tot dat einde is opgerigt.
Twee tamelijk net gebouwde kerken , de eene
voor Europeanen en de andere YOOI* inlandsche
Christenen verdienen minder om derzelver schoonheid
bezigtigd, dan, om de daarin gehouden leerredenen
bezocht te worden. De Heer Predikant
KAM is een ijverig voorlplanler van de Christelijke
Godsdienst, en heeft zich beroemd gemaakt
, niet alleen door de zeer groote uitbreiding
, welke j hij gedurende een lange reeks van
jaren aan het Christendom in deze verre gewesten
gegeven heeft, maar ook inzonderheid , doordien
zijn vurige ijver gepaard gaat met eene edele belangloosheid,
waarvan hij meer dan eenmaal loffelijke
bewijzen heeft gegeven (n).
Oi)"De Inlandsche grooten , die het Christendom
belijden , hechten de grootste waarde aan onzen Bijbel.
Toen echter voor nu omtrent tien jaren, dit
G 3

38 —
Ondanks de ijverige bemoeijingen van den Heer
KAM, die zich de Maleische taal grondig heeft eigen
gemaakt , en des namiddags in die taal voor de
Inlandsche Christenen predikt , gaat de verlichting
en de zedelijke verbetering dezer laatstgemelden
echter slechts in et langzame schreden voorwaarts ,
en men heeft wel zelden eene meer gepaste vraag
goddelijk Boek nog niet in zoo ruim getal aan de Indianen
tonde worden uitgedeeld, vergenoegden zij
zich veeltijds met het gedeeltelijk bezit vau hetze!-,
ve. Op eene reize door den* Molukschen Archipel
had do Eerw. Heer KAM bijna alle de exemplaren*
welke in zijn bezit waren aan de onderscheidene gemeenten
uitgedeeld, en daarvoor den hartelijksten
dank ingeoogst. Te Menado verdeelde hij het laatste
paar exemplaren , welke hij nog van het N. Testament
bezat, onder de voorstanders van het volk in
dier voege , dat elk van hen een Evangelie, een Zendbrief
, enz. tot zijn aandeel bekwam, tot dat de Heer
KAM hen uit Amboina van volledige exemplaren zoude
iunnen voorzien. De erkentelijkheid va.n velje aanzienlijke
inlanders ging zoo verre , dat zij hem vooj
eenige weinige bladen uit den Bijbel kostbare gesehen-,
ken bragten. Bamboezen met stofgoud gevuld, stellen
gouden knopen en meer dergelijke kostbaarheden be-,
wezen de hooge waarde, welke zij aan deze Beiligo
bladen hechtten. Alle deze geschenken , welke de Heer
KAM onmogelijk van de hand kon wijzen, werdendoor
Zijn Eerw. tot verderen opbouw en verfraaijing de*
kerk, tot onderhoud van behoeftige huisgezinnen en
andere menschlievende oogmerken teu beste ge-»
geven.

~?9~
geopperd, dan die, welke de GouverneuriGene*
raal van den everigenoèmdéu Pre,dikant voorleide,
toen deze te' kehnèn gaf:, dat hij Yan zeer
vele heidensche Ambonezen Christenen had gemaakt.
Zijne Excellentie namelijk , deed ;regtmatige
hulde aan 's mans welgemeende ijver, maar
vroeg tevens, of Zijn WEerw. niet dacht, dat
het zeer goed wezen zoude eerst menschen van
hen te maken. Deze wenk is naderhand door den
goeden heer KAM niet vruchteloos benuttigd.
De inlanders , inzonderheid de kinderen, worden
thans op eene meer voor hunne eenvoudigheid
geschikte wijze tot de kennis van de
Christelijke Godsdienst opgeleid, en niet meer
blootelijk uit cathechiseerboekjes, waarvan zij
weinig begrepen, maar voornamelijk ook in
de Zedeleer van den Zaligmaker onderwezen.
Dat zulk een verbeterd onderwijs der inlandsche
jeugd in de Moluksche eilanden onder de
heilzame vruchten van des Gouverneur-Generaals
bezoek aan deze gewesten te regt eene aanzienlijke
plaats verdient, zal door niemand ontkent
worden, die toestemt, dat de uitbreiding
van onze godsdienst onder de ten deele nog geheel
woeste volkstammen, die de bevolking dezer eilanden
uitmaken, niet alleen strekken zal , om
menschlievendheid , zachtheid van zeden , beschaving
, kunsten en wetenschappen, handel , nijverheid
, voorspoed, welvaart en geluk te verbreiden
, maar ook te gelijker tijd het krachtigst
middel wezen moet, om deze bevolking
C4

— 4o —
libö langer hoe meer met de Nederlanders te
verbroederen, dezelve hoe langer hoe meer aan
de belangen van Nederland te verbinden , en
daardoor de magt van Nederland in den Oosterschen
Archipel op een vaster grondslag te vestigen
en tot een hooger top te voeren, dan immer
door uitbreiding van louter landbezit, zonder
verbroedering met de bevolking , kan of zal plaats
hebben.

-4« -
VIERDE HOOFDSTUK.
Klimaat der Moluksche eilanden. —— Gezonde
luchtstreek. — Schilderachtig voorkomen van
Amboina. — Batoe-Gadja. — Be Klapperluinen.
— Batoe-Merab. — Aanmerkingen over
de gesteldheid vaji den grond dezer eilanden. —
Produkten van het land. — Be Sago-boom. —
Houtsoorten. — Moesons in de Moluksche wateren.
— Beschrijving van den Kruidnagel-boom
en de culture der Nagelen.
H
i
et klimaat van de Moluksche eilanden in het
algemeen, is zeer gezond , ofschoon welligt Banda,
voor zoo verre de onmiddelijke nabijheid vàn
den altijd smeulenden en rookenden Goenang-Apie
(vuurberg) betreft, hiervan behoort uitgezonderd
te worden (12). Amboina inzonderheid geniet
(12) Van Banda opzettelijk gewagende, zal hierover
meer worden gezegd. Kundige natuulonderzoekers
en geneesheeren zijn van gevoelen, dat de rook
van den Goenoug-Api- niet naar beneden dalende»
C5
>

— 4» —
eene zeer aangename en tegelijk gezonde Tuchtstreek,
zoodat hier zeer vele menschen een
hoogen ouderdom bereiken. Men vindt hier
nergens de verpestende Miasmata, welke het
lage strand van Java tot een zoo ongezond, of
liever doodelijk, verblijf maken. Met steile kusten
omringd en aan alle zijden voor de frissche
zeewinden open liggende, genieten de Moluksche
eilanden eene meer veerkrachtige ,lucht, die zelfs
tot herstel eener aan de moerassige kusten van
Java geknakte gezondheid, zeer bevorderlijk is,
zoodat velen met dat oogmerk niet zelden een
reisje naar deze gewesten ondernemen.
Van de reede gezien , levert Amboina een zeer
fraai en schilderachtig gezigt op. Hooge en steile
gebergten , met groene bosschen bedekt, strekken
zich over het gansche eiland uit. In het verschiet
hoog in de lucht verheven , zijn derzelver kruinen
omzoomd met een ondoordringbare donker zwarte
Woudmassa van kolossaal geboomte, hetwelk in
den helderen dampkring de hier en daar verspreid
liggende hutten, gelijk in sommige der schoonste
Zwitsersche bergstreken , nog duidelijker doet uitkomen,
en aan het geheele land eene betooverende
, majestueuze schoonheid bijzet. — In het besswijmeleud
aanschouwen van dit verheven tooneeï
(uitgezonderd enkele keeren , bij zeer sterke winden ,
doch die hier zeldzamer dan de Samoems in Arabia
zijn) gevolgelijk ook aan de inwoners der stad, aan
d«n voet sua den berg, geen nadeel kan toebrengen.

- 4 3 -
vindt het oog eene zachte verpoozing, in groepen
van landvolk en grazend vee, welke men hier en
daar op de minder steile afhellingen der naastbijzijnde
bergen ontwaart, terwijl nu en dan een
klimmende wandelaar, die zich hijgende naar het
hooggelegen bekoorlijke Batoe-Gadja (i3) begeeft,
dit onbeschrijfelijk tafereel volkomen romanesk
maakt.
Geheel aan het Westelijk einde, aan de lagere
helling der bergen langs de zee, vertoonen zich
uitgestrekte boomgaarden van kokosboomen, waarvan
de sierlijke kruinen zich spiegelend in zea
verliezen. Deze zoogenaamde Klappertuinen maken
een der aangenaamste gedeelten van het eiland
uit. De weg derwaarts gaat nu eens berg op dan
weder berg af, terwijl men aan de regterhand ,
over den geheelen weg, het gezigt op de blinkende
zeevlakte en de schepen van de reede heeft»
Niet alleen Amboina, maar genoegzaam alle da
eilanden van den Molukschen archipel, bestaan
uit hoog en steil gebergte, waarvan het voornaamste
bestanddeel digt graniet schijnt te zijn. Verscheidene
bergen bestaan uit broze schist, waarbij
men hard asbest vindt. Sommige bergtoppen hebben
beddingen van zwavel. In de valleijen bestaat
de bovengrond meestal uit eene roodachtige
(i3) Het buitenverbtijf van den Gouverneur. Niet
alleen ziet men Batoe-Gadja van de reede, maar zelfs
den geheelen weg, die opwaarts kronkelend derwaarts
geleidt,

-44-
klei, die met tuinaarde vermengd en zeer vrucht-
baar is. Dit is denkelijk de zelfde soort van grond
welke men doorgaans in Palestina vindt (i4)>
Menigvuldige beken , niet ongelijk aan de choril-
los in Zuid-Amerika, storten hier en daar in
bruisende watervallen van de hooge bergk'ruinen
af, sluiten al spattende op de uitstekende rotsge-
vaarten , en banen zich eindelijk een schuimenden
w.eg naar de vruchtbare valleijen. Zulk eene
beek vormt, bij Batoe-merah (i. e. Roode steen)
eene der schobnste badplaatsen, die ik eoit in
Indië heb gezien (i5). Van omtrent vijftig voet
hoogte stort hel kristal-heldere water in een door de
natuur gevormd bekken, waarvan de zacht afbel-
lende bodem naar verkiezing eene diepte van drie,
vijf, tot zeven en meer voeten aanbiedt, en over-
al bevloerd is met keisteentjes , die door de kracht
van het bruisende water, als door eene kunstige
hand rondgeschuurd en gepolijst zijn. Inzonder-
heid in bet regenseizoen levert deze waterval.,
omringd door steil, doch vrolijk begroeid gebergte
een schouwspel op , waarvan de romaneske be-
(14) Vid KLÖDEN, Landbeschreibung von Palestina.
(i5) Op het eiland Batjan (waarvan in het vervolg
nader) vindt men zeer merkwaardige heete bronnen,
die gelijk de Geiser in IJsland uit den grond
opstroomen. — Nabij Muntok op het eiland Banka,
was door den Resident , Kolonel DE LAFONTAINE eene
badplaats aangelegd, welke een Batoe-merah in miniatuur
mögt genoemd worden.
O

- 45 -
feoorlijkbeid met geene pen te beschrijven is. Hief
en daar ziet men vrolijke inlanders, mannen en vrou-
wen in schuldelooze eenvoudigheid, in deze water-
kom rondplassen en dartelen, terwijl anderen langs
het gebergte, op een gladden sieen al kloppende
hunne van ligte sloffe gemaakte kleederen was-
schen, om dezelve, na ze een paar minuten in den
heeten zonneschijn uitgespreid te hebben, schoon
en droog wederom aan te trekken (16)
De gesteldheid van den grond van Amboina schijnt
voor den rijslbouw weinig geschikt, en dit hoofdar-
tikel van leeftogt wordt herwaarts van Java over-
gebragt. De inboorlingen kunnen echter de Rijst
ontberen , omdat het land eene zoo groote menigte
van sagoboomen (Metroxylum sago] oplevert, dat
(16) Het schijnt uit den wild-romantischen vorm
der Moluksche gebergten, uit de verschillende bestanddcelen
van den grond , uit de vele werkelooze en uitgebluschte
of nog altijd smeulende , en nu en dan
uitbarstende vulkanen , uit de menigvuldige aardbevingen,
eu zelfs uit den zonderlingen omtrek dezer
eilanden-, die niet zelden op eene verwonderlijke wijze
met elkander overeenstemt, onwedersprekelijk te blijken
, dat deze gcheele Archipel zijn oorsprong aan een
geweldigen schok der Natuur verschuldigd is. Voor
den Natuuronderzoeker leveren de Moluksche eilanden
een zeer belangrijk en uitgestrekt veld ter nasporing
op , hetwelk ook ten opzigto van het dierenrijk bijzonder
merkwaardig is, en niettegenstaande VALEN-
TIJN'S alleszins loffelijke beschrijving nog zeer veel
onbek ends in zich bevat.

4e geheele bevolking doorgaans zich daarvan toe*
reikend voedsel verschaffen kan. De sagoboom be*
hoort eigenaardig in de Groote Oost te huis, ert
is een van de nederigste boomen uit de familie
der palmen. Zelden gaat zijne hoogte dertig voet
te boven. Voor dat de stam de hoogte van zes
Voet bereikt, is dezelve met eene soort van doornen
of prikkels bedekt, die den jeugdigen boom
tegen vernielend gedierte en andere aanvallen be*
schermen , en van zelve afvallen, zoodra de boom
meer kracht bekomt. Het merg of pit van dezen
boom is eene meelachtigè stoffe, welke in groote
hoeveelheid daaruit wordt gehaald , om tot sage
bereid te worden. Dit merg Wordt namelijk zeer
gemakkelijk, tot een fijn meel gewreven, en alsdan
in vierkante koekjes tot sagbbroodjes gebakken,
die zeer voedzaam , en (blijkens de krachtige gewondheid
der inlanders) niet, gelijk CRAWFURD zegt J
voor het slechtste van alle granen te houden zijn»
De sagoboom krijgt zijn vollen wasdom niet vroeger
dan na vijftien jaren. De Ambonezen boren
een gat in den stam , om te onderzoeken, of het
merg rijp is. Een enkele boom kan vier a vijf,
en somtijds zeshonderd pond sago opleveren. De
koekjes worden in eenvoudig water geweekt, en
door de inlander met een weinig zont en visch
(veelal gedroogde visch) genuttigd.
Van het Iigte sponsachtige hout der Sagopalmen
maken de inlanders boeijen (gelijk die bij ons ie
land van kurk gemaakt worden) voor hunne vischnetten;
van de bladen maken zij zeer fraai man-

- 4 7 -
dewerk, vloermatten , en ook bedakingen Voof
hunne huizen , terwijl eene sobrt van klimop of
epheu , door den inlander idjoe genoemd , hem
zeer dienstig is lot het vervaardigen van eene
sterke soort van touw.
Van gewone voortbrengselen uit het plantenrijk
tot dagelijks gebruik, levert Amboina weinig aanmerkelijks
op. Koffïj en indigo komen hier wel
voort, doch in geene noemenswaardige hoeveelheid.
Rijst groeit hier mede, zoo als reeds gezegd
is, zeer weinig ; groenten en vruchten zijn
er minder overvloedig dan op Java. Aardappelen
vindt men slechts in enkele tuinen der Europeanen.
In houtsoorten van uitstekende hoedanigheid
is echlcr Amboina alleszins merkwaardig. VALEN-
TIJN betuigt, * « dat zelfs de werkzaamste pogin-
« gen van een langdurig leven niet zouden loerei-
« ken , om alle de soorten van boonien te leeren
« kennen, die op dit eiland in de ondoordringbare
K bosschen op de'hooge bergen groeijen." Men
weet, dat aan den Groot-Hertog van Toskane,
COSMUS III. een kabinetje werd aangeboden , hetwelk
met honderd van de fijnste houtsoorten van
Amboina was ingelegd. Van het zoogenaamde
kajoe-bissi (ijzerhout) vindt men bij véle Europeanen
tafelbladen uit een enkel stuk Het grootste
blad van dien aard, dat ik immer gezien heb,
was ten huize van den Heere j. MIDDELKOOP, diecommissaris
voor de Moluksche eilanden was ge-

- 4 8 -
Weest. Dit blad was van ovale gedaante , zeven
voet breed en twaalf voet lang , bestaande uit een
énkele schijf. Het hout is echter door de hardheid
niet gemakkelijk te bewerken.
De roem en rijkdom van Amboina, en uitdien
hoofde het voornaamsie product van het plantenrijk
op dat eiland, was altijd bij voorkeur de
kruidnagelboom , (caryophyllus aromaticus), gewoonlijk
kortweg de nagclboom genoemd. Het
is een der fraaiste boomen van deze gewesten.
De stam rijst lijnregt uit den grond op, on bereikt
de hoogte van vijf voet, alvorens hij zijdelingsche
takken uitschiet. De schors is glad, heeft
eene doffe grijze kleur , en kleeft sterk aan het hout
van den stam , hetwelk zeer hard is. Deze boom
bereikt eene hoogte van veertig en niet zelden
van vijftig voeten. De takken breiden zich zeer
verre zijdwaarts uit ; de bladeren zijn langwerpig
en puntig. Op een' vruchtbaren grond, en vooral
in de boven beschrevene roode kleiaarde, begint
dezelve met den ouderdom van vijftien jaren vruchten
te dragen; met het twintigste jaar is de boom
volwassen , en blijft zonder merkelijke vermindering
vruchtbaar lot in zijn veertigste en wel eens
tot in zijn vijftigste jaar. Men zegt echter, dat „
de boom versterft, wanneer men een' tak daarvan
afscheurt, en dit zeggen is niet blootelijk
eene pia fraus , om het schenden der boomen te
verhinderen.
Tegens de maand Mei, hetwelk hier het begin

- 4 9 -
van de Regenmoeson is (17) krijgt de nagelboom
nieuwe bladeren. De vrucht is eerst helder groeft ,
vervolgens ligt geel, bekomt daarna eene fraaije
oranje, en eindelijk eene roode min of meer don-
kere kleur, in welken laatsten toestand de na-
gelen tot de inzameling rijp genoeg worden
geacht.
Wanneer de vrucht van den nagclboom dien
trap van rijpheid bekomen heeft, welke voor de
inzameling geschikt wordt geacht, heeft zij nog
eene maand meer noodig , om die volkomenheid
te bereiken , waarop zij zaad oplevert. In dit
laatste tijdsbestek zwelt de vrucht tot eene buiten-
gemeene grootte op, langzamerhand haren specerij-
geur verliezende, tot dat zij een harden kern be-
vat. In dezen staat wordt de vrucht moernagel
genoemd , en wordt alsdan voor de beste gehou-
den , Om daarvan de bekende nagelolie te berei-
den , die hier mede een vrij aanmerkelijk produit
voor den' handel oplevert. De Nagelboom heeft
eigenlijk zeer naauw beperkte geographische gren-
(17) In de Moluksche eilanden begint de Regenmoeson
met het laatst van April, in Volstrekte tegenstelling
van hetgeen bij Java plaats heeft (vid. Deel I.
blz. 63). Wanneer men, gelijk dit maal bij ons het
geval was, de reize van Java naar de Moluksche eilanden
in het voorjaar doet (in 1817 had ik die zelfde
reis in October gedaan) ontwaart men de tegenstrijdigheid
der moesons, „zoodra men het eiland Boeton
(een der bekoorlijkste eilanden der wereld) achter den
rug heeft.
ü

— 5o —
zen , en bepaalde zich oorspronkelijk lot de reeds
genoemde vijf Moluksche eilanden en hoofdzakelijk
tot Matjan. Tegenwoordig bepaalt zich de aan-
kweeking voornamelijk tot Amboina, doch wordt,
inzonderheid sedert de laatste vijftien a zestien
jaren op vele andere plaatsen en niet zonder ge-
volg aangeplant. Op welk een afstand van zijn
geboorteland deze boom nog zoude kunnen tieren
valt voor als nog niet wel te bepalen. Volgens
RUMPHius kan dezelve niet wel op groote eilan-
gens den , zoo als Gilolo 3 Ceram, Boe-
roe en Celebes met goed gevolg worden aange-
kweekt. CRAWFURD meent, dat de uiterste wes-
telijke grenzen van den nagelboom dè Xulla- of
Soeloe-eilanden zijn, doch dit schijnt'door latere
ondervinding wedersproken te zijn geworden (18).
(18) Omtrent vele andere produkten, tot Welker
opnoeming hier de plaats niet is , heeft men nog op
Verre na niet alles gedaan , wat gedaan kan worden.
Een enkel voorbeeld van bijzonder aanbelang moge
hier aangestipt worden. De ontdekking , dat de tfiee
eene ingeborene plant op Ceylon is, heelt de Lngelschen
terstond de aanplanting daarvan doen beproeven.
Bij sommige liefhebbers op Java vindt men in de
tuinen theeboomen en kaneelboomen, (van welke
laatstcn de tuin van den Heere w. VAN HOESEN , onder
anderen , er eenige bevatte, die hoog opgewassen waren).
Het zelfde heeft, gelijk ik reeds heb aangemerkt,
op het eiland Amboina plaats. Ook in Brazilië
heeft men theeplantaadjen aangelegd, en dezelve aan
de grootste verwachtingen zien beantwoorden. Zouden

— S i -
Op Amboina is deze vrucht nies oorspronkelijk
eigen, verkrijgt aldaar niettemin eene uitmuntende
hoedanigheid , on het kan ; als geen bewijs voor
het niet slagen der verdere uitbreiding worden
aangenomen, dat de aanplanling op Amboina meer
zorgvuldigheid vereischt dan Op Matjan, even
zoo min, als dat op Mauritius wel nagelen groei-
jen, doch van veel mindere hoedanigheid zijn ,
dan die van de Moluksche eilanden. De trapsge-
wijze verbetering Van de koffij, op Java , sirekt
ten bewijze , dat men van Indische vruchtbaarheid
met Europisch beleid en kunst gepaard met regt
de hoogste verwachtingen mag koesteren.
De nagelboom kan van den moernagel, door de
inlanders poleng genoemd , geplant worden , of ook
van loten of jonge scheuten, die overal in de na-
gelperken uit het afgevallen zaad opspruiten. De
vrucht zelve wordt tjcngkeh genoemd. De moer-
nagel wordt veelal door den kazuaris en door
eene Soort van duiven (Columba GlobiceraJ inge«
zwolgen, en daarna onbeschadigd wederom
ontlast, zoodat deze vogels inderdaad niet weinig
tot de verspreiding van den nagelboom toebren-
gen. Het is opmerkelijk , dat het zelfde plaats
heeft, ten opzigte van den notenmuskaatbobm,
wij deze culture niet op Java of elders op Amboina ,
kunnen overbrengen , gelijk wij daar in vroeger lijden de
koffij en de kruidnagelen beiben o\ergebragt, terwijl
deze beide laatste produkteii mi dagelijks meer van
hunne i\aarde in den handel verliezen?
D 2

— 52 —
gelijk ook ten opzigte van den kaneelboom op Ceylon,
die volkomen rijp zijnde, eene soort van steenvrucht
voortbrengt, waarvan de kern door de gemelde
soort van duiven higezwolgen, en elders
wederom half ontwikkeld , doch onbeschadigd
wordt uitgeworpen , waardoor deze kern dan in
korten tijd een nieuwen kaneelboom voortbrengt.
Door elkander gerekend , levert elke nagelboom
niet meer dan zes ponden (drie Nederl. ponden),
doch sommige boomen leveren veel meer, en
zelfs wel eens dertig oude ponden op. Zij groeijen
het weligst in diepen valleijen, in het lommer
van het hooggeboomte, hetwelk de hellingen der
bergen versiert , en hebben gaarne het geheele
jaar door overvloedigen regen, doch in den lijd
der inzameling warm en droog weer.
De inzameling neemt een' aanvang met het einde
van October of het begin ven November , en
duurt gewoonlijk tot het begin van Februarij.
Even voor het regenseizoen in April en Mei wordt
er doorgaans nog eene nalezing gedaan of toemaat
ingezameld, doch het bedrag daarvan is van
eene veel mindere hoedanigheid, dan de eigenlijke
oogst.
Om den Lezer in staat te stellen , zich van het
produkt der nagelen een meer naauwkeurig denkbeeld
te vormen , zal ik hier nog eenige bijzonheden
, nopens de vroegere behandeling , zoowel
als die, welke thans in zwang is, bijbrengen,
Waarbij het daarop volgende overzigt van hel be*

— 53 — /
drag der inzamelingen van Amboina en onderhoorigheden,
over de jaren 1818—-1821, tot een
algemeen rigtsnoer niet ondieustig zal wezen.
Tot beter beheer en surveillance over de inzameling
van een produkt, hetwelk eeuwen lang
als den eenigen rijkdom dezer bcziltingen is beschouwd
geworden, hebben de Nederlanders een
aantal kleine residentiën of posten aangelegd , als
onderhoorigheden van het Hoofd-eiablissement
Amboina. Aldus had de Gouverneur van dit
laatstgenoemde eiland , onder zijn onmiddelijk bestuur
, zeven groote en vier en twintig kleinere
distrikten op het schiereiland Leytimor*. De ondergeschikte
Residenten , Adsistent-residenten , of
Posthouders (titels 5 welke naar gelang van hun
distrikt en van hun traktement gegeven worden) ,
hadden het opzigt over een zeker aantal, zes,
acht à tien , dezer districten ; waarbij voorts onder
het bestuur van afzonderlijke Residenten de
onderhoorige bezittingen Saparoea (19) , Noessa-
Bila , Haroeka en Larika nog in aanmerking
komen, bestaande elk uit een zeker getal
distrikten {Saparoea i3 , Noessa-laut 7 , enz.) ,
welke de fijnste nagelen, doch somwijlen in zeer
(ig) Waar in 1817 de Resident VAN DEN BERG door
de opstandelingen met vrouw en kind werd omgebragt.
De bewoners van Saparoea zijn , meer dan
ecnig ander volk in de Moluksche eilanden, tot wre»
velmoed en muiterij genegen , en op verre na zoo gedwee
niet als de Javanen, Ambonezen

-54-
ongelijke hoeveelheden opleveren. De aankweeking
was in alle plaatsen , buiten deze distrikten,
ten strengste verboden, doch hieromtrent is onlangs
door het Nederlandsen bestuur eene aanmerkelijke
wijziging tot stand gebragt. Ook de kust
van Ceram , uit zeven en dertig distrikten bestaande
, is , volgens de bestaande contrakten , eene onderhoorigheid
van Amboina, doch dit regt is zeer
bezwaarlijk met klem te handhaven. Eindelijk belmoren
nog tot de onderhoorigheden van Amboina t
de kleine buitenposten Sawaay, Manipa en
Homo , welke naauwelijks melding vereiseben.
De onderscheiden distrikten of pegerijen worden
meerende-3ls bestuurd . door inlandsche hoofden,
kleine Radja's of Patti*s , onder den meer
algemeenen naam van Orang-kaja, dat is rijke
(voorname) lieden bekend. Sommigen dezer Hoofden
, en onder anderen , die van Noussaniva, waar
ik mij eenigen tijd heb opgehouden , genieten het
voorregt, dat hunne waardigheid erfelijk in hunne
familie blijft, hetwelk gegrond is op eene meer
of min aanzienlijke retributie , welke zij eertijds
voor die gunst aan de ambtenaren der voormalige
Oost-Indische Compagnie hebben uitgekeerd.
De Hoofden van Kulary en Soija , die het
zelfde voorregt genieten, voeren den titel van
Radja, en zijn , even als die van Noussaniva
geene oorspronkelijke inboorlingen dezer eilanden ,
maar van afkomst Portugezen, wier voorouders
zich, reeds vobr eeuwen, op dit eiland hebben
nedergezet. De andere distriktshoofden of orang-

— 55 —
kaja worden benoemd door den Gouverneur der
Moluksche eilanden , die zijne keuze veelal rigt
naar de bestaande adat of gebruiken der inwoners
, waaronder een zeer hoogc eerbied voor oudheid
van familie een merkwaardige trek uitmaakt.
Afschriften der stamregisters van de onderscheidene
orang-koja's worden ter secretarie
van het Gouvernement gedeponeerd , en bij voorkomende
vacatures met rijp overleg onderzocht en
geraadpleegd, om overeenkomstig dezelve, een
nieuw distriktshoofd te benoemen. Eertijds echter
had de geboorte meer invloed op deze benoemingen
dan thans, en de nieuwste maatregelen
door ons Gouvernement ingevoerd , bepalen de
keuze voornamelijk naar evenredigheid der persoonlijke
verdiensten en bekwaamheden, zoowel
als naar den graad van openbare achting, welke
de solicitanlen bezitten. Deze verbeterde inrigting
moet natuurlijk veel bijdragen tot het genoegeu
en de tevredenheid der inlandsche bevolking zelve.
Behalve deze door het Nederlaïidsch Gouvernement
aangestelde orang-kaija tot Hoofden of Opzieners
der districten , is het plaatselijk bestuur ,
de policie, en regtspleging in voorkomende kleine
zaken aân de oudsten van het volk {orang toea}
opgedragen , onder het oppertoezigt van het Distriktshoofd.
In alle distrikten , Waar kruidnagelen
aangekweekt worden, zijn de daartoe geschikte
en bestemde landerijen onder de inwoners verdeeld.
Zulke stukken gronds worden Dati-landen
{lanah-dati) genoemd, en er wordt een regelmatig
D4

— 56 —
register gehouden van hetgeen dezelve jaarlijks opbrengen.
De nagelboomen worden eenmaal in
het jaar geteld, en derzelver hoedanigheden opzettelijk
aangeteekend. Het geheele bedrag der
vruchten, welke deze hoornen jaarlijks opbrengen,
moet, zonder eenige terughouding ofverdonkering
in de pakhuizen Vau het Gouvernement worden
afgeleverd.
Zie hier nu ten slotte een
Algemeen Overzigt van het Produkt der
Inzamelingen van Kruidnagelen over vier
achtereenvolgende jaren.
NAMEN DER
RESIDENTEN.
Amboina .
Saparola
Ilila . . .
Haroekoe
Larieke .
I
Totaal voor Amboina
en oiulerliooriglieden,
I»I«.
ponden.
17383J
148234
8059
«3639Î
7273
'94589
Amboina, den 17 Aug., 1821.
1819.
ponden.
51204!
011532
55121
83750
51700
453307I
1820.
ponden.
2464I
66078
1820
11115
600
182I.
ponden.
781621
186324
6150
68900
3~i823
82077! j 391359I
Be Hoofd-Administrateur ,
J. H. J. MOORREES.

- 5 2 -
VIJFDE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing van de bevolking van Amboina.
— Toenemende Beschaving. — Groote
uitbreiding van de Christelijke Godsdienst. —
Be Zeden. — Europeanen. — Be dames. —
Karikaturen. — Ambonesche Mohomedanen. —
Kleeding, costumes en bijzondere gebruiken.
V/ver het algemeen is in gansch Nederlandsch-
Indië de telling der bevolking eene schier onuitvoerbare
taak. Zoo blijkt het te zijn , wanneer
men ziet hoe onnaauwkeurig en gebrekkig onze
kennis tot dus verre gebleven is, nopens het getal
der inwoners van de meeste gewesten , die in
Indië reeds sedert meer dan eene eeuw in ons
bezit, of door ons bezocht zijn geweest. Van
Java (inzonderheid van de Vorstenlanden op dat
eiland) van Sumatra (inzonderheid van Palembang
en Padang, ofschoon wij ook to Benlcoelen voor
meer dau honderd jaren voet aan wal gezet hebben
, en dit van, regtswege altijd eene Noderland-
D 5
i
y

sehe bezitting moest gebleven zijn) van Borneo en
Makassarhai zich dit echter meer stellig zeggen, dan
van de Moluksche eilanden, waar men meer werks
van de telling des volks gemaakt heeft â dan ergens
elders in Indië (20)
De bevolking, van Amboina en der onderhoorige
etablissementen kan tamelijk naauwkeurig worden
opgegeven. Van ouds her waren- er in elk distrikt
van deze bezittingen lieden aangesteld , om
volledige registers der gezamenlijke huisgezinnen
te houden, en eenmaal in het jaar het juiste getal
der bevolking op te nemen. Hiervan maakten
Zij lijsten op , welke ter secretarie van het plaatselijk
bestuur werden ingediend, om van daar
naar het hoofdeiablissement te Amboina ingezonden
te worden, alwaar een algemeen register der
bevolking van het gansche eiland werd opgemaakt.
Eertijds werd dit algemeen register van
Amboina en andere etablissementen jaarlijks haar.
Batavia gezonden.
De geheele bevolking fcm het eiland Amboina
(20) De redenen, waarom in andere bezittingen de
ppneming der bevolking zoq moeijelijk en schier ondoenlijk
is, liggen ten deele in de onkunde der inboorlingen
van gemeeno klasse, want onder dezen zullen
er onder vijftig geen tien zijn, die hun eigen ouderdom
weten, en ten deele in de onwilligheid der inlandsche
Vorsten en Grooten, om het ware getal
aan do Nederlanders to kennen te geven, eene onwilhgheid,
waarvan du oorzaken gemakkelijk te bevroeden
fcjjn.

- 5 g -
en deszelfs onderhoorigheden, bedraagt ruim
45ooo zielen (21), een zeer gering getal, inderdaad,
voor zulk eene uitgestrektheid van grondgebied.
Nogthans is Amboina naar evenredigheid
sterker bevolkt, dan vele andere eilanden van de
.Molukkes. Men kan hieruit opmaken , dat, over
het algemeen, deze eilanden almede zeer schaars
bevolkt zijn.
Onder het genoemde getal mag men aannemen,
dat reeds bijna de helft, te weten, omtrent
22000 inboorlingen de christelijke , met name de
protestantsche godsdienst belijden. Wanneer men
nu bedenkt, dat in de laastverloopene twintig jaren
het getal der Ambonesche christenen met
yijf duizend vermeerderd is geworden , hetwelk
men niet weinig te danken heeft aan den reeds
met lof vermelden ijver van den Eerw. D°. KAM ,
en sommigen zijner ambtgenooten ; inzonderheid
ook in de laatste jaren aan de leerredenen van
den verdienstelijken predikant ROORDA VAN EYSIN-
GA , zoo mag men zich met de hoop vleijcn , dat
na cenig meerder tijdverloop het eiland Amboina
de eerste Nederlandsche bezitting in Indië wezen
zal, waar de christelijke godsdienst de mahomedaansche
geheel verdrongen zal hebben, en tot
de algemeene godsdienst der gansche bevolking
zal geworden zijn * waardoor alsdan , naar mijne
(21) Hieronder moet men 16b Europeanen rekenen.
Ook zijn onder dit getal de Chinezen en de Alfoeren
(harafora's) of onbeschaafde bergvolieren. begrepen.

— 6o —
gedachten, het gezag en de invloed der Nederlan.
ders op Amboina op vaster voet zal gegrond zijn,
dan ergens anders in den geheelen Indischen Ar-
chipel , en Amboina in den eigenlijken zin eene
Nederlandsche„provincie zal kunnen genoemd
Worden.
De middelen, waardoor zich de christelijke gods-
dienst zoo bij uitstek onder de bevolking van
Amboina heeft uitgebreid, bestaan voornamelijk
in de predikatié'n, welke in het Maleisch gehou-
den worden , en in de oprigiing van protestant-
sche scholen in bijna elk distrikt van het land.
De Ambonezen laten er zich veel op voorstaan ,
dat zij de eer hebben van christenen te zijn (22),
en zij hebben den grootsten eerbied voor hunne
leeraars, gelijk hunne kindereu voor hunne school-
meesters , die op kosten van het Gouvernement,,
met een gering maandelijksch traktement van. 10 ,
12 à i5 ropijen verzorgd worden. Dat deze
schoolmeesters geen Europeanen, maar inlanders
(22) Wanneet een Europeaan hen bezoekt, zullen
zij , bij voorbeeld, met eene zeer vergefelijke eigenliefde,
hunne kleine kinderen, van vier en vijf jaren,
in het gezelschap brengen, en den toewan holanda
vertellen , dat zij reeds het Onze Vader, of het Symbolum
Apostolorum in het hollandsch van buiten geleerd
'hebben. De kleinen moeten die dan overluid opzeggen,
en ontvangen met eigtbare blijdschap de loftuitingen
van de gasten. — Nergens is ook het gebruik
van onzo gewone lettei leekenen in Indië zoo gebruikelijk
bij db-n inboorling als te Amboina.

— 6i —
zijn, spreekt van zelve, anders zoude zulk een
traktement dagelijks voor hunne behoeften ter
naauwernood toereikend zijn. Zoo gering echter
de kosten van bet publiek onderwijs hier voor
het Gouvernement zijn , zoo aanmerkelijk is daar-
entegen het' voordeel en het nut, dat hetzelve
daardoor bewerkt, want het is eene onwederspre-
kclijke waarheid, dat de inwoners van de chris-
ten-distrikten veel beschaafder, gehoorzamer en meer
onderworpen aan de wetten zijn, dan de mahome-
daansche inboorlingen, die hier even als de Hoofden
op Java, Sumatra en elders, eén onuitroeibaren
religiehaat legen de christenen koesteren , welken
zij slechts zoo lang verborgen houden als onze
overmagt hen daartoe dwingt.
In sommige distrikten van Amboina wonen
christenen en mahoinedanen in eene en de zelfde
kampong bij elkander. Ontzag voor het Neder-
landsen Gouvernement, is, meer dan hunne vrede-
, bevende geaardheid, oorzaak, dat zij in goede
verstandhouding met elkander leven, elkander zei fs
nu en dan vriendschappelijk bezoeken en weder-
zijds dienst bewijzen. Maar een Ambonesche
christen of christinne zal nimmer met een lid eener
Mahomedaansche familie een huwelijk aangaan ,
nog op den duur en dagelijks op een zeer gemcen-
zamen voet met zulk een' persoon verkeeren (23).
(2?5) Om den tegenwoordigen staat van de christelijke
godsdienst en daaruit voortvloeiende-vorderingen
in zedelijke beschaving naar waarde te kunnen
-,

— 02 —
Volgens eene vrij algemeen gevoelen , zijn de
zeden en de levenswijze der Europeanen (meest
allen Nederlanders) die te Amboina gevestigd
beoordeelden , is het belangrijk daarbij de beschrijving
van onzen landgenoot VALENTIJN in vergelijking te
brengen. Reeds lang voor zijnen tijd waren er te
Amboina en elders in de moluksche eilanden scholen
opgerigt, om aan de inboorlingen en hunne kinderen
onderwijs in de christelijke godsdienst te geven. Aanvankelijk
echter ging men op eene geheele bijzondere
wijze te werk , om bekeerlingen te winnen. Aan de'
Ambonezen , die het christendom omhelsden-, werd
dagelijks om niet eene zekere hoeveelheid rijst uitgedeeld
, en hun, onder andere voorregten, ook vergund ,
schoenen te dragen , iets dat anders bij de Indische
volkeren alleen aan de grooten, aanzienlijken en
priesters vergund is. Het gebeurde echter, in den
tijd van VALENTIJN , dat men , bij schaarschheid van
rijstvoorraad, noodig achtte, de gewone uitdeeling
aan de bekeerlingen te doen ophouden, waarop deze
laatstende onlangs door hen omhelsde godsdienst wederom
verlieten, en pp nieuw tot het mahomedaansch
geloof overgingen. Van hier gaf men met eene kleine
woordverandering aan deze orang rasarani (nazareners,
christenen), den bijnaam van orang serani
Tiassi (rijst-christenen).
Het vertelsel, dat de Maarschalk DAENDELS een aantal
Ambonezen met de brandspuit liet doopen en aldus
tot christenen verklaren , is mij onlangs van goeder
hand verzekerd een sprookje te zijn , hetwelk alleenlijk
uit een schertsend gezegde van dien Gouverneur-Generaal
is opgemaakt geworden. Daarentegen
valt het verhaal van VALENTIJN niet wel te betwijfe-

— 63 —
zijn , meer kiesch, beschaafd en menschlievend
dan op do inensiö andere etablissementen, niet
alleen in de Moluksche eilanden , maar zelfs irï
andere gedeelten van den Oost-Indischen Archi-
pel. Hoe afgelegen dit etablissement ook moge
zijn, is en niettemin het noodlottige taediutn vitae,
hetwelk zoo velen onzer landgenooten op Java
en elders aantast, weinig of niet bekend , en de
gezellige vriendschappelijke toon van de zamenle-
ving t^op Amboina is daarvan ontwijfelbaar eene
der voorname oorzaken. Dit wordt ook bewezen
door het aanzienlijk getal Europeanen, die zich
bier hebben nedergezet met het stellig voornemen,
om er hunne levensdagen door ie brengen , zbn-
der immer wederom aan eene terugreize naar
Europa ie willen denken.
len. Hij was , gelijk men weet, Predikant bij de
Hervormde gemeente te Ambon, en verdient bovendien
ook als geschiedschrijver ons geloof. Dan , wat
hier van zij , het is niet te min onbetwistbaar , dat
de christelijke godsdienst in onzen tijd niet alleen in het
getal barer belijders , maar ook in haren weldadigen
invloed op de zedelijke verbetering des volks zeer
groote vorderingen heeft gemaakt , en nog dagelijks
maakt. De loutere ontwikkeling van het natuurlijk
verstand der Ambonezen moet op zich zelve reeds
veel hiertoe bijdragen, alzoo zij niet op den duur blind
kunnen zijn voor de meerdere voortreffelijkheid der
christelijke zcdelccr boven hunne wanstaltige halfmahomedaansche
halfheidcnsche godsdienst en wetgeving.

-64-
Het is in dezen staat van zaken te beklagen, dat
het gezellig verkeer op deze aangename plaats niet
het onschatbaar voordeel genieten mag , van door
meer Nederlandsche vrouwen veraangenaamd te
worden. Immers de meesten onzer landgenooten,
die zich aldaar in het huwelijk begeven hebben ,
zijn met zoogenaamde liplappen getrouwd, en
Verre de meesten vergenoegen zich liever met
eene inlandsche huishoudster, dan zulk een huwelijk
aan te gaan. De beweegredenen tot deze
handelwijze kan men in gemoede niet volmondig
wraken, wanneer men slechts eenigermate bekend
is met de beminnenswaardige hoedanigheden dezer
lieve schepseltjes, waarvan ik echter in een
vroeger gedeelte van mijn reisverhaal (24), welligt
reeds te breedvoerig gewag heb gemaakt, en derhalve
bij dat thema hier gevoegelijk een speldje
mag steken. Alleenlijk acht ik mij verpligt, te
verklaren , dat ik hoofdzakelijk in de Moluksche
eilanden gelegenheid heb gevonden, het karakter
der liplapsclie dames te leeren kennen, en dat te
Batavia hieromtrent een groot verschil bestaat,
weshalve de schels, welke in het Eerste Deel
voorkomt, geacht moet worden , meer toepasselijk
op de creelen van buiten-etablissementen,
waar hare opvoeding geheel verwaarloosd wordt,
van toepassing te zijn , dan op die van onze etablissementen
op Java , en inzonderheid te Batavia ,
waar men inderdaad onder de liplappen nu en
(24) Deel I., bl. 52.
dan

— 65 —
dan zeer beminncftswaardige verstandige en welopgevoede
meisjes aantreft, vooral dezulke , aan
welke het te beurt mögt vallen , dat verstandige
ouders hen eenige jaren op een Instituut in Europa
deden verblijven.
Overigens zijn de creoolsche dames, hier meer
nog dan elders-, hartstogtelijke liefhebsiers van"
praal en pracht. Niet alleen vertoonen zij zich
zelven in het openbaar tot uitsporigheid toe met
juweelen en andere kostbaarheden versierd, maar
ook hare slavinnen moeten schitterend uitgedoscht
zijn, en de eene begluurt de andere met oogen
van wangunst, zoodra zij zelven of hare slavinnen
door anderen in pracht van kleeding overtroffen
worden. Van dansen en muziek zijn zij mede
groote minnaressen, en in de meeste Europeschc
huizen, worden een aantal slaven in de muziek
ondervezen. Het dansen geschiedt doorgaans op
de reeds beschrevene wijze der Javanen, tandak
genoemd. Maar sommigen zijn inderdaad bevallige
danseressen op de Europesche wijze, en kunnen
door netheid van leest, prachtvolle kleeding, en
vlugge bewegingen aan een bal niet weinig sieraad
bijzetten. Overigens zijn hunne gesprekken
zouteloos: eten, drinken, fraaije kleederen , wandelen,
en. huisselijke anecdotcn {chronique scandaleuse*)
zijn de eenige onderwerpen, omirent
Welke hun denkvermogen in werking schijnt
te kunnen geraken. De gewone laai is maleisch,
want slechts zeer weinige liplapsclie dames in do
Molukkos verstaan eenige woorden hollandsch, en
II. E

— 66 —
nog weiniger kunnen deze taal lezen of schrijven.
MOLIÈRE zoude in dit land nimmer op het
denkbeeld van zijne Femmes savantes gekomen
zijn, zoo min als LE GoutfÉ op dat van zijn Mérite
des femmes.
Ten opzigte der zeden en algemeene karaktertrekken
der Mahomedaansche inboorlingen van
Amboina valt minder goeds te zéggen , dan van
de inlanders op Java. Hunne dapperheid wordt
meer toegeschreven aan louter dierlijke woestheid ,
dan aan eigenlijken moed. In vlijt en huisselijke
deugden staan zij mede verre bij den Javaan ten
achtere, en men beschuldigt hen vrij algemeen
van neiging tot verraad en wreedheid. Woedend
en onverzoenlijk in huftne gramschap , zegt een
onpartijdig Engelsch reiziger (25) te regt, worden
ïij zeer gemakkelijk door hunne aanvoerders of
n tot de grofste buitensporigheden en
gruwelijkste misdaden verleid (26) , en zijn vooral
gevaarlijk, wanneer hunne hevige driften nogaan-
(25) Wiens naam mij onbekend, doch wiens belangrijk
berigt nopens Amboina, in ARCHENHOLZ'S/
Minerva, is overgenomen geworden. Het tafereel van
VALENTIJN is nog ongunstiger , maar voor z 00 veel
mij zelven , gedurende een tweejarig verblijf, gebleken
is , zou ik wel durven beweren, dat ook deze
xuwe volkeren, sedert zijnen tijd , aanmerkelijk in ze*
delijke verbetering hebben toegenomen.
(26) Getuige de tijgerdaden , te Saparoea in 1817
gepleegd.

- 6 7 -
gevuurd werden, door het gebruik van opium ,
waaraan zij hier meer dan elders in India zijn
overgegeven. Bij het begaan van eenigo misdaad]
denken zij niet aan de gevolgen, welke die na
zich slepen kan, en voor berouw zijn zij ten eenemaal
onvatbaar. Voor den dood betoonen zij,
even als de meeste oosterlingen en ook de Javanen
, eene onverschilligheid, welke den naam.
van onverschrokkenheid niet waardig is, omdaç
zij enkel uit stompe gevoelloosheid ontstaat.
Openbare doodstraffen trotseren zij met eene hardnekkigheid
, waarvan men zich geen denkbeeld
maken kan (27). Zij zijn daarenboven listig en
(27) In de twee jaren van mijn verblijf in de Molukkos,
heb ik meer execution bijgewoond, dan in
ses jaren tijds op Java. Twee moordenaars te Ternate
, toonden eene onbegrijpelijke onverschilligbeid
, terwijl de Hoogepriester hun met veel plegtigheid
hun vonnis voorlas. Gebonden, in feestgewaad
t , en met bloemen omhangen , gelijk offerdieren
voor het altaar, stonden zij onder de hooge galg ,
terwijl hun alle de gruwelijke omstandigheden van
een voorbedachtelijk en gezamenlijk door hen , aan
een' weldoener, gepleegden moord, benevens huisfcraak
en diefstal, werd voorgehouden , doch toonden
geen het allerminste blijk van berouw. Even zoo gevoelloos
beklommen zij den ladder , om zich door den
strop het leven te laten benemen.
Het is ook gebeurd, dat eenige (Mahomedaansche)
Ambonesche matrozen van een koloniaal vaartuig,
met verzwarende omstandigheden, en in complot ge-
E a

- 6 9 -
Ambonezen dragen doorgaans zwart katoen , schoenen
en een hoed van Europisch fatsoen. Het
laatstgemelde stuk, is het voorname onderscheidingteeken
met de Mahomedanen, want een christen-
Ambonees , die overigens geheel opzijn Indiaansch
in een gebloemde kabaai en sarong gekleed is,
draagt niettemin altijd een hoed van slroo of vilt,
(welke laatste als een oud familiestuk, welligt
5o jaren oud is) in stede van een hoofddoek bij
wijze van tulband. De vrouwen dezer christenen
onderscheiden zich mede door de zwarte kleur
van hunne kabaaijen. De voornamere vrouwen
dragen kleedjes van Makassersche stoffen , die zeer
fijn en fraai zijn.
Doch eene der verwonderlijkste vertooningen
voor den aankomeling in de Moluksche eilanden,
levert de kleediug van sommige inlandsche hoofden
voor hen op. Dezen achten het zich eene
groote eer, het» costume der Europeanen na te
volgen , en ziju uitgedoscht in zeer ouderwetsche
rokken , gelijk die van papa-beaupère in de fransche
opera, van geel, rood en ligt groen, doch
nimmer van donker gekleurd laken. Hierover
.een vilten hoedje van boven beschreven' stempel,
een pantalon van rood gestreept katoen, en schoenen
zonder kousen. Zulk een Ambonesche volksbesluurder
gelijkt volmaakt naar een opgeschikten
baviaan. Onze meer modern gemaakte zwarte
rokken, hadden de eer niet aan deze heeren
te behagen. Zij hielden zich overtuigd, zeiden
zij, dat de tegenwoordige Europeanen geheel an-
E 3

- 7 0 —
dere menschen moesten zijn, dan hunne voorouders,
omdat de mannen thans geene lange wijde
rokken met groote knopen, geene allonge-pruiken,
en de vrouwen geene hoepelrokken meer
droegen.
De Mahomedaansche Ambonezen zijn genoeg-
* zaam volkomen op de zelfde wijze gekleed, als de
inboorlingen van Java en andere eilanden. Ter
loops zal ik hier, wegens hunne voornaamste Tdeedingstukken
een kort verslag doen.
Van de kabaal en de sarong, heb ik reeds,
als van de voornaamste kleedingstukken, met een
enkel woord gewag gemaakt (28). De sarong
wordt door allen, zonder onderscheid, mannen
en vrouwen, gedragen , doch de mans dragen daaronder
een pantalon {tjelana~), meestal van roodgestreept
, en somtijds van effen nankin of ander
lijnwaad. De vrouwen bevestigen den sarong om
'de lendenen , door middel van een tali-pinggang
of buikgordel, uit massief gouden (ook wel zilveren)
platte schakels, ieder ter zwaarte van eene
spaanscho mat zamengesteld, die voor op den
'buik gesloten wordt, met eene groote ovale plaat
n massief goud» met edele gesteenten iagezet.
(28) Deel I., blz. i3a. Het woord sarong betcelent,
in het algemeen, een omkleedsel, een deksel
, enz. Dus siegt men sarong tangan voor handschoenen,
sarong kaki3 voor kousen, sarong lris ,
Voor scheede , cm..

— 71 —
De hoofddoek (linsoh) der mannen behoort
mede tot de onontbeerlijkste kleedingstukken gerekend
te worden, omdat dezelve inderdaad het
groote teeken van onderscheid tusschen het tooisel
yan mannen en vrouwen is, want op een afstand,
en vooral van achteren gezien, zoude men schier
geen verschil in de lijfsbedekking der beide geslachten
kunnen ontwaren , zoo de mannen niet
altijd het hoofd, met een doek als met een tulband
, doch losser omwqnden, en de vrouwen
niet altijd blootshoofd waren. Ook zoude het in
het oog van een inboorling de grootste en onvergefelijkste
beleediging zijn, hem zijn' doek van het
hoofd te rukken, of zelfs dien slechts aan te raken
(29). .Over den hoofddoek dragen zij , wanneer
zij op reis of op marsch zijn, of van het
gebergte strandwaarts kqmen, een breeden spitsen
hoed van bamboes , die hen volkomen tegen regen
en zonueschiju beveiligt.
Het zoogenaamde badjoe (3o) heeft veel gelijkenis
met de kabaai, doch is voor aan den hals en
(29) Vergelijk Deel I. blz. 478.
(30) Van waar het scheepswoord haaltje (voor
iuisje) afkomstig is. Men gebruikt in Nederland
meer dan een maleisch woord, zonder zulks te weten.
Zoo hoort men dikwijls zeggen : de goede man houdt
.zich nog kras , {keras, sterk of hard), het is amper
{hampir) of bijna twaalf ure; in de platte volkstaal
bakkeleijen {berkelahi) voor vechten , en vele andere
meer,
E4

— 72 —
aan de mouwen met gouden knoopjes voorzien.
Een lang badjoe, te weten ; dat over de knieën
bijna tot op de enkels hangt, houden de inlanders
voor deftiger, en een kort badjoe, dat even
p de heupen bedekt, voor gemeener. Onder het
badjoe dragen zij veelal, doch niet altijd, een
rompie (in de Molukkos tjolie) , dat is een vestje
van effen wit katoen, zonder halskraag, en met
eene rei gouden knoopjes, die zeer nabij elkander
staan , van voren digt om de borst en het lijf
gesloten. De tjolie is een kleedingàtuk , dat zelden
door den gemeenen man , en doorgaans alleen
door meer aanzienlijken, door hoofden en
priesters gedragen wordt.
Het dragen van de kris is hier veel minder algemeen
, dan op Java en elders. De zoons en
naaste bloedverwanten van de Sultans zijn, bij
feestelijke gelegenheden, op de Europcaansche
Wijze in uniform gekleed, met epauletten , steek
en degen, hetgeen hun zeer wel slaat. Niet zelden
echter, behouden zij daarbij een inlandsch
hoofdtooisel, dat naar een zwarten tulband gelijkt.
De kleeding der vrouwen heeft daarentegen ,
geene gelijkenis hoegenaamd met onze Europesche
costumes. Zij zijn volkomen naaç de gewone indiaansche
wijze gekleed, en dragen geen hoofddeksel
, terwijl hun lang en gitzwart haar in een
'grooten ronden knoop, achter aan het hoofd,
wordt bijeen gebonden. Van dit soort van kapsel
maken zij zeer veel werks. Is het haar geheel

tot een ronden knoop zamengevlocliten, zoo noemen
zij dit een kondeh, en houden opzettelijk
eene slavin, om dit kapsel te vlechten , hetwelk
zelfs eene zoo groote kunst is, dat de eene inlandsche
dame aan de andere eene slavin, die
hierin zeer bedreven is, ter leen geeft, om haar
te kappen , wanneer zij naar eene partij wil gaan.
Wanneer zij en demi négligé het haar in een lossen
vlecht opmaken, wordt zulks sanggol genoemd.
Het haar wordt altijd rijkelijk met welriekende
olie (die in de Mollukkos overal in groote verscheidenheid
overvloedig voorhanden is) gewreven
, en rondom het kapsel wordt een krans van
de welriekendste sneeuwwitte tjampaka , malati,
of van de gele en geurige kenangga gevlochten ,
en de kondeh met eene menigte juweelen-spelden
versierd.
t De vrouwen dragen, ook vrij algemeen, een
soort van korset {kotan), hetwelk op Java ook
in gebruik is, en veel gelijkenis met de tjolie der
mans, doch van voren niet open is, en zoowel
tot bedekking, als tot bescherming van den boezem
dient.
Ook behoort hierbij niet onvermeld te blijven,
het zonderlinge gebruik van de tanden af te vijlen
, hetwelk insgelijks op de meer westelijke eilanden
van den Indischen Archipel , even als in
de Moluksche eilanden een algemeen adat is.
Aan alle meisjes worden , zoodra zich de eerste
kenteekenen van huwbaarheid vertoond hebben,
het voorste email en de bovenkanten der tanden
E 5

- 74 -
afgevijld, terwijl te gelijker tijd hare oorcn doorboord
worden , ora oorringen daarin te hangen.
Dit gebruik heeft zelfs aanleiding gegeven, tot
het zeggen van sudah bertindeh berdabong
(hare tanden zijn gevijld en hare ooren doorboord)
j waardoor men te kennen geeft, dat een
meisje huwbaar is geworden. Ook velo mannen,
doch niet allen, veilen zich de tanden af, en
wrijven ze met gebrande kokosnoten , tot dat dezelve
eene onuitwischbare zwarte kleur hebben
aangenomen. Dit houden zij voor eene schoonheid
(3i). Zulk een vooroordeel is des te meer
te bejammeren, omdat zy natuurlijk zeer fraaije
tanden hebben, en dezelve door het vijlen geheel
bederven niet alleen, maar zich ook aan ondragelijke
pijn blootstellen , zoodra zij ophouden betel
of siri te kaauwen.
(5i) Hoe sterk dit vooroordeel bij hen is, blijkt
uit het gezegde van een Ambonees, die de schoon- »
Leid der gelaatstrekken , de blankheid van kleur en de
fraaije gestalte eener slavin van den Heer S. bewonderde,
maar er bijvoegde: sayang, giginja ada poeti
('t is jammer , dat zy witte tanden heeft).
\

_ 7 S -
ZESDE HOOFDSTUK.
Hcgenwoorâigen toestand van Landbouw , Nijverheid
en produkten. — Maatregelen tot wering
van knevelarijen. — Amboina zoude veel meer
kunnen opbrengen , dan enkel kruidnagelen. —
Vooruitzigt, om den Thecboom aldaar aan te
kweeken. — Indigo, suiker en kajjij.—Moes'
kruiden en vruchten. — Muskaatnoten-boomen.—
Loeries en kakaloeas- De Oelar-beloeda, —«'
Agar-agar en tripang.
JtioeWel, gelijk ik ter loops heb aangemerkt,
van het grondgebied van Amboina een nog grooter
gedeelte dan van Java onbebouwd ligt (32), zoudo
men zich zeer vergissen, indien men daaruit wilde
afleiden, dat de grond van Amboina minder ge-
(52) Van Java zeven achtste (vid. Deel I., blz.
ïO,o),vnn Amboina negen tiende gedeelten.
Van de Chinezen en Alfoercn in de Molukkos
zullen wij gewag maken, bij gelegenheid van Ternate
, Tidore en Halmaheira.

f
- 7 6 -
schikt zoude zijn, om allerlei artikelen van leeftogt
voort te brengen , dan andere eilanden van
den Archipel. Bij zeer velen beslaat het vooroordeel
, als of deze grond geene andere geschiktheid
zoude hebben, dan om kruidnagelen voort te
brengen , en dat rijst, maïz ,' moeskruiden en
vruchten aldaar niet zouden tieren. Het zelfde ,
denken velen, heeft ten opzigte van Banda plaats,
welk eiland gezegd wordt, alleenlijk voor de aankweeking
der muskaatnootenboomen geschikt te
zijn.
De grond van Amboina, zoo wel als die der
andere Moluksche eilanden, is over het algemeen
zeer vruchtbaar, en zoude, wanneer de landbouw
aldaar op gelijken voet met Java werd aangemoedigd
en bevorderd, veel meer produkten kunnen
opleveren, dan voor het onderhoud der bevolking
vereischt wordt, instede, dat de inboorlingen
gelijk thans plaats heeft, zouden genoodzaakt zijn,
hunne granen en andere behoeften van Java te
.ontvangen. Ook de veeteelt zoude in de Moluksche
eilanden genoegzaam kunnen uitgebreid worden
, om geene buffels noch paarden van elders
noodig te hebben.
De Mahomedaansche inboorlingen leven hier
veelal van sago , welke dit eiland in zeer groole
hoeveelheid opbrengt, en visch , welke niet minder
overvloedig rondom het gansche eiland gemakkelijk
gevangen wordt. De rijst on andere levensmiddelen,
die hier thans nog ontbreken,en meest
van Java herwaarts overgebragt worden, strekken

-77 -
derhalve grootendeels , om in de behoeften . der
Europeanen, der christen-ingezetenen en der Chinezen
te voorzien.
De traagheid , welke men niet ontkenne mag
meer aan de Ambonezen dan aan de Javanen eigen
te zijn , welke echter bij eene milde vruchtbaarheid
van den grond en weinige behoeften der inboorlingen
vrij natuurlijk is, en derhalve niet zonder
onbillijkbeid bun als een eigenaardig zedelijk gebrek
wordt aangewreven, is te gelijker tijd de
oorzaak, dat zij, veel minder dan de Javanen,
in werktuiglijke kunsten bedreven zijn (33). De
vrouwen der Ambonezen vervaardigen niet eens
zelven de stoffen, welke zij en hunne mans tot
hunne kleeding gebruiken , maar worden hiervan
uit Java en Bengalen voorzien. Een der gevolgen
van deze afhankelijkheid , dat mede juist niet
tot voordeel der inboorlingen stpekt , is dat
sommige Residenten of Poslhouders, inzonderheid
in de binnenlandsche meer afgelegene provinciën
en eilanden, zoowel als andere ambtenaren,
en eenige officieren der .Koloniale Marine,
niettegenstaande zulks door de Hooge Regering.,
reeds bij de wederbezitneming, strengciijk
verboden is, een zeer lucrativen woekersluikhandel
drijven, met de eenvoudige ingezetenen
, met Welke zij in aanraking komen.
Doch ik wil liefst, voor als nog, dit onderwerp
(35) Het eiland Tidore behoort, gelijk nader blijken
zal, hier eene uitzondering te maken.

— ^8 »
niet aanroeren, en in stede yan den lezer bezig
te houden, met de misbruiken van enkele partikuliercn
, hier liever de meer aangename omstandigheid
vermelden, dat ons Gouvernement ook ia
dit gebrek reeds grootendeels voorzien heeft door
het aanleggen van openbare magazijnen, waarin
de inlanders zich van de meest onontbeerlijke artikels
, inzonderheid van lijnwaden tot lijfsbedekïcing,
tegen een billijken prijs kunnen voorzien.
Over zulk een magazijn is een Gouvernementsambtenaar
onder den titel van winkelier gesteld.
Zulke instellingen verlevendigen de hoop , dat
met der tijd alle thans nog bestaande gemakkelijke
toegangen tot knevelarij, malversation, smokkelhandel,
pligtverzuim on landdieverij geheel zullen
verstopt worden , en' dat de weldadige bedoelingen
van het Nederlandsen, bestuur, door het
uitroeijen van het verderfelijke onkruid der venaliteit
op den rijken bodem dezer bezittingen eenmaal
alle vruchten plukken zal, welke dezelve uit
deh aard aan het Moederland behooren op te leveren.
De publieke geest der bevolking zal die
bedoelingen alsdan niet langer kunnen miskennen ,
en de bronnen van welvaart en voorspoed zulle»
wederzijds ruimer vloeijen.
Volgens het getuigenis van Europeanen, die
door een langdurig verblijf het land wel hebben
leeren kennen, zoude men op Amboina de meeste
Javaansclie produklen met ruim voordeel kunnen
aanplanten, en (hetgeen in het tegenwoordig tijdstip
welligt ecne bemerking'van groot belaDg is,)

— 79 —
aldaar zoude de theeboom met goed gevolg kunnen
aangekweekt worden. Op verscheidene Moluksche
eilanden heeft men enkele thee- en kaneelboomen
in de tuinen van partikulieren en liefhebbers
welig zien groeijen, en waarom zoude
de eerstgenoemde heester, die voor den handel
zoo gewigtig is, aldaar niet in het vervolg de
Verliezen, welke de gedurig toenemende onmogelijkheid
van het monopolizeren der specerijen moet
te weeg brengen, welligt rijkelijk kunnen vergoeden?
Indigo, en wel van de fijnste soort, is, volgens
het zelfde getuigenis , in vroeger tijden een natuurlijk
voortbrengsel van Amboina geweest, en zoude
aldaar een rijke tak van inkomsten hebben kunnen
zijn, indien de aankweeking niet ten behoeve
van het monopolie der kruidnagelen ware te
lteer gegaan, en welligt ook om de mededinging
met de Indigo-teelt van onze West-Indische bezittingen
voortekomen, eene voorzorg die, in den
tegenwoordigen tijd , voor het minst als overtollig
mag beschouwd worden.
Ook tot het aanleggen van suiker-plantaadjera
zoude op Amboina goede gelegenheid, en de
grond Op zeer vele plaatsen van het eiland daartoe
volkomen geschikt zijn, doch deze tak van
culture is, even als vele andere, tot dus verre,
meer tegengewerkt dan bevorderd geworden.
In onderscheidene gedeelten van het eiland f
ziet men den koffijboom in het wild groeijen,
en de ondervinding van sommige liefhebbers heeft
voldoende bewijzen opgeleverd , dat ook dit be-

— So —
langrijk produkt, bijaldien men het op Amboina
met de vereischte zorgvuldigheid wilde aankweeken,
voorspoedig tieren, en dat alsdan de koffij van
Amboina met de beste van Java, en zelfs van
Mocha zoude kunnen wedijveren.
De kokosboom groeit hier overvloedig ; de
broodboom wast in het wild, en wordt slechts
door de laagste klasse der bevolking genuttigd ;
eetbare wortelen, moeskruiden en boomvruchten
tieren hier zoo goed als op eenig oord van Java y
de heerlijke mangostan is op Amboina zoo groot
en fijn van smaak als ergens anders in den Indischen
Archipel ; de manga is er voortreffelijk in
de tuinen , en groeit in de bosschen in het wild.
De reeds gemelde zeepboom (34) wast hier in
groote menigte , en buiten dezen vindt men hier
verscheidene vrucht- en houtsoorten , welke zelfs
op Java niet aanwezig zijn. Geheele dreven van
kanarieboomen versieren de hellingen van het geborgte
, en de vrucht daarvan wordt hier betelen
gezonder geacht dan op Java, waar de kanarie
meer tot het persen van olie dan tot voedsel
geschikt is. De kanarieboom is hier zoo overvloedig,
dat dezelve tot beschutting van den nagelboom
gebezigd wordt.
Het is insgelijksi bij velen in "Europa een verkeerd
begrip, dat de muskaatnoolen-booru op
Amboina minder voortkomt dan op Banda , waar
(34) I Deel j hl. 319 en wegens den Kanarieboom
bl. 55.
-

8i —
deze boom als bij uitsluiting plagt aangekweekt
te worden. Het aanplanten van muskaatnotenboomen
werd eertijds in Amboina verboden j even
als ten aanzien der nagelboomen op de andere
Moluksche eilanden plaats had (35).
Onder de prodnkten van Amboina moeten nog
vermeld worden, de menigvuldige soorten vau
geurige boom- en plantgewassen, uit welke de inboorlingen
de kostbare Welriekende oliën trekken,
welke hier zoo overvloedig zijn, en waaronder de
Jcajoe-poeti-olie (without-olie) voornamelijk genoemd
mag worden.
Uit dit alles blijkt ten overvloede, dat bijaldien»
aan landbouw en culture op het eiland Amboina,
die vrijheid, aanmoediging en bescherming mogen
te beurt vallen , welke aan andere gewesten
Van Indie geschonken zijn, dit rijke eiland eene
zeer groote menigte va« kostbare produkten zal
kunnen opleveren, en men mag het als eene verrijzing
uit eenèn langdurigen dood, voor de bewoners
van dit eiland aanmerken, dat tot zoodanig
(35) Voor ruim dertig jaren Werd bevonden, dat
men op Banda niet do vereischte hoeveelheid van
kruidnageleu hekomen konde^ en sedert dien tijd werd "
de aankweeking daarvan op Amboina aangemoedigd ,
door eene premie van een rijksdaalder voor elke honderd
boomen. De voornamere inwoners begonnen met
lust en ijver eene aanplanting van tien duizend boomen,
welke onderneming, ZOo gebleken is, hunne
krachten te boven ging , alzoo dit getal naderhand
tot op de helft verminderde.
. II. F

— 8a —
, eene vrijheid nu onlangs door het Nederlandsen
Gouvernement de grond is gelegd 3 door een meer
liberaal stelsel van leverantie der voortbrengselen
van volksarbeidzaamheid.
Op Amboina vindt men naar evenredigheid minder
diersoorten , dan elders. Buffels en paarden
zijn er schaarsch, verscheurend viervoetig,gedierte
vindt men er niet, tenzij men het wild zwijn,
dat hier vrij menigvuldig, doch klein van gedaante
is, daaronder wilde rekenen. Hertebeesten.,
zijn er in menigte , en leveren een overvloedig
artikel van gezond voedsel op. Van gevogelte
is er eene tamelijke menigte, en inzonderheid is
dit land wegens loeries of kleine veelkleurige papegaaijen,
en witte en groene kakatoeas beroemd.
De inwoners maken veel werks van deze vogelen
, zoowel uit hoofde van fraaije vederen,
als de eigenschap om de menschelijke spraak te
kunnen nabootsen. Ook de Beo en eene andere
soort van zwarte kakatoea zijn hier voorhanden.
De Beo leert het best van allen spreken. De Kasuaris
en de Babiroessa behooren hier mede te huis ;
musseden en kraaijen zijn daarentegen nergens
op het gansche eiland te vinden.
Men vindt er slangen : zooveel mij bekend is,
gecne groote, doch wel eenige soorten, die vergiftig
zijn, onder anderen, de befaamde cobracapella
en de kleine doodelijke oelar-beloeda.
Ik kan mij niet onthouden , nopens deze laatste
, zeer vergiftige soort van slangen van eene
omstandigheid gewag te maken , welke mij onge-

— 83 —
looflijk zoude voorkomen, indien ik daarvan niet
ooggetuige ware geweest. In de kampong Roe"
matiga waren nabij de woning van den Imam
of Mahomedaatischen priester, eenige inlanders
verzameld, die plotsling op het gezigt van zulk
eene veelkleurige oelar-beloeda verschrikt uit elkander
stoven. Een paar hunner riepen oogenblikkelijk
den priester, die den naam had van
bezweringen, welligt zelfs wonderwerken te kunnen
doen. Deze liet zich ook oogenblikkelijk vinden
, en op de plaats gekomen zijnde waar het
giftige dier zich schuifelend omwentelde en irr
het gras scheen te verlustigen, nam hij hetzelve
met den duim en den voorsten vinger achter bij
den kop, of in den nek, en stak geheel bedaard
den kop vân het dier in het vuur, dat op dia
plaats, naar de gewoonte der indianen , tusschen
een paar steenen in de opene lucht was aangelegd.
Dit stoutmoedig stuk verrigt hebbende,
begaf zich de priester wederom naar zijne woning,
zonder de dankbetuigingen der omstanders te willen
aannemen, en voor zoo veel ik bemerken
konde, zonder eenig uiterlijke vertoon van gebeden
of andere plegiiglieden in het werk gesteld
te hebben.
Schildpadden vindt men in de rijke {56) Mo-
« (56") Men weet, dat VALEHTIJN 53O verschillende
soorten van visschen optelt;, die in de JVlolukschc wateren
aanwezig zijn ; ook van schelpdieren is hier eene
ongeloofelijke menigte.
F a

- 8 4 -
luksche zeeën in menigte. Niet alleen is hier de
zoogenaamde groene schildpad (toeloerigo~), waarvan
het vlecsch niet onsmakelijk is, en die eenige
honderd ponden zwaar is, maar ook de meer kostbare
caret-schildpad, waarvan de schaal tot allerlei
sieraden bewerkt wordt. De schildpadden begeven
zich. dikwijls op het strand, vooral de wijfjes
, die hare eijeren in het zand begraven. De
inboorlingen vangen ze op de eenvoudigste wijze,
door hen het onderst boven te werpen , waarna
de schildpadden niet weder op de been kunnen
komen. De roofvogels azen op de eijeren van de
schildpad , welke zij tot 200 en meer te gelijk in
het warme zand leggen, en die geheel rond en
Week van schaal zijn. Daar deze, roofvogels
hier zeer talrijk zijn , is dit eene voorname oorzaak,
waarom de schildpadden op verre na hier
zoo sterk niet vermenigvuldigen, als de groote
menigte hunner eijeren zoude doen vermoeden.
Ook moet onder de zeeproductcn hierbij voornamelijk
van agar-agar en Iripang worden gewag
gemaakt, zijnde eene soort.van .zeekwallen, waaraan
het zelfde vermogen, als aan de sarang boerong
of Javaansclie vogelnestjes (zie I Deel, blz. io5)
Wordt toegeschreven j en waarvan inzonderheid de
wellustige en grof zinnelijke Chinezen fcartstogtelijke
liefhebbers zijn.

ZEVENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar Banda. — De Goenong-Api. —
Deszclfs uitbarsting op het oogenblik der aan-
komst van den Gouverneur-Generaal. — Het
/ort Nassau. — Het fort Belgica. — De stad. —
De Muscaalnoolenboom (Nuxmyristica). — Aan"
planting in Perken. — Voorzorgen en behande-
ling bij de inzameling van dit produkt.
JL 1 a een vermakelijk verblijf van zeven weken
in de Hoofdplaats onzer Moluksche bezittingen,
waaraan wij , door het aanhoudend bezoeken der-
bekoorlijke ommestreken , inzonderheid van het
reeds gemelde Batoe-Gadja, en van vele regt
schilderachtig aan de groene hellingen van het
steile gebergte, als het war'e, hangende kam-
pongs (37) , eene zeer aangename afwisseling ge-
(57) Nimmer zal ik de gulhartige aartsvaderlij ko
gastvriendschap der schamele bewoners van Laloehalat,
Rocmah-tiga, Kilang en' het reeds genoemde
Batoement vergeten. Hunne* goedhartigheid vond alleenlijk
hare perken iü hun bekrompen vermogen,om
F 3

86 —
geven hadden, vervolgden wij met de koloniale
korvet de Zwaluw, onze reis naar Banda, en
ofschoon dit vaartuig op verre na geen hardvlieger
was, en veeleer den naam van schildpad voeren
mögt, bragt een voorspoedige wind, met
fraai weder gepaard, ons binnen het tamelijk
korte tijdverloop van 4^ «ren, voor het eiland
Banda-Neira. Deze overtogt wordt op 20 zeemijlen
geschat, zoodat wij dien afstand vrij voorspoedig
hadden afgelegd, en niet zonder reden
in eene vrolijke stemming het anker voor den
Goenong-Api of Vuurberg van Banda lieten
vallen.
Een opmerkelijk toeval, en hetwelk aan de vergetelheid
onttrokken verdient te worden , is , dat
genoegzaam pp het ; oogenblik , toen hét koninklijk
fregat Eurydice, aan boord van hetwelk de Gouverneur-Generaal
zich herwaarts begeven had,
Voor' Banda het anker wierp, deze Goenong-Api,
die gewoonlijk slechts eene kolom van rook uit
zijn krater opwerpt, met een hevig gekraak in
vlammen uitbarstte ; een verschijnsel, hetwelk
geheel onverwacht, en des te treffender was ,
omdat het zich op een' dag vertoonde , waarop
ter gelegenheid van de aankomst van dezen boegen
persoon, uit alle de schepen op de reede
mitsgaders uit de forten aan Aval, een plegtig saons
rijkelijk te onthalen, doch een sobere verkwikking
van sago en visch werd door die goedhartigheid
ia een feestelijkea miudlijd hervormd.

- 87 -, '
Iuut met bulderend kanon voor Zijne Excellentie
werd losgebrand. Het was , als of de natuur
het nietige en kleine van onze plegtigheden wilde
doen afsteken, door de ten toon spreiding van
het grootsch en ontzettend schouwspel van den
eensklaps losbrandenden vulkaan, die uit wijd«
geopenden krater het luchtruim om zich henen
met felschitterende vlammen, en dikke wolken van
rook en asch vervulde, terwijl het onderaardsch,
gedreun zijner kokende ingewanden, het bulderen
des geschuts verdoofde. Geene pen, althans niet
de mijne , vermag den indruk naar waarde te beschrijven
, welken dit even zoo onverwacht als
treffend schouwspel, inzonderheid bij deze gelegenheid
op ons maakte. De verdienstelijke Gouvernemenls-architect
PAIJEN, die een uitmuntend
teekenaar is, was mede door dit grootsch tooneel
zoo levendig aangedaan, [dat hij vol geestdrift
eeue afbeeldiug daarvan op het papier bragt. Ook
ik, hoezeer overtuigd, dat mijne begaafdheid tot
deze taak verre te kort schoot, konde mij niet
weerhouden, van te beproeven } of het mijne geringe
bekwaamheid zou kunnen gelukken, eene
blijvende herinnering van dit ontzagverwekkend
tooneel te schetsen.
Het geheele eiland, waarop de berg gelegen
is , en waarvan dezelve het grootste gedeelte inneemt
, wordt naar dezen vulkaan Goenong-Api
(dat is Vuurberg) genoemd* Even als de Vesuvius
vertoont zich deze berg , als met drie duidelijk
afgescheidene verdiepingen, welke nagenoeg
F 4

ßf
— 88 —
elk een derde van de geheele hoogte (die op 2000
voet boven de oppervlakte der zee berekend is
geworden) beslaan. De benedenste verdieping
is met welig plantsoen, kreupelbosch en hoog
geboomte begroeid, en vertoont het levendigste
zomergroen. Het middelste gedeelte is insgelijks
overal en zelfs tamelijk digt begroeid, doch men
vindt hier slechts heesters en struiken, die allen,
dor en droog zijn, zoodat deze gordel van den
berg bij het heldere groen van den voet sterk
afsteekt, en niets dan de-bruine kleur van dorre
herfstbladen vertoont ; het bovenste gedeelte is geheel
naakt en onvruchtbaar, en doet zich in eeno
kegelvormige gedaante aan het oog op, op welks
vaalkleurige oppervlakte niets te zien is, dan eene
menigte diepe groeven , langs welke de lava zich
eertijds eenen weg gebaand heeft. Op den uitersten
top vertoont zich de krater , als eene langwerpige
wijde kloof; waaruit onophoudelijk eene
zware kolom van rook, en ook nu en dan, al
heeft er geene eigenlijke uitbarsting plaats, vuur
naar boven stijgt ;, althans wij hebben meer dan
eens bemerkt, dat de damp, die uit den krater
opstijgt, en die zich bij dag als een blaauwachtigen
rook vertoont, in de duisternis der nacht,
inzonderheid digt bij den krater, met gloeijende
vuurroode strepen vermengd was , heigeen schijnt
te bewijzen , dat deze vulkaan aanhoudend; ofschoon
in kleine hoeveelheid , vuur zoowel als
rook uitwerpt (38).
(38) In het jaar 1708 heeft deze Gocuong ,cenc

— 8) , ofschoon ook de overige al-
geweldige uitbarsting gehad', waarmede (gelijk dikwerf
plaats heeft) een orkaan gepaard ging. De lava,
die ten zuiden van den berg afstroomde, liep tusschen
de beide schansen Kijk en Kaap'vsx zoo groote menigte
in zee, dat zij aldaar eene soort van voorgebergte
vormde, hetwelk thans nog onder den naam van
verbrande hoek bekend , ofschoon die plaats nu wederom
met plantgewas begroeid is.
(39) Tot de gezamenlijke Bandasche .eilanden rekent
men gewoonlijk het eigenlijke Banda, of Banda-
Neira , Goenong-Api, Banda-Lontoir, of Groot-
Bania, Poeloe-Pisang, Caraka, Capella en Swanggi
(Toovenaarseiland). — Banda-Neira is niet .hef:
grootste, doch hier is de hoofdzetel van het Nederlandsen
Gouvernement. De zeemijlen ten westen van
Goenong-Api ligt Poelo-aï en nog drie mijlen verder
noordwaarts ligt Poeioc Ron, hetwelk een geruimen
tijd verlaten geweest en daardoor genoegzaam geheel
en al tot eene woeste rotsklomp of wildernis vervallen
is. JPoelo-Pisang ligt omtrent | mijl ten noord-
F 5

— 9° — *
len met steil gebergte uit de zee opstijgen. Tussehen
Banda-Neira, Goenong-Api en Banda-Lontoir
is eene goede en veilige haven ,
in welke de schepen aan de oost- zoowel als aan
de westzijde kunnen binnenloopen, waardoor zij
het voordeel hebben , van hier in de goede zoo
wel als in de kwade moeson ten anker te kunnen
gaan. Aan de westzijde van Banda-Neira
en Goènong-Api is een derde vaarwater, van het
noorden naar de haven loopende, doch alleenlijk
voor inlandsche en andere kleine vaartuigen
bruikbaar.
De onderscheidene toegangen tot de haven, en
ook de reede van Banda zijn gedekt door onderscheidene
forten en batterijen. De voornaamste
vesting is het fort Nassau , aan de zuidzijde van
Banda-Neira, vierkant, doch op eene te kleine
schaal gebouwd, met eene goede gracht voorzien,
en aan den zeekant met een hoornwerk gedekt.
Dit fort dient grootendeels lot verblijf van de
Ncdcrlandsche bezetting , en bevat ook de graan-
oosten van Banda-Neira, en levert onder andere
vruchten, ook kokosnooten en muskaatbloemen , doch
geene muskaatnoten op. Rosingin ligt omtrent 2i
mijl ten zuidoosten van Banda-Lontoir, en levert sago,
muskaatbloemen en eenige andere vruchten en
moeskruiden op. Hier wordt ook eenig werk van de
veeteelt gemaakt, en dit eiland is bijzondcrlijk tot
eene ballingschap voor misdadigers bestemd. — Do
overige drie eilanden brengen niets op, en zijn naauwelijks
meldingswaardig.

91 -
magazijnen van het Gouvernement. Op eene
hoogte, achter hetzelve , staat het vijfhoekige
kasteel Belgica, hetwelk door de Portugezen ge-
Jbouwd is, en aan de hoeken ronde torens heeft.
Dit kasteel is door eene muur met kleine bastions
omringd, doch niet van eene gracht voorzien.
De derde vesting, Hollandia genoemd, ligt
op het eiland Banda-Lontoir, en bestrijkt den
westelijken ingang van deze haven, of het zoogenoemde
gat van Lontoir, in tegenstelling van
het gat van Neira of den noordelijken ingang.
Deze laatste vesting schijnt op het eerste aanzien,
door hare ligging , voor eene verblijfplaats
van het Bestuur meer geschikt te zijn, dan eenige
andere plaats op deze eilanden, eensdeels, omdat
deze post door hare ligging reeds de sterkste
verdediging zoude aan de hand geven, en anderdeels,
omdat Banda-Lontoir het rijkste eiland ia
voortbrengselen, en geheel met muskaatnoleuboomen
bedekt is. De menigte van verlatene en
vervallene huizen, Avelke wij hier aantroffen
schijnt ook te bewijzen, dat men eertijds hiervan
de proef genomen heeft , doch dat de buitengemeene
ongezondheid van dit oord, het Gouvernement
genoodzaakt heeft, deze onderneming te laten
varen. Deze plaats , namelijk , is het meest
blootgesteld aan de zeer schadelijke zwaveldampen
van den Goenong-Api, en daarenboven voorzien
van zeer slecht drinkwater. De ongezondheid
van deze plaats schijnt nog door.de ondervinding
bewezen te worden, alzoo van een honderd-

— 92 —
tal militairen , die hier eertijds in garnizoen lagen,
in twee maanden lijds acht gestorven zijn, terwijl
er nog acht en veertig ziek waren (4o).
Zoowel tot bescherming der muskaatnotcnperken
als om den smokkelhandel voor te komen, zijn er,
behalve de reeds genoemde forten, welke geen
yan allen in een zeer voordeeligen toestand zijn, en
voor geenen aanval eener Europesche krijgsmagt,.
althans van de landzijde bestand zijn, nog hier
en daar een aantal batterijen en schansen aangelegd,
welke inzonderheid ook bestemd zijn, om de
zeeroovers te keer te gaan , die van het land der
Papoeas niet zelden met vrij groote vaartuigen
herwaarts plagten te komen, en zich nu en dan
zelfs durfden verstouten , eene vijandelijke landing
te doen, om geheele kampongs te plunderen
en te verwoesten.
De stad Banda is noch groot, noch aanzienlijk
en bevat ten hoogste vijf en zestig of zeventig
c huizen, die uit hoofde van dikwerf plaats heb-
©
(40) De ervarene officier, van wïen dit berïgt
ontleend is , voegt er bij } dat hier, gelijk elders in
Jndië bij de militairen van lageren rang , het gebruik
van arak welligt de grootste oorzaak van dezo
sterfte is geweest. Hij acht het wenschelijk, dat deze,
in een heet gewest, ziel en ligchaam verdervende
drank, die niet zelden door de Chinesche stokers vervalscht,
en onder anderen met zeeschuim toebereid
wordt , door eene meer heilzame , of liever minder
heüloozc versnapering voor het krijgsvolk vervangen
mogte worden, b. v. door goeden wijn.

_ 9 3 -
bende aardbevingen meest allen van hout en met
atap of bladen van den sagoboom bedekt zijn.
De weinige steenen gebouwen, welke Avij hier
hebben aangetroffen , zijn allen door hevige aardschuddingen
van een. gescheurd, en bij de uitbarsting
.van 1798 zijn verscheidene steenen gebcu-
Aven geheel en al ingestort, en of niet Avcder
opgebouwd.,- of door houten Avoningen vervangen.
Van de reede maakt echter de stad eene
bevallige en schilderachtige ' vertooning, en het
eiland Banda Neira schijnt op het eerste gezigt
het fraaiste eiland van gansch Indi'ê te zijn.
Op het eiland Goenong-Api is de grond voornamelijk
uit lava zamengesteld, maar op alle de andere
Bandasche eilanden zijn de bergen meestal
bedekt met eene zeer vruchtbare- tuinaarde, die
overal met planten en boomen, en inzonderheid
met muskaatnotenhoomen begroeid is (4i). Onder
de. hooge boomsoorten , Avelke hier voorkomen
, mag vooral de kanarieboom eene aanzienlijke
plaats bekPeeden , zooAVel om het groote nut van
dezen boom op zich zelven , als ook, omdat hij
zeer dienstig is tot bescherming en beschaduwing
) Oorspronkelijk behoort de Muskaatnotenboom
ïn Ceram, Gilolo , Ternate, Amboina , Boeroe en
andere omliggende eilanden te huis, van waar hij
voornamelijk naar de eilanden Banda Lontoir,Banda
Neira en Poeloe-aï door onze landgenoten is overgohragt,
terwijl hij in zijn eigenlijk vaderland zoo veel
mogelijk is uitgeroeid geworden.

— 94 —
van de muskaatnotenboomen 1 , die veelal langs de
hellingen der bergen , aan de niet zelden' hier
plaats hebbende stormvlagen blootgesteld zijnde,
en geene diepe wortels schietende., zonder bedekking
, ligtelijk uit den grond gerukt zouden worden.
Ook aan de stranden is het hoog geboomte
van groot nut , tot afwering van het aanhruischeind
zeeAvater en schuim, hetwelk voor den groei dier
muskaatnotenboomen allernadeeligst is.
De aanplanting dezer noten is voor als nog
op de Bandasche eilanden de voornaamste tak van
de Gouvernements inkomsten. Do afdeelingen of
plantaadjes Avorden perken genoemd, en de arbeidslieden
of perkeniers staan onder het opzigt
van zoogenaamde boschwachters, die niet alleen het
toezigt hebben over de aanplanting, maar ook
rekening van de opbrengst moeten houden, en
daarvan aan de Directeurs der perken verantwoording
moeten doen. Zoolang de aanplanting van
muskaatnoten het hoofdprodukt van deze eilanden
is , kan men ligtelijk nagaan , dat de noodzakelijke
artikelen van leef logt, granen en dergelijke, in
zeer geringe en op verre na niet genoegzame hoeveelheid
voorhanden zijn , om aan de behoefte der
bevolking te kunnen voldoen. Even als op Amboina
n deze artikelen van Java en elders -herwaarts
gebragt worden. De misbruiken en knevelarijen,
Avaartoe deze omstandigheid van zelve
aanleiding geeft, en die voorheen den armen
perkenier zoo ongelukkig maakten, zijn door de
wijze en mcnschlievende maatregelen van den GouYer-

_ 9 5 -
neur-Generaal VAN DER CAPELLEN zoo veel mo-
gelijk le keer gegaan en afgeschaft (4i).
De perken bevatten niet allen het zelfde getal
van boomen, maar zijn hieromtrent zeer verschil-
lend.
(3i) Tot verbetering van het lot der perkeniers
Avaren reeds aanvankelijk door den braven Gouverneur
BOEKHOLTZ ijverige pogingen in het werk gesteld.
Vóór zijne komst in deze gewesten , waren de perkeniers
in de bitterste ellende gedompeld, en velen hadden
naauwelijks rijst en zout tot voedsel, en naauwelijks
een schamel kleedje tot lijfsbedekking. Deze
ellende nu , ontsproot hoofdzakelijk uit de schulden ,
welke deze arme menschen hadden móeten aangaan ,
om zich dit erbarmelijk voedsel en deksel te bezorgen.
Zij hadden namelijk hij vorige Gouverneurs rijst en
lijnwaad ter leen genomen , en deze artikelen werden
hun naar evenredigheid voorzeker zoo goedkoop niet
aangerekend , als de prijs, waarvoor zij gedwongen
werden de vruchten van hunnen arbeid, de muskaatnoten
, aan die Gouverneurs te leveren , te weten zes
duiten het pond! — Deze schulden Averden hen op de
dringende voorstellingen van den Heer BOEKHOI.TZ kwijt
gescholden , maar zijn ongenoegzaam gezag beperkte
zijne menschlievende oogmerken, — tot dat de Gouvef
neur-Generaal VAN DER CAPELLEN een vasten grondslag
tot de welvaart dezer bevolking loide. De nieuwe verordeningen
van den afgetredenen Gouverneur-Generaal
hebben ook bij dit arme volk hier gelijk te Amboina ,
eene zoo vurige dankbaarheid verwekt, dat zij reeds aan
hunne zuigelingen zijn naam, als die van hunnen
Leschcrm-engel, leeren uitstamelen.

De muskaatnotenboom heeft, volwassen zijnde,
nagenoeg de hoogte van veertig of vijftig voeten ,
en gelijkt eenigermate naar onze perenboomen.
Zijne takken spreiden zi ch meer horizontaal uit,
dan bij den kruidnagelboom, met welken hij overigens
Avel eenige overeenkomst heeft. De bladeren
van den muskaatnolenboom gelijken naar die
van den laurierboom , de bovenste zijde derzelve
ïs donker groen , de beneden-zijde grijs. De
bast is effen en zacht, van buiten van eene aschgraauAve
kleur met groen vermengd, doch van
binnen rood en sappig. Wanneer de boom beschadigd
wordt ", of als men een' tak daarvan afbreekt
, komt er een rood vocht te voorschijn,
hetwelk op lijrrwaad onuitwischbare vlekken maakt.
De boom aldus beschadigd zijnde, draagt geene
vruchten meer, en blijft even als de Nagelboom,
in een kAvijnenden staat, tot dat hij sterft.
Met den ouderdom van negen of tien jaren begint
de boom vruchten te dragen 3 en gaat daarmede
voort tot zijn tachtigsle en niet zelden tot
zijn honderdste jaar, terwijl men rekent, dat de
noten tot het zeventigste jaar hoe langer hoe beter
van hoedanigheid AA'orden. Beschutting is
voor den voorspoedigen groei van dezen boom
onontbeerlijk , en hiertoe zijn de reeds gemelde
amandel- of kanarieboomen het meest geschikt (43).
(43) In het jaar 1778 had er een geweldige orkaan
te Banda plaats , die het grootste gedeelte der
perken vernielde. De schade zoude echter veel ge-

— 9; —
Het eerste verschijnsel van de vrucht bestaat
in' bleekgeelachtige knopjes, die zich in kleine
bloemen ontAvikkelen , in welker midden 'een dun
rood slampertje is, Avaaruit de vrucht , in negen
maanden tijds, geboren Avordt en lot rijpheid
komt. Men ziet op een en den zelfden tijd aan
een en den i zelfden boom , knopjes , bloesem en
vrucht. In gedaante en grootte heeft deze laatste
veel overeenkomst met onze grootste abrikozen,
hebbende om den geheelen omtrek eene groeve ,
in Avelke de nootvrucht, AVanneer zij een rooden
blos aanneemt en volkomen rijp is, van elkander
splijt. Alsdan vertoont zich de noot als met een
weefsel van aderen omkleed, heuvelk de foelie
is, die eene fraaii-, karmozijnkleur heeft. Het
uitwendige bekleedsel of de bolster van de noot
is omtrent een half duim dik, sappig en zeer
Avrang van smaak. Men ziet de noot door de
tusschenruimten van de foelie heeft schemeren J
zij heeft alsdan eene dunne schil van blinkende
zwarte kleur, die niet hard is, en zeer gemakkelijk
gebroken wordt.
De inzameling op zich zelve is eenvoudig en
gemakkelijk. Dagelijks Avorden de noten, die rijp
zijn afgeplukt, en die reeds van.den boom geval-
i
zijn geweest, Indien meh korten tijd te voren niefe
onvoorzigtiglijk de meeste kanarieboomen hadde om-*
gehouwen. De aauplanting van deze laatstgenoem-»
den is derhalve als volstrekt noodzakelijk voor do
culture der muskaatnoten te beschouwen.
U. - G

- 9 8 -
len zijn, Avorden opgeraapt; tot deze bezigheid
is ieder arbeider met eenen haak en eene mand
voorzien. Ofschoon deze boom het geheele jaar
vruchten draagt, zijn er echter vier tijdperken
voor de opzettelijke inzameling, te Aveten, drie
in de maanden April, Julij en Augustus, Avanneer
het hier in het midden van de regen-moeson
'is, en een in de maand November. De eerste
inzameling geeft de beste vruchten, en de tweede
levert de grootste hoeveelheid op. De volgende
inzamelingen kunnen als nalezingen »op de eerste
beschouAvd Avorden. Wanneer de noten ingezameld
zijn , ontbloot men dezelve van de buitenschil
of bolster, en neemt vervolgens de foelie omzigtig
daarvan af. De foelie vereischt geene andere
toebereiding , dan dat men dezelve in platte
korven of horden in den zonneschijn laat droogen.
De muskaatnoten vereischen, daarentegen, eene
zeer zorgvuldige behandeling, en zijn veel meer
aan beschadiging en bederf blootgesteld, dan
eenige andere specerij. Zij worden vooraf drie
dagen in den zonneschijn gedroogd; waarbij men
zorg dragen moet, dat de noten voor de avonddaauw
beveiligd worden. Daarna Avorden zij op
horden gelegd j en dagelijks, gedurende drie maan*
den, boven een zacht vuur berookt ; vervolgens
Wordt de schil daarvan afgenomen , en de noten
tAvee of drie maal in een dik mengsel van water
met kalk te Aveeken gelegd. Deze laatste behandeling
diept vooral, om de vrucht te beveiligen
tegen een zeer verderfelijk insect, odaupala , de

— 99
nootworm genoemd, die tot binnen in de noot
doordringt, en het hart daarvan in korten lijd
verteert. Om dit insect geheel te weren, zijn alle
de gemelde voorzorgen somwijlen noch vruchteloos
, en men vindt altijd eenige noten , die door
hetzelve bedorven en vernield zijn (44).
De* inlanders onderscheiden hier niet minder
dan acht soorten Yan muskaatnoten , welke echter
slechts voor zoo vele verscheidenheden van eene
(44) Een zekere vogel, door de inboorlingen Boerong
Pala, (muskaatnotenvogel) genoemd , en bij
ons onderden naam van Noten-eter bekend, die eenige
gelijkenis met eene blaauwe duif heeft (zie blz. 5a) ,
brengt veel tot de aanplanting van de notenboomen ,
in de perken , toe. Deze vogel ontbloot de noot van
haren bolster, en verslindt dezelve geheel. Hij verteert
echter alleen do foelie, en ontlast de noot wederom
gaaf , onder zijne gewone uitwerpselen. Deze laatste
bevorderen alsdan, als eene grocizame mestsoort, de
ontwikkeling van de noot, die spoedig eene nieuwe
plant^ voortbrengt, welke in het derde jaar naar de
perken wordt overgebragt. Bij deze verplanting valt
zorgvuldig te letten, dat men den wortel van do
plant onbeschadigd moet behouden , om welke reden,
het boomtje, niet de aarde om den wortel, in de
perken overgebragt wordt. Behoudens deze voorzorg,
kan de muskaatnotenboom op eiken ouderdom verplant
worden. Van eenige andere merkwaardige produkten
dezer gewesten, en van de bevolking derzelve,
zal ik in een volgend Hoofdstuk eenig berigt geven i
alzoo dit mij thans te verre zou doen uitweiden.
G 2

— 100 —
en de zelfde vruchtsoort te houden zijn. De belangrijkste
onderscheiding is die van in het Avild
gegroeide, en opzettelijk aangeplante noten ; de
Iaalstgemelden zijn oneindig geuriger, dan de
wilde. De bloesem is van tAveederlei gedaante,
met stampers en met helmsiijltjes; de eerste groeit
nimmer gezamenlijk met den laatsten , op een en
den zelfden boom, en ook is het alleen de eerstgenoemde
, of de vrouwelijke bloesem, die vruchten
voortbrengt. Dit is de reden , dat sommige
onwetende perkeniers , de mannelijke boomen wel
eens plagten om te houAven.
De Europeanen onderscheiden de muskaatnoten
gewoonlijk in tAveederlei voorname soorten. Tot
de eerste, welke de meeste waarde heeft, belmoren
de noten, die, naarmate zij rijp Avorden, van
de boomen worden afgeplukt; de tweede en minder
geachte soort, zijn de note'n, die van zelve van
den boom vallen, en die veelal , door het liggen
op den, vochtigen grond, beschadigd zijn geworden.
De eerstgemelde soort wordt gemeenlijk
tot verzending voor Europa, en de tAveede tot
gebruik voor Lndi'ê bestemd. Wel behandelde
boomen geven doorgaans een' jaarlijksch produkt,
van twaalf tot vijftien ponden, Avaaronder de
foelie mede gerekend is. Goede en slechte boomen
door elkander gerekend, schat men de
opbrengst van eiken boom, in de perken, op
vijf oud-hollandsche ponden. De boomen worden
op twee roeden afstands van elkander ge«
plant, zoodat men rekenen kan, dat een morgen

101 —'
gronds , ruim 600 ponden muskaatnoten opbrengt.
Het gebied van den muskaatnotenboom , wiens
oorspronkelijk vaderland, gelijk ik reeds aangemerkt
heb, eigenlijk niet in de Bandasche eilanden
gelegen is , strekt zich veel verder uit, dan
dat van den kruidnagelboom. De muskaatnotenboom
Avordt verre buiten de grenzen van den
Indischen Archipel gevonden , zelfs op het zuidelijk
schiereiland van Indi'ê in Siam, Cochinchina
en Tonquin, waar deze boom in tamelijk groote
hoeveelheid, doch van minder goede hoedanigheid
voorkomt. De muskaatnoten, die op het eiland
Bourbon en op Caijenne- groeijen, zijn, zooAvel ten
opzigte van hoedanigheid als van hoeveelheid ,
van minder beteekenis. Men heeft ook te Sïncapore,
te Benkoelen , en op sommige plaatsen der
vaste kust van Indië de muskaatnotenteelt beproefd,
doch almede met Aveinig gevolg. De kruidnagelen
schijnen buiten hun vaderland beter dan de
muskaatnoten te kunnen voortkomen.
G 3

ACHTSTE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing der bevolking. — Alfoeren
of koppensnellers. — Aard en voorname karaktertrekken
van dit volk. — Nederlandsche Zendelingen.
— Staaltje van ongeletterdheid. —
Zonderlijke christelijke vermaning van een? dezer
heeren.
è 1
XJe eigenlijke inboorlingen van Banda en van
de meeste andere Moluksche eilanden hebben in
hunne zeden en gebruiken te veel overeenkomst
met de Oost-Indianen , in het-algemeen, om eene
opzettelijke beschrijving te vereischen ; zij bezitten
grootendeels, de zelfde goede hoedanigheden , van
welke ik vroeger (Deel I. bl.no) tamelijk uitvoerig
heb gesproken; doch de voornaamste ondeugden
der Javanen , ie AVeten, Avraakzucht, jaloerschheid,
en bloeddorstige onverzoenlijkheid,
na ondergane beleedigingen, schijnen inzonderheid
aan de inboorlingen der Molukkes., meer dan aan
andere eilanders eigen te zijn. Verscheidene bewijzen
zullen zich , tot staving hiervan , in den
loop van mijn verhaal opdoeh. Voor het tegen-
«

_ io3 —
woordige Avil ik alleenlijk aanmerken, dat een ra9
van menschen, die de gebergten van de Moluksche
eilanden beAvonen, teAvcten, de Alfoeren (Harafora's)
die onder den verschrikkelijken naam van koppen'
snellers bekend zijn , juist, ondanks dien bijnaam j
de vreedzaamste klasse der bevolking uitmaakt»
Van deze zoogenaamde koppensnellers maakt men
zich in Europa doorgaans , gelijk van zoo vele
andere dingen , betreffende Oost-Jndië, een gansch.
verkeerd denkbeeld. Onze landgenoot VALENTIJN.
heeft ook daarvan een tafreel opgehangen, dat
zeer overdreven is, doch in die tijden Avas
zulks vergeeflijk, en het is daarentegen niet onwaarschijnlijk
, dat de Alfoeren, ofschoon eene
onbeschaafde natie {wilde kan men ze niet noemen)
in het lijdvak van eene eeuw, niet weinig,
in barhaarschheid verminderd zijn. Ik voor mijkan
betuigen, en allen, die in de Moluksche
eilanden gereisd hebben, zullen het ontwijfelbaar
toestemmen, dat alle deze zoogenaamde wilden
zeer mak , goedaardig , eenvoudig en zelfs onnoozel
zijn. De Alfoeren zijn, over het algemeen t
in zuiverheid van zeden boven de eigenlijke inboorlingen
van de meer volkrijke kampongs, en
vooral , boven die van de steden te achten. Onkuischheid
, onmatigheid , dieverij , ondankbaarheid
, trouwloosheid en dergelijke ondeugden , zijn
niet alleen aan de Alfoeren vreemd, maar zij bezitten
zelfs in eenen hoogen graad, de daar tegen
overgestelde deugden. Men Avane niet j dat ik
G4

— io4 —
hier eene opgesmukte krakterschets wil vertoonen,
om mijnen lezer alleen de dingen van de bekoorlijkste
zijde te laten zien. Zij die met mij de
Molukkos doorreisd hebben, en , bij geval, deze
bladen in handen krijgen , zullen ook hier toestemmen
, dat deze zoogenaamde ruwe Avilden, ons
beschaafde heeren , in vele opzigten, beschaamd
kunnen maken. Ik beroep mij, ten dien einde
op de verdienstelijke geneesheeren, FLENTRQP
(dien ik reeds vroeger heb genoemd) en MERKLEIN.
Beiden hebben, gelijk ik zelf, onderscheidene
gebergten in de Moluksche eilanden beklommen.
Zij zullen zich , zoo ik niet twijfel, even als ik
niet zonder eenige aandoening, de goedhartige
zorgvuldigheid, de vriendelijkheid en de dienstvaardigheid
van de onnoozele Alfoeren te binnen
brengen. Dezen schijnen , in hunne eenvoudigheid
de Europeanen als hoogere Avezens te beschouAven ,
en .betoonen hun- een ongeveinsden eerbied men
genegenheid gepaard, in tegenstelling van vele
andere eilanders, die van-hunne eersie jeugd geleerd
hebben, de Europeanen te haten en ie
verachten. Dit gevoel Tan de Alfoeren bleek uit
hunne vrees, dat ons bij het beklimmen van den
berg eenig letsel zoude overkomen.' Op de steilste
en tevens glibberigste en ongebaandsie hoogten,
Waar het ons volstrekt onmogelijk Avas , naar boven
te klouteren, vormden twee Alfoeren, mee
hunne in elkander gevoegde handen, eene soort
van draagstoel , Avaarmede zij ons, een voor een,

— io5 —
naar boven droegen. Sommigen van het gezelschap
gaven zigtbare teekenen van ongerustheid
en angst, doch de Alfoeren stelden hen gerust ,
door te zeggen : gij kunt u volkomen op on.s verlaten.
Wie van ons zoude zich de zware schuld
op den hals durven laden , van door onvoorzigtigheid
een ongeluk aan de tuwan wolanda berokkend
te hebben ? — Wij ondervonden ook , dat
hunne vlugheid en behendigheid aan hunne zorgvuldigheid
en voorzigtigheid gelijk slond ; en bij
latere bergreizen Avaren Avij op de armen der getrouwe
Alfoeren zoo gerust, als in den besten
palankijn.
Maar, zal men zeggen, men schelst deze Alfoeren
of Alforezen altijd af, als Avréede woeste
menschen, die even als tijgers in het Avoud, elkander
uit louter bloeddorst om het leven brengen
en verscheuren, en het is toch waar, dat zij,
even als de Dayaks of bergvolkeren van Borneo,
den naam van koppensnellers bekomen hebben,
omdat zij op eene verraderlijke Avijze iemand van
achteren aanvallen, om hem het hoofd af te houwen
, Avaarmede zij dan in triumf naar hun gezin
terugkeeren , en dat zelfs deze afschuwelijke
Avandaad hun door hunne priesters wordt voorgeschreven
?
Dit alles is waar, en niettemin zijn deze zoogenaamde
koppensnellers ., zoo als zij bij VALENTYN
genoemd Avorden, inderdaad, gelijk ik boven gezegd
heb, een zeer goedaardig, vreedzaam, geirouAV
en zeer eenvoudig slach van menschen. Ik heb
G 5

io6 —
reeds elders (45) gelegenheid gehad aan te mer-i
ken , dat men zich doorgaans in Europa een zeer
verkeerd begrip van deze Alfoeren (Harafora's)
maakt. Het is, ja, bij hen een bijgeloovig begrip ,
dat zij een* mensch geveld moeten hebben, en
deszelfs hoofd als eene offerhande aan den priester
moeten ter hand stellen, alvorens zij als man
heschouAvd worden, of een huAVelijk mogen aangaan,
doch dit inderdaad barbaarsch gebruik berust
op de aloude wet der Alfoeren, dat zij alvorens
te mogen huwen in den oorlog eenen vijand
moeten gedood hebben. Door verbastering is het
tegenwoordige misbruik dezer niet zoo onmenschelijke
wet ontstaan, welke overigens vergeleken
worden kan, bij het aannemen der Toga virilis
onder de Romeinen ; en- in allen gevalle de Avoestheid
of wildheid dezer natie niet meer bewijst,
dan zoo menig overblijfsel van barbaarsche wet-,
geving bij beschaafde volkeren ; bij voorbeeld, om
slechts een staaltje te noemen, niet meer dan de
nog op den huidigen dag bij de Engelse hen be-,
staande AVet, Avaarbij het den man vergund is f
»ijne Avettige vrouAV , als een stuk rundvee, met
een koord om den hals, op de openbare markt
aan den meejtbiedenden te verkoopen ! De Alfoer,
in de Molukkos, begaat den bij hen gehraikelijken
manslag, als men zoo spreken mag,
zonder erg. Slechts één menschenhoofd moet hij.-
*) Cybele, Tijdschrift, hij Gebs. »IEDERICHS uitgegeven
, Vide het V Stuk, p. 157.

leveren, en om dit te doen, begeeft hij 2i*ch op
een' grooten afstand, buiten zijne kampong aan den
weg , of aan een voetpad over het gebergte. Hij
verschuilt zich achter eenen boom, en zoodra
er een man , om het even wie , uit eene andere
kampong of een ander distrikt dan het zijne
voorbij komt, snelt hij achter hem, en houwt
hem onver Avachis het hoofd af, met hetwelk hij
huisAvaarts keert, en hiermede aan het gebruik
zijner voorvaderen voldaan heeft. Nimmer zal hij
een' zijner dorpsgenooten, zelfs niet een inwoner
van zijn eigen distrikt, om het leven brengen, veel
minder nog een' Europeaan , Taan Avien hij, gelijk
men zoo even gezien heeft, de trouAVste diensten
zal bewijzen. Het uiterlijk voorkomen dezer menschen
is echter even zoo afschuwelijk als hunne
inborst goedaardig. Geheel naakt, met uitzondering
van een vierkant lapje grof en vuil linnen, zoo
groot als een bef, met een touwtje om de heupen
vastgebonden ; bij sommigen het hoofd ongekamd en
vuil ; de huid niet zelden door hunne onzindelijkheid.
met uitslag bedekt, dit alles baart op het eerste gezigt
afgrijzen, en hieraan is welligt de overdrevene beschrijving
hunner woestheid te wijten. — Het
verfocijelijk gebruik van het zoogenaamd koppensnellen
is ook nog alleen bij de afgelegenste en
ruwste bergvolkeren in wezen ; zij die meer in de
nabijheid der Europesche etablissementen Avonen,
hebben, op de vriendschappelijke toespraak van
sommige verstandige Nederlandsche residenten
met hunne priesters, reeds verlof bekomen, om aan

— io8 —.
de voorouderlijke wet, met het leveren van een'
buffelskop te voldoen; en in sommige kampongs
is het koppensnellen geheel en al in onbruik
geraakt.
De godsdienst dezer bergvolkeren is geheel heidensch.
Zij hebben de leer van Mahomed zoo
min als de godsdienst der Christenen aangenomen
en verkeeren nog in het domste en beklagens-
Avaardigste bijgeloof. Zij hebben onder hen eene
menigte geestenbezweerders, toovenaars en dergelijken-,
en zijn, in een woord, in dit opzigt nog
op den laagsten trap van beschaving.
Men zal zich verwonderen , dat onze zendelingen
, tot de beschaving van deze menschen nog
hoegenaamd niets verrigt hebben, terwijl zij onder de
Mahomedanen zoo vele bekeerlingen gewonnen hebben;
doch deze venvondering zal spoedig verdAvijnen , '
wanneer men bedenkt, dat de> meeste zendelingen,
Avel verre van het voetspoor van den reeds
meermalen genoemden Heere KAM te drukken
zich hoegenaamd aan de doelmatige middelen, tot
uitbreiding van beschaving en godsdienst 1 niets laten
gelegen liggen , terwijl zeer velen daarenboven
hiertoe geene de minste geschiktheid noch kennis
bezitten. Ik kan mij niet Aveerhouden, een paar
staaltjes van de bekAvaamheid van eenen onzer
zendelingen hier onversierd in het midden te brengen.
Niets zal den lezer beter in staat stellen,
om zich van deze Heeren een juist denkbeeld te .
vormen.
De kapitein ter zee, DIBBEÏZ , die over Z. M.

— rog —
fregat TVilhelmina het bevel voerde, AVas benevens
den Heer j. DUPUIJ tot Commissaris benoemd,
om het etablissement Padang van de Engelschen
Avederom over te nemen. Behalve eenige
ambtenaren van het Gouvernement, bevond zich
bij^ ons aan boord zekere zendeling,. Aviens jeugdig
melkzoet aangczigt, vuurrood en borstelig
haar, scheele oogen en vuile tanden, een zeer
onaangenaam figuur bij zijne deftige zAVarte kleeding
maakten. Nimmer heb ik iemand gezien,
die zulk een ongelukkig uiterlijk voorkomen had.
De menigte der passagiers was oorzaak, dat men
naauAV gehuisvest Avas, en de jeugdige leeraar
had reeds verscheidene malen, met begeerige
oogen, eene rustbauk aanschouwd , die in mijne
hut stond. Ja! zeide hij , Avie nog zoo gelukkig
is , dat hij kan nederliggen , om te rusten i — Ik
zeide hem, dat ik zelden of nooit van de kanapé"
gebruik maakte, en bood hem dezelve aan, om
siesta te houden. Nu verzocht de heer H. mij
ook om eenige lectuur, vermits hij geene andere
boeken bezat, dan eene menigte kleine vrageboekjes
, die in eene kist met ijzeren> banden waren
ingepakt , en in het ruim Avaren geborgen. Ik
bood hem de drie eerste deelen van STUARTS
Romeinsche Geschiedenissen aan. Na verloop van
eenige dagen bezorgde hij mij -dezelve terug, zonder
de volgende deelen te vragen. Toen ik hem
naderhand vroeg, of hij geen zin had, om de
overige deelen te lezen, gaf hij mij tot antwoord !
« Ik ben geen groot liefhebber van de' Mitelegie ,

— no —
« daar staat in van Jupiter en Saturnus , en dus
« zijn het allemaal fabelen ; ik dacht dat het
« een historisch Averk Avas." — Toen hij zich te
Padang ontscheept had, zond hij een eigenhandig
billet naar boord, met verzoek, om « de kist met
« hijzeren banden" af te geven.
Dat zulke ongeletterde en ongecivilizeerde zendelingen
Aveinig -nuts kunnen stichten , zal niemand
mijner lezers in twijfel trekken. — Hoe predikte
nu de evengemelde Heer H. ? He Amboina, werwaaris
hij naderhand geë'xpediè'erd is geAvorden,
hoorde ik hem onder andere zotteklap het volgende
op een zeer pathetischen toon uitgalmen : « Lieve
« aanhoorders ! gijlieden moet u toch vooral in het
-« psalmzingen oefenen, want de bijbel leert ons
« dat Avij in den hemel psalmen zullen zingen , en
« hoe zoudt gij daar staan kijken als gij met ons
« Europeanen alsdan niet zoudt kunnen medezin-
« gen." Dit enkele staaltje zal voldoende zijn, en
ofschoon ik meer dergelijke daadzaken zoude kunnen
aanhalen , wil ik mij tot deze bepalen, om alle
ongunstige schilderijen van enkele personen te
vermijden.

— m no
WEGENDE HOOFDSTUK.
Aardbeving en nieuwe uitbarsting -van den Goenong-Api.
— De schrijver vertrekt naar Ternate.
— B en gaalsche goochelaars. — Aankomst
te Tern.ate, en voorloopige beschrijving. — Zamenleving.
— Vriendenkransjes. — De Resident
NEIJS. — De Secretaris BOERS. — De walvischvangers.
— Eenige aanmerkingen nopens
die visscherij. — Merkwaardige z-eeprodukten. —
E.olonizatie.
W ij hadden ons nu reeds een paar weken te
Banda en hier en daar op de naburige eilanden
opgehouden, en maakten ons gereed, om aan dit
oord , hetwelk , over het algemeen , op verre na
zulk een aangenaam verblijf niet is, als Amboina,
voor altijd vaanvel te zeggen, alzoo het nietAvaarschijnlijk
was , dat Banda op nieuw door mijne
reisgenooten of mij zelve zoude bezocht worden.
Bij den Shahhandar of Havenmeester op het eiland
Goenong-Api, wiens woning , gelijk eene hermitage
, romanesk en eenzaam (ofschoon , wegens
de onmiddelijke nabijheid' van het eiland en de

i— na —
stad Banda 3 niet onaangenaam of treurig) op dat
eiland gelegen is, hielden wij het middagmaal,
en Avaren gereed , om van dezen vriendelijken man
afscheid te nemen , toen onverhoeds de schotels,
borden, glazen en karaffen, als door eene onzigtbare
magt, door elkander Averden gesmeten , de
tafel zelve, gelijk den drievoet van Delphos, stond
te schudden, en wij met onze stoelen al waggelende
tegen elkander stieten. De grond daverde
onder onze voeten, even als eene bouwvallige
brug, wanneer eene zware diligence daarover
rijdt.
Deze plotselinge aardbeving duurde echter
slechts eenige weinige minuten. Toen wij ons in
p aller ijl naar buiten begaven , zagen wij, dat de
vuurberg, die, gelijk ik hier boven verhaald heb,
voor eenige dagen reeds AVas uitgebarsten, thans
op nieuw het ontzagvenvekkende schouAVspel eener
geduchte vuurbraking, vertoonde (46). Een schouAv-
(46) Eigenlijlc had de eerste uitbarsting van den
, Goenong-Api op den dag van onze aankomst, te weten,
den 22 April (1824) plaats gehad, en wel gelijk
ik aangemerkt heb , op het oogenblik , toen de Gouverneur-Generaal
met Z. M. fregat Eurydice op de
roede van Banda was aangekomen. De uitbarsting
vormde aan de Noordzijde van den berg eenen nieuwen
krater. Naderhand , te welen , den g Junij ,
(toen ik reeds vertrokken was) is deze berg op nieuw
met een vreesselijk geweld uitgebarsten, en heeft
Vijf dagen lang aanhoudend vuur en rook uitgeworpen.
Tot op eene ontzettende hoogte verhief zich

— ii3 —
spel, Avaarvan de beschrijving mijne krachten verre
te boven gaan.
Nog dien zelfden dag begaven wij ons aan boord
Van de koopvaardijbrik de Hoop, aan een voor-
naam [ koopman te Ternate toebehoorende, om
naar dit eiland te stevenen. De kapitein MACKEN«-
de zwarte rookkolom, en pakte zich op een als een'zwaren
onweerswolk , die het gansche luchtruim be
dekte , en waardoor , bij tusschenpoozen , de gloeijende
steenbrokken uit den krater, als zooveje vuurpijlen
hoog naar boven geslingerd werden.- Men stelle
zich hierbij nog het ontzettend onderaardsch gedreun
voor , waarmede zulk een natuurtooneel gepaard
gaatj en men zalj ondanks mijne gebrekkig«
beschrijving , gevoelen, hoe ontzagverwekkend zulk.
een schouwspel is.
Van den 14 tot den 25 Junij bleef de Goenong-
Api wederom stil, als wilde hij van eene overspannen
woede uitrusten; toen ontstond er op nieuw
eene laatste uitbarsting, die nog geweldiger dan de»
eerste was, en met een digten regen van asch en
steenen vergezeld ging; doch gelukkig niet lang heeft
aangehouden, en (hetgeen zeer opmerkelijk is) hoegenaamd
geene schade van aanbelang veroorzaakte.
Zelfs heeft de verpeste zwavelrook, gelukkiglijk door
een zuidoostenwind weggedreven wordende, geene
schade aan de gezondheid der bevolking van de Bandasche
eilanden toegebragt.
(Vroegere merkwaardige uitbarstingen van dezen
berg hebben in de jaren 1816 en 1820 plaats gehad.
De aardbeving van 1816 deed de meeste steenen huizen
en muren, in de stad Banda van een scheuren.")
K H
/
/
/

- T:4 -
Zliî Avas een Engelschman, en zijne equipage lie-
stond grootendeels uit Bengalezen of Cipaais. Do
bootsman was een Arabier , de stuurman een Por-
tugees, en de stuurmans-leerling een Liplap.* Met
deze gemengelde scheepsbevolking deden Avij miet-
temin eene zeer vermakelijke- reis , Avaartiib juist
dit vreemde niet Aveinig toebragt ; Avant zoo ergens
iu de Ayereld de verscheidenheid aangenaam is ,
heeft zulks in Indië plaats, Avaar men 'alles aan-
Avendt, om aan het eentoonige dat Ons omringt
eenige afAvisseling te geven (fy])- De Bengalezen
;.
«
- (47) De eeuwigdurende gelijkvormigheid Van het klimaat
(hetwelk alleen door regen en droogte afgewisseld
wordt), schijnt nog eentooniger door de regelmatige
eenzelvige lengte van dag en nacht door het gfa'nsche
jaar. Men moet eenige'jaren in Indië vertoefd
hebbeu, om zich te kunnen ' voorstellen , hoeveel in
ons Vaderland, de afwisseling van lentr, zomer, herfst
on winter, waardoor men, als het ware, vier jaren in een
enkel jaar doorleeft, tot het ware genot des levens bij-*
draagt. Hóe heerlijk het groen en hoe behoorlijk de
landstreek zij, in Indië heeft dezelve geene afwisseling,
en dit is inderdaad de groote bron van het Taediuni
vitae voor eenen Europeaan. Dat ik nimmer die ongelukkige
kwaal ondervonden heb, schrijve ik grootendeels
toe aan mijne veelvuldige reizen door bijna
den geheelen Archipel, en aan de onophoudelijke tijdkorting
, welke ik mij poogde te verschaffen, eerst
door het aanleeren der talen, die nieuw voor mij
waren , en vervolgens door den omgang met inlandsche
priesters en hoofden, wier gesprekken insgelijks
elk oogenblik iets nieuws, voor mij behelsden. Ik

1 I.'i
zijn zeer verschillend van aard met de Javanen en
Maleijers, en ik heb mij niet kunnen onthouden
zulks voornamelijk toe te schrijven aan het groot
verschil van' hunne godsdienstbegrippen, Avelke ik ge-
loof , dat bij alle volkeren het meeste toebrengt, om
dezen of genen afwijkenden trek van hun karakter
te doen ontstaan (48) terAvijl andere voorname phy-
sische oorzaken, als klimaat, enz., ook meer phy-
sischen invloed hebben op hunne ligchaamsgesteld-
heid , vlugheid , sterkte en dergelijke hoedanighe-
den. Doch het zoude mij, voor het tegenwoor-
dige , te verre van mijn ondenverp doen afd Ava-
len , indien ik hier de godsdienst, de zeden, de
gebruiken en voorname karakierirekken van de
Bengalezen Avildo schetsen. Ik Avil alleenlijk aan-
stippen, dat de scheepsbevolking van de Hoop ons
dagelijks stof tot vermaak gaf. De Bengalezen heb-
ben niels van het temende, koelbloedige en lang-
zame karakter der Javanen. Alles is bij hen vlug-
heid, leven en drift. Niet ongelijk aan de Chi-
nezen , ziet men hen schier nimmer zonder beAve-
ging. Wanneer een Javaan zijnen arbeid verrigt
heeft, schijnt er voor hem geen grooter genot in
de Avereld te zijn dan rust en stilte. De Bengalees
daarentegen vermaakt zich met duizenderlei spelen,
met zingen , met dansen} en des uoods met goo-
durf gerust aan eiken mijner landgenooten ds zelfdo
middelen aanraden.
(48) Zouden , bij voorb. , de armzalige begrippen
der Chinezen niet de groote oorzaak hunner karakteristieke
grove zinnelijkheid zijn ?
H 2

— ii6
chelarijen, die van zulk eene verbazende behendigheid
getuigen, dat zelfs onze PINETTI en BAM-
BERG bij hen ter schoole zouden hebben mogen
gian. Van de vroegste kindsheid af blijven de Indianen
in het vrije genot van al hunne ledematen.
De kinderen liggen eenige uren na hunne geboorte
reeds in het maische gras te spartelen ; zij Avorden
nimmer, gelijk bij ons, vooral in den Avinter,
met eene halve baal manufakturen omzAvachteld ,
om hunne teedere ligchaamtjes reeds van de geboorte
af te doen verlammen of vergroeijen. Zoodra
Indische kinderen op hunne beentjes kunnen
staan, oefenen zij zich in zwemmen, loopen,
springen , duikelen , klouteren en honderd andere
bcAvegingen , Avaardoor zij ons in vlugheid zoowel
als in wel gemaaktheid over het algemeen verre
overtreffen. Ook de Javaan (hoezeer minder ledig
van geest, welligt ten gevolge eener eeuwenlange
verdrukking zijner Sultans), bezit eene ongemeene
vlugheid van ligchaam, en men vindt onder tienduizend
Javanen en Indianen in het algemeen naau-
Avclijks een enkeleuj die niet volkomen Avclgemaakt
zelfs fraai van gestalte is.
Ofschoon de geringe ruimte op het scheepsdek
het evolutieveld der Bengalesehe zeelieden zeer beperkte,
vertoonden zij ons echter schier dagelijks
kunststukken , die aan de élèves van onze grootste
Artistes 'va. dit vak groote eer zouden gedaan heb-
Ben. Het bij ons bekende dansen op een' ladder
AA'erd hier verre te boven gegaan. De Bengalees
plaatst een langen staak van bamboes regt over

— ir7 —
eind , klemt er zich met handen en voeten aan ,
kloutert tegen denzelven, schrijelings met de beenen
, gelijk onze jonge knapen tegen eenen boomstam
opklimmen, naar boven , en maakt de bovenste
punt van het bamboes in zijnen gordel
vastjAvelke laatste, even als bij ons te land, eene
zoogenaamde gezondheid , uit een stuk zeer lang
lijmvaad bestaat. Vervolgens houdt hij zich met
handen en voeten (49) vastj en danst met den staak
naar de maat Van het muziek (uit gonggongs,
een ankloeng, en eene soort van viool met drie
snaren bestaande) in het rond. Daarna plaatst.hij
den zelfden bamboesstaak met het ondereinde in
zijnen gordel ; alsdan springt een kleine jongen
op zijne schouders, kloutert met onnavolgbare
behendigheid tegen den staak op , en plaatst zich
met den eenen voet op den top van het bamboes,
zonder zich aan iets hoegenaamd vast te houden.
De goochelaar laat hierop de beide handen van
den staak los , laat den zelven los in. zijnen dik
om zijn lijf geAvonden gordel staan, en maakt
daarmede allerlei sprongen y lenvijl hij den knaap
op het einde, van den slok, op de verAvonderlijkste
(49) Ook de Javanen, (en zelfs de Liplappen, die
zulks echter niet laten blijken, omdat zij vreezen, naar
apen te gelijken) kunnen hunne voeten bijna als handen
gebruiken. Wanneei 4 zij iets laten vallen , rapen
zij het met den voet op , zonder zich de moeite te
geven van te bukken. Men ' weet, dat zij altijd
blootsvoets gaan.
H 3

— ii8 —
wijze in evenwigt houdt. Al dansende steekt hij
den buik vooruit, zet zijne handen in de zijde j
en houdt onafgebroken het oog op den top van
den staak gevestigd (5o), terwijl hij te gelijkertijd
de beAvegingen van den jongen gadeslaat, om dezen
, onder het dansen , te balanceren. Somtijds
legt zich de kleine jongen met den buik op het
bamboes, en wordt in deze stelling, onder gedurig
rondspringen, van den goochelaar in evenwigt
gehouden. Eindelijk verrigt hij dezelfde kunstgreep
op eene nog moeijelijker wijze, te Aveten , hij plaatst
den staak van bamboes al dausende op zijnen tulband
, terwijl de kleine jongen met de beenen
kruiselings over elkander boven op de punt van
bet bamboes zit. De zelfde Bengalees, die deze
kunststukken verrigtte, liep even zoo gemakkelijk
het groote stag op, als anderen geAVOonlijk langs
het Avand naar boven enieren.
De bootsman, een leelijke eenoogige oude kerel ,
bad tAvee vrouwen bij zich : en had zelfs aan kapitein
MACKENZIE verlof verzocht, om' nog eene
vrouw daarbij te nemen, hetgeen deze hem
echter voor deze reis niet had willen toestaan.
Ook verscheiden andere cipaais hadden hunne
minnaressen of huishoudsters bij zich. Onder
deze vrouwtjes AVaren er, die men inderdaad voor
(5o) Ook bij de Chinezen, wanneer zij hun nieuwjaar
, of cenig ander feest vieren, zijn dergclijko
coups périlleux gekriiikelijk., waarbij mede eene ongeloofelij
ke behendigheid werdt ten toon gespreid. Zie
ook BEST , Brieven over Oost-lndië.
i
i

— tig —
Circassische schoonheden zoude hebben aange-
zien (5i). De meeste derzelve waren niet alleen
.zeer goede danseressen, maar twee, inzonderheid,
munltcn insgelijks in allerlei behendige ligchaams-
ocfeningen uit. Op een vast gespannen koord
huppelden zij te zamen heen en weder, terwijl
de een op een soeling (soort van bamboezen
flageolet) speelde, en de ander twee volle emmers
Water droeg , zonder een' droppel daaruit te stor-
ten , hoeAvel zij van de beide einden van het
koord naar elkander toe, en elkander voorbij lie-
pen. Dit voorbijgaan, dat bijna onmogelijk uit
te voeren schijnt te zijn , paren zij, al huppelen-
de, met de kluchtigste gebaarden, en verliezen
daaibij nimmer het eveivwigt.
Bijna eiken avond , wanneer het kalme AVeder
aan de schepelingen eenige rust voor hunne werk-
zaamheden gunde , vermaakten zij zich zelven en
(5i) De Bengalezen, en inzonderheid de vrouwen,
hebben veel fraaijer gelaatstrekken dan de Javanen.
"De vonkelende zwarte oogen , zeer schoon gewelfde
wenkbraauwen , gebogen neus , sneeuwwitte tanden:,
en fraai besneden mond van de Bengalezen, zijn een
volkomen contrast met de kleine oogen, platten neus,
zwarte tanden, en dikke lippen van de Javanen en
.Maleijcrs , die gelijk men reeds gezien heeft , hunno
natuurlijk uiet fraaije gelaatstrekken door kunstmiddelen
nog leelijker maken; schoon zwarte tanden, uitgeplukle
wenkbraauwen , en met labakssap bedaauwde
lippen in hunne oogen zeer fraai zijn.
H 4

— 120 —
©ns met soortgelijke spelen (5a), en ik moet bekennen
, dat ik hierbij , somtijds mijne eigene
zintuigen naauwelijks geloofde. Onder zang en
dans deden zij de schrikkelijkste manoeuvres met
sabels, baijonnetten en ander Avapentuig. Twee
cipaais hielden, bij voorbeeld, een scherpen scheepssabel
ieder aan een einde vast; daarop ging een
derde met het bloote lijf op de hoogte van de
maagholte , onder de ribben , dAvars over de naar
loven gekeerde scherpe zijde van den sabel liggen,
terwijl drie tot vier stevige kerels op zijnen rug
sprongen, en daarop stonden te dansen. De
cipaai, die met het lijf op den sabel lag, hield ,
Wel is waar, de beide einden met zijne handen
Vast, zoodat hij min of meer op zijne armen
rustte, doch dit neemt niet weg , dat deze kunstgreep
niet minder behendigheid , dan ligchaamskracht
aan den dag legt. Anderen staken eene
scherpe ijzeren pen door den hals, in het oog, enz.
Een hunner stak eene bajonet in zijne keel, en
duAvde de punt tot in zijne maag naar beneden.
Wij zouden gedacht hebben, dat hij door ge-
(5a) Het was omstreeks den tijd van het feest van
Hussin-Hassan (twee broeders uit eenen het zelfde
Vorstelijk geslacht). Nu eens riepen de cipaais onder
hnnne spelen , al zingende en met groot geschreeuw,
de namen uit van Hussin-Hassan , Mustafa,
Rahhman, enz., dan weder het bekende formulier:
Ulah illah Ulah illah 'llah , Mohamad, 'ddm
rassoel Allah t

— 121 —
ZAvindheid onze oogen misleidde, doch de punt van
de bajonet Averd met de hand duidelijk beneden
de maagholte gevoeld. De Bengaalsche goochelaars
hebben boven de Europesche , het voorregt, dat
zij door weinige kleederen belemmerd zijn. Hun
geheele toilet bestaat in een tulband en een stuk
wit lijnwaad om de heupen geAVonden (53). Onder
hunne merkwaardigste kunstslukken mag men
de volgenden rekenen. Zij slikken eene lange
haarvlecht in , en halen dezelve , door middel van
eenen draad , die daaraan was vast gemaakt ,
wederom daar boven. Somtijds nemen zij eenen
kleinen kromgebogen ijzeren staaf, die aan het
eene einde in twee haken, als eene vork uitloopt,
maar aan het ander einde een geheel uitmaakt j
alsdan steken zij het einde, hetwelk in de gedaante
van eene vork uit tAVee haken bestaat, door
de beide neusgaten heen , tot dat de beide punten
weder beneden uit den mond komen. Aan het
einde, dat uit de neusgaten steekt, maken zij een
wieltje vast, Waaraan zij eenige voetzoekers of andere
vuurAverken hechten. Deze laatsten steken
zij zelven aan , waarop het wieltje met zulk eene
groote snelheid begint rond te draaijen, dat den
kunstenaar niet zelden het bloed uit mond en
neusgaten stroomt.
(53) Wanneer zij echter in staatsie gekleed zijn ,
hebben zij een pantalon en een badjoe op de Javaansclie
wijze aan. De tulband en het badjoe zijn beide
van sneeuwwit katoen.

— 122 —
Deze feestvieringen van de Bengalezen, gepaard
met eene goede tafel, een aangenaam gezelschap,
fraai weder en gunstigen wind, deden
ons, op dezen togt, den tijd niet lang vallen. Eer
Avij er om dachten , zagen wij aan den helderen
gezigteinder , links en regis, de majestueuze kruinen,
van de eilanden Tidore en Ternate, verre
boven de vergulde Avolken uitsteken. Beide eilanden
vertoonen zich als kegelvormige bergen,
en schijnen juist van gelijke hoogte te zijn, ofschoon
men Avil, dat de kruin van den berg van
Ternate eenige voeten hoog er , dan die van Tidore
is. Beide bergen zijn omstreeks 6000 voet boven
de zee verheven, en daar deze eilanden zeer digt
hij elkander gelegen zijn ; leveren zij een verrukkelijk
schouAvspel op, wanneer men dezelve uit zbe
nadert. Eerst, en op verren afstand , ziet men
de kegelvormige gevaarten aan de kimmen donkerblaauAV
te voorschijn komen, terwijl alsdan
het land aan den voet der bergen nog onzigthaar,
en als onder de baren bedolven ligt. Op Ternate
aanzeilende, stonden wij als verrukt op het dek,
naar dit schoone land te staren. Naar mate men hetzelve
nadert , rijst het eiland uit de zee op, en
men onderscheidt reeds met den verrekijker de
bamboezen hutten der eenvoudige bergbewoners,
die hier en daar, als kleine Avilie zandkorrels aan
de helling des bergs schijnen te hangen. Allengs
wordt het groen levendiger en het bloote oog erkent
reeds bosschen , heuvelen en valleijen ; eindelijk
verheft zich het land aan den voet van het

— ia3 —
gebergte , en met hetzelve rijst de schilderachtig
gelegene stad Ternate, met hare sneeuwwitte huizen
, uit zee op , terwijl zich verder het fort Oranje,
en daarnevens het ongemeen fraaije Paleis van
den Sultan van Ternate" vertoonen. Deze aanblik
van het eiland is boven alle beschrijving bekoorlijk.
Dit eiland is nimmer, ook niet des morgens
en des avonds , aan de stranden met nevelen of
moerasdampen omringd ; rondom rijst het helder
en zuiver uit den blaauwen zeespiegel op, en verheft
zijn' hoogen kruin als een tweede eiland boven
de Avolken. De net gebouwde huizen, die het eiland
aan dezen kant (de oostzijde) omzoomen , stonden
eertijds geheel aan zee, zoodat het water voorbij
de deuren stroomde, doch het strand heeft,
vooral , gedurende de laatste 70 jaren, zoo veel
in grond aangCAA'onnen , dat er thans een breede
sirook tusschen dezelve en de zee aangeslibd is ,
waarover men een zeer fraaijen en ruimen riJAveg
heeft aangelegd, die hier eiken middag, even als het
Molenvliet, te Batavia, van bendies en kapAvagens
wemelt. De natuurlijke gesteldheid van het eiland
Ternate verschaft aan de bewoners een genot, dat
in een land als Indië van onberekenbare waarde
is. De helling van het gebergte klimt namelijk
reeds zoo nabij het strand, dat de rei van huizen,
die onmiddelijk op 4 a 5oo schreden, achter de
yoorste huizen gelegen , en daarvan slechts door
eenen tweeden, niet minder fraaijen riJAveg gescheiden
zijn, reeds 4° tot 5o voet boven de oppervlakte
der zee verheven liggen, zoodat de stad

— 124
Ternate (onder Avelken naam hier ook de gezamenlijke
massa van huizen buiten het (onOranje,
van Avelk laatste ik nader spreken zal, begrepen
Wordt), even als in Nederland het bekoorlijke Nijmegen
, geheel op heuvelen is aangebouwd, en men
overal de heerlijkste uitzigten over zee en land geniet,
en tevens de zuiverste lucht, die door het geurige
altijd frissche plantsoen nog meer veerkracht bekomt
, inademt. Binnen eenige weinige uren tijds
kan men zich berg-opAvaarls, naar verkiezing in
een Europa's lente-, en zelfs in een bijna Avinterklimaat
begeven , zoodat, volgens het gevoelen
van zeer verdienstelijke geneesheeren , het verblijf
op het eiland Ternate allergeschikst zoude wezen
voor hen , die in de minder gezonde luchtstreken
van andere plaatsen in Indië hunne gezondheid
gekrenkt hebbende], hunne krachten in korten tijd
Avenschen te herstellen. Het binnenland van
Java is, zoo als men geAvoonlijk en mee alle regt
in Indië zegt, «een Paradijs," maar dit laat
zich ook in vollen nadruk van het bekoorlijke
Ternate zeggen, alwaar schier geen voorbeeld bekend
is, dat de Europeanen door de zoogenaamde
Bataviasche koortsen (Avelke beter moeras-koonsen
te noemen zouden wezen) , zoo min als door de
zoo veelvuldig ontstaande (schoon dikAverf ook
louter voorgewende) leverziekten worden Avegge«
rukt. Ambtenaren, officieren en andere Europeanen
van hoogen ouderdom, genieten in dit Tem,
pe eene krachtige, onafgebrokene gezondheid, en
hebben, meest allen, zoolang zij op het eiland

125
Ternate hun verblijf gehouden hebben, nimmer
ondervonden, wat ziekte was. Onder de militairen
van de bezetting, Avier levensAvijze, vrij algemeen
, gelijk men Aveet, geenszins der gezondheid
bevorderlijk is, komen te Ternate zeer weinige
ziekten , en naar evenredigheid met andere
plaatsen , ook zeer Aveinige sterfgevallen voor ; terwijl
zich bij alle deze bewijzen noch de omstandigheid
voegt, dat, toen de schrikkelijke Choleramorbus,
in 1817 uit Bengalen overkwam, om,
als het ware, alle de Nederlandsche bezittingen,
een voor een te bezoeken , deze verraderlijke ziekte
zich op Ternate het allerlaatst, en dan nog slechts
in zeer geringe mate vertoond heeft.
Wanneer men hier bij voegt, dat de zamenle-,
ving der Europeanen op het eiland Ternate zich
kenmerkt door gulhartige Avellevendheid , hulpvaardigheid
, en eenvoudige ongedwongenheid, gepaard
met die kieschheid, Avelke niinmer dien losbandigen
toon, en die uitsporige levenswijze toelaat, Avelrke
bij de Tartuffes van Batavia, zoo niet openlijk,
des te meer binnensmuurs zoo algemeen zijn ; wanneer
men daarbij voegt, dat hier geenszins 'plaats
leeft, hetgeen te Batavia alle genoegens van eiken
Avelmeenenden , goedhartigen Nederlander vergalt,
te weten, dat de ziel van alle gezelschappen anders
niet is , dan eigenbelang, afgunst , zucht tot
kAvaadspreken, tot laster, tot onderkruipen, en in
een Avoord anders niet, dan het verlangen , om
zich zelven te bevoordeelen ten koste van zijnen
land- en ambtgenoot ; wanneer men dan bedenkt,

— ia6 —
dat juist deze bedorvenheid van hart en van gevoel
het verblijf te Batavia, en in andere groote
steden van Java, tot eene hel, en het leven aldaar
tot eene last maakt, dan zal men met mij
het afgelegen Ternate gelukkig prijzen, Avaar de
natuurlijke bekoorlijkheid en vruchtbaarheid van
het land zich met alle die gezellige genoegens
paren, Avelker gemis de grootste, zoo niet de
eenige oorzaak is, vande zoo algemeene verveling
der Nederlanders in zoo vele plaatsen van 'den
Archipel.
Een vriendenkring te Ternate, uit de meest beschaafde
Nederlandsche ambtenaren en officieren
zamengesteld, houdt, beurtelings ten huize van
ieder lid, op gezette dagen, bijeenkomsten, om
onder vrolijk gekout , spel, muziek en andere
schuldelooze uitspanningen den avond met elkander
door te brengen. De Heer Resident van Ternate,
Ji A. NEijs, die de uitmuntendste hoedanigheden
van hart en geest te zamen paart, voorts de
Heer Secretaris c. BOERS , mijn voormalige ambtgenoot
ter Algemeene Secretarie te Batavia, en
een der meest belovende jonge ambtenaren van
Nederlandsch-Indië (gelijk zijn neef de Luitenant
L. BOERS , een der verdienstelijke officieren
der Marine is), en eindelijk de achtingSAvaardige
Heer z. SCHROOIJESTEIJN, aan wiens voortreffelijk
karakter ik reeds eene regelmatige hulde betoond
heb , dezen vormden het driemanschap , wier voorbeeld
en invloed aan het gezellige leven , en den
o bij uitstek aangenamen onderlingen omgang der

— 127 —
gezamenlijke ambtenaren en officieren te Ternate,
onmerkbaar den toon gaf. Nergens welligt in
Indië Avaren gulle vriendschap, met gepaste vrolijkheid
, en decorum in zoo hoogen graad met
elkander vereenigd, als in dezen vriendenkring.:
De Engelsche kapiteins, die, veelvuldig op hunne
reizen voor de wâlvhchvangst, hier en elders in
de Molukkos binnenloopen, hebben meer dan eenmaal
beluigd, dat zij in gansch Indië geen etablissenient
bezocht hadden } waar het gezellig verkeer
in eenige vergelijking met dat van de Nederlanders
op Ternate , gebragt konden Avorden.
Van deze Walvischvangst (die alleen door Engelschen
wordt verrigt) zal het niet onbelangrijk zijn
hier iets , in het voorbijgaan , te vermelden , omdat
men dikwijls eenige bevreemding heeft te
kennen gegeven, dat de Nederlanders, die de
regtmatige beheerschers der Moluksche Avateren
zijn, hoegenaamd geen werk van dezen gewigtigen
tak van scheepvaart en handel maken, en
dien geheel aan hunne mededingers in Indië
schijnen over te laten. MerkAVaardig is hetgeen
de voormalige Nederlandsche Gouverneur van
Ternate, de Heer WIELING , reeds voor meer dan
twintig jaren deswege in zijn officieel rapport aan
den toenmaligen Gouverneur-Generaal te Batavia,
nopens de belangrijkheid van deze Zuidzee- of
Walvischvaarders heeft te kennen gegeven ; het
schijnt echter , dat zijne voorstellingen , om de
aandacht van het toenmalige Bestuur op deze
aanzienlijke bron van Avelvaart te vestigen , tot nu

— 128 —
toe vergeefsch zijn geweest. Wil men echter onze
Landgenooten niet gelooven, men hoore hetgeen
een Engelschman zelf omtrent die walvischvangst
aanmerkt. In de zeeën , Avelke de zoogenaamde
specerij-eilanden omringen (54) , en inzonderheid
omstreeks Timor, en dat gedeelte van den Archipel,
hetwelk tusschen de eilanden en het vaste
land van Nieuw-Holland gelegen is , vindt men
den Cachelot of Spermaceti-walvisch in grooten
overvloed. Tenvijl de specerij-eilanden in het
lezit der Engelschen waren, hadden de Engelsche
AValvischvangers (die ook door de Nederlanders in
de Moluksche eilanden doorgaans whalers genoemd
Worden) de gewoonte in Amboina binnen te loopen,
om'te ververschen , vermits zij deze plaats daartoe
het best geschikt achten , ofschoon het hun verboden
AVas, eenigerlei koophandel met de imvoners
te drijven. Tien of twaalf van deze whalers
liepen in de haven van Dili op Timor binnen (55).
Het spreekt van zelf , dat elke natie , die in het
lezit van de specerij-eilanden is, en verstandig
genoeg is, om het ongerijmde stelsel van het monopolie
der specerijen af te schaffen, en de nijverheid
dezer landen tot derzelver natuurlijken
staat terug te brengen , deze eilanden eerlang onfeilbaar
in een bloeijend etablissement voor de
(54) Vid. CRAWFURD , History of the East-Indian
'Archipelago. Vol. III. p. 447.
(55) En een gelijk getal te Ternate en in andere
havens, gelijk straks blijken zal.

— I29 —
Avalvisclivangst zal herboren zien. Indien men aatt
nijverheid en kapitaal een' vrijen loop liet behou-
den , zoude zich de specerij-handel met de Aval-
visclivangst natuurlijk vereenigen, en de laat-*
ste zoude de eersten bevorderen. De in het oog
vallende onevenredigheid tusschen den vrijen en
den gekluisterden handel , is 'voldoende, om de
voorstanders van slelsehnaligen monopoliehandel
met spot en schande te overladen. De spermaceti- 3
Avalvisclivangst bezigt 3a,ioo ton scheepsruimte cil
3210 schepelingen ; — de. hooggeroemde specerij-
handel daarentegen 700 ton scheepsruimte en 80
Zeelieden. De gemiddelde Avaarde van de wal-r
Vischvangst bedraagt f 12,840,000, die van de spe-
cerijen, berekend tegen het drievoud van hunne
natuurlijke Avaarde, niet meer dan f i,44oj00o;
Dit aanzienlijk bedrag van de Avalvisclivangst Avordt
verkregen door den arbeid van 32io menschen
uit de Averkzaamstej sterkste en stoutmoedigste
volksklasse ; de nietige waarde der specerijen Avordt
daarentegen geAvonnen , door de verdrukking eener
bevolking van bijna 5o,ooo zielen , en door dert
arbeid van omtrent 12000 menschen (wanneer men
éen Vierde gedeelte voor de werkzame klasse aan-
neemt). Deze bevolking , en welligt nog een rnil-
lioen menschen daarenboven, Avorden door den
monopoliehandel beroofd van de onschehdbaarsté'
regten der menschheid , en in slavernij gehouden,
om eene naauAvelijks noemenswaardige AviiïSt op
te leveren (5. r >),
(ói3) De volgende zwarigheden zijn onlangs tegeri
IE I
i

— i3o —
De Moluksche wateren zijn rijker in zeeproduk-
ten , dan eenig ander geAvest van geheel Indië.
De schildpadden zijn inzonderheid nabij Ter-
nate, Tidore en Batjan zeer menigvuldig , zoo
ook eene menigte soorten van kreeftvisschen van
allerlei gedaante, die er in onnoemelijken over-
vloed zijn. Agar-Agar en Tripang, waarvan ik
reeds gesproken heb, zijn in de Molukkes mede in
overvloed. Agar-Agar is eene soort van Fucus
eil Tripang zijn zeekwallen, die, in water orge-
deze walvischvangst 'geopperd geworden. Ware het
debiet van de ZWiizee-traan bij ons zoo groot, en
waren de prijzen zoo voordeelig, als dit in Engeland
het geval is , zoo zoude er ook meer lust bestaan ,
om uit Nederland uitrustingen naar de Moluksche
wateren ter walvischvangst te doen. Doch, als wij de
zaak ernstig onderzoeken , en juiste berekeningen maken,
vinden wij , dat bij goede vangst, met het voordeel
van eene uitvracht naar Java , en eeiïe bevoorregte
reize naar Timor, Makasser en de Molukkos ,
er niettemin op elke expeditie eene aanmerkelijke som
verloren zoude worden. Daarentegen kunnen de Engelschen
deze visscherij met voordeel drijven ; de oorzaak
hiervan ligt in het verschillend standpunt der
prijzen van de Zuidzee-Xxexa. tusschen Engeland en
Nederland. Zoo lang er derhalve in Nederland geen
uitzigt geopend wordt, voor een aanzienlijk vertier
van de Zuidzee- traan tot weel betere prijzen , dan
de tegenwoordige, zoo lang zal ook de geest der onderneming
bij onze Landgenooten zich daarheen niet
rigten. (Vergelijk Hermes, Tijdschr. voor Handel,
Zeev. en Nijverh. N. III. 1826.

— i3i —
lost, eene gelei vormen, welke met suiker genuttigd
Avordt, en waaraan het zelfde vermogen als
dat van de Indische vogelnestjes Avordt toegeschreven,
hetwelk de reden is, waarom de Chinezen
daarop zeer verlekkerd zijn, gelijk ook vele Heeren
Oudgasten van het oude systema.
Gedurende mijn verblijf te Ternate deed
ik onderscheidene togtjes naar het vlak tegen
over liggende Tidore, naar Motir, naar Batjan*
naar het uitgestrekte Halmaheira, waar het Gouvernement
onlangs eenige nieuAve etablissementen
gevestigd heeft, aan welker hoofd twee jonge en
bekwame ambtenaren zijn gesteld, namelijk de
Heeren CAMBIER en VAN GEURICKE. Hier Avas
het vooral dat ik mij met eigene oogen
overtuigen konde van de gegrondheid eener,
door aanzienlijke , wegens hunne uitgebrei-'
de kunde en helderzienden geest algemeen
hooggeachte ambtenaren (56) dikAverf geopperde
meenii.'g ; dat, namelijk , vele Nederlanders , dia
met vrouw en kroost in de kommerlijkste en deerniswaardigste
omstandigheden , sober en bekrompen
, soms Avel ten prooi aan honger en gebrek ,
in hun Vaderland, Avaar, hoezeer het in vele andere
opzigten gezegend is, gedurende de helft van
bet jaar, het gure seizoen hunne ellende nog ver»
zwaart, een droevig leven moeten voortslepen , in.
(56) Het zal genoeg wezen, onder dezen de reeds in
het 1. Deel, bl. I5Q en ib'5 met verschuldigden , doch
"»gonoegzamcu lof gemelde Heeren MDVJ-ISGHE en VAN
»EVJSNHOVEK te noemen.
I a

IÜ2
de mildere geAVesten van Indië, op honderd plaatsen
een overvloedig levensonderhoud zouden vinden t
en met der tijd, door Averkzaamheid en industrie,
bij steeds toenemend geldvermogen, onder gedurige
vordering, in beschaving alle de gemakken des levens
, en alle de voordeden van den rijkdom a
zouden kunnen genieten. De beAveegredenen,
welke zich kanten tegen Nederlandsche etablissementen
op den voet van het hloeijende Singapoor,
Poeloe-Pinang , Nieuw-Zuid-Wallis en
zoo vele anderen, zijn toch van zoo weinig ge-
AVigt, dat dezelve gemakkelijk te overwinnen zouden
zijn. Doch geheel op zulk eenen voet behoefde
men die Etablissementen niet in te rigten. Zouden
zeer vele Nederlandsche huisgezinnen , vooral
onder de mindere volksklasse, AVanneer zij
beter met onze Indische bezittingen bekend gemaakt
Avierden , bij de tegenwoordige vorderingen
in de zeevaart , en daardoor zoo merkelijk bekorte
overtogten naar Indië, zich niet volgaarne aldaar
nederzetten, om in het genot van ruimere omstandigheden
te komen , te meer, daar het nu ook
hoe langer hoe meer bekend Avordt , dat (Avelligt
met belangzuchlige oogmerken) de verschrikkelijke
overdrijving, Avaarmede men ons voor de schadelijke
uitwerkselen van het Indisch klimaat zoo langen
lijd eene ijdele vrees heeft aangejaagd , van
allen grond ontbloot is; en dat het over het algemeen,
integendeel , een klimaat is, bij matige,
ordelijke levenswijze, veel gezonder te achten,
dan verscheidene gedeelten van Nederland*

— T33 —
Onder vele andere eilanden vindt men ook voor-
al in de geheele uitgestrektheid der Moluksche
eilanden hier en daar uitnemend vruchtbare en
voor den handel zeer geschikte plaatsen, Avaar tot
nog toe de Nederlandsche vlag nimmer heeft geAvap-
perd. Het spreekt van zelf, dat hel in den aan-
vang dén volkplanlelingen niet geheel aan be-
scherming, medewerking en aanmoediging van het
Gouvernement zou moeten ontbreken. Men zoude
middelen kunnen aanwenden , om den kolonist met
"de alom gebruikelijke ftialeische Taal, met de ze-
den en Avetten of maatschappelijke instellingen
(adaf) bekend ie maken , om heu in de gelegen-
heid te stellen in goede verstandhouding met de
inlanders te kunnen omgaan. Men zoude hem
behulpzaam kunnen zijn in de ontginning der
rijke gronden en de ontwikkeling van derzelver
verbazende vruchtbaarheid, die niet dan handen
vereischt om in overvloed de kostelijkste produk-
ten voor den handel op te ley eren. Men zoude
eenige premié'n, voorregten en vrijstelling van lasten ,
gedurende eene zekere reeks van jaren, kuumn
toestaan lot dat de nieuw ontgonnen kolonie een
zekeren graad van bloei' zoude bereikt hebben ,
en de kolonie eindelijk op hare beurt aan het
Gouvernement eene rijkelijke vergoeding voor de
genolene weldaden zoude kunnen uilkeeren. Het
spreekt van zelve , dat in de nieuw geopende ha-
vens, aanvankelijk de handel vrij en de goederen
onbelast zouden belmoren te zijn , ten einde hier-
-.
I 3

— 1.34 —
door voornamelijk de bronnen tot welvaart en
Voorspoed open te stellen.
Het is waar , dat sommige oudgasten van zeer
«ehroomvalligen aard.» van gevoelen zijn , dat eene
zamenleving tusschen de Nederlanders en Indiërs
op den duur niet zouden kunnen stand houden.
«De inlander, zeggen zij altijd, is veel te lui
en' te loom, om tot de verbetering van den landbouw
en de uitbreiding van den handel te willen
medewerken;— zoo als de zaken thans staan, geniet
men van de Indische bezittingen al het voordeel,
hetAVelk men daarvan trekken kan, en alle groote
maatregelen, tot vermeerdering der produkten
Kouden slechts nuttelooze kosten veroorzaken."
Zoude men het gelooven, dat zulk een gevoelen
door ambtenaren, die zeer langen tijd in Indië
vertoefd hebben, uitgebragt heeft kunnen Avorden
? Het vereischt geene andere wederlegging
dan die van zekeren wijsgeer der oudheid, die
aan eenen sophist, welke hem Avilde bewijzen,
dat er in de gansche schepping geene beweging
livas, geen ander antwoord schonk, dan dat hij
op en neder wandelde. Even zoo behoeft men
de velden, het huisraad en de gansche levenswijze
van de meeste eilanders slechts te zien, om van
de ongerijmdheid van het eerste der bovengemelde
gevoelens overtuigd te zijn, terwijl'men, om het
tweede te wederleggen , aan de Heeren van dat
syslema slechts eene Avagcnvracht van de thans,
helaas , zop overvloedige koperen munt behoeft te
vertoonen.
TIEN-

_ i35 —
TIENDE HOOFDSTUK.
Ommestreken van de stad Ternate. — Fort Oranje.
Paleis des Sultans. — Merkwaardige
decoratie door den Sultan aan zijne Legerhoof-
den geschonken. — De Chinesche Graven. —
Beschrijving van het zoogenaamde Dooden-
fecst der Chinezen.
De eigenlijke kota (stad) of Fort Oranje bevat
voorzeker het minst bekoorlijke gedeelte van Ternate.
Tusschen hooge muren van vijfhoekige gedaante,
omringd met diepe moddergrachten , vol van
altijd kwakende kikvorschen, zijn zonder eenige symmetrie,
een aantal cazernes , enkele woonhuizen, ook
Gouvernementspakhuizen, en het fraaije doch bouwvallige
Residentichuis bijeen gebouAvd. De inlandsche
zoogenaamde christen-soldaten logeren binnen
dit fort met hunne bevallige huishoudsters, en
maken een talrijk, doch niet aanzienlijk gedeelte
der bewoners uit. In deze akelige kota (58) woon-
(58) Kota- beteekent ommuurde vesting (stad).
Hier door laten zich vele namen, in de belangrijke
Brieven van Kolonel NAHÜIJS over Sumatra voorkomende,
verklaren; Tigablaskota, ampatblaskota, enz. i3
bastions, i4 bastios , enz.

— f36 Ä
de nogtans de Heer NEYS, Resident van Ternate
, die het' genoegen van een meer aangenaam
verblijf gaarne aan de meer naauAvkeurige
uitoefening zijner gewigtige ambtsbetrekking Avilde
opofferen, De eerbied voor zijnen persoon onderhield
de goede orde en de maatschappelijke geno<
gons, die anders in deze kikvorschenkolonie geheel
en al zouden te niet gegaan zijn.
Plaatsbeschrijving verdieiu het fort van Ternate
des te minder, omdat naar alle Avaarschijnlijkheid
daarvan eerlang niet veel meer aanwezig zal zijn ,
dan van het voormalige kasteel te Batavia. Met
een enkel woord echter, kan men zeggen , dat,
zoo schoon, zoo bekoorlijk, zoo gezond, en zoo
aangenaam het eiland Ternate is, even zoo
loelijk, zoo ongezond, zoo morsig, zoo onaange-.
naam is het daaraan tot ontsicring verstrekkende
Nederlandsche Fort.
Na het Fort doonvandeld, of, hetgeen beier is,
voorbij geAvandeld te hebben , volgt men den
strandAVeg naar do kampong Ternate, en hier ig
men Avederom geheel in Indië. Deze zeer uitgestrekte
kampong levert alles op, Avat men uit de
schoonste beschrijvingen der verrukkelijke Javasche
dreven kau zamenvatten. De kleinste Avoning is
even zpo bevallig , zindelijk en gemakkelijk inge-.
rigt, als het grootste huis. De straten zijn brcede
lanen met hooge vruchiboomqn omzoomd, de steegjes
zyn geurig bebloemde Aoetpadeu. — Deze kampong
is .inderdaad zoo fraai , dat men geene .teleurstelling
gevoelt ? wanneer men aan het einde derzelve

- i37 -
de rondom in vrolijk plantsoen gehulde Moskee
(missidjiet) aantreft, die anders op zich zelve,
gelijk de meeste Mahomedaansche Tempels in
Indië, eepe droevige vertooning maakt.
Nadat men het einde der kampong Ternate bereikt
heeft, ontmoet men eene heuvelachtige plek
gronds, met tamarinden en vvilde oranjeboomen
hier en daar uit de natuur versierd, van waar
zich aan de regterhand een zeer fraai panorama
over de evengemelde Moskee en de kampong Ternate
opdoet, tenvijl men regt voor zich de bloemrijke
helling des heuvels en vervolgens de vrolijk Avemeleude
zeevlakte ziet. Aan de linkerzijde prijkt
op hoogverheven grond het prachtige en te gelijk
met veel smaak gebouwde paleis van den Sultan
van Ternate , hetwelk eene zeer bevallige vertooning
maakt. Dit paleis is geheel van Avilten steen
en rondom voorzien met hooge virandas, die op
zuilen van de Ionische bouworde rusten. Overigens
heeft het volstrekt geene defensie, en kan ook door
twee der sterkste bastions van het fort Oranje bestreken
worden. Doch hiertoe is geene de minste
noodzakelijkheid, alzoo het te Avenschen zoude zijn,
dat alle Indische Vorsten zoo getrouwelijk aan het
Nederlandsche Gouvernement verkleefd Avaren , als
de achlingwaardige Sultan van Ternate. <
Ik kan mij niet onthouden, hier in het voorbijgaan
melding te maken van eene geheel nieuwe
soort van decoratie , welke voor eenige jaren door
den Sultan van Ternate werd ingevoerd, niet om
de dapperheid zijner veldheeren te beloonen, maar
I 5

ft
— i38 —
om sommiger lafhartig pligtverzuim op eene grievende
wijze te bestraffen. Deze Sultan, die onlangs
overleden is, en wiens oudste zoon thans
den troon van Ternate bekleedt, blonk boven vele
andere inlandsche Vorsten uit, door een mannelijk
, vast karakter en buitengemeen staatsbeleid.
Volgens de despotische instellingen van zijn Rijk
Avas lafhartigheid of verraad van de zijde der
lcgerhoofden, altijd door den Vorst met den dood bestraft
gCAVorden ; doch Sultan CASSIEM ED-DIN kwam
opliet denkbeeld , om zijne bevelhebbers in het leven
en voor zijn dienst te behouden, en hen liever
tot dajipere lieden te hervormen; Avaartoe hij het
bekende zeer kiesche gevoel van eer der Indiaansehe
Grooten Avijsselijk te baat nam. In het begin
van den jongsten oorlog tegen de Tidorezen
, die hier en daar het eiland Ternate hadden
afgeloopen , en van wier strooperijen en vernie-r
ling nog op vele plaalsen de sporen aanwezig zijn,
kwamen verscheiden zijner militaire bevelhebbers
onverrigter zake van eenen togt naar Tidore
Aveder met hunne praauAven naar Ternate vlugten.
De Sultan gelastte oogenblikkelijk, dat zijne slavinnen
deze pligtvergetene officieren vrouwenkleederen
zouden aandoen, en hen in deze equipage in haar
midden langs de openbare straten zouden rondr
leiden, met den uitroep: « Dezen zijn geene mannen,
maar lafhartige wijven?" Wie eenigzins
bekendis met den aard der Ternatanen, die gelijk
de beschaafde Indiërs in het algemeen zekeren
stelregel uit hunne wetboeken in hooge achting
f
o

— r3«) «=s
houden « dat het namelijk beter is met eere te
« sterven dan met schande te leven," zal zich
voorstellen of deze maatregel des Sultans van uitwerking
moest wezen. De processie afgeloopen
zijnde, vielen zij voor de voeten van hunn' vertoornden
meester neder, en smeekten hem met
heete tranen, dat hij hun vergunnen mögt , onverAvijld
naar het leger terug te keeren ; dat
zij dezen smet wilden uitwisschen , of hun leven
op het slagveld laten. De Avijze Vorst stemde hun
verzoek toe. De Ternatanen behaalden eene schitterende
overwinning, en de zelfde bevelhebbers
Werden nu in prachtig mannengewaad gedost,
door den Sultan aan de hand rondgeleid , die
daarbij zelf uitriep: « Deze lafhartige wijven zijn
« wederom dappere mannen en roermvaardige hel-
« den geworden !"
Ik keer van deze kleine uitweiding tot de om-
Streken 4 er Stad Ternate terug ; onder Avelke bij
Voorkeur meldenswaardig zijn de grafplaatscn der
Chinezen, die op een uur gaans van de hoofdstad
in het gebergte verspreid liggen, en geenszins
gelijk te Goenong-S'hari bij Batavia een enkelen
poel van vuilen moerasgrond uitmaken (57) , doch
loog en droog op natuurlijke heuvelen opgerigt,
niet alleen geene schadelijke uitwerking op de
lucht kunnen veroorzaken , maar zelfs een niet onhcvallig
gezigt opleveren. Hier Avas het, dat ik
kort na onze aankomst, gelegenheid vond een
(57) Vergelijk Deel I, blz. 3i en 33.

— i4o k —
der meest vermaarde feestvieringen der Chinezen
lij te*wonen, te Aveten het Tjambing of feest der
afgestorvenen ; Avaarvan eene korte beschrijving,
als bijdrage tot de zeden van dit merkwaardig
volk, niet geheel onbelangrijk zal geacht Avorden ;
vooral, omdat, zoo zij zelven verklaren, dit
feest alleenlijk geAvijd is aan de eerbiedige nage-
dachtenis hunner overledene vrienden en voorou-
ders, en uit dien hoofde, zoowel met'betrekking
tot hunne godsdienst als tot hunne zeden , opmer-
kelijk is.
Jaarlijks vieren de Chinezen eenmaal het Tjam-
bing-feest. De toevloed van menschen is op dezen
dag verbazend groot, alzoo geen Chinees, hoe arm
hij moge Avezen , niet reeds 'in tijds eenig geld
bespaard heeft , om een offer aan het graf zijner
vaderen te komen brengen (58). De aanzienlijker
Chinezen 3 die door het Nederlandsch Gouver-
nement , als hoofden hunner natie , met den
rang en den titel van Kapitein, van Luite-
nant , enz. bekleed zijn, vertoonden zich hier op dit
feest in hunne staatsiekleederen , naar de wijze
der Quongs of Mandarijnen in China, aan het
hoofd van den talrijken optogt, en begaven zich
onder aanhoudend slaan op koperen bekkens en
gong-gongs, onder het ronddragen van vele zon-
(58) Even zoo is het bij den behoefligsten Chinees
cen heilig gebruik , dat zij in tijds eene kleine som
hesparen , om na hun afsterven tot hunne eigene hegravcnis
te kunnen dienen.

— i4i —
derlinge figuren van draken , slangen en andere
gedrochten , en bij het gedurig afsteken van voet-
zoekers en vuurwerken naar de voorouderlijke graf-
steden , die , gelijk men weet, allen van wit be-
pleisterd steen, als zoo vele tombes en monumen-
ten tot acht of twaalf en somtijds meer hoogte
zijn opgebouAvd. Aan de linkerzijde van de gra-
ven was een Chinesche tempel opgerigt, AVer-
waarts de.geheele trein hare schreden rigtte, tot voor
de deur, waàr de vloer van de viranda met een
groen laken bedekt Avas. Hier plaatsten zich de even-
gemelde officieren , ieder voor een rood damasten
kussen, met het aangezigt naar hun Tapekong
of Joosje (eigenlijk Hioe-sjeh) in den tempel , Avaar
een altaar rijkelijk voorzien Avas met brandende
I Avaskaarsen, uitgezochte vruchten, gebak en con-
fituren , en andere spijzen , Avaarbij als geAVOOulijk
ook een paar gebraden speenvarkens prijkten.
Hierop riep een Chinees, die het ambt van cere-
moniemeester vervulde, luidkeels eenige Chinesche
woorden uit, die betrekking op de vereering der
afgestorvenen hadden,, Avaarop terstond de aan-
zienlijken op hunne knieën met het aangezigt ter
aarde vielen, en hunnen afgod aanriepen. Bovea
het altaar was levensgroot de afbeelding van den
gewonen afgod der Chinezen , die blank is, en
een' zwarten raadsman (booze geest?) achter zich
heeft, Avelke laatste doorgaans afgebeeld Avordt
als den goeden geest iets influisterende. De aan-
zienlijken ontvingen vervolgens van den ceremo-
niemeester eenige brandende reukslokjes, Avelke

— i4a —
zij knielend voor hun aangezigt bragten , en ter.
stond Avederom terug gaven, waarop deze brandende
wierook-stokjes op het altaar in eene vaas
met asch werden geplaatst. Daarna overhandigde
men aan den Kapitein een zilveren kopje met
Tjioeuw (arak), hetwelk hij in een voor zij ne voeten
geplaatst bakje met aarde uitstortte, en daarna
let kopje voor het Tapekong plaatste. Dit verrigt
zijnde, rezen de aanzienlijken allen te gelijk
op, doch knielden telkens op de aankondiging Van
den ceremoniemeester wederom neder; waarop
deze laatste, van een met rood papier beplakt
tafeltje de namen van eenige beroemde afgestorvenen
aflas, in de meening, dat hunne geesten
op deze uitnoodiging terstond aldaar zouden verschijnen
, om aan de vreugde van dit feest deel
te nemen. Hiermede Avas de plegtigheid in den
tempel voltooid, en Averd vervolgens door de
mindere Chinezen op de zelfde Avijze herhaald.
Zoodra het feest zoo ver Avas afgeloopen , Averden
alle figuren van bamboes met veelkleurig en verguld
papier beplakt, onder een geweldig slaan op
de bekkens, en afsteken van vuurwerken, 0p
eenen hoop in het vuur geworpen en verbrand.
De overige Chinezen , die bij duizenden herwaarts
gekomen Avaren, en niet in of voor den tempel ver-
. schenen, deden hunne offeranden en geest-oproepingen
aan de bijzondere graven hunner voorouders,
zoodat men zich naauwelijks' verbeelden kan,
welk een geweldig geraas en geschreeuw ouder
zulk eene tallooze volksmenigte hierbij ontStond,

— i43 —
Zoo veel het gedrang van den ongelooflijk grooten
toevloed van menschen ons toeliet, wilden
wij ook ooggetuigen zijn van de verrigtingen bij
den grafkelder van eenen der aanzienlijkste Chinezen
, den Kapitein HONG-KO-WEH. Dit graf was
naar de gewoonte der Grooten, zeer hoog uit den
grond opgemetseld, met een zerk van arduinsteen
voorzien , waarop eenige Chinesche karakters, den
naam, de geboorteplaats en den rang van den
overledenen aanwijzende , gegraveerd en verguld
waren. Het graf Avas daarenboven onderscheiden
door twee overeind staande kolommen van steen
ter hoogte van 12 voeten, aan beide zijden van
den ingang des kelders. Op het voorplein van het
graf, hetwelk geheel wit bepleisterd Avas, prijkten
twee zindelijke tafels met de heerlijkste vruchten
, confituren en andere eetwaren, benevens
vier staatsiestoelen , met fraai in goud geborduurde
kleeden omhangen. Vooraan waren twee geslagte
offerdieren op twee stellaadjen geplaatst, zijnde
een varken en een bok, met de schoon gemaakte
ingewanden daarbij. Ter zijde van het graf was
de grond rondom met graszoden belegd , Avaarop
een aantal slaven gezeten Avaren, die nu en dan,
onder het gedruisch van Chinesche muziek-instrumenten,
een treurlied aanhieven, hetAvelk door
de Aveduwe van den overledenen , die in een afzonderlijk
opgerigt lokaal met hare vriendinnen
plaats genomen had , met alle teekenen van diepen
rouAV werd aangehoord. Aan de linkerzijde
van het graf zag men in eene gemetselde nis het
1.

- i44 -
Tapekong, voor hetAvelk een steen overeind stond,
Waarop eenige Chinesche karakters Avaren afgebeeld.
Hier kwamen, nu ook de nabestaanden
van den overledenen hunne hulde beAvijzen,Avaaronder
zich ook de vrouAven in staatsieklecderen
bevonden, welken Iaatsten zich anders nimmer
buiten hare AVoningen vertoonen, en zich slechts
zeer zelden in geslolene draagstoelen buitenshuis
begeven. Nadat de Aveduwe en de bloedverwanten
op deze vvijze hunnen eerbied betoond hadden,
bragten de overige vrienden en bekenden
beurtelings hunne hulde en offeranden aan het
graf. Gewoonlijk nemen deze plegiigheden tegen
den middag een einde, .en alsdan Avorden
de spijzen, vruchten en confituren , die voor
den tempel en de grafsteden gestaan hebben, door
de aamvezigen genuttigd en gedeeltelijk ook naaf
hunne huizen medegenomen. De Chinesche inscriptie
boven den ingang des Tempels bevatte alleenlijk
deze Avoorden :
Treedt binnen met een zuiver gemoed.
Opmerkelijk is het hierbij, dat zeer Aveini^e
Chinezen bekwaam of genegen zijn, om van deze
plegtigheden eene uitvoerige uitlegging te geven.
Het zelfde valt op te merken van huuno wayangs
of tooncelvertooningen, die bij zulke gelegenheden
dikwerf plaats hebben. De acteurs en actrices
zijn doorgaans Balische en andere slaven, die geheel
Averktuigelijk het Chineeseh uitgalmen, en
daarbij allerlei vreemde gebaarden verrigten. Onder

t
-— 145 —
der honderd Chinezen , die met open mond en
ooren deze schouwspelen staan aan te kijken, vindt
de Aveetgierige Europeaan er naauwlijks een enkelen,
van wien hij eenige verklaring van deze spelen
bekomen kan , hoewel zij door lagchen en andere
uitdrukkingen van hunne gemoedsbewegingen
schijnen te kennen te geven, dat zij zei ven van
de Avayangs ten minste een gedeelte verstaan,
hetwelk misschien niet meer is, dan het pantomiem
derzelve. — De Chinezen zijn, gelijk ik reeds
vroeger aangemerkt heb, een zonderling en in
vele opzigten merkwaardig volk, omtrent hetwelk
ik hier en daar nog verscheiden malen gelegenleid
zal vinden ,

'
:
— i46--
ELFDE HOOFDSTUK.
Des Sultans Secretaris MOHAMMAD HOSSEIN. —
ylrabische Legendes. — De Koran. — Mahomedaansche
keilers. — Groote haat tegen de
...J°d en - — Mahomedaansche Tijdrekening.
Vasten. — Godsdienstige feesten. — Gelukkige
en ongelukkige dagen. — Bedevaartgangers naar
Mekka.
H M
etgeen ik over den aangenamen omgang en
den gullen toon der zamenlcving onder de Europeanen
te Ternate heb gezegd , is slechts eene zeer
flaauwe lofspraak geAveest, en het zoude mij to
breedvoerig doen uitweiden, indien ik alle de
voortreffelijke karakters, welke ik gelegenheid heb
gehad, aldaar te leeren kennen, naar belmoren
wilde schetsen ; immers hoewel het voor mij eene
Avezenlijke voldoening is, om aan uitmuntende
hoedanigheden openbare hulde te mogen beAvijzen,
is zulks Avelligt voor het grootste gedeelte
mijner geëerde lezers van Aveinig belang. Kortehjk
Avil ik nog slechts aanmerken, dat aan de
-

~ '47 -
vriendenkransjes, welker voornaamste leden het
feeds gemelde driemanschap uitmaakten, ook nog
door vele andere Nederlandsche inwoners van
Ternate leven en vrolijkheid Averden bijgezet. De
Heeren MACKENZIE, DUIVENBODE , WEINTRÉ ,
MESCH , WEIDEMULLER, KREUTZELER en SLUITER,
mogen hier met onderscheiding vermeid Avorden.
Van tijd tot lijd was het gezelschap door eenige
Engelsche kapiteins van walvischvaarders vermeerderd,
en zelfs de Sultan van Ternate, benevens
deszelfs Secretaris, die tevens een der opperpriesters,
doch in het geheel geen dAveepzuchtig Mahomedaan
Avas, gaven nu en dan partijtjes, Avaarbij
men gezegd zoude hebben, dat een enkel
eendragtig huisgezin in gulle vreugde een heugchelijk
familiefeest vierde.
Deze achtingswa'ardige Secretaris Imam MOHAM-
MAD HOSSEIN was., ondanks zijnen dubbeld
profetischen naam een zeer onbevooroordeeld
en verlicht Mahomedaan, en aan zijn omgang
ben ik ten opzigte van talen en. andere
Avetenswaardige zaken zeer veel verschuldigd
(59). Van zijne eigene godsdienst sprak * hij
op eene zeer verlichte, schoon daarom_geenszins
ongeloovige Avijze. Tot oefening leende hij mij
(5o) MOHAMMAD HOSSEIN gaf mij, onder andere inlichtingen
, de oplossing van het godsdienstig oogmerk
bij het koppcnsnellen der Haral.oren. Zij gclooveij nanielijkj
dut. de man, dien zij aldus om het leven
K 2

— $8 —
hü ert dan onderscheidene Hekatjat of zooge-
naamde geschiedenissen, die allen van gelijken
stempel waren als bij voorb. de Histoire de la
Sainte Geneviève en andere Legendes. Eene der
meest overdrevene dezer arabische geschiedenissen
voerde den- titel van Hekajat Radja-Djoemdjoe-
ma, en behelsde eene afgrijselijke schildering van
de folteringen der Mahomedaansche hèh De schrij-
ver begint met te verhalen., dat de profeet JEZUS
(Nabi ' Isai; men weet , dat de Mahomedanert
dezeii naam aan onzen Zaligmaker geven, en hem
Avel als een groot profeet, doch niet als de Hei-
land n het menschdom- erkennen) op zekeren
dag in eene vlakte van Syrië wandelende; aldaar
een doodshoofd vond, hetwelk hij opraapte; waar-
op hij een gebed uitstortte, ten einde aan dit
doodshoofd de gave» der spraak mögt worden te-
rug gegeven. Op het zelfde oogenblik sprak het
doodshoofd en beantwoordde alle de vragen , Avelke
JEZUS aan hetzelve deed. Het doodshoofd Avas
dat van den Radja , of Koning DJOEMDJOEMA , en
verhaalde zijne gansche levensgeschiedenis, zij-
ne ziekte;, zijn dood en zijne aankomst in de
J ^i_:j wtp-i
brengen, in de volgendo wereld hun slaaf zal zijn,
wiens hulp hun onontbeerlijk is, om over eene brug,
die uit een enkelen boomstam bestaat , en waarover
een nian niet zonder groot gevaar alleen kan gaan ,
in hun paradijs te komen Zij bezitten'geen letterschrift
en al wat zij van godsvereefing weten, berust
op voorouderlijke eu priesterlijke overleveringen.

— l'% —
lel. Toen ik MOHAMMAD HOSSEIN vroeg, of het
gros der Mahomedanen Averkelijk aan deze zoogenaamde
geschiedenissen eenig geloof hechten?
gaf hij mij het.volgende merkwaardige antwoord:
« Ja; Mahomedanen uit de minst beschaafde klas-
« sen nemen dit alles voor goede munt op , geit
lijk waarschijnlijk hij ulieden christenen, althans
« bij vele ongeletterde roonischgezinden insgelijks
« met uAve mirakuleuze legendes het geval is ;
« doch de meer verlichten en wel de priesters
« zelven onder de Mahomedanen, beschouwen
« deze hekajat nooit anders dan als eene figuur-
« lijke voorstelling van waarheden die verre bo-
« ven het bereik der menschelijke zintuigen ver-
« heven zijn. Zelfs een zeer groot gedeelte van
« den Koran wordt door verre het grootste ge-
« deelte der Imams nooit in een letterlijken zin
« opgevat, ofschoon zij het niet raadzaam ach-
« ten , het minder nadenkende plebs hieromtrent
«..volkomen in te lichten."
Nopens den Koran gaf MOHAMMAD HOSSEIN mij
de voorname punten op, Waarin de Mahomedanen
van ons verschillen. Het woord Islam beteckent
het ware geloof, en van daar is Moslam
of Moslim (ook Moemim) een ware geloovigr.
Dit zoogenaamde Avare geloof komt uu hoofdzakelijk
hier op neder.
In vroegere tijden heeft God aan het menschdom
het Oude en het Nieuwe Testament geschonken,
tot regeling van hun geloof en onderwijs
voor hunuen levenswandel. De inhoud van dit
K 3

i5o «—
Oude en dit Nieuwe Testament, is door onmiddelijke
afgezanten van God, aan de menschen bekend
gemaakt en beschreven. Allen die onmiddelijk
met God gesproken hebben, zijn profeten ;
ADAM was de eerste profeet, en MAHOMED is de
laatste.
De aldus verzamelde heilige boeken van het Oude
en het Nieuwe Testament zijn naderhand door
onbevoegde menschen. , Joden en Christenen, veranderd
en vervalscht geAvorden.
Daarop heeft God MAHOMED gezonden om , als
zijnen profeet, den wil van God, tot rigtsnoer
van het geloof en de levenswijze der verdwaalde
menschen, door middel van den Koran bekend
te maken, gelijk te voren door andere profeten
geschied Avas, en voornamelijk door MozÉs , den
mond van God; door ABRAHAM, den vriend van
God, door JEZUS , den Geest van God. Onder
Avelke profeten MAHOMED de grootste, en ook de
laatste is , die op de wereld verschijnen zal (60).
De Koran is door Gods ingeving, als eene boodschap
aan hel menschdom, tot bevestiging van het
Oude en het Nieuwe Testament, zoo als deze boeken
waren, voor dat men dezelve vervalscht had,
door MAHOMED medegedeeld geworden. De Koran
bevat het eenige ware onderrigt voor de geloovigen
, en is even zoo hoog, ja nog hooger te
(60) Nabi Moesai moeloet Allah,- nabi Ibrahim chattel
Allah j nabi Isai, roh Allah,- nabi Mohammad
RASOEL ALLAH.

— i5i —
achten, dan alle de Boeken door vroegere profe-
ten beschreven.
Er is een eenige , eeuwige, onveranderlijke, almagtige,
alwijze; waarachtige, regtvaardige en
barmhartige God (61)5 «Q wiens naam al onze
daden moeten verrigt Avorden.
In het goddelijk Wezen is noch Vader, noch
Zoon , noch een Heilige Geest, en het is niet geoorloofd
drie onderscheidene personen in de Godheid
te erkennen en te vereeren. (Dit is een
punt, hetwelk zij op de hardnekkigste Avijze staande
houden, en om hetwelk zij den Christenen
grooten haat toedragen.
JEZUS is geenszins waarachtig God, noch ook
de Zoon van God. Hij is blotelijk mensch, de
Zoon van MARIA , een heilig man ; een profeet
en afgezant Gods ; hij is niet door de Joden ter
dood gebragt geworden : de man, dien zij aan
het kruishout gehangen hebben, Was een a'nder,
die den persoon van JEZUS vertegenwoordigde 1 en
hem volkomen geleek.
De heilige Geest is geen afzonderlijk persoon
van de Godheid; het is de Engel GAßtUeL (JDjü*
lx
(61) Elk kapittel van den Koran (ook elke briefen ander
gewoon geschrift der Mahomedanen) begint met deze
woorden: Buni' Ulah 'l ralunân 'l- rahîrii,'-(in naam
van deu barmhartigen on Hermenden God). De Mahomedanen
gelooven ook, dat de lotgevallen der
menschen vooraf onveranderlijk bepaald, en pimmci
door hen te ontwijken zijn. ?.. .,
K 4

— 152 —
Iraïl, eene geestelijke gave en kracht) welke eertijds
aan JEZIIS werd medegedeeld, en nog heden
aan vele gelooYi'gen geschonken wordt.
MAHOMED is een zeer groot profeet en begunstigd
afgezant van God., die zijn verstand verlicht,
en hem door bijzondere ingeving, door middel
van den Engel GABRiëL van alles onderrigt
heeft. De leer en de geboden van MAHOMED
mogen derhalve door niemand veracht worden,
men moet aan hem, even als aan God zelf gelooven
, en zijne geboden als Goddelijke bevelen gehoorzamen.
God heeft ook Engelen geschapen, en hun bevolen
den geschapenen mensch te aanbidden,
hetwelk door sommige engelen geAveigerd is geworden.
Hierdoor zijn zij tot ongeloof vervallen
' en uit den hemel verdreven. Dit is de reden,
dat er goede en kAvade engelen zijn.
God heeft ook den dood (den engel des doods ,
maleik el maut) geschapen. Hij heeft ook velen
van de engelen en van de menschen voor de hel
geschapen en bestemd, (Avelk een afschuwelijk
denkbeeld !)
Nadat God alles geschapen heeft, onderhoudt
en voedt, en regeert hq altijd zijne schepselen.
De zonde is van den duivel Çjsjetan, sataniblis,
de wanhoopige) afkomstig. Deze is het,
die de menschen nog altijd tot slechte daden verleiat.
God heeft nogtans aan den mensch zoowel
eene .neiging tot het goede, als eene neiging tot '"
het kAvade gegeven»

— i53 —
God geleidt sommige menschen op den regten
weg der Avaarheid, en andere in de dAvalingen >
Avaaruit Hij deze laatsten niet verlossen. Avil. Hij
bekeert en maakt regtvaardig Avien hij Avil. Hij
wil niet, dat alle menschen geloovig zullen zijn,
maar , integendeel, dat velen zullen verleid Avorden
, en dezen verhindert Hij tot het Avare geloof
te genaken.
God is genadig en barmhartig. Hij Avil den.
menschen gaarne hunne zonden vergeven, wanneer
zij Hem ernstig daarom bidden ; en niet in
hunne boosheid volharden. Diegenen, echter,
die afvallig Avorden van het geloof, of die zich
niet tot het geloof willen bekeeren, hebben nimmer
genade noch vergeving der zonde te wachten.
Een mensch, die zalig Avil Avorden , moet vooraf
de goddelijke genade zoeken : door deze alleen
kan hij zich bekeeren en een nieuw leven
aannemen.
De mensch moet zich niet zelf regtvaardigen,
want God alleen maakt regtvaardig dien Hij Avil.
Wie dezer regtvaardigmaking deelachtig wil Avorden
, moet gelooven en goede Averken doen.
Met het geloof en de goede werken, Avaaronder
voornamelijk behooren, het Avasschen en reinigen,
het vasten , het geven van aalmoezen , het gebed
en de bedevaart naar Mekka, kan men zich Gode
welbehagelijk maken.
Het is geoorloofd en wettig, vier vrouwen te hu-
Wen. Men kan daarenboven zoo vele biJAvijven en
slavinnen houden, als de omstandigheden toelaten.
K 5

— 154 —
De dood is vooraf onherroepelijk bepaald voor
alle menschen. Men kan denzelven door geene
menschelijke middelen vertragen noch ontwijken.
Alle afgestorvenen gaan ter helle; doch de
vromen Avorden daaruit verlost, en de goddeloozeu
moeten er voor eeuAvig in blijven.
Er zal eene opstanding der dooden zijn, zoowel
voor de ongeloovigen, als voor de geloovigen.
Na deze algemeene opstanding zal het laatste
oordeel volgen, hetwelk door God zelven zal gehouden
worden, en waarin ieder mensch naar zijne
werken loon of straf zal ontvangen.
Zij-, die goede werken gedaan en geloofd zullen
hebben, het zij Joden , Christenen of Mahomedanen,
zullen in het paradijs gaan. Aldaar
zullen zij fraaije vrouwen bezitten ; op prachtige
bedden, met edele gesteenten versierd, rusten; vorstelijke
kleederen dragen, de kostelijkste spijzen
en dranken genieten , en zich in alle soorten van
Avellust kunnen baden. (Deze zinnelijke voorstellingen
worden door de verlichtste Mahomedanen,
gelijk boven gezegd is, in een' figuurlijken zin
verklaard; even zoo als de duizendvoudige folteringen
, welke MAHOMED aan de hel toeschrijft.)
De ongeloovigen en goddeloozen daarentegen
zullen in het vuur geworpen en tot eeuwigdurende
smarten veroordeeld worden.
Zoodanig zijn de hoofdzakelijke leerstellingen van
MAHOMED. Het geheele zamenstel van de Koran is
cum droevig mengsel van Joodsche en Christelijke
godsdienstbegrippen , gepaard met eenige waarheden

— i55 —
uit de natuurlijke godsdienst. Men Aveét dat MAr
HOMED en zijne opvolgers hunne leer door het
geAveld der Avapenen hebben verbreid. Er bestaan
twee yoorname partijschappen: vooreerst de Sonniten
(62) die het boek der overleveringen van
hunnen profeet voor een kanoniek boek houden,
en ABU-BEKR , OMAR en OSMAN als de regtmatige
opvolgers van MAHOMED beschouwen. Deze sekte
behoudt het gebruik van de bedevaart naar den
tempel (Kaâbà) van Mekka, en noemt zich zelve
de regtzinnige partij der Mahomedanen. Zij is
nogtans ook wederom in onderscheidene sekten
verdeeld -, die zich allen de orthodoxe partij noemen
, en het gebruik van de bedevaart naar den
zelfden tempel behouden. De andere hoofdpartij
verwerpt de overleveringen en het gezag van ABOE-
J3EKR , OMAR en OSMAN , terwijl Zij ALMBN-ABOE-
TALEB voor den regtmatigen opvolger van MAHO-
MED houden. De Perzianen, een groot gedeelte
der Indianen en verscheidene Usbeksche volkstammen
zijn dezer partij toegedaan , ofschoon de meeste
Indianen , zoo als reeds gezegd is, zeer onkundige
Mahomedanen zijn. De Sonniten leweren, dat zij
zeventig plaatsen uit den Koran tegen deze parlij
kunnen aanvoeren, en noemen dezelve met ver-
,_ (6a) Van Sarmat, nadere wetgeving of overlevering.
De Indische vorsten, die meest van de/o parlij
zijn, schrijven het woord sarmat bij elke daglcekening
hunner brieven ; b. v. Haririsneian, lcelan
sajar , sunnat la^o.
s

— i56 —
achting Edlijeh (ketterij). De laatstgenoemde is
nog in meer dan zeventig verschillende sekten
verdeeld, Avelke allen een grooter of kleiner
nanhaug hebben. Dat ook de eene partij de andere
als ongeloovig ter helle doemt, spreekt van
zelve (63).
Hoewel de besnijdenis niet uitdrukkelijk in den
Koran wordt bevolen, is dezelve nogtans bij alle
Mahomedanen in gebruik , om dat hun profeet
-besneden geweest is (6/\)> Wijn en alle andere
geestrijke dranken zijn in een afzonderlijk hoofdstuk
van dit boek verboden. Men zegt ; dat Mahomed
hiervan tot reden heeft gegeven , dat hij
na rijpe overweging, overtuigd Avas, dat het nadeel
van het misbruik van den wijn veel aanmerkelijker
Avas dan het nut van deszelfs gebruik.
Vele Mahomedanen, vooral Arabieren ven den
voornamen stand, gebruiken wijn , doch onthouden
zich van andere geestrijke dranken. Vrome
Mahomedanen hebben zich ook tegen het gebruik
der koffrj willen verzetten, alzoo men bemerkt
had, dat de gei ten en kamelen in de vlakten van
Moka eene soort van intoxicatie ondergingen wanneer
zij de bladen der koffijplant gegeten hadden.
Deze mening is naderhand, door eene vergadering
(63) Over de straffen in een volgend leven voor
boosdoeners en ongeloovigen bestemd, kan de liefhelher
nalezen de reeds gemelde Hekajat Radja Djöemdjoema.
(64) Sommige Arabische schrijvers verhalen dat MA-
HOMED besneden ter wereld is gekomen.

"— i57 —
van Priesters Avederlegd geAvorden en het gebruik
der koffij door hen verklaard aan ieder een geoorloofd
te zijn. Beier Avare het geweest, dat deze
vrome mannen het gebruik van opium verboden
hadden. . '
Het gebruik van beelden, schilderijen en dobbelsteenen
is volstrekt verboden.
De Joden zijn bij de Mahomedanen in nog
grooter verachting dan de Christenen, r In 'eene
hunner overleveringen vindt men , dat de zielen
der Joden in ezels zullen veranderd worden , om
de zielen der Christenen naar de hel te dragen!!
De hardnekkigheid, Avaarmede de Joden hunne
godsdienst bleven aankleven , en de Aveinige proselyten,
Avelke MAHOMED onder hen bekwam,
niettegenstaande hij voorgaf, den tempel te Jeruzalem
en niet te Mekka te willen oprigien, is
grootelijks de rede van dezen meerderen haat tegen
de Israëliten.
Overigens behelst de Koran bijzondere wetten^
betreffende het regt van opvolging , de huwelijken
en de straffen voor onderscheidene misdaden ; zcodat
dit boek niet alleen als een godsdienstig, rnaar
ook als een burgerlijk en lijfstraffelijk wetboek
beschouAvd kan Avorden. Deze Avetten zijn echter
bi' de Arabieren, Perzianen en Turken in hooger
vereering dan bij de bevolking der Indische eilanden
, Avelke laatste, zoo als reeds aangemerkt is ,
grootendeels geregeerd Worden volgens de Avillekeurige
instellingen hunner Vorsten.
Ook nopens de geschiedenis en de lijdrekening
*

— i58 —
der Mahomedanen ontving ik van mijnen leermeester
naauAvkeuriger berigt, dan ik mij tot dus
verre nog had kunnen verschaffen. Zijne opgaven,
betreffende de geschiedenis van het Mahomedaansch
geloof zouden hier te Avijdloopig zijn, doch een
kort overzigt van de tijdrekening, op welks naauwkeurigheid
ik volkomen durf vertrouwen , zal aan
velen mijner geachte Lezers welligt niet onbelangrijk
voorkomen.
Men weet, dat de Mahomedanen hunne tijdrekening
aanvangen met de Hedjira of vlugt van
MAHOMED ; te Aveten met den 16 Julij van het
jaar 622 van de christelijke tijdrekening. Niet
voor dat er 18 jaren na de vlugt van hunnen
profeet verloopen Avaren, te weten, onder het
bestuur van den khalif OMAR, begon men van
de Hedjira af den tijd te rekenen , Avaartoe eertijds
de grooie oorlog , Avaarin de Mahomedanen
geAvikkeld Avaren geweest, de hoofd-époque had
uitgemaakt.
Het Mahomedaansche jaar is naar den loop
der maan berekend op 354 dagen 8 uren en 48
minuten, gelijk het sedert hunne eerste lijdrekening
was; doch de namen der maanden (die
beurtelings op 3o en 29 dagen berekend Avorden)
zijn veranderd geworden als volgt :
1 Al Moharram (de eerste maand, Avaarmede
ook het jaar een aanvang neemt)
3o dagen ;
2 Saffar , 2Ç) dagen ;
3 Rabbi-al-awal 3o dagen ;
i

— i5g —
4' Rabbi al achlr, 29 dagen ;
5. Djoemat al aAval, 3o dagen ;
6. Djoemat al achir, 29 dagen j
7. Radjab , 3o dagen ;
8. SjaAvan , 29 dagen j
9. Ramadzan, (of in het Hindoesch Boclan
Poeasa , dat is vasten-maand) 3o dagen ,
jo. Sjawâl, 29 dagen ,
11. Dzoelkaïdat, 3o dagen;
12. Dzoelkihadja , 29 dagen.
Deze maanden zijn even als bij ons uit Aveken
zamengesteld , Avaarvan de dagen des avonds met
den ondergang der 1 zon een aanvang nemen. Onze
zondag is ook de eerste weekdag der Mahomedanen
(65). De namen der dagen zijn ondecnd
van de getallen 1 tot 7.
t. zondag, ahad, (de eerste) ;
, 2. maandag , isneian (de tweede) ;
3. dingsdag , selassa (de derde) ;
4. woensdag , areboe (de vierde) ;
5. donderdag, khâmis (de vijfde);
6. vrijdag, djoemaàt (de zesde);
7. zaturdag , sabtoe (de zevende).
De djoemaàt of vrijdag is bij de Mahomedanen,
in zeker opzigt, hetgeen bij ons de zondag, en
(65) Dit gebruik was reeds zoo algemeen, dat
MAHOMED niet goed vond, hieromtrent eene verandering
in te voeren; waarin hij wijzer was, dan de
iransche volksmenners , die vergeefs hunne décades
wilden doordringen.

— i6o —
bij de Joden de zaturdag is ; want ofschoon zij ,
volgens den koran, dagelijks op bepaalde uren
hunne godsdienstoefening en gebeden (sombaija)
moeten verrigten, is echter de vrijdag daartoe
geheel bestemd (66). Alsdan doen de priesters van
zon-opgang tot zon-ondergang overluid gebeden
in hunne Moskeen , hoeAvel aan het volk vergund
is hunne dagelijksche nering en bedrijf als ge-
Avoonlijk voort te zetten. Klokken zijn bij de
Mahomedanen een gruAvel.
Zij hebben voornamelijk twee groote .feestvie-
ringen , klein en groot beiram genoemd. Het
eerste heeft plaats op den 10 van de maand
Dzoelkihadja , en het groote Beiram'sfcest op den
eersten , 2den en 3den dag van de maand Sja-
wal.
(66) De Mahomedanen zullen zelden eenige groote
onderneming , eene zee-reis bij voorbeeld , anders dan
op vrijdag beginnen. Bij vele Christenen is het ook
gebruikelijk belangrijke ondernemingen op Zondag
aantevangen. Ik heb Lp Ina-ië verscheiden Engelscho
kapiteins gekend , die , wanneer de wind op Zondag
ni«t gunstig was , noglans op dien dag het anker opwonden,
om, gelijk zij het noemden, den grond te
breken (break ground) en elders te ankeren , tot dat
zij werkelijk do reede verlaten konden en aldus toch
op zondag \ot de reize het anker geligt te hebben.
Een zeer onschuldig bijgeloof voorzeker, alzoo het
altijd eene hooge maat van godsdienstige veieering
voor den zondag schijnt aan te duiden, en in verband
staat met gevoelens waaromtrent eenige overdrijving
(zoo die konde bestaan) zeer vergeeflijk zoude r.ijn.

— i6i —
Behalve deze twee groote feesten, hébben de
Mahomedanen nog vele kleinere, Avaaraan zij niet
te min insgelijks veel Avaarde heclilen , en onder
Welke men Ook hunne zoogenaamde gelukkige da-
gen moet rekenen. Behalve elke Djoemaàt of vrij-
dag , die als bij uitstek gelukkig Avordt geacht ,
belmoren hiertoe nog de volgende dagen, Avelke
lier naar den rang der maanden zijn opgegeven.
I. Moharram,' de iste dag of de nieinvjaars-
dag. Ook de 10, (het feest Asjoera, dat
een zeer strenge vastedag is), i3 , 14 en i5
zijn gelukkige dagen.
2. Saffarj de i3 , 14 en i5 Avorden voor ge-
lukkige dagen gehouden.
3. de 12, (het feest Mqßoed,
of de geboorte van MAHOMED), den i3, i4
en i5 zijn gelukkige dagen.
4« Rabbi-al-achir; de i3, i4 en i5 gelukkige
dagen.
5. de i3, r4 en i5 geluk-
* BI
kige dagen; alsmede de 20ste, zijnde de
verjaardag, van het innemen van Istambocl',
. (Constantinopci), in het jaar der 'Hedjir'a
857; of, naar olize tijdrekening, izf55 ,
welke dag (67) als een vaderlandsch feest,
met veel plegligheid, door de grooten, ge-
vierd AA'ordt.
(67) De Indische Mahomedanen hebben van de
magt des Turkschen Sultans,een zeer overdreven denk^
L
beejd ,-f

— i6a —
6* Djoemaà-al-achir; de i3, i4 en i5 zijn ge-
lukkige dagen.
7. Radjab; de i3j i4 en i5 zijn gelukkige da-
gen. De 20 het feest van de Hemelvaart
Van MAHOMED.
8. S j awan ; de i3,i4eni5 zijn gelukkige
dagen. De i5 het nachtfeest Yan BAUAH of
van AL-KAD'R.
9. Ramadzan of Boelan Poeasa, de groote
Vasten; de i3, 14 en i5 zijn gelukkige da-
gen. De 29 is het treurfeest van de nederlage
voor Weenen (in het Mohomedaanscho
beeld, en gelooven, dat alle Europesche Mogendheden
verre beneden hem staan. Zelfs MOHAMMAD HOSSEIN,
die, zoo als ik gezegd heb, een zeer verlicht Mahomedaan
was, en veel kennis bezat, konde naauwelijks
gelooven, hetgeen ik hem, nopens den uitslag
van de bataille van Algiers, verhaalde. RADJA-
ROEM," (de Sultan van Turkye : Roem en Istamboel
zijn beide namen, welke aan Constantinopel gegeven
Avorden; de eerste, welligt afkomstig van Rome,
van welk Rijk Constantinopel, gelijk ieder weet, eene
hoofdstad geweest is), « RADJA-ROEM," zeide hij,
« is een veel te magtig vorst, om zich ooit aan ge-
« biedende vorderingen van andere Europesche
«' Mogendheden te onderwerpen. Het is niel moge-
« lijk ! RADJA-ROEM zoude zich nimmer zoo iets laten
« welgevallen, al wilden al de Monarchen van Eu-,
« ropa zich tegen hem vereenigen !" Deze trek
van Mahomedaansch politiek geloof is niet onmerkwaardig.

— i63 —
jaar 1094; naar onze tijdrekening n Sept.
i683.) Een ongelukkige dag voor ondernemingen
van allerlei aard.
10. S j awal; de i, 2 en 3, het groote feest
van Beiram,- de i3, i4 en i5 zijn gelukkige
dagen.
11. Dzoelkaïdat; i3, 14 en i5 gelukkige
dagen.
12. Dzoelkihadja,- de maand van de acht groote
Openbaringen; de 10, het feest van
Areboe Korbat of klein Beiram-, de i3,
14 en i5 Avorden voor gelukkige dagen gehouden.
Van het begin tot het einde van de maand
Ramadzan zijn de Mahomedanen, volgens den
Koran, verpligt, van zon-opgang lot zon-onder*
gang te vasten, dat is, zich van alle spijs, zoo
Wel als van allen drank, en ook van vrouwen, te
onthouden. De regtzinnige Mahomedanen volgen
dit gebod met zoo strenge naauwletiendheid, dat
zij niet alleen geene spijs noch drank gebruiken
maar zelfs daarvan den reuk vermijden. Sommigen
willen zelfs den mond niet openen, om te spreken.
Na zon-ondergang is het hun weder geoorloofd,
te eten en te drinken. De Avet van MAHO-
MED zegt daaromtrent, dat Avanneer, bij het eerste
schemeren van den dageraad, een Mahomedaan
nog iets had ingeslikt, hij zulks door een
braakmiddel zoude moeten uitwerpen. Bij nacht
echter, stellen zij zich ruim voor deze langdurige
onthouding schadeloos en zAvelgen tot aan den
L a

— iö4 —
morgenstond. Voor de vermogende Mahomedanen
is deze vastenmaand geene opoffering, Avant zij
brengen den dag met sluimeren en slapen door ;
zoo dat het niet anders is, dan eene omkeering
van den dag in den nacht, hetwelk bovendien in
een zoo mild klimaat als Indië niet onvermakelijk
is, en , zoo als men gezien heeft, ook veelal bij
vermogende Europeanen gebruikelijk is. Ik heb
gelegenheid gehad, zekeren Indischen Prins, T-AN-
GHF.RAN FADIEL, ten huize van den Heere Baad
van Indië MUNTINGHE, Avaar die Prins gelogeerd
was, zulk eene boelan poeasa tot op den laatsien
dag, met alle orthodoxe striktheid te zien door-
brengen ; doch na verloop van 3o dagen vastens,
had de jonge Vorst, in zijn embonpoint, meer
gewonnen dan verloren.
Overigens Avordt deze maand Ramadzan of Boe-
lan Poeasa bij de Mahomedanen voor zeer heilig
gehouden, omdat zij gelooven, dat van den eer-
sten tot den laatsien dag derzelve de poorten van het
Paradijs geopend en die van de Hel gesloten zijn.
Reizigers , zieken ,' zwangere vrouwen , kraam-vrou-
Aven, die hun kind zelven zoogen, en zeer oude ,
ZAVakke menscheri, zijn niet tot deze vasten vcr-
pligt; doch deze uitzondering heeft alleen plaats
onder de voonvaarde , dat zij, zoodra zij kunnen,
even zoo vele dagen naderhand zullen vasien, of
dit yerzuim door aalmoezen (sedekah) zullen goed-
maken. MAHOMED zegt (68), dat één vastendag
(68) Koran, fafsat 17.
/

^- i65 —
in de maand Ramadzan, verdienstelijker is dan-3a
vastendagen in eenige andere, maand. Voor de
mindere volksklasse, voor ambachtslieden en arbeiders
zijn deze vastendagen zeer drukkend, te
meer, omdat de maand Ramadzan het heetste,
seizoen van het jaar, gelijk bij ons de hondsdagen,
uitmaakt (69). Ook deze arme lieden kunnen
zich echter door aalmoezen eene vrijstelling
verschaffen, doch zij gaan daartoe slechts zelden
over, en verkiezen liever, zoo veel mogelijk, hunnen
dagelijkschen arbeid des nachts te verrigten.
Op den 1 , 2 , en 3, van de maand SjaAval is
let groote Bciramfecst (Id-al-Fet'r, het feest,
Avaarmede de vasten gehouden,) hetwelk, gelijk
let Carnaval in Europa, aan openbare vreugde
gewijd is. Zoo lang dit feest duurt, houdt alle
arbeid op. Men brengt elkander gelukweuschen
en geschenken, en geeft zich aan vermaak en uitspanning
over. Te Constantinopel Avordt dit feest met
het geschut van het Serail en met krijgsmuzijk bekend
gemaakt. Alsdan begeven zich de Rijksgrooten en
Staaisbeambten in staatsie naar den Grooten Heer,
om hunne gelukwenschingen aan den voet des
s ie brengen. Vijanden moeten zich op dit
feest Aveder met elkander verzoenen ; en bij vrienden
en goede kennissen, die elkauder op de straat O
ontmoeten, gaat het gewone 'sSalam-aleiltom met
eene hartelijke omhelzing gepaard ; Avant niemand
kan dit feest behoorlijk vieren, Avannecr hij niej;
(60). Ramadz bclcckcnt hitte.

— i66 —
met al zijne vijanden volkomen verzoend is (70.)
Het kleine Beiram-feest, den 10 dezer Dzoelkihadja,
(ook areboe-Korbat of Id-el-Korbat genoemd),
is een offerfeest, ter gedachtenis van de
offeranden, welke de Mekkasche bedevaartgangers,
op het voorbeeld van MAHOMED, in het dal
van Mina (Meidan), op dezen dag plegen. Op
dit feest slagt men een schaap, en onthaalt eikanderen
daarop, terwijl men het overschot aan
de armen uitdeelt.
Deze bedevaart naar Mekka is nadrukkelijk door
MAHOMED bevolen geAVorden ; doch dit zoude
Waarschijnlijk nimmer geschied zijn, indien de
geAvaande profeet had kunnen voorzien, dat zijne
leer zich over geheel Indië zoude uitbreiden. Het
zoude, gelijk ik reeds voorheen aangemerkt heb,
zeer Avenschelijk zijn , dat deze pelgrimaadjes in
de Nederlandsche bezittingen konden afgeschaft
Avorden. De terug gekeerde pelgrims zijn doorgaans
nog veel bijgelooviger dweepers, dan zij te
voren waren, en hun getal is aanzienlijker, dan
men wel zoude gelooven. Volgens eene opgave
in het Sincapoor Chronicle, waren in 1824 niet
minder, dan 900 bedevaartgangers uit den Indischen
Archipel, te Mekka, bij elkander. Waarlijk!
zulk een corps van heeihoofdige moslims
kan niet zeer bevorderlijk voor den invloed en de
belangen der ongeloovige Nederlanders in Oost-
Indië zijn.
(70) De Christenen en vooral de Joden zijn bij
deze gelegenheid in Constantinopel niet zelden aan
mishandelingen van het baldadige volk blootgesteld.

— 167 —
TWAALFDE HOOFDSTUK.
Reisje naar Batjan. — Korri-KorrPs van den
Sultan van Ternate. — Installatie van eenen
nieuwen Sultan van Batjan, door den Heere
NEYS. — Het fort Barneveldt. — Droevig einde
van den Luitenant OULINES. — De Kerk. —
De schoolmeester, — De Sergeant SERANI. —
Huwelijk en bruiloft. — Terugreis, — Tidore. —
Groote welvaart van dat eiland. — De Pottelakker.
«— Terugkomst te Ternate. Bergbeklimming,
Afscheid van Ternate.
D
.
e Sultan van het naburig eiland Batjan, (een
der vijf eigenlijk gezegde Moluksche eilanden),
was? voor eenigen tijd overleden, en de Heer
KEYS, Resident van Ternate, had reeds, voor
eenen geruimen tijd, van deze gebeurtenis aan
het Gouvernement-Generaal te Batavia kennis gegeven,
te gelijker tijd opgevende, Avie van de
Rijksgrootcn van Batjan hem, tot de opvolging
van het bewind, het meest geschikt voorkwam,
M

— i68 —
en dezen, die een Prins van den bloede Avas,
ßevolgeliikjtot.nieuwen Sultan voordragende.
Wijssclijk heeft het Nederlandsche Gouvernement
de aanstelling van de inlandsche Vorsten,
overal Avaar deszelfs invloed eene gelukkige meerderheid
bekomen heeft, aan zich voorbehouden;
ware zulks het geval niet, zoo zouden
niet alleen deze Vorsten en hun talrijk kroost
elkander zonder ophouden uit Avangunst en argwaan
den oorlog aandoen , en derhalve de bevolking
ann onafgebro'kenc rampen blootstellen ; maar
ook zoude niet zelden het'inlnndsch'opperbestuur
m handen komen, die niet alleen de ongelukkige
bevolking onder het pijnlijkst juk zouden knellen,
maar ook elke gelegenheid te baat nemen, om
zich aan het, met hunne grondbeginselen zoo
strijdige, Nederlandsche Gouvernement te onttrekken.
De Heer "NEYS had nu van het Gouvernement-
Generaal te Batavia, de goedkeuring zijner voordragt
ontvangen, met autorisatie om den door
hem voorgedragen Prins, bij voorkomende gelegenheid,
in zijne waardigheid als Sultan plegtig
te installeren.
Dit gaf aanleiding tot het springtogtje naar Batjan,
hetwelk een der vermakelijkste binnenlandsche
reizen geweest is, welke ik in Nederlandsch
Indië immer gemaakt heb. De Heeren z. SCHROOI-
JESTEIN en c. BOERS, met welke ik reeds het genoegen
heb gehad mijnen geachten Lezer bekend
te maken, zouden den Heer Resident vergezellen.

— i69 -*-..
Ook eenige dames Avilden onze reisgenooten. zijn,
en wanneer men hierbij in aanmerking neemt j
dat de hoofdpersoon van deze vermakejijko expeditie,
de Heer KEYS., eene zeer uitgebreide kunde
vereenigde mee eenen zeer a.angenamen omgang,
Avaaruit even veel nut als vermaak te scheppen
Avas, -zal men zich kunnen voorstellen, hoe Avelkom
mij. de uitnoodiging moest zijn, om aan dit
springtogtje deel te nemen.
Spoedig waren de noodige toobereidselen daartoe
gemaakt. Voor veerden dagen proviant, eenige vaten
beschuit en een paar kisten Avijn, benevens een
koffertje met kleederen , ziedaar Avaayuit onze geheele
uitrusting bestond. Veel bagagip konde men
Ook niet mede nemen , alzoo de ruimte in onze
vaartuigen zeer gering Avas.
De llotille bestond , namelijk , uit zoogenaamde
korri-korri's, welke de Sultan van Ternate aau
den Heer Resident voor dezen logt afgestaan, eu
met zijn eigen volk bemand had. Deze vaartuigen
zijn zonder kiel, geheel plat, en echter van boven
van een ruim lokaal met een dak van atap (71)
voorzien , | meestal uit twee vertrekken beslaande,
die ruim genoeg zijn, om het noodige huisraad,
bed, tafel, stoelen, enz., ie bevatten. Ter, wederzijde
van dit Woonhuis, Avant hier naar heeft
het ;veel gelijkenis, zijn eene, soort van smalle
gangen van bamboes aangebragt, Avaar de roeijers
. (71) Zie Deel I, bl. 180.
L 5

— ïjro —
op hunne lurken zitten. Zij gebruiken geene riemen
, maar , volgens het meer gemakkelijk Oost-Indisch
gebruik, zoogenaamdepagaaijen (72), of korte
riemen met zeer breede lepels. Deze roeijers zitten
zoo laag, dat hunne beenen, en somtijds het
halve lijf, bij de minste overhelling van de korrikorri
onder water geraken. Ofschoon nu zulk een
vaartuig tamelijk breed is, zoo als uit de groote
ruimte van het paviljoen gemakkelijk is af te leiden
, is het echter zeer onderhevig aan omkantelen.
Om dit te verhoeden loopen van beide kanten
(van stuurboord en bakboord) dwars- af tAvee
staken van dik bamboes ter lengte van vijf of zes
voet buiten het vaartuig op gelijke hoogte van het
water. Aan deze dAvarS-staken zijn wederom twee
of drie dikke bamboes-staken langscheeps bevestigd,
en deze stukken bamboes, die, gelijk men
weet, van binnen hol zijn, dienen als drijfboeijen
, om de korri-korri in evemvigt te houden. Inhet
algemeen zijn de kanoos of praauAVtjes in do
Moluksche wateren van zulke bamboezen voorzien ,
en daardoor voor alle gevaar beveiligd, Avanneer'
slechts zorg wordt gedragen, dat deze drijfboeijen
Biet los kunnen raken.
Toen wij ons aan boord van deze korri-korri
begaven , ging telkens , Avanneer een van ons gezelschap
daar op overstapte, een roeijer aan de
tegenovergestelde zijde staan, om te beletten , dat
(72) Van het Avoord penggaijan of orang-penggaijan,
da|t een roeijer'beteekent.

— IJl —
wij, door de overhelling, die altijd nog in geringen
graad plaats heeft, niet met de voeten in het
water zonken. De bagagie en ook de reizigers
moeten altijd op de kleinere korri-korri's derwijze
geplaatst zijn , dat het vaartuig min of meer
het evenwigt behoudt.
Zoodra wij ons op deze flotille behoorlijk geïnstalleerd
hadden 3 staken de roeijers, die allen
alforen waren , onder een luid geroep van welai
wela! waarmede zij bij het pagaaijen de maat
hielden, van land. Op hetzelfde oogenblik Averd
door een half dozijn Ternatanen achter bij het
roer een verschrikkelijk orchest van gonggongs
aangeheven, Avaarvan het verdoovend geraas dienen
moet, om de roeijers aan te vuren, die inderdaad
ook niet alleen met eene ongeloofelijke
snelheid pagaaijen, maar zulks ook verbazend lang
achtereen kunnen uithouden , Avant bij stil weder
of tegenAvind, waarbij men natuurlijk van het
emmerzeil (het eenige, dat op deze vaartuigen bestaat)
geen gebruik kan maken , roeijen zij onafgebroken
dag en nacht door.
Menigmaal staarde ik met venvondering op deze
goede alforen , en zoo zich immer een sprekend
bewijs heeft opgedaan, dat de mensch in den eenvoudigen
staat der natuur met zeer weinig te vredert
kan leven, was het de levenswijze van deze arme
lieden. Dagelijks Avas hun voedsel het zelfde ,
te weten, enkel sago, in vierkante koekjes, gelijk
bij ons te land de chocolade , gebakken, en tot
toespijs een weinig gedroogde (en gezouten) visch,

— -172 —
in smaak en toebereiding niet ongelijk aan onze
gedroogde schol. De sagokoekjcs Aveekien zij in
zeeAvater, en ziedaar hunnen maaltijd gereed. De
r Resident NEYS had echter eenige zakken rijst
voor deze goede menschen medo genomen, en het
Avas aandoenlijk te zien hoe de uitdceling daarvan
e eenvoudige alforen verheugde, hoe dankbaar
.zij voor dit schamele geschenk waren , en hoe dit
beAvijs van goedheid van den 'aanzienlijken Toewan
deze zoogenaamde Avilden aanvuurde, om met
verdubbelde inspanning van krachten door ver-
moeid en ijverig rocijen , de reis van hunnen vvel-
doener te bespoedigen. Hij v die deze menschen ,
\n hunne eenvoudige vergenoegdheid en schulde-
looze goedharliglieid heeft gade geslagen, kan
bezwaarlijk gelooven, dat de mensch uit zijnen
aard bedorven en lot kwaaddoen genegen is.
Op deze Avijze kwamen wij binnen vijf dagen te
Batjan, hetwelk, gelijk bijna alle Moluksche eilanden,
grootcndeels uit steile bergen en valleijen bestaat,
en daardoor van alle kanten een fraai voorkomen
heeft. Het eiland is eigenlijk een onderhoorig
vorstendom van den Sultan van Ternate, en de
Vorst van. Batjan is zijn vasal. De oude Sul-
tan van Batjan onlangs overleden zijnde, Averd
wjn zoon, zijnde de oudste van 38 kinderen,
pjegiig door den Heer NEYS , uit naam van don
Gouverneur-Generaal, lals troonsopvolgcr geïnstal-
leerd. Do jonge Vorst wcos bescheidenlijk den
titel van Sultan, en zelfs dien van Radja (Ko-
ning) van de hand, en verzocht, dat het hem
ver-

t
- I73 —
vergund mögt Avezqn , gçcn' anderen. titel, 'dan;
dien van Panghoeloe, (dat eenvoudig Opperhoofd.
of Meester te zeggen is), te dragen. Eene zedig-
heid, die inderdaad bij een 'Indisch iVorstzeld-
zaam voorkomt, ab/.oo verre de meestcn zich zeer
veel aan rangen en titels laten gelegen liggen.
Deze installatie had plaats in het Nederlandsche
fort, Barneveldt genaamd,:hetwelk een kleine vijf-,
hoek is, doch zeer goed ingerigt, om eeneu aan-
val van inlanders te Avederstaan. Hoe klein dit,
fortje ook zij, het was van alle benoodigdheden
zeer Avel voorzien. Binnen de poort is een zeer die-
pe pul, die altijd uitmuntend drinkwater .oplevert;
ook geleidt een onderaardsche gang naar buiten,
door middel van eenen geheimen uitgang, diè-
thans , als onnoodig, geheel gesloten is.. Het
fortje Barneveldt is oorspronkelijk door. de Portu-
gezen hier aangelegd, en vervolgend door de Ne-
derlanders in bezit genomen.
Bij de installatie van den Sultan had Aveinig be-
langrijks plaats. De Resident herinnerde hem zij-
ne verpligtingen aan het Nederlandse! Gouverue-
ment, nam hem i den eed van getrouwheid af, en
plaatste hem-de kroon op het hoofd. .-Deze laatste
Avas van bordpapier gemaakt, en met: een ige edele
gesteenten en kleine pareltjes versierd. De Regalia
van den overledenen vorst waren van evenredige
waarde. Zijn nagelaten toilet had veel overeen-
komst, Avat de hoeveelheid betreft, met dal van
FREDKRIK. den' Grooten. De overige totale nala-
I -t-\
30M

— 174 —
tenschap mag omtrent 700 Sp. matten bedragen
lebben.
Even buiten bet fort Barneveldt, vertoont zich
eenzaam en somber, de eenvoudige uit Avitten steen
opgerigte tombe van een' ongelukkigen jongeling,
die, omtrent een jaar voor onze aankomst op dit
eiland, het slagtoffervan de ijverzuchtige woede eens
inlanders werd. Zijne geschiedenis mag aan onervarene
, jeugdige Europeanen , die zich in deze gewesten
nederzetten, tot een waarschuwend voorbeeld
strekken.
De Luitenant OUXINES Avas jong, had eene
beschaafde opvoeding genoten; en was altijd
de hoop zijner ouderen geweest. Van Ternate
was hij henvaaris als Kommandant van de
bezetting gedetacheerd. Reeds sedert een' geruiman
tijd had hij in zijne bijzondere dienst, als
oppasser, een' Korporaal, zijnde een inboorling
van Menado, en MINGO genoemd. De vrouAV
van dezen Korporaal was insgelijks dagelijks bij
den Luitenant aan huis, om eenig huiswerk te
verrigten, en zijn linnengoed in orde te houden.
De vrouwen van Menado zijn in het algemeen
in den Indischen Archipel, wegens hare bekoorlijkheden
, blankheid, Avelgemaaktheid en begoochelende
aanminnigheden niet minder beroemd,
dan die van de eilanden Bali en Nias,- en de
gade van MINGO muntte nog onder hare landgenooten
in schoonheid uit, Avaarom men haar ook
MOETJARA (eene parel) noemde. De. Luitenant

— ij5 —
had reeds te Ternate het ongeluk gehad, van op
deze betopverende MOETJARA smoorlijk verliefd te
worden; doch alzoo de Koi'poraal MINGO aldaar
met zijne vrouw binnen het fort gekazerneerd
Avas, en de Heer OULINES buiten hetzelve woonde,
had deze drift nog geene zeer diepe wortelen
geschoten. Te Batjan, Avaar de Luitenant geheel
meester was , vond hij Aveldra bij zijne bekoorster
gehoor, en het duurde niet lang of MINGO Avas
van alles verwittigd. Deze Indiaan handelde in
dit geval aanvankelijk zoo verstandig, dat hij menigen
Europeaan, die in dergelijke netelige omstandigheden
verkeert, tot voorbeeld hadde mogen strekken.
Ofschoon hij, naar de inlandsche wijze en Avel bij
S,emando Çj3) met MOETJARA gehuwd Avas, verloor
hij den militairen eerbied jegens zijnen
Chef niet uit het oog, maar begaf zich beleefdelijk
bij den Luitenant, met verzoek, dat hij hem naar
Ternate geliefde terug te zenden ; dat hij , van
zijne vrouw venvijderd zijnde, wilde trachten
haar te vergeten, en hij Luitenant gevolgelijk ongestoord
in het bezit van deze Syrene zoude kunnen
blijven. Ongelukkig wees de Heer OULINES
dit zeer gematigd en billijk verzoek van de hand,
ofschoon MINGO hem met fonkelende,oogen ver-v
klaarde , dat het hem door het hart sneed , van
de trouweloosheid zijner vrouAV dagelijks getuige
te moeten zijn, en dat hij zulks met geene mogelijkheid
zoude kunnen verdragen. De Luitenant
(70) Zie Deel I, blz. 101.

— 176 —
Wàs" ohvoofzign'g genoeg zijn' vijand te gering te
achten, en sloeg deze ingewikkelde bedreiging
ligtzinnig iri den Avind.
MINGO Avas van dit oogenblik af van zijne vrouw
gescheiden, en Avildè haar niet meer toespreken.
Hij Avas altijd in" e'erien staat van'mijmering, en
bij enkele poozen luidruchtig (krankzinnig) vrolijk.
Een' inlandsen Sergeant, in het fort Barneveldt,
maakte den Luitenant opmerkzaam op deze gevaarlijke
gemoedsgesteldheid, en gaf hem den Avelmcenendenraad,
om den Körrioraal, bij eerstvoorkomende
gelegenheid, naar Ternate terpg te zenden,
en hem, tot dat zich die gelegenheid zoude
opdoen', in verzekerde bewaring te stellen. Vergeefs;
de Heer OULINES geloofde niet,'dat hij
Van. zijnen oppasser iets te vreezen konde hebben.
Hij omzag zich niet, in de tegenwoordigheid van
MINGO, met MOETJARA te kouten én te kortSAVijlen,
en aldus de minnenijd van dch ongelukkigen Korporaal
ten hoogsten top te voeren, en door aanhoudende
terging eindelijk tot razernij te doen
Overslaan. ' " ,
Op zekeren dag stond de Luitenant des morgens,
kortma dat hij Avas opgestaau, hij het open
venster van zijne slaapkamer, en speelde met eeii' :
kleinen aap, dien hij van Ternate had medegëbragt.
Aan de tafel stond MOETJARA en AVas bezig
met eenig linnengoed te strijken. OnverAvachts
en ongemerkt sluipt MINGO achter den Luitenant,
en brengt hem van achteren met een zeer groot
mes een' steek toe, die voor aan de borst Ayeder

I
— 177 —
uitkwam. Schoon doodelijk getroffen, keert de
Heer OULINES zich om, en heeft nog de kracht
om met den moordenaar te worstelen , en Ierwijl
hij magteloos nederzijgt, dezen met zich op
den grond te Averpen en vast te klemmen, tot dat
e misdadiger, door de toespringende militairen,
.gevat en gebonden wordt. — Een uur daarna
was de Luitenant niet meer in leven. — MINGO is
van de doodstraf vrij verklaard geAVorden.
Eén kwartier uur gaans van het fort Barneveldt
strandAvaarts, ligt de kampong Batjan, die
uit omtrent tweehonderd net gebouwde en, naat
de Indische wijze, door kanarie-, Avilde oranje- i,
tamarinde, kokos- en pinangboomen belommerde
Woningen bestaat, Avaarvan sommigen van planken
en anderen van enkel bamboes zijn gebouAvd ,
terwijl alleen het verblijf des Sultans, dat mede een
vierde uurs van de stad gelegenes, een 'groot steenen
gebouw is. Ruim de helft der inAvoners,
die omtrent 1100 in getal zijn, belijden de Christelijke
Godsdienst, en deze omstandigheid is de
beste waarborg voor de duurzaamheid van het bezit'van
dit kleine, doch, in meer dan één opzigt,
gansch niet onbelangrijke eiland. Dat de
Vorst van Batjan af hankelijk is van den Sultan van
Ternate, (welke laatste, gelijk-ik heb aangemerkt,
met meer opregtKeid aan het-Nederlandsen Gouvernement
verkleefd is, dan nïen van een' Maliomedaansch
Vorst zoude verwachten), heeft een'
günstigen invloed op zijn bestuur,.en ik hebaiergens
eene plaats aangetroffen, Avaar Mahomedanen
M

mr- IJÖ as-
en Christenen zoo eensgezind en vriendschappelijk
met elkander omgaan als te liatjan.
_ Halfweg het fort en de kampong is eene Christenkerk,
die, klein, doch eenvoudig net gebouwd
is, en waartoe, blijkens een opschrift voor tk'u
ingang., de grond gelegd is geworden door den verdienstelijken
Predikant VAN DEN BIJXLAART. Wij
woonden des Zondags de godsdienstoefening bij. De
predikatie werd gehouden dopr een'" inlandschen
schoolmeester, die hier te gelijker tijd Predikant
is. Ik had hier gelegenheid, om de beeldrijke
Kracht van uitdrukking der Jïoog-Maleische taal
zoo yte], »Is de kunstelooze welsprekendheid van
jlen eenvoudigen Evangeliedienaar, te bewonderen»
De Gemeente was geheel aandacht, en zoude menig
een auditorium ijn Europa beschaamd hebben
gemaakt.
Den yolgenden morgen gaven wij dezen Predikant
een bezpek in zijne woning, Avaar hij een geheel
ander figuur maakte, In plaats van met zijnen
zwarten rok (van katoen, wijl het zeer geringe
traktement, van a *4 ropijen per maand, deze
nuttige lieden niet toelaat , een kleed van laken
ie bekostigen) en yijftigjarig vilten hoedje, was
4e goede man thans en profond négligé, blootsvoets
, met kabaai en sarong , geheel, op de Indische
wijze getooid. De Batjansche jeugd was
rondom den Leeraar verzameld, want deze hield
heden, gelijk eiken Maandag, aan zijn huis Catechisatie.
Met ongedwongene gulheid ontving hij
ons, doch zonder zich in het minst in zijne belangrijke
taak te laten storen. De ) jonge lieden

— r79 —
beantwoordden zijne ^vragen zeer juist, én wanneer
de goede Leeraar den èenen of anderen al
eens eeiie teregtwijzing moest geven, geschiedde
zulks met zoo veel minzaamheid , dat wij over dit
tooneel niet alleen ten uiterste voldaan ^ maar ook
levendig getroffen waren. Ik herinnerde mij het
tafreel van GOLDSMITH'S Country-Clergyman. Hoe
Wenschelijk zoude het bestaan van soortgelijke
scholen in al onze Indische bezittingen niet zijn,
en waarom bepaalt zich deze inrigting schier al-t
leen tot de afgelegene Moluksche gewesten !
Wij hadden onzen intrek genomen bij den Sergeant
SERANI , die het opzigt over de Christenbevolking
voerde. Deze man was hoog bejaard, en
vertoonde ons met zijne echtgenoote het ware afbeeldsel
van PHILEMON en BAUCIS , welke hij ook
;n vriendelijke gastvrijheid evenaarde. Al waç
zijne kleine woning bevatte, werd ons in een
oogenblik tijds aangeboden; doch de gulhartige
man deed noodelooze moeite. De Heer NEYS had
zich niet alleen wel voorzien van al wat tot eene'
goede tafel noodig is, maar had ook zijne eigene
koks met zich genomen, zoodat de goede Sergeant,
in plaats van de minste overlast van zijne
gasten te lijden, integendeel dagelijks heerlijk geiracteerd
werd. Bij ons afscheid, dat zeer harte-j
hjk'was, schonk de Heer NEYS aan dit oude paar
eene kist heerlijken wijn, om de goede Juidjes,
op den avond van hun leven, tot-eene hartster-t
kende lafenis te verstrekken. De Sergeant SE-
RANI verzocht mij, om, alvorens wij het eiland
M 2

— i8o —
.verlieten , ter gedachtenis van de eer, welke hem
door dit bezoek was aangedaan, een opschrift ho-
ven zijne deur te plaatsen, behelzende eenvoudig-
Jijk, dat de Heer Resident NEYS , met zijn gezel-
schap, drie dagen met genoegen in zijne gastvrije
Woning hadden doorgebragt. Toen dit opschrift,
met bijgevoegde dagteekening, boven zijne deur
prijkte, huppelde de oude man van blijdschap.
c Ziedaar, geëerde Lezer ! eene kleine bijdrage
tot de zeden dezer wilde volkeren. Mijne beschrij-
ving is gebrekkig en flaauw, doch ik durf, uit
vreeze van langdradig en vervelend te worden,
niet langer stilstaan bij een onderwerp, over het-
welk ik zoo gaarne mijne pen een' vrijen loop
zoude laten, fj3) anders zoude ik duizend omstan-
(75; Terwijl ik dit schreef, ontving ik het Nr.
der Algem. Vaderl. Letteroef. , voor Maart 1828,
waarin het Eerste Deel van mijn Reisverhaal beoordeeld
wordt. Ik ben.den onbekenden Recensent grootelijks
verpligt, voor den streelenden lof, met welken
hij mijn werk gelieft te vereeren., en betuige hem
hiervoor mij'n' hartelijken dank. Intusschen komt
het hem voor, dat ik, van Java sprekende, het karakter
der inboorlingen wat gevleid zoude hebben,
omdat in de brieven van den Kolonel NAHOTS een
minder gunstig tafreel van dat karakter word t opgehangen.
Gemelde Recensent vergunne mij, hierop
àan te merken , dat zijne opinie alleszins gegrond is,
zonder nogtans mijn verhaal te wederleggen. De achtenswaardige
en kundige Heer NAHUYS spreekt, namelijk,
hoofdzakolijk van de Javanen in de Vorsten-

— i8i —
digheden kunnen aanhalen, die geene sierlijke
noch opgesmukte beschrijving zouden noodig heb-,
ben, om U, op de gunstigste wijze, voor deze
inlandsche bevolking in te nemen.
Voor dat wij Batjan verlieten , kwam de Sergeant
SERANI, ons- berigten, dat zijn kleinzoon;
sedert eenigen tijd, vurig wenschte in den huwelijken
staat te treden met een meisje j'hetwelk hij.
reeds sedert een paar jaren bemind had, en dié
thans , gelijk de Duitschers zeggen , in guter Hoffnung
was. Nu bood zich zulk eene schoone ge-;
legenheid aan, om in de tegenwoordigheid en als
onder het voorzitterschap van den Heer Resident
dit huwelijk te doen voltrekken. Aan dit verzoek
Averd gereedelijk voldaan , en in ons aller tegenwoordigheid
, ook van de dames , werd, ten.
huize van den ouden Sergeant, de plegtigheid
door den reeds gemelden schoolmeester en predikant
met alle staatsie ten uitvoer gebragt, waarna
de jonggehuwden , die zeer lief waren uitgedost ,
met de grootste blijdschap, en na vele dankbetuigingen
aan den Heer NEYS, huiswaarts huppelden.
— De oude Sergeant verhaalde ons, dat het
bij de Christen inboorlingen algemeen gebruikelijk
was, niet te huwen, voor dat zij het voornitzigt
hadden van eerlang met een pand hunner
liefde gezegend te zullen worden. Tot zoo lang
landen, die nog onder het ellendig bestuur van den
Sultan en den Soesoehoenan gebukt gaan, en geheel
andere menschen zijn dan de Javanen, die onder den
invloed van hel Nederlandsen Gouvernement leven.
M 3

— :8a —
blijven zij wel zamen wonen, doch enkel op dea
voet van minnaar en minnares.
Na een .hartelijk afscheid van de oude luidjes y
begaven Avij ons. Avederom in onze korri-korri's,
en onder- een verschrikkelijk gedruis van zware
gonggongs en bekkens, Avelke met het gewone
wcla ! wela ! vergezeld , de snelle slagen der pagaâijers
noch sneller deden schijnen , Avaren wij
in zeer korten tijd buiten het gezigt van dit bevallig
eiland, waar wij zoo veel vermaak hadden
genoten.
Te Tidore leiden wij een bezoek bij den Sultan
al , die in een paviljoen geheel aan zee gelegen,
ons met vele ceremoniën ontving en op een zeec
goed collation onthaalde, waarvjin ik geene melding
zoude- maken , indien het niet aanwees , dat
de inlandsche vorsten in de Molukkos , gelijk enkele
Javaansche prinsen, zeer wel met onze zeden
en gebruiken bekend zijn. Het collation' Avas
geheel op de Euxopesche wijze gereed gemaakt,
en zoude aan de tafel van menigen 'aanzienlijken
Heer te Batavia eer hebben gedaan.
Het eiland Tidore is zoo fraai als Ternate, en
draagt meer blijken van volksAvelvaart dan eenig
ander land onder het bestuur vau.een Aziatisch
vorst, hetAvclk ik, immer heb te zien gekregen,
De Sultan van Tutore loeft thans in de beste verstandhouding
met dien van Ternate' zoowel als
met het Ncderlandsche Gouvernement. Hij is een
verlicht ,eiv beschaafd, man , en niet gelijk de yorsicuop
Java,cn veelal elders, cen hcethoofdigcMaho^

— i8î —
medaansche dwingeland. Alles leeft en werkt en
is vergenoegd op het eiland Tidore. Voor de
huizen, onder de virandas, Aveven en spinnen
vrouAven en mans het lijnAvaad voor hunne Meeding
; hier maken de mannen netten tot de visch"
Vangst, ginds bebouAven zij het land ; hier leert
eene moeder hare kinderen het Arabisch-Maleisch
alphabet , daar ondenvijst zij hen in het lezen en
schrijven ; in een woord, Tidore overtreft in dit
opzigt alle Indische plaatsen, die door inlandsehe
vorsten geregeerd worden.
Op het eilandje de Pottebakker genoemd, vlak
bij Ternate i gelegen , bezigtigden wij de talrijke
pottenbakkerijen, waarvan dit eiland, dat eigenlijk
Mo tir heet, den bovengemelden naaip verkregen
heeft. De inwoners zijn allen pottenbak-
, en voorzien de naburige eilanden van rood,
zwart en allerlei andere soorten van grof aardewerk
, hetwelk zij tot zeer geringen prijs en van
zeer goede hoedanigheid vervaardigen.
Den volgenden dag liAvamen Avij met onze flotille
Wederom te ~Terhate , waar men onze nadering ,
door het in de verte reeds hoorbare geraas en geschrceuAV
op de korri-korri's reeds lang voor onze
.aankomst vernomen had. Hoewel ons reisje zeer
vermakelijk Avas geweest, vonden Avij echter, dat
.rust na vermoeijenis dubbel zoet is. Men is US
zoo aan gemak gcAvoon, dat de huishouding
in.de enge kajuiten der korri-korri's, gedurende
'zoo véle dagen, als eene Avczenlijkö campagne
koude aangemerkt Avorden. '
M 4

— i84 —
Gedurende mijn verblijf te Ternate had ik ver-
scheiden malen een togtje naar het een of ander
gedeelte van het 7 gebergte gedaan. Voor de ge-
vestigde Europeanen was zulk eene expeditie reeds
te weinig nieuw, om hen niet tegen de onaf-
scheidelijke vermoeijenis te doen opzien. Onder
de" Engelsche Whalers (76), echter, waren er
velen , die, door Aveetgierigheid gedreven, "gretig
de gelegenheid omhelsden, om het verrukkelijke
gezigt van deze ontzaggelijke hoogte te genieten",
en hier en daar nuttige opmerkingen te doen.
Onder de jonge lieden waren ook de Heeren
Med. Dr. ,A. FLENTROP, Secretaris BOERS, en de
jonge Heer w. SCHROOIJESTEIN, gaarne'hij deze
partijtjes;. In zulk een talrijk gezelschap Averd
een uitstapje naar het bergland een dubbel ver-
maak. Nu eens begaven Avij ons naar het yvacht-
huis,- bij den Telegraaph, dan eens naar de tui-
(76) Deze Whalers of Walvischvaarders . drijven
handel in allerlei fahrijkgoederen, staalwerken , lakens,
manufakluren, horologies en vele andere artikelenk
De handel wordt hun gemakkelijk gemaakt.,
door de bepaling , dat zij, in geval zij zeeschade
hebben ondergaan, tot concurrentie der kosten van
reparatie, anker- en havengelden , enz. een gedeelte
hunner goederen mogen verkoopen. Over het algemeen
laten deze Whalers hunne waar tot veel minderen
prijs los, dan onze Nederl. Koopvaarders , die
van Batavia herwaarts komen, welke laatsten gevolgelijk
hierdoor geen' geringen afbreuk lijden.

— i85 —
Hen van MOHAMMAD HOSSEIN , dan weder naar
het een of andere gehucht, en, nadat Avij den
dag met gezonde beweging, met Avandelen, en
jagen, en bij afwisseling met rust en verkwikking
hadden doorgebragt, kuijerden wij tegens den
avond Avederom strandwaarts.
- Op verzoek van eenige Europesche Heeren, hacl
de Sultan van Ternate de vriendelijkheid gehad,
door zijne Alforen,' geheel op den naakten kruin
van dezen Kolossalen berg, een gemakkelijk planken
Avoonhuis te doen oprigten. Met een talrijk
gezelschap, AVaarbij zich eenige jonge inlandsche
Prinsen, van des Sullans familie, gevoegd hadden
, begaven wij ons , een paar uren voor zonopgang,
derwaarts op- Aveg, met het voornemen
om, op den top des bergs, eenige dagen te ver-
_ toeven.
Omtrent een uur gaans kan men zich van paarden
bedienen, doch hooger komende is het veiliger,
van zijne voeten gebruik te maken. Langs
smalle voetpaadjes kronkelt zich de Aveg door afwisselende,
bosschen van kanarie-, vvilde manga-,
sago- en vele andere boomen., door vruchtbare
vlakten en door Avoest en steil gebergte. Verschrikkelijk
zijn hier en daar de diepe afgronden ,
langs Avelke het voetpad somtijds zeer digt heen
loopt. Twee of drie rivieren vonden wij in dit
seizoen, nadat er sedert eenige maanden geen'
regen gevallen. Was, geheel droog, en wij aanschouAvdeii
met verbazing 0p de bedding derzelve,
de ontzettende steenklompcn, Avclkte de stroom
M 5

— 186 —
in den regenmoeson met zich had voortgesleurd.
Van tijd tot tijd kwamen ons Bergbewoners te
gemoet, die, met penen geoefeuden ligten tred i,
naar de stad gingen, om de vrachten van hunne;
velden ter markt te brengen,, en die des avonds,
toen Avij stadAvaarts wandelden , nogmaals voorbij;
trippelden, om Avèderom naar hunne, in de
Avolken gelegene, woningen terug te keeren. Deze
lieden bewijzen, door de gemakkelijkheid, Avaar-r
mode zij schier dagelijks een marsch afleggen , die
aan Europeanen zoo bezwaarlijk valt, de groote kracht
der geAVOOijte, Avant het op- en afwaarts gaan
scheen hnn even ligt te vallen, als ons eene Avau*
deling op vlakken grond.. . .
Onder Aveg bezochten, wij de grafplaatsen van
een' Ternataanschen H e ih§ e etl zijne beide zonen*
Dezelve bestonden, gelijk de meeste Mahomedaanisehe
graven, uit een' enkelen hoop aarde, met
tAvee overeind staande steenen. Piondom Avareu
zeer hooge kanarieboomen geplant, die aan dif
afgelegen oord een- àtatig en somber voorkomen
gaven, tenvijl alleen het gekrijsch van eene ontelt
bare menigte Avittc kakatoeas de diepe stilte "afbrak'.
De inlanders , die ons .den. weg naar deze grafstedea
gCAvezen hadden-, verzekerden ons, dat niemand
ongestraft deze boomen konde beschadigen, etl
dat zulk eene schennis altijd, door eene zAvarê
ziekte, zoo niet door eenen spoedigen dood, ge^
volgd werd» Een weinig hooger vonden wij éeuïge
heele bronnen. Het Avaler stond iu kuilen ,
die niet dieper dan zes of acht duimen Avaren',
en

— 187 —
en was niet zoo heet, dat men daarin de handen
en voelen niet eenigen tijd lang houden kon.
! Omtrent halfAveg is de berg zoo steil, en het
pad zoo glibberig, dat het bijna onmogelijk voor
eenen Europeaan is, daarop voonvaarts te komen.
Hier werden Avij, op de armen der Alforen, in
den letterlijken zin, naar boven gedragen, tot
dat wij omtrent tAvee honderd schreden verder
wederom van onze beenen konden gebruik maken.
Doch nu Avaren wij ook blijde, dat AVIJ in de
hut van eenen armen, doch vergenoegden landman
eenige rust konden smaken, en ons met den
medegenomen voorraad van gekookte rijst in
pakjes van palmbladen, dinding of gedroogd hertevleesch
en gedroogde visch, met eenen goeden
teug Avijn, nieuwe krachten konden geven.
Terwijl Avij hier op ons gemak den Avilden romanesken
omtrek beschouwden, zagen Avij van
den zeekant eene donkere Avolk, door eenen sterken
westcAvind gedreven, op ons aansnellen, en,
vijf minuten daarna, Avaren wij als in eene dikke
vochtige mist gehuld, waardoor Avij de. nabijgelone
hutten, aan de andere zijde van eene bergkloof,
naauAvelijks meer zagen heenschemeren.
Even zoo spoedig was deze wolk Avederom voorbij
gedreven, doch in den tijd van weinige minuten,
Avaren onze kleedcrcn zoo doornat geworden, da6
wij' blijde-Avaren j ons van eenig linnengoed voorzien
te hebhen, en spoedig van gewaad verwi;selden.
t
Nog voor dat do zon haar hoogste toppunt be»

— i88 —
reikt had, bestegen wij den top. De beweging
had ons verhit; doch zoodra wij hier een weinig
uitgerust hadden, gevoelden wij eene snerpende
doordringende koude, en een der jonge neven
van den Sultan, die ons vergezelden, verzekerde
ons, dat zelfs voor Europeanen een langdurig
verblijf op deze hoogte geenszins gezond konde zijn,
niet, uit hoofde van de koude, maar, wegens de
vochtigheid van den grond, op den altijd oimvolkten
kruin. De Avolken lagen thans verre beneden onze
voeten , en hunne oppervlakte geleek volkomen naar
eene onstuimige hoog opschuimende zee. Boven
alle beschrijving verrukkelijk Avas het gezigt, wanneer
de wolken zich van elkander verwijderden.
Beneden ons, de geheele omvang van dezen kant
des eilands , met de stad en het fort, gelijk op
eene flaauw gekleurde landkaart. Regt voor ons
het grootste Panorama, dat men zich met mogelijkheid
kan voorstellen. Het oog strekte zich tot
verre aan gene zijde van de omliggende eilanden ,
en zelfs tot over het zeer groote en hooge Halma*
heira uit, over hetwelk Avij de kleinere eilanden
in het verschiet ontAvaarden. Sprakeloos van beAVondering
staarden wij dit verheven tooneel aan, hetwelk
even zoo min door mij naar behooren beschreven
kan worden , als de gemoedsaandoeningen ,
die ons daarbij bestormden!
- Drie kloven verloonen zich op den top des
bergs, in de gedaante van uitgebluschte kraters.
De diepte is echter nog onafzienbaar, en vooral
schijnt de grootste dezer openingen nog niet voor
altijd in rust te zullen biijven. Aan den eenen

- i89 -
kant zijn duidelijke sporen van eene hevige uitbarsting
, die hier voor ongeveer tAvintig jaren
heeft plaats gehad. De baan der Lava is reeds
eenigermate begroeid, doch kan niettemin onderscheidenlijk
tot aan het strand Avorden nagespoord,
ahvaar deze plaats ook nog, even als een uithoek
van het eiland Banda, onder den naam van den
Verbranden hoek hekend is.
Op deze hoogte zagen wij geen dierlijk leven,
hoegenaamd, uitgezonderd alleen eenige kleine
zAvaluAVtjes, die, als wilden zij het ons nogafAvinnen,
verre boven ons hoofd rondzAvierden.
Van dit verheven stip des aardbols overzag ik
nog eenmaal de plaatsen, Avaar ik zulke gelnkkige
dagen bad doorgebragt ; het schoone land, dat
allerlei, zelfs Europesche voortbrengselen in zoo
ruime hoeveelheid zoude kunnen opleveren, indien
landbouw en beschaving zich aldaar verder konden
uitbreiden. Weldra zoude ik dit heerlijk eiland
vaarwel zeggen. Het gevoel, dat ik welligt in
mijn' ganschen leeftijd zulk een grootsch tooneel
niet meer aanschouwen zoude, deed mij met gierige
oogen nog eens elk plekje met den kleinen
verrekijker opsporen, waar ik zoo vele genoegelijke
oogenblikken gesleten had. Diep aangedaan , zeide
ik aan de beAVoners van dit gezegende land, in
stilte, een hartelijk vaarwel!

-
— igo —
' *
DERTIENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar~K.ero.xaa , naar Menado en verder binnenslands.
— Bijzonderheden, nopens het eiland
Celebes. — Toestand der Nedeilandsche etablissementen.
— Voornaamste stammen der bevolking.
— De Goudmijnen. — Deficit van
ƒ 3oo,ooo. — Bewerking der mijnen. — Oorzaken
van hnnne geringe opbrengst.
V-Äize bestemming was uu met de Zwaluw naap
Kemma, eene Nedcrlandsche bezitting op het
eiland Celebes, weiwaarts ook de Gouverneur-Generaal
met de Eurydice zoude stevenen, om van
daar over land naar Menado te reizen , ahvaar,
in het jaar 1703, het Nederlandsen fort Amsterdam
gebouAvd Averd, hetwelk thans nog in goeden
staat is. Van Kemma naar Menado is de
Aveg ongeschikt voor rijdtuigen, die buitendien
bij de Europeanen op dit etablissement niet in
gebruik zijn. Jonge lieden rijden te paard, en
-

— UJT —
em Verre tbgten te doen, bedient men zich van
eenen Palenkijn.
In dit afgelegen etablissement (77) had ik overvloedigen
tijd, om de omliggende landstreek
te doorloopen, en belangrijke berigten, nopens
de Nederlandsche provinciën, in te Avimien-
Ajvaaromtrent ik veel verpligting heb aan den
Jleere Avaarnemenden Resident MOLLET, die hier
zeer lang had geAVOond, en zich eene uitgebreide
kennis van land en volk had eigen gemaakt. De
omstandigheid, dat mij door Z. Exc. den Gouverneur-Generaal
de vereerende taak Averd opgedragen,
om eene zeer naauAvkeurige, omtrent tien voet
hmge kaart van Celebes, op eene kleinere schaal over
te brengen, was mij dubbel aangenaam, omdat
ik hierdoor met de geographische en zelfs topograpische
gesteldheid van dit schoone eiland naauAvkcurig
bekend moest Avorden.
Het eiland Celebes is, in zoo vele opzigten
en ook , door den jongsten oorlog, dien ik op dit
«ogenblik met stilzwijgen voorbijga, belangrijk,
en de nadere kennis van land en bevolking, nog
zoo Aveiiiig aan het algemeen bekend geworden,
dat ik niet twijfel,, of mijne geerde Lezers zullen
daaromtrent gaarne eenige uitvoerige en naauAvkeurige
berigten vernemen, welke Ik uit eenige
(77) Ke??i?na ligt op den uitersten Noord-Oostpunt
Van Celebes, terwijl bet Hoofd-Etablissement, Makassar,
op den Zuid-Westhoek gelegen is.

— IQZ —
officiële Rapporten ontkenen zal. Het Zuidelijk gedeelte
van het eiland ligt nagenoeg op de zelfde
breedte als Batavia, doch het Noordelijk einde
strekt zich onder den Equator uit. De lengte van
het eiland ds van het Oosten naar het Westen 5b
mijlen, en vermeerdert van jaar tot ' jaar ' door
eene sterke aanslibbing van grond aan het Oostelijke
sirand. Celebes gelijkt eenigermate naar een dubbeld
hoef ijzer, door twee groote zeeboezems,de bogt
van Boni en de bogt van Tomini genaamd , Avelke
acht à twaalf mijlen breed en twintig mijlen lang
zijn. Van den Westelijken oever der eerste bogt
aanvangende, zah ik, in dit en in het volgende
Hoofdstuk, i eenige merkwaardigheden van dit
eiland aanteekenen; inzonderheid met opzigt tot
de tAvee voorname punten, Avelke ik mij steeds in
mijn Reisverhaal voor oogen stel, toestand van
Land en Bevolking, en eindelijk, nopens de
zoo verkeerdelijk voorgestelde aanleidende oorzaken
van den jongsten oorlog , het een en ande r r
in het midden brengen, alzoo ik onderstel, dat
het mijnen Lezer aangenaam wezen moet, zulks
in vergelijking te kunnen stellen met den thans nog
niet geheel gedempten opstand der Javaansche
muitelingen.
Vooraf dient bemerkt te worden , dat, hetgeen
men gewoonlijk onder den algemeenen naam van
Makassar begrijpt, niet alleen het hoofdgeAvest
van dien naam, (eigenlijk Mangkasat) in zich bevat,
maar zich uitstrekt over al de Nederland sehe
etablissementen, langs de Westkust van Celebes'
terwijl deze laatste naam, in eenen beperkten

— ig3 —
zin , gegeven Avordt aan de negerijen en Kampongs,
die tot dus verre tot het. gebied van Ternate
behoorden. >
In het binnenste gedeelte van de bogt van
Boni liggen de beide distrikten Loehoe en Soping,
die ondcrhoorigheden van Boni zijn. De
hoofdplaats van dit laatstgenoemde Rijk voert den
zelfden naam, en ligt vijf malen ten zuiden van
Soping. De landstreek is hier zeer bekoorlijk
en vruchtbaar. Een weinig landAvaarts in vindt
men een fraai meer, Tempe genaamd , Avelks
oevers ons inderdaad het oude Tempe kunnen
herinneren.
Uit dit meer ontspringt de schoone rivier
Tjin.drana, aan welker boorden een volkrijk dorp
van den zelfden naam ligt, waar de Vorst van
Boni een lusthuis heeft, en ook zijn hof houdt ,
Wanneer hij in de bovenlanden zijn verblijf
Vestigt.
Zuidelijker liggen nog de Vorstendommen Tanjoli,
Boelecomba en Bontain, Avelke ik voorbij
ga, even als het Avestwaarts gelegene Toeratte,
alle Avelke kleine Vorstendommen van minder
aanbelang -zijn, dan het daarop volgende B ijk
van Makasser, hetwelk, na dat .van Boni het
magtigste van het eiland is, en Avaarvan de Hoofdstad
Goa (eigenlijk GoacK) Avordt genoemd.
Deze stad'werd na de verovering van 1667 , omtrent
twee mijlen van het Nederiandsche fort
Rotterdam gebouAvd, en in 1779 door de Nederlanders
vernield. Thans js zij nog wel zeer
II. N

uitgebreid , doch zonder aanmerkelijke middelen
van verdediging. Wadjo , (eigenlijk Toadfo),
Tanette , Sandraboni , (eigenlijk Sidenreng), en
vele andere kleine Vorstendommen zijn bondgenoot
en van -Boni en Makassei: Dezelve bijzonderlijk
te' beschrijven zonde mij te verre doen
uitweiden. Uit dit weinige zal het reeds begrijpelijk
zijn, dat er alleen onder de Vorsten van
deze beide grootere staten eene belangrijke mededinging
en naijver bestaan kan, waarbij de overige
kleine rijkjes slechts voor zoo verre in aanmerking
komen, als zij verkleefd zijn aan een
der gemelde beide voorname Koningen. Ik ga
thans over tot eenige bijzonderheden nopens de
bezittingen van het Nederlandsch Gouvernement.
Vooreerst zal daarbij melding verdienen
Het Fort Rotterdam, hetAvelk door de Makassaren
zelven met behulp der Portugezen werd
gebouAvd. Het ligt omtrent zestig roeden van den
onver der zee, tegen over de reede, Avaar, even
als te Amboina, een zeehoofd van paalwerk uitsteekt,
om de schepen te laden en te lossen. Het
fort bevat gemakkelijke Avoonhuizen en magazijnen
voor zeshonderd menschen. Eene net gebouAvdo
kerk kan alleen ruim i5o menschen bevatten.
De Avallen zijn hoog opgetrokken , Avel bevestigd ,
en geheel uit massive klipsteenen gebouwd.
Wanneer men de poort aan de landzijde uitgaat,
komt men op eene groote vlakte , aan Avelker
noordeinde men het etablissement Vlaardingen
aantreft. Even als Weltevreden bij Batavia

— ro.5 —
Wordt Vlaardingen bij voorkeur door de alhier
gevestigde Europeanen tot verblijf gekozen. Het
gelijkt volkomen naar eene kleine doch ruim gebouAvde
stad. De straten doorkruisen elkanderin
regthoekage lijnen naar de vier hoofdpunten
van het kompas ; zij zijn breed en, ofschoon ongeplaveid,
niettemin zeer vlak, omdat de harde
steengrond hier door geene rijtuigen, karren ,
noch paarden bedorven Avordt. Deze aangename
plaats is rondom met een hek afgeschut , en
wordt des nachts met poorten gesloten. Buiten
de Zuiderpoort zijn nog eene reeks vau fraaije
gebouAven voor Ambtenaren en Officieren , eu
hier bevindt zich ook het Hotel van den plaatselijken
Gouverneur.
Onder dit hoofdeiablissement behoort men nog
drie kampongs te rekenen, yvelke in de onmiddeJijke
nabijheid van Vlaardingen liggen, te weten
kampong Boegis, (dorp der Boeginezen,) kampong
Malayoe (dorp der Maleijers) , en kampong
Bahroe (NieuAv dorp). De beide eerste namen
Wijzen van zelve aan,. door AVelke volkstammen,
die dorpen bewoond Avorden. Het derde strekt
aan inboorlingen zoo Avel als aan Europeanen
tot verblijf. Het etablissement Vlaardingen is
op de plaats gebouwd, AVaar voorheen de stad
Mangkasar stond ; van daar heeft de Hoofdplaats
onzer bezittingen op Celebes, en zelfs, gelijk boven
is aangemerkt , de geheele Zuidwest-kust van
dat eiland, in het algemeen dien naam blijven
dragen.
Na

— xg6 —
De reede van Makassar, tegen over het fort
Rotterdam, op Oedjong-Pandang (Kijk-hoek), is
in de zoogenaamde goede (zuid-oost-) moeson
eene der fraaiste en veiligste van gansch Indi'ê.
Zij is door een aantal eilanden en reven beschul,
in welker nabijheid men zelfs in de
noord-Avest-moeson hier veilig zoude kunnen
«ankeren.
a De landstreek en de omliggende plaatsen zijn
hier buitengemeen fraai. Men verbeelde zich ,
eene zeer vruchtbare vlakte van acht of negen
mijlen uitgebreidheid, ten oosten omzoomd door
ontzaggelijk hoog gebergte (78), hetwelk met
zijne blaauAve toppen ver boven de wolken uitsteekt.
De klakte is overal, zoo verre het oog
kan reiken, met rijstvelden en weilanden bedekt,
die hier en daar door bosschaadjes van
zAvaar geboomte versierd, en door beekjes en
rivieren uit het gebergte besproeid worden.
De jaargetijden of moesons zijn hier de zelfden
als op Java. De Zuid-bost-moeson Avordt
de goede, en de Noord-Avest-moeson de kwade
genoemd. De eerste brengt een onafgebrokene
droogte en steeds' helderen hemel mede, en de
andere felle aanhoudende Avinden en dagelijksche
stortregens en onAveersbuijen. Zeer opmerkelijk
v is het echter, dat zulks alleenlijk plaats vindt
op de landen, die ten Aveste Yan het eyengemelde
(78) Het gebergte van Bontain, waarvan de hoogte
op ruim 80QO voet wordt geschat.

— $7 —
liooge gebergte zijn gelegen, want aan de oostzijde
van hetzelve heeft juist het tegendeel plaats ,
zoodal men aldaar in de Zuid-oost moeson niets
dan storm en regen heeft, en de zomer en Avin- *
ter (voor zoo ver men de seizoenen in Indi'è aldus
mag noemen) hier geene acht mijlen van elkander
verAvijderd zijn.
Van de verschillende volkeren , welke men
op Celebes vindt , zijn de Boniers of Boeginezen
en de Makassaren de meest bekenden. De Boniers
zijn thans de magiigste natie van hel gausche
eiland, ofschoon zij voor anderhalve eeuw in
geene vergelijking kwamen bij de Makassaren ,
die destijds het magtigsle volk op Celebes Avaren.
De inboorlingen zijn middelmatig van lengte,
over, het algemeen grooter dan de Javanen , sterk
gespierd, ligt bruin van kleur , het blanke nabij
komende. Onder de vrouwen vindt men er , die
bevallig en weibesneden van aangezigt, zeer blank
en Avelgevormd zijn. De Makassaren hebben een
meer krijgshaftig voorkomen dan de Boniërs.
Bij. deze laatsten bestaat nog het, gebruik , om
hunne krissen met hel sap van vergiftige planten
te bestrijken. De Boniërs zijn ook kleiner yau
gestalle , jen over het algemeen van een meer verraderlijken
aard dan de Makassaren. De Ronische
vrouwen zijn de schoonsten van het
eiland.
n De heerschende godsdienst is de Mahomcdaansche
, gelijk door bijna den geheelen Indischen
Archij)cl. De inwoners van Celebes zijn niet
Is 3

- 198 -
minder bijgeloovig dan andere Indische volken.
De oiigerijmdste overleveringen Avorden als echte
gebeurtenissen in hunne geschicdboeken beAvaard ,
en als zoodanig door het volk voor heilige waar-»
béid opgenomen. Zoo Avordt de oorsprong der
Makassarsche Koningen in een oud Celëbisch
handschrift aldus vermeld : « In de oudste tijden
« gebeurde het, dat eene schoone vrouw, met
« eene gouden keten omhangen, uit den Hemel
« nederdaalde. De Makassaren namen haar tot
« Koningin aan, en gaven haar den naam van
« Toemanoeronga (bijna zoö veel als Soesoehoe*
« nan op Java te kennen gevende, te Aveten :
« van den Hemel gedaald). Deze vrouw trad
«< in het hUAvelijk met den Koning van Bontain,
« die zich op het gerucht van hare verschijning ,
K derwaarts begeven had. Uit dezen echt kwam
« een zoon voort, waarvan Toemanoeronga drie
« jaren lang ZAvanger Avas geweest, zoodat het
« kind terstond nà zijne geboorte konde gaan en
« spreken. Toen deze nu groot werd, brak de
« gouden keten , die zijne moeder uit den Heriiöl
« had medegebragt, iii tAVëë Stukken, Avaarna zij
« met de éene helft derzelve , benevens haren
« man en zijnen broeder verdAvenen , latende de
« andere helft en de heerschappij van hei Rijk
« aan haren zoon." — Deze overgeblevene helft
van de gouden keten is na dien tijd altijd eén
der voornaamste kleinooden van de Rijkssieraden
of Regalia gCAvecst, en is, volgens het zeggen der
Makassaren, nu eens ligler dan Aveer zAVaardcr,

— r 99 —
alsmede van verschillende hoog- of bleekgel«
kleur, naar mate er voor het Rijk gunstige of
ongunstige omstandigheden ophanden ziju.
Meer bijzonderlijk met opzigl tot dat gedeelte
van Celebes, hetAvelk oumiddelijk onder den
- invloed van het Nederlandsch Gouvernement
staat, zal ik over de bevolking, de gesteldheid
vau den grond, het klimaat, en de produkteu
hier nog eenige nadere berigten laten
volgen.
De volgende opgaven , ontleend uit het officiële
berigt door den Gouverneur van Makassar
aan het Gouvernement-Generaal te Batavia ingediend,
behelzen de naauAvkeurigste opgaven,
welke mij nopens onze bezittingen op Celebes ziju
bekend geworden.
De bevolking der Gouvernemenlslanden is, volgeus
de laatste opneming, bevonden als volgt
te ziju:
EUROPEANEN, EN DERZELVER AFSTAMMELINGEN.
Op Makassar (de hoofdplaats
en onderuoonge distrikten). o53.
.Maros i^. ,
Boelecomba en Bontain . .. 3Ï.
OORSPRONKELIJKE INGEZETENEN.
69*.
Op Makassar , enz. . . . . 7,533.
Mams i5,6oo.
Boelecomba en Bontain . 3,6(>f.
Zuiderdistiikten . . . . öjOpt).
— 32,8q6,
3S .{

aoo -
CHINEZEN.
Op M'akassar, enz I2 8g.
Maros 28.
SLAVEN.
Op Makassar, enz. .... . 6.,3g5.
Maros
l ^7^~
Boelocomba en Bontain . 66g»
Zuider distrikten . . . . 2,-100.
MALEIJERS EN PERANAKANS, (BASTEUD-
CHINEZEN) (79).
1,317.
io,53g.
Op Makassar, enz. . . . . . . . . 807.
Bijgevolg de gezamenlijke Bevolking . . /fö,i5'j.
Wij zullen nu kortelijk de voornaamste voortbrengselen
in het mineraalrijk, phmtenrijk en
dierenrijk opgeven, en kunnen gevoegelijk een
aanvang maken met de beruchte Goudmijnen , die
zich grootendeels bevinden in de bergen aan de
noordzijde van het eiland, en bijzonderlijk in die
van de distrikten Menado en Gorontalo. Men
heeft ook eenig Gouderts gevonden in het gebergte
van Tanette, met name in de bergen van Ban-
C79) Uit China mogen wel manspersonen, maar
geene vrouwen emigreren. De Chinezen in Indië huwen
(of onderhouden) derhalve inlandsche meisjes en
slavinnen. De kinderen, die uit deze zamcnleving
entspruitcn, worden orang peranakan genoemd.

— 201
timoerong. Volgens de berigten , Avelke men mij
van deze mijnen heeft gegeven, leveren zij geene
genoegzame hoeveelheid op, om de kosten goed
te maken , zoodat men bij de ontginning en latere
bcAverking drie tonnen schats verloren heeft,
en daarom vvelligt voorbarig besloten heeft, deze
mijnen, en ook die van het regentschap Lobakan,
ten noorden van het distrikt Maros gelegen,
voortaan onaangeroerd te laten.
Op die hoogte, waar de kust van Celebes een
zoo smallen hals uitmaakt, en zöo laag van gebergte
is, dat men in een halven dag van het
eene slrand naar het andere komen kan, zonder
zich te vermoeijen, nemen de goudgevende bergen
een einde ; Avant men vindt voorbij Parigi
en Tamperana op het andere einde van de kust
van . Celebes tot Makassar toe geene enkele
plaals meer, Avaar gouderts Avordt gevonden («o).
HoeAvel er tusschen die beide streken reeds
zeer vele goudmijnen gevonden zijn , is het echter
zeer Avaarschijnlijk, dat er nog eene menigte
aamvezig zijn , die tot nu toe nimmer ontdekt ziju
geworden. Doch de schaarschheid der imvoners, zegt
men, op die plaatsen , waar de goudgevende bergen
liggen, verhindert hen groote vorderingen in de
ontginning te maken,, terwijl de Gorontaalsche en
Limbotsche ingezetenen tot dezen aibcid weinig
lust betoonen , omdat zij zich daarbij verre van
(80) Rapport van den Heer Secretaris van Justitie
G. E, DUHR.
N 5

202
hunne huisgezinnen moeten begeven. Eene andere
oorzaak van lusteloosheid , zegt men , is, dat de
lnlandsche hoofden den inboorling het goud , dat
hij vindt, gewoonlijk aftroggelen of afdAvingen , ter-
Avijl daarenboven , zegt men , de inlanders Aveinig
bestand zijn tegen den mijnarbeid, en dikwerf
door koortsen , diarrhoea en zelfs dysenteria aangetast
Avorden , nadat zij eenigen tijd in de mijnen
, soms tot aan. de heupen in het modderig
Avater hebben doorgebragt. Bij alle deze belemmerende
omstandigheden voegt men dan nog het
bijgeloof, Avaaraan de inboorlingen verslaafd
zijn. Nimmer zullen zij het Avagen op de eene
of andere plaais, waar zij vermoeden goud te kunnen
delven, de proef daarvan te nemen, zoo niet
vooraf op die plaats allerlei geheimzinnige toehereidselen
gemaakt zijn , door eenen waarzegger
(Telinga'), die het geluid van zekeren vogel
(boerong-mas) raadpleegt en uillegt , en bijzonderlijk
aan dezen vogel vraagt: of er rijkelijk goud
op die plaats aamvezig is? of de arbeiders aldaar
ook door ziekten aangetast zullen worden ? of er
vele bergspoken zijn Avaardoor het Averkvolk gehinderd
en geplaagd zal Avorden ? en of die spoken
het goud zullen wegnemen of voor de oogen
der arbeiders zullen doen verdwijnen? Indien
de vogel op alle deze vragen een geAvenscht ant-
Avoord geeft, moet de Telinga vooraf eene poging
doen , om door offeranden de bewaargeesteu van
het goud aldaar ie bevredigen, en dan mogen
nog slechts eenigÇ wejhige gravers arbeiden , die

— 203
dan, na verloop van zoo vele maanden of dagen
als de vogel verkiest te bepalen, vermeerderd
Worden. Loch geeft de vogel op een der voormelde
vragen een onheilspellend antwoord, zoo
zal niemand zich vermeten om een enkel gat,
al Avare het van een span diep , op deze plaats
te graven. Aan dit alles Avil men toegeschreven
hebben , dat vele rijke mijnen onbeAverkt blijven.
Bij alle deze oorzaken , van de geringe opbrengst
der uitgestrekte en rijke mijnen van Celebes, zoude
men nog kunnen voegen het gebrek aan werk»
tuigen, Avelke tot de ontginning en uitdelving
derzelve noodzakelijk vereischt Avorden. De
wijze, waarop de arbeiders te werk gingen met
de goudmijn van Papajatoe, 3o mijlen van Gorontalo
, kan hier tot een voorbeeld strekken. Zie
hier Avat de Heer secretaris DUHR , die daarbij tegenwoordig
Avas, deswege heeft aangeteekend.
Wanneer, de arbeiders in den omtrek gekomen
zijn, Avaar de Telinga hen geroepen heeft, om
het goud te delven, raadplegen zij nogmaals den
reeds gemelden ' vogel , nopens 'de bijzondere
plaats , Avelke zij moeten uitkiezen, om de eerste
opening te maken. Dit gedaan zijnde, begeven
zij zich hooger opwaarts van de rivier , om het
water naar de plaats der ontginning af te voeren.
In geen geval zullen de inlanders met de
ontginning een aanvang maken , Avanneer hun de
mogelijkheid niet gebleken is, dat zij het Avater
van eene bijgelegene rivier naar de m ij n werken
kunnen afleiden : Avant dit is volstrekt uoodzake-

— 204 —
lijk om den grond en de klei A\ r eg te doen spoelen,
en de steenen met het fijne zänd , waartusschen
het goud schuilt, alleen te doen overblijven. Indien
het Avater niet over den grond kan geleid Avorden
, en er geene valleijen zijn tusschen de rivier
en de plaats Avaar zij werken, maken zij riolen
van uitgeholde Wakka-hoomen, waarvan de bosschen
vol staan, en stutten die met afgekapte
boomen.
Het Avaler naar de plaats der aangelegde mijn
gebragt zijnde, arbeiden zij naar evenredigheid
van hun getal , Avant somtijds voegen zich 8, somtijds
10, en ook Avel 20 en meer man bij elkander
, die een gat van 20, 3o tot 4° voeten
omtrek maken, en zoo lang zij het Avater kunnen
doen afloopen, door omroeren , den grond gestadig
met het Avaler laten Avegspoelen.
Wanneer zij echter zooverre gevorderd zijn,
dat het waler niet, meer kan afloopen , moeten zij
bet uitschoppen, hetgeen zoo lang duurt tot .dat
zij op de steenen komen. Dezen wasschen zij schoon
af, en metselen daarmede, rondom in het gat,
doch zonder kalk, die steenen in eene juiste orde
op elkander stapelende, eene soort van muur tegen
het instorten van den grond , en als het 'gat
zeer diep wordt, stutten zij die steenen ook Avel
met eenige planken en balken. Onder deze steenen
zijn er, die 3, 4 a. 5oo pond ZAvaar Avegen,
welke de arme menschen zonder eenig ander
Aveiktuig dan eenige bindrottings en boomen met
hunne handen uil de galen opwerken.

— 205 —
Wanneer zij nu zoo ver, gevorderd zijn , dat al
de grond, modder, klei en steenen uit het gat
naar boven gesjouwd zijn, en zij op het zwarte
zand , het vaste kenmerk dat er goud is , en zoo
te zeggen de moeder van dat metaal (want waar
dit zand niet gevonden wordt is ook geen goud)
gekomen zijn-, scheppen zij dien zAvarteU,of eigenlijk
gelen, met ZAvart zand vermengden grond, in
daartoe gemaakte ballastmandjes , gaan daarmede aan
het water zitten, en nemen telkens eene handvol
op een rond houten bord, dóelang genaamd, het-
Avelk 18 duim middellijn, en naar het centrum
eenigzins hol en dik toelóopende, juist in zijn
middelpunt of het dikste gedeelte een gat heeft,
waarop zij een klein dekseltje van hout maken.
Wanneer nu al de grond en het zand, door de
beAveging, welke zij maken, van de doelang afgespoeld
is, blijft het goud, hetAvelk , zAvaarder
zijnde, niet zoo ligt Avegspoelt, alleen liggen, en

-BB 206 -SB
nood ig hebben , daarhenen , en werken aldaar de
aarde in de rivier, op die plaats, Avelke door hen
tot dit einde is toebereid geAvorden. Alsdan spoelt
al de grond en klei terstond met het stroomend
Avater weg, tenvijl het ZAvarte zand met het goud
blijft liggen, hetwelk zij vervolgens, na de steenen
daaruit geAVorpen te hebben, op de boven
beschrevene Avijze , met hunne doelangs zuiveren.
Dit is de gemakkelijkste wijze van graven, en zoo
lang zij plaatsen vinden, Avaar zulks geschieden
kan, zullen zij niet ligt andere mijnen opsporen.
Eindelijk is er nog eene derde Avijze van bearbeiding
, te Aveten : de werklieden gaan roet ballastmandjes
op hunnen rug en een stuk spits ijzer,
in de gedaante van een zAvaren bij tel , met een
houten handvatsel, langs de rivier, en zoeken langs
de oevers in de kloyen en scheuren der klippen ,
waarin zij niet zelden geheele stukken goud van
aanmerkelijke zAvaarte vinden.
Deze berigten, die officieel door eenen achtens-
Avaardigen ambtenaar en ooggetuige (81) aan het
Gouvernement Generaal te Batavia Averden ingediend
, schijnen het vreemd te doen voorkomen ,
dat bij de ontginning der Gorontalosche mijnen,
drie tonnen gouds deficit het resultaat van die
onderneming geAveest is. — Doch al Avaren ook
alle de hier boven aangehaalde beletselen gegrond,
zoude zulks dan reeds genoegzaam beAvij*zen
, dat men de onderneming niet, ondanks een
aanvankelijk verlies, behoorde door te zetten ?
(81) I" bet aangehaalde Rapport van den Secretaris
G. II. BUKR.

— 207 —
De aangehaalde beletselen kan ieder een gemak-
kelijk naar waarde schatten. De ongezondheid in
de mijnen schijnt het geAvigligste te zijn , doch
kundige geneesheeren denken, dat ook dit een
louter voorwendsel is, en dat de inlanders bij goed
Voedsel daarvan geen hinder zouden hebben.
In ons Boterland zegt men : « De boter is zoo
geel als goud.'' Zoude men in het Goudland ook
moeten zeggen: « Het goud is zoo week als bo-
ter." Zoude het stofgoud aldaar aan de Avar-
me vingers kleven, gelijk het stuk boter, het-
welk zekere hofnar, door veler handen, inCdie
van zijnen Vorstelijken Meester liet overgaan , om
hem de vermindering zijner inkomsten te verklaren?
Men heeft onlangs nog berigt ontvangen dat er in
de ommestreken van Benkoelen eenige rijke goud-
mijnen ontdekt zijn geAVOrden (82) ; doch tot nu
toe niet vernomen, dat de « rijkehjk met goud
(82) Amsterd. Courant, i3 Dec. 1827. N°. 294.
Zie hier het geheele Artikel, hetwelk inderdaad
belangrijk geacht mag worden.
GOUDMIJNEN VAN ÏSENKOELEN.
In de nabijheid van Benkoelen, langs het zeestrand,
tusschen de rivier van dien naam en Soengie Limau
, bestaan alle kenteekenen, dat de grond aldaar
rijkelijk met Goud bezwangerd is. — Voornamelijk
is zulks zigtbaar, Lij springtijden in de zuidoostmoeson,
wanneer de zee hoog loopt, en het ge-
Weid der branding het steile strand aanboudend doet
instorten} en bij ebtijd, de aarddeelen naar zee gevoerd
wordende, vindt men , aan den voet van het
strand, het zand met Stofgoud vermengd. ,

— 208 —
bezAVangerde grond ," de Indische koperen munt
door gouden Willemstukken verdrongen heeft. On-
De slraudbewoners van het distrikt van Soengie
Limau maken, sints onheugelijke tijden, al hunne
gouden sieraden van het stofgoud, hetwelk'door de
eenvoudige verzameling van het zand, door herhaalde
wassching, daarvan wordt verkregen.
IJij den inlander bestaat eene verdeelde opinie, omtrent
den oorsprong van dit goud. Sommigen meenen
, dat het goud door de golven wordt aangespoeld
, en dus uit de zee voortkomt; welk sprookje,
door de belanghebbenden bij de gedwongene peperculture,
in den compagnie-tijd, is onderhouden, opdat
de planters niet uit de pepertuinen naar de goudmijnen
mogten Avorden gelokt. — De meer verlichten
echter betwijfelen geenszins den waren oorsprong van
dit kostbaar metaal. Een opzettelijk onderzoek, hetwelk
men onlangs deswege heeft gedaan, bewijst genoegzaam,
dat de grond in genoemde streken met
goud van zeer goede hoedanigheid bezet is. Ten
einde evenwel meer bepaalde proeven Ie nemen, zoo
Avel omtrent de hoeveelheid als de hoedanigheid van
het metaal, (waaromtrent, ten aanzien van eene
o-oudmijn, niet met te veel omzigtigheid kan worden
gehandeld, alzoo niet zelden de ongelden der bewerking
de opbrengst overtreffen) , % zoo heeft men kortelings
aangevangen eene kleine waterleiding te" graven,
met het inzigt, om het water van een spruitje,
hetwelk zijnen oorsprong heeft in een uitgestrekt
moeras, naar het strand en in zee te leiden, om
door de kracht van het water , op de gewone Sumatrasche
wijze , eene mijn te openen.
Ofschoon de bevolking hier weinig neiging heeft tot
dergelijke onderneming, uit hoofde van het onzekere

— 209 —
willekeurig denkt men hier aan een Spaahsch spreek«
Avoord , hetAvelk men aldus zoude kunnen vertalen:
van den uitslag , is men echter geslaagd dit werk,
(hetwelk slechts als eene proefneming moet worden
beschouwd), door eenige Chinezen te doen aanvangen
, en voor zoo^ ver daarmede reeds vordering is gemaakt,
duiden de opgegravene roode steenen (door.
de inlanders Batoe Kawie genaamd) het zwart glimmend
zand, de zoogenaamde K/angan-stcen, en het
Stratum Napoe , als onfeilbaar, de nabijheid van het
goud aan.
Even eens bestaan er, in het district Anak Sóengie^
aan de bevaarbare rivier Kandauw, nabij de Doeseoen
van dien naam, verscheiden goudmijnen, waarvan
er thans eene bewerkt wordt, welke , behalve grof
stofgoud (Amas Oerei), ook klompgoud {L'or natif,
Amas Litjien) oplevert; een en ander echter,
uk hoofde der weinige bewerkers, in zoer geringe
hoeveelheid.
De vermaarde goudmijnen van Sumatra zijn gelegen
in de landen Limau en Batang-assim, van
waar het goud naar Moco-Moco, Padang, Jambi
en Bangka-hoeloe ( Benkoelen J, ' en ook Palembang ,
in vorige tijden, in groote hoeveelheden werd afgevoerd,
en thans oneindig minder, doch meest'te Padang
en ook te Jambie, ter markt Wordt gebragt. —
Als eeno reden voor de zoo opmerkelijke vermindering
in den afvoer van goud Wordt opgegeven, dat
de zoogenaamde Timbang Sariboe Doea Ratoes,
(waarschijnlijk om het groot aantal dezer mijnen (*),)
C) Waarom? Het woord Timbang beteekent niet eene
mijn, maar een aker of watsrfchepper. — Sariboe doea ratoes
is 1200. — Mijnen of maakt nog al eenig
verschil in de zaak.
11. O

— 2IO —
« Vindt gij modder in uw land,.
« Ligt komt gij tot hooger stand ;
« Vindt gij zilver in uw grond,
« 't Baart gebrek in beurs en mondj
« En ontdekt gij Goud in 't erf,
« 't Stort u eerlang in 't verderf."
langzamerhand uitgeput Avorden, en thans naau-
Avelijks de moeite en kosten der bewerking Avaardig,
zijn.
In de ondcrstolling , dat die opgave gegrond is,
kan welligt de aanwijzing van goudmijnen, in de nabijheid
van het fort Marlborough, nuttig worden.
Het is onbelangrijk hier de oorzaken aan te, wijzen,
welke de krachtdadige beAverking dezer mijnen,
tot dus verre, hebben belet ; genoeg zij het, te zeggen,
dat de uitsluiting van Europesche industrie als
de hoofd-oorzaak, en het tegenovergestelde, als het
eenige middel, tot ontginning welligt van groote
schatten aanleiding kan geven.
Benkoelen, 1827.
Dus verre de Amst. Courant. Het schijnt echter
vreemd, dat de Engelschcn, wier lust tot onderzoek
van het land onbetwistbaar is , gedurende hun bezit
van Benkoelen, hoegenaamd geen gewag van deze
mijnen hebben gemaakt. — Zij hebben daarentegen
de Specerij-teelt en andere aanplantingen beproefd.
1
1

— 211
VEERTIENDE HOOFDSTUK.
Vervolg van het voorgaande. — Dè voornaamste
Produkten van Celebes. — Jets over den Landbouw.
— Oorzaken van deszelfs verval. —
Handel en Nijverheid. — Aanmerkingen over
den staat van het eiland.
O
V^ver een zoo voornaam produkt als het Goud
breedvoerig genoeg uitgeAveid hebbende, zal ik na
overgaan tot eenige andere produklen, inzonderheid
van het Nederlandsche gedeelte van Celebes i
en Avel vooreerst
Uit het rijk der delfstoffen ; Hier verdient
wel in de eerste plaats gemeld te Avorden het
Zout, hetwelk in aanzienlijke hoeveelheid op het
grondgebied van het Gouvernement bereid Avordt,
en van goede hoedanigheid is. Het wordt hier
op de zelfde wijze als 0p het eiland Java gemaakt,
van hit zeeAvater, hetwelk in greppen
ingelaten, en door de hitte der zon uitgedroogd
wordt. De beAverking is derhalve zeer eenvoindig
en vereischt geene de minste kunst noch
O a

212
moeite. De plaatsen, waar het meeste zout bereid
Avordt, zijn, in. het.distrikt van de Hoofdplaats,
op Pannoempa, een uur gaans van het
fort Rotterdam , en in de zuiderdistrikteri of
Toppedjawa (Lakalon en Takalara). De hoeveelheid
van de jaarlijksche opbrengst is doorgaans:
Op Pannampoe . . . 5o lasten.
Lakaton en Takalara ioo
Tezamen i5o lasten van 3ooofg ieder,
dat nog al belangrijk is. .
Men vindt ook Steenkolen op Celebes, te weten:
in het gebergte van de Residentie Maros en
het Regentschap Tanralili te Manompang. Men
beeft dezelve reeds voor langen tijd ontdekt en
naar Batavia overgezonden, om aldaar beproefd
te Avorden. De steenkolen Averden destijds afgekeurd,
en sedert dien tijd zijn de mijnen op
Celebes onaangeroerd gebleven. Latere proefnemingen
echter, door den Resident vau Maros
genomen , hebben beAvezcn, dat die steenkolen
van een-vellen , goeden aard zijn. Deze ambtenaar
zond in 1822 nogmaals eene hoeveelheid derzelve naar
Batavia, om zijn gezegde te staven. Daar het
Avenschelijk en Avaarschijnlijk is , dat de stoomboolen
in Neder' andsch-Indi'è meer en meer in gebruik
zullen gcbràgt AvOrden (gelijk reeds in
Britsch-lndi'è algemeen plaats heeft), zoo kan
het van veel belang zijn, de steenkolenmijnen
van Celebes door de inboorlingen (die Volkomen
tol dien arbeid geschikt >zijn, en daartoe ook niet on-
t

— 2l3
genegen zullen zijn,, wahneei'aahmóediging^en-'belooning
daarmede gepaard gaan) telaten uitdelw
ven. Met behulp van eenige pedaties ! of buflolkarren
zoude het proclukt dezer mijnen gemakkelijk
tot Maros, dat van dezelve slechtff'vier uren
gaans verwijderd is , vervoerd', - ! en vari deze plaats
vervolgens naar de Hoofdplaats Makassar afgescheept
kunnen Avorden.
IJzermijnen worden op Celebes gevonden
maar voor zoo veel tot hu toe bekend is, niet op
Gouvernements grondgebied. Meiv vindt deze
mijnen in het oostelijk gedeelte van het eiland ,
in het gebied van Loehoe y doch het ijzer , dat
zij voortbrengen, bedraagt, zoo men zegt, niet
veel. Denkelijk is de oorzaak hiervan hoofdzakelijk
in de geringe nijverheid der bevolking gelegen.
Kleine Stukken ijzer Avorden nu en dan
naar de Hoofdplaats ten verkoop gébragt. De
Gouverneur van 31akas'sar heeft nog onlangs zulk
een stuk tot proeve naar Batavia opgezonden.
Het bestond uit eene soort van staal, en behoefde
volgens Zijn Ed. rapport, bij de beAVerking niet
met staal vermengd te Avorden. De inlanders noemen
dit ijzerprodukt bissi-pamor.
Volgens de beschrijving van den Heer c. SPEEL-
MAN (in zijne Memorie) Avordt er aan den voot
van het gobergie, langs den oever der rivier
Maros ook Salpeter gevonden.
0.3

BV 2l4 —
Voor zop veel bekend is, vindt men op het
eiland Celebes nergens Diamantgroeven noch andere
edele gesteenten. De oude geschriften der
Makassaren maken van dit produkt ook hoegenaamd
geen gewag, en dit zoude het waarschijnlijk
kunnen maken , dat hetzelve niet op dit eiland te
huis behoort. Intusschen is Celebes, en vooral
zijn de binnenlanden daarvan tot nu toe te weinig
onderzocht, om op het verhaal der inlanders
in dit opzigt volkomen staaj te kunnen maken.
Deskundigen hebben zich nog niet verre genoeg
in het land durven begeven , om deze zaak tot
zekerheid te brengen.
Uit het Plantenrijk :
In de Gouvernementslanden van Celebes zijn
geene aanzienlijke bosschen, uitgezonderd in de
strekpn van Boelecomba, alwaar de bosschen zeer
goed timmerhout voor de inlandsche scheepvaart
leveren, doch hetwelk niet geschikt is voor den
aanbouw van groote schepen en vaartuigen.
In het distrikt Maros in de gebergten, en Avel
in de 'Regentschappen van Tanralili en Simbang
zijn een aantal bosschen; doch het hout, dat.aldaar
gekapt Avordt, is niet duurzaam genoeg, om
daarvan schepen op de Europesche wijze te bouwen.
Voor den inlandschen schcepsbouAV is hetzelve
zeer dienstig, en wordt ook door de inboorlingen
tot allerlei huisraad gebezigd. Ook is het
. zeer bruikbaar tot het onderhoud van het palen-

— üi5 —
hoofd, hetwelk op de hoofdplaats in zee loopt»
en door den sterken golfslag aanhoudende reparatie
vordert. Voor het overige bestaan de bosschen
grootendeels uit bamboes en sagoweerboomen
(83).
Ofschoon dus over het algemeen de bosschen
van Celebes weinig deugdzaam en duurzaam hout
Voor scheepsbouAV opleveren, vindt men er niettemin
eenige soorten van timmerhout, dat van
ëene betere hoedanigheid is. Zélfs het Djati-hout
is er voorhanden, vooral op Siang, Labakkangéa.
Boengoeroe in het noordelijk gedeelte der Gouvernements
bezittingen; doch het getal der boomen
is tot nu toe zoo gering , dat dit nuttige produkt
op Celebes bijna in het geheel niet in aanmerking
komt.
In het Boelecombasche gelried vindt men, volgens
oude beschrijvingen , ook Sandal- en Sapanhout,
doch het onderzoek desAVege door den Re.
-sident gedaan , heeft beAvezen, dat het daarmede
even eens gesteld is, als met het Djati-hout.
Het eiland Tannakeke levert Vleeschhout, dat
van een' taaijen aard is , en tot sloepsriemen en
-ander klein schcepstuig gebruikt Avordt, alzoo
men geene ZAvare stukken van dit hout kan bekomen.
Ten Oosten van Saleijer, öp een klein
eiland in de nabijheid is echter een Djatibosch ,
hetAvelk met der tijd voor het Gouvernement «eer
^83) Zoude het woord' Sagoweer niet afkomstig
aijn van sagoe-aijer (sap van den sagoboom) ?
04

I-*. 2l6 —
voordeelig zal kunnen worden. Het hout zal
thans (1824) vohvassen genoeg zijn, om gekapt e
te kunnen Avorden. De Engelschen hebben in
der lijd een aantal boomen uit dit bosch laten
omhouAVen , om daarvan ligte balken-te maken.
In de Zuiderdistrikten en op Bontain groeit de.
Tabak zeer Avelig, doch men maakt hiervan
zeer Aveinig werk, en bouAVt alleen zooveel aan,
ajs voor de binnenlandsche consumlie noodig is.
De Tabaksteelt zoude op Celebes zeer veel kunnen
opleveren ; doch gebrek aan handen , onverschilligheid
en blinde gehechtheid aan het oude, zijn
zoo vele oorzaken, die eene heilzame verandering in
dit opzigt slechts langzamerhand doen stand grijpen.
De toestand van den Landbouw is in de laatste
vijftig jaren veel meer achteruit gegaan dan verbeterd.
De onlusten tusschen het Bonische Rijk
en de Engelschen hebben daartoe almede veel bijgedragen,
en vele andere Oorzaken hebben bovendien
, sedert eene reeks van jaren , den bloei vaa
dit eiland denvijze geknakt, dat de herstellende
maatregelen van het Nederlandsche Gouvernement
slechts langzaam de Avelvaart kan doen herleven.
Onder deze oorzaken mag men wol
voornamelijk de volgende omstandigheden opnoermen
:
1. De ontvolking , door den slavenhandel (voor
dat die Avas afgeschaft), sedert, meer da»
eene eeuAV op Celebes veroorzaakt (84)-
(84) De Makassursthe slaven worden hoogcr cfàU

— 217 """*
a. De toegenomene scheepvaart op dit etablis-
sement, Avaardoor zeer vele handen aan den
landhouAV zijn «onttrokken geAvorden.
o. De Avillekeurige handehvijze der Bonische
Vorsten, toen zij nog op Gouvernements
grondgebied leenbezitters van de mecsie
landerijen waren, en die naar hunne (ellen-
dige) wijze lieten bebouAVen. Deze lande-
rijen waren hun afgestaan met het weldadig
oogmerk, dat de gemeene man een behoor-
lijk gedeelte van de inkomslen zoude genie-
ten ; doch deze bepaling Averd spoedig door
de inlandsen e bezitters met voeten getreden,
zoodat alleen deze laatsten de vruchten pluk-
ten , geheel ten koste van de arbeidende
volksklasse (85).
die van eenig ander etablissement geacht. Zij onderscheiden
zich door moed, schranderheid en (wanneer
zij door hunne meesters wel behandeld worden) onkrenkbare
getrouwheid. De Makassersche slavinnen
ziju niet minder gezocht.
(85) Gelijk doorgaans, om niet te zpggen altijd,
bet geval is, waar inlandsche prinsen en Vorsten Heeren
van het land zijn. De mishandelingen , welke
deze inlandsche Landheeren zich op de mindere bevolking
veroorlooven} gaan nog zuur verre die van
sommige Europesche grondbezitters (waarvan ik Deel I.
blz. 177 iets gezegd heb.) te boven. Degenen , die de
tegenwoordige onlusten op Java aan allerlei oorzaken
behalve de ware willen toeschrijven, behoorden ten
minste zoo onpartijdig ie zijn, dat zij deze onhc-
0 5

— 2l8 _
4- De oorlogen, waarvan Makassar herhaalde
keeren het tooneel is geweest. Deze hebben
tot groot verloop van volk, en tot
spoedige vermindering van den Landbouw
zeer veel toebragt. ,
De Rijstbouw levert, jaarlijks door elkander gerekend
j in de Gouvernementslanden van Celebes
minder op dan voor de binnenlandsche.eonsumiie
vereischt wordt. Dit voorname artikel moet derhalve
uit Java worden aangevoerd. Met de opgave
der bevolking, in het laatst voorgaande
hoofdstuk voorkomende, zal de weetgierige lezer
gaarne de opbrengst van rijst , als het hoofd-
.produkt tot haar onderhoud, in vergelijking Avillen
brengen.
Volgens de laatste berekeningen, brengt het
grondgebied van Makassar, Maros , de Zuiderr
distrikten (Toppedjawa), Boelecomba en Bontain-,
jaarlijks door elkander, te zamen i,5oo,ooo bosn
Padi, of omtrent 12000 pikols, hetwelk
geene evenredigheid hoegenaamd met de bevol-
,king heeft. Het is wel Avaar, dat er nog rijst
Avordt gebouwd in sommige andere distrikten, inzonderheid
Polombanking en Glissong, doch almede
op verre na in geene genoegzame hoeveelheid
, om in de nooddruft der bevolking te kun-
——_^___
tvvislbare daadzaak niet onvermeld lieten. Men behoort
land en volk wel te kennen, om de maatregelen
van het Bestuur te kunnen beoordeel«).

— 31 9 —
nen voorzien. In al de gemelde distrikten zoude
echter deze voorname tak van landbouAV, voqr
zoo veel de geschiktheid van den grond betreft,
grootelijks vermeerderd kunnen Avorden.
Suikerriet zoude op Celebes in groote hoeveelheid
kunnen aangeplant Avorden, doch ook dit
belangrijk produkt blijft door de inlanders lot nu
toe bijna geheel verwaarloosd. Zij planten slechts
eene geringe hoeveelheid , niet om het riet tot
suiker te bereiden, maar alleen om hetzelve in
den natuurlijken staat als eene versnapering te gebruiken;
even als op Java, Avaar het suikerriet,
geschild en aan kleine stukjes gesneden , Avordt
uitgezogen. In het gebergte van Celebes bereidt
men de arenga-smker, waarvan reeds vroeger
(Deel I, bladz. 217) gesproken is geAVorden. Deze
laatsie soort van suiker is uit den aard Aveinig
tot verzending geschikt, en wordt ook alleen tot
de binnenlandsche consumtie vervaardigd.
Peper (Piper nigrum) wordt op Celebes niet
geteeld. Zelfs de onontbeerlijke lange peper
XCapsicnm) is op dit eiland in geringe hoeveelheid
te bekomen. Het is echter geenszins bewezen ,
dat het land voor de Peperculture niet geschikt
zoude zijn. Alvorens hierover beslissend te oordeelen,
zoude men de aanplanting op welgekozene
gronden moeten beproefd hebhen. Kardamom
wordt op het gansche eiland niet gevonden. Gember
en Tamarinde grocijen er slechts iu geringe
hoeveelheid. In de bosschen vindt men Curcuma,

220
doch te Aveinig voor de behoefte, Aveshalve dit
artikel van Saleijer en elders hier wordt aange-
voerd.
In de Gouvernementsbezittingen wordt Indigo
geplant. Weleer was dit produkt op Celebes van
groot belang, en het Gouvernement zond kundige
planters herwaarts, doch deze onderneming is ook
Avcderom te niet geloopen, omdat zij al Avederom
de kosten niet goed maakte (86), tenvijl som-
migen ook beAveerden , dat de indigo van Celebes
minder deugdzaam Avas dau die van Pekalongan
en andere plaatsen op Java.
Thans wordt deze plant op Celebes nog slechts
voor de consumtie aangebouAvd, en de bereiding
geschiedt op eene zeer gebrekkige wijze.
De Katoen- of JCfl^fls-teelt is mede zeer gering.
Dit produkt AA'ordt van Saleijer en andere plaatsen
(^86) Eene jeremiade, welke maar al te dikwerf in India
gehoord wordt. Ik heb binnen zeker fort een huis voor
Gouvernements rekening, nog niet half volbouwd gezien,
ofschoon daaraan bijna drie jaren gearbeid was. Eenvoudige
witgepleisterde muren, eene enkele verdieping
, een pannen dak, ziedaar de geheele beschrijving
van dit gebouw. Zoo ver het nu afgewerkt
was, had het reeds 3o,ooo ropijen gekost 1 Dit gaf aanleiding,
dat een zeker zeer rondborstig zee-oflïcier vroeg:
of men dan zilveren ropijen in de muren gemetseld
had? — Zulke staaltjes kunnen doen zien, of de onlangs
ingevoerde bezuiniging, waartegen men in Indiö
zoo schreeuwt en raast, al of niet noodzakelijk v\us
geworden ?

321 —
naar Makassar aangevoerd". Men heeft nil China
eene soort van katoen herwaarts overgeplant, die
bruinachtig van kleur is, en goed voortkomt,
doch de aankweeking daarvan bepaalt zich tot de
liefhebberij van een klein getal Ingezetenen. Met
andere planten, Avelke produkten vopr de spinnerijen
en weverijen opleveren, zijn hier nog geene
proeven genomen, en het is derhalve nog onbekend
, Avelke gevolgen men zich daarvan zoude
mogen voorstellen. — De Makassarsche lijiiAvaden
»ijn zeer fijn en hebben eene hooge Avaarde.
Uit het Dierenrijk.
- De Trz/>a72g--visscherij is de voornaamste bron
Van Avelvaart in den handel van Makasser, en
eeer vele , zoo niet de meeste ingezetenen, vinden
daarin de middelen van hun bestaan. De Tripangs
Avorden tot aan de kusten van Nieuw-Holland
gezocht, en maken een zeer aanzienlijk artikel
van ruiling uit voor de goederen, die hier uit
China worden aangebragt. Aan dezen handel
heeft zelfs Java een belangrijk aandeel. De Tri-"
pang-vangst vereischt weinig kosten, en is voor
de Celebezen te meer uitlokkend , omdat zij uit
den aard als een zeevarend volk moeien beschouwd
worden (87). Agar-agar Avas voorheen van meer
belang dari thans.
ii
(87) Zij 'tarten niet alléén stoutmoedig de bevaren
der zee met zeer ranke vaartuigen } maar zij le

222 —
Onder de produkten van Celebes komen ook de
beroemde Vogelnestjes voor, waarvan ik reeds
vroeger melding heb gemaakt. Men vindt dit
voor den Chineschen handel zoo kostbare artikel
in de rotsholen aan de Noordelijke kusten, doch
in veel geringer hoeveelheid dan op Java, waar
dit enkele artikel, op het Buitenzorgsche landgoed
Tjampia van den Heere VAN RIEMSDIJK de belang-
rijke som van 60,000 Sp. M. jaarlijks opbrengt.
De veefokkerij is over het algemeen op
Gouvernements grondgebied niet overvloedig, en
evenmin, voor zoo verre bekend is, in de landen der
Vorsten-Bondgenooten. Vandaar ook , dat de prij-
zen daarvan, voornamelijk van het pluimvee, dik-
werf hoog stijgen, als er meer dan gewone hoe-
veelheden daarvan benoodigd zijn, ofschoon die
prijzen anders zeer matig zijn.
Het getal der Buffels, die voor den Landbouw
en de Slagterijen gebruikt Avorden, is toereikend
en tot redelijke prijzen te bekomen. In de lan-
den., die verre van de hoofdplaats gelegen zijn,
vindt men dezelve echter geenszins in dien over-
waren heldenmoed aan den dag , wanneer zij door
zeeroovers worden aangevallen. Déze kaatsten zullen
niet hgt eene praauw aantasten , wanneer zij weten 4
dat dezelve met Makassaren, of ook met Boeginezen
bemand is, alzoo de ondervinding hun geleerd
heeft, dat deze volken zich, gelijk onze CLAESSENS en
andere helden , tot op den lâatsteu man te weerstellen
en liever omkomen dan zich overgeven.

2a3 —
vloed, dat daarvan andere plaatsen zouden kunnen
worden voorzien, gelijk de onderviuding geleerd
1 reeft, dat men met de grootste moeite er niet
zoo vele heeft kunnen bekomen als benoodigd 1
Avaren voor de bezetting, toen die geheel uit Europezen
bestond, eu twee à drie stuks dagelijks
vorderde.
Ander rundvee is, er te bekomen, doch hét is
schaars en alleen te vinden in het arrondissement
Makasser, ahvaar partikuliere ingezetenen meest
voor eigen gebruik eenige kudden houden, AVelker
getal te zamen geene 5oo stuks kan halen.
Op Makasser, in de berg-d-istricten van Toppedj'awa,
is wild rundvee, doch het getal is gering.
Onderscheidene jagten zijn er op gedaan
onder het Engelsch Bestuur, bij welke gelegenheden
de vangst zeer Aveinig ojibragt; dit
rundvee heeft veel overeenkomst met het rundvee
van Bali en Banjoe-Wangie ; het wordt spoedig
tam, en teelt met ander rundvee voort, Avaarvan
de Àvilde runderen zich anders altijd afgezonderd
houden. -,
Er zijn geene andere huisdieren> dan schapen,
geiten en bokken, doch hun getal is gering.
Onder de Avilde dieren heeft Celebes het geluk
van geene verscheurende te kunnen tellen; de beslaande
zijn hertebeesten, apen, civelkatten of zoogenaamde
timpauws, die het dedes of eene soort
van muskus opleveren. Insgelijks tangalgongs, die
het zelfde opleveren, en Avilde varkens.
Opzettelijke hijcnteelt bestaat er niet op Celebes/

«— 2a4 —*
doch de honig wordt alom , door de bijen in
hel AVild gevormd gevonden,, en bij kleine hoeveelheden,
in bamboezen afgebragt en Verkocht,
doch is van een gemeen soort, denkelijk echter,
gelijk meest alle andere produkten, voor groote
verbetering en vermeerdering vatbaar.
De vischvangst op Celebes zou overvloedig zijn,
indien daarvan meer Averks wierde gemaakt, alzoo
de zee, vooral aan de Wesizijde, zeer vischrijk
is; ook heeft men daaraan nimmer gebrek. Nog
onlangs zag men op de Bazar of markt verkoo-.
pen 600 vissohen, van de grootte als blei, voor
2 stuivers het stuk. -
Goede kaalkop .(kakap), tongen, koerie of
sJompneus en andere fijne visschen, zijn op zijnen
tijd ter hoofdplaats voor eenen zcpr matigen prijs
te bekomen,; ook leveren de rawa's of moerassen,
zeer goede paling op.
Eindelijk is de schildpad, die alhier zeer goed
is, «eer gemakkelijk en rijkelijk te bekomen. Terwijl
ik mij, te Gorontalo ophield , kAvamen de inlanders
ons nu en' dan eene schildpad brengen,
die zij op de gewone, zeer gemakkelijke wijze
gevangen hadden. Zij ontsteken namelijk eenige vuren
des avonds aan het strand , waarop de schildpadden
gaarne, afkomen. Twee of drie loerende inlanders
springen uit hunne schuilhoeken toe, en Averpen
het dier op den rug, in Avelke ligging het zich
niét meer van de plaats verwijderen kan. In het
Avijfje van eene schildpad, die omtrent 34o £g
Avoog, vonden Avij drie en negentig stuks eijeren. Deze

225
iaatsten zijn somtijds nog veel talrijker. De schaal is
buigzaam als dun perkament. De inlanders eischten
voor hunne yangst niets; doch het spreekt van zelf
dat Avij hun een goed douceur gaven.
Met opzet heb ik onder de voortbrengselen van
het dierenrijk op Celebes van de paarden het
laatst melding vvillen maken, om bij deze gele-
genheid, noj>ens dit nuttige dier, zoo als het
niet alleen op dit eiland , maar over het alge-
meen in den Indischen Archipel voorkomt, eenig
meer omstandig berigt te geven.
Terwijl op de meeste Indische eilanden, ert
ook op het schiereiland Malakka , de paarden
zelden de grootte van onze gewone hitten aan-
merkelijk te boven gaan , hetgeen (met uitzonde-
ring van Nieuw-Holland, Avaar een zeer groot
ras van paarden bestaat) (88) vrij algemeen het
geval in alle Tropische landen is, mag men
ten dien aanzien het eiland Celebes met bijzondei e
onderscheiding melden. De paarden zijn hier
grooter , vuriger en edeler van aard, dan in
eenig ander oord van Indic. Ook het eiland Sum-
bawa , waarvan in het volgende hoofdstuk zal ge-
sproken Avorden , levert na Celebes de beste paar-
den. Het spreekt van zelf, dat de bastaard-Ara--,
(88) Van dit verbazend groot ras Van paardert had
de Graaf' VON RANZOW te Batavia een spart van vieren»
In i8ü5 was nog een van het span in leven , zijnde
meer dan 5o jaren oud. Dit laatst overgebleven kolossale
paard, ruim 6 voet hoog, werd op vendulie
voor 6o gulden door een winkelier gekocht en tot last-'
dier gebruikt.
11. P

— 226 —
bische en Perzisch« paarden , welke in Indië gebruikelijk
zijn, als niet in den Archipel te huis
behoorende, bij het bovengezegde niet in aanmerking
moeten genomen worden. Deze laatsten
overtreffen de Indische paarden niet alleen in
grootte, maar ook in alle andere hoedanigheden,
Avelke in het paard het meest geacht worden.
Het eiland Java is buiten tegenspraak in Indi'é
het rijkste land in paarden, doch dit moet
grootendeels toegeschreven worden aan de verbetering
der stoeterijen , die inzonderheid in de
laatste jaren is ingevoerd (Vid. Deel I. Beschr. der
Preanger-Regentschappenj bl. 3oy). Ook is op Java
het paard iets grooter dan op Sumatra, Borneo
en aan de vasie kust.
Onder de Indische paarden onderscheidt men,
als een bijzonder ras, de zoogenaamde koedagoenong
of berg-paarden. Dezen hebben eene bijzondere
geschiktheid j om met een vasten en onbezwaarden
tred berg-op en berg-af te loopen,
waartoe de paarden van het lage kustland niet
in staat zijn. Deze bergpaarden zijn veel sterker,
fijn gebouwd, doch Avel gespierd, zeer vlug
en niet zelden , ondanks hunne kleine gestalte,
zeer fraai van kleur zooAvel als van gedaante.
De Inlanders gebruiken het paard nooit anders
dan onder den man. Allées de Europeanen
spannen dezelve voor hunne rijdtuigen, doch deze
laatsten zijn in Indië veel ligter gemaakt, dan in
Europa.
Op de eilanden Bali en Lombok hebhen de

'— 227 """
paarden minder waarde. Die van Bima op
liet eiland Sumbawa zijn inzonderheid sterk , AvelgebouAvd
en fraai. Op het eerste gezigt zoude
men zeggen, dal zij met de Arabische paarden
eenige overeenkomst hebben, doch bij nader
bezien vindt men, dat de Bimasche paarden
eene ruwer huid hebben, en ook het karakteristieke
van den kop der Arabische rassen ontberen.
Op het eiland Borneo vindt men het paard
alleen aan het noordoostelijk gedeelte van het
land, tegen over de Soeloesche eilanden, op
Avelke laatsten , even als in de Philippijnsche
eilanden, dit dier zeer talrijk is. Op deze laatste
eilanden heeft het paard eenige overeenkomst
met dat van Celebes, doch moet in schoonheid
van gedaante voor de Celebische paarden Avijken.
Deze laatsten overtreffen ook de andere Indische
rassen in snelheid. Op het eiland Celebes, en
bijzonder in de zuidoostelijke streken , leven zij
in het Avild, en Avorden door de inboorlingen ,
op de zelfde Avijze als in Arabie gebruikelijk is ,
gevangen en getemd. De Celebezen weten het
best van alle Indische volken, hunne paarden af
te rigten, en gebruiken dezelve in den oorlog zoowel
als op de jagt en op reis (89).
(89) Opmerkelijk is het, dat de inlandsche naam
Voor een paard op Celebes « Buffel van Java" beleekent
; waaruit men zoude kunnen opmaken, dat dit
dier niet oorspronkelijk op dat eüand te huis behoort.
P 2

— 228 —
Uit het aangehaalde officiële rapport, Avegens
den staat der Nijverheid, ontleen ik het volgende
stuk in zijn geheel, alzoo het mij voorkomt
bijzonder geschikt te zijn, om de levensAvijze
en het maatschappelijk bestaan der inboorlingen
meer en détail te leeren kennen.
« Er bestaan geen eigenlijk gezegde fabrij-
« ken of manufacturen, en voor zoo verre bete
kend is, zijn er geene handAverkslieden in
« de onderscheidene gedeelten van Celebes , die
« zich bezig houden met de beAvcrking van déifie
stoffen/'
« Het aardewerk, dat er gemaakt wordt, is
« voor zoo verre mij bekend is , van geen groote
« hoeveelheid , en bestaat in gemeene aarden
« potten, steenen en pannen, die alleenlijk op
« het Land Camanjang, in het distrikt Mai os
u door de Chinezen worden gefabriceerd. Dit
« aardewerk kon zekerlijk verbeterd Avorden , doch
« men besteedt geene genoegzame moeite aan de
« bereiding der kleiaarde ; Avelligt door gebrek
« aan kunde , of Avel uit baatzucht, om dezelve
« voor een goedkoopen prijs ter markt te kunnen
« brengen."
« Voormaals pleegde, op last van den Koning
« der Macassaren, niet verre van de rivier Gris-
« see, op Sambong-Java potten en steenen gc-
* maakt te worden, doch de knevelarijenvan dien
« Vorst hebben de beAverkers doen verloopen,

— 229 —
« en hetgeen men aldaar bereidt, is thaus niet te
« noemen, -
« De bewerking der metalen op Celebes, kan
« men in gcenen deele als belangrijk aanmerken..,
« Veel ijzer werden echter bewerkt tot het
« maken van parrangs of hakmessen, bijlen en
« andere ruAve instrumenten, —- ook tot het sme-
«c'den van de wapenen , aan den inlanders alhier
« eigen , als hunne klewangs , krissen , assagaijen
« en ijzeren harnassen (go)."
« Ook heeft de Radja van Sidenreeng eene
« geweermakerij, ahvaar hij vier loopen des daags
« kan laten afwerken, doch ze zijn lomp eu
« zwaar; de sloten kan hij niet gemaakt krijgen
« dan zeer gebrekkig., en over het algemeen geit
nomen , hebben deze volkeren nog zeer weinig
« vorderingen gemaakt in de beAVerking der ine-
K talen; enkele ambachtslieden, zoo christenen als
a chinezen, alhier ter hoofdplaats, kunnen zoo in
« het goud en zilver, als koper redelijk goed
s werken."
« Kalk Avordt hier overal op de eilanden be-
« reid van den kraalsteen, doch ze is van geen
« goede hoedanigheid , zeker omdat men ze met
« zeewater bluscht, hetgeen eene ziltigheid yer-
« oorzaakt, die aan het kalkpleister Aveinig duur-
« zaamheid geeft. Men kan daarvan in het
(oo) Voor zoo veel mij bekend is, alleen op Celebes
gebruikelijk. Het zijn cottes-de-rnailles van ijzer-,
draad , gelijk tralies van een Vogelkooi gevlochten.
P 3

i
~ 23o —
« goede seizoen altijd een genoegzame hoeveel-
« heid bekomen, naar gelang dit besteld
« Avordt. Gips, Cement en Tras zijn hier niet be-
« kend.
« Van de kassambaboom Avordt uit de bladeren,
* de olie gestookt, alhier genaamd Minjak badoli',
« waarvan de alom beroemde Maccassaarsche olie
« gemaakt Averd, door middelen van bereiding van
« voorz. olie, met een zamenstel van reulwerk uit
« de TimpauAvs (muskus-katten), benzoin en diverse
« soorten ruikend hout, als klamboe, garoe, enz.
* Deze olie Avordt echter door de Europeanen veelal
h met kokos-olie vervalscht.
« Ook Brom Avordt hier toebereid van eene soort
« van rijst genaamd ketang. en gist van Rijstmeel
« (ütfg-jVjmetsaguwear; ook vermengt men ze met
« specerijen. Zij is zeer koppig, en daarom verbo-
« den te verkoopen aan militairen, die met de
« kracht daarvan onbekend , zich ligtelijk anders te
« buiten zouden gaan ; want een bierglas vol, is
« genoegzaam, om den sterksten mensch dronken
« te maken , en de smaak is zeer aangenaam , en
« dus verleidend."
« Olie Avordt hier ook gemaakt van de vruchten
« van den sapirieboom, die uit hot distrikt van
« Bontain herwaarts Avorden aangevoerd. Versch
« is dezelve goed , om de spijs voor den gemee-
« nen man ie bereiden , oud en goed opgekookt ,
« maakt men er met succes gebruik van in het
« schilderen , doch het vertier daarvan is buitenste
lands niets. De vrucht van den sapirie, wanneer'
ê
\

— a3i —
« ze verseh is, dient den gemeenen inlander voor
« kaarsen, die zij daarvan zeer goed zameuslellen."
« De Rarak- of zeepbopm .hier niet aanwezig
« zijnde , en de bereiding vait zeep, bij de inm
boorlingen nog onbekend zijnde, AVasschen zij
s hunne kleederen met ascliAvater."
« Het. katoen wordt hier gesponnen, doch het-
« geen alhier geteeld Avordt, is tot eigen ge-
« bruik ontoereikend; van Saleijer en elders wordt
K hetzelve ingevoerd."
« De jaarlijks aangemaakt wordende hoeveelheid
garens is ondoenlijk op te geven, Omdat ieder
« huisgezin afzonderlijk laat spinnen , zoo veel als
K tot eigen gebruik , en lot het Aveven van klee-
« deren enz. noodig is, tenvijl ook de luvalitei-
« ten naar de verschillende soorten vaji weefsels
* in zelfder voege naar ieders begeerte Avorden
« aangemaakt."
« De Aveverijen werden niet fabrijkmatig heit
dreven ; ieder ingezetenen heeft de zijne, in
« hoeveelheid naarmate van'zijn vermogen om
«E slaven of Averklieden te onderhouden."
« Hetgeen er geAveven Averd , bestaat in grove
« en fijne, zoogenaamde kleedjes, van eene zeer
« deugdzame | en gcnvilde kwaliteit, ook grove
« witte en gestreepte kleeden, die van een zeer
c gemeen en slecht soort ziju."
« Anderen stoffen Avorden hier niet vervaardigd,
« behalve alleenlijk de ruwe zijde , die van China
« wordt aangevoerd. Van deze worden stoii'an
P 4
/

'— 23a —
« vervaardigd voor de inlandsche vrouwen , ook
« Avorden er kleedjes van geAveven , doch in ge-
« ringe hoeveelheid. — Blaaivw is de eenigste kleur,
« die hier te land gemaakt Avordt, te Aveten , van
« de indigo. Er'zijn geene v'erwerijen die fabrijk-
« matig bedreven Avorden ; de overige kleuren,
cc zoo als de bingjcoeroe of roode, komt van Bon-
« ton , het geel vau Bima en andere van elders."
« LeertouAVerijen of looijerijen heeft men op
« Celebes niet; de buffelhuiden Avorden gedroogd
« en onbereid aan do Chinesche kooplieden ver-
« handeld."
« Geen bontwerk wordt op Celebes bereid
« uitgezonderd vellen van apen , die Aveinig geit
acht zijn.'''
;
i De bewerking' van het hout geschiedt alleen
«tot inlandsche vaartuigen en grof huistimmer-
« Averk ; fijn hout Avordt hier Avel beAverkt , doch,
« komt van Amboina, en geschiedt slechts'door

— 233 —
« loonen moet geven , houde ik mij verzekerd ,

— 234 —
«het verminderen der welvaart (91), Avant d«
e rijkdom van den eenen, stelde den anderen
« in staat, om ondernemingen te kunnen doen ,
« waaraan hij thans niet denken kan."
« Het is Avaar, dat door de afschaffing van den
« slavenhandel de ingezeten eni tot een meerder
« nuttige eii lofAvaardige nijverheid moeten Avorden
*t aangespoord , doch dit kan eerst op het volgend
«e! geslacht Averken; het zal.derhalve langzaam gaan,
« en een voortdurende vrede zal hiertoe het meeste
« kunnen bijbrengen."
« Het is ongetwijfeld, dat Celebes veel zoudo
« opleveren, indien de natiën , die hetzelve bete
Avonen, niet op een bijgeloovige Avijze gehecht Avail
ren aan hunne oude gëAvoonlen. Hoogmoedig ,
« wispelturig, oorlogsznchtig, zijn ze in het al-
«e gemeen, en deze ondeugden verdooven alle
« lust en ijver om door een nijver onderzoek tot
« de kennis van de inwendige Avaarde van het
« land te geraken. Koffij en peper zou hier zeer
« goed kunnen Avorden voortgeteeld, doch de Vor-
« sten zijn daartoe niet ie bewegen, en daar de
« magt van het Gouvernement zich niet-verdeu
K over hen uitstrekt, dan de contracten luiden,
« is daaraan, of aan eenig voordeel door middel
« der bondgenooten , vooreerst nog niet te denken,
(91) Eene paradoxe stelling , die ook bij de Vorsten
van Bali gebruikelijk is. Zic Deel 1. laatste
hoofdstuk.

— aî5 —
K zoo lang namelijk, men niet meester van hel gete
heele eiland is."
't Het is echter, naar mijn inzien, der moeite
« Avaardig , dat deskundigen binnenslands onder-
« zoek doen, op last van het Gouvernement, en
« ik houde mij verzekerd , dat er vele belangrijke
« ontdekkingen zullen plaats hebben, want Celebes
« is nog Aveinig door Europeanen bezocht en heit
kend geÀvorden, en heeft zeer veel schijn van
« rijk in mijnen te zijn. Doch na eenige ontdek-
« king van goud- of ijzernrijnen of 'andere mineit
ralen pf delfstoffen, die het Gouvernement tot
« voordeel zouden kunnen dienen, zoude men
« zich ook sans façon meester moeien maken van
« zoodanig rijkje of staat, daar dit Voordeel in
«t werd gevonden , ahvaar men zich door eene
« goede bezetting zoude moeten staande houden."
« De Vorsten van Celebes, die door contrac-
«t ten aan het Gouvernement verbonden zijn, leg.
« gen onder geen andere verpligting , dan dat zij
« tegen eikanderen, zonder voorafgaande toesiem-
« ming van het Nederlandsch Gouvernement, geen
« oorlog mogen voeren en ook het Gouvernement
u in alle gevallen gehouw en getrouAv moeten
« zijn. De vaart met passen van het Gouvernete
ment, de Avering van allen handel der vreenite
delingen zijn voorname voorwaarden , Avelke het
te Nederlandsch Gouvernement bedongen heeft,
te Voorts ook , dat bij overlijden der Vorsten, de
« tot opvolgers voorgedragene personen , door het
« Gouvernement moeten Avorden erkend. Dit

N
— a36 —
« laatste punt is hetgeen het meest aanleiding lot
« oorlogen geeft."
« Deze verbondene Vorsten zijn voornamelijk
« die van Mandhar in het noordelijk gedeelte,
« maar zij hebben zich reeds sedert lange jaren
« daaraan niet gestoord en gedragen zich als vre'emet
delingen, als of er nimmer eenig contract gete
sloten was." , , „
« De andere bondgenooten zijn, Sidenreehg,
.« (ook, doch ten onregte, Sandraboni genoemd)
«e dit is een klein Rijkje."
« Tanette, ook van geen aanbelang; beide deze
« Kijkjes liggen ten noorden van het Gouverne-
« ments-grondgebied aan de Avestzijde van Cele.bes.
et Het» land is zeer rotsachtig, en de voortbreng-
« seien bestaan bijna alleen uit djagong of lurksche
ee tanve en manioc-wortelen, Avaarvan de opge-
« zetenen leven."
« Loehoe, Wadjo of Toadjo , Soping. Deze
« Stalen, waaronder fVadjo eene republiek is,
« liggen binnenslands aan de noordkust van de
« bogt van Boni. Zij leveren padi, sago, en
« ijzer. Het Rijk van Boni ligt aan den Avest-
* oever van de bogt of golf van dien naam, en
« heeft eene uitgestrektheid ten noorden van de
« groote rivier Tjinrana zuidwaarts tot ruim lAvin-
« tig mijlen. Men zegt, dat het zeer volkrijk is,
« doch het is ook teveus armoedig , omdat er
ji geene genoegzame rijstvelden Avorden gevonden ,
« die gecultiveerd kunnen Avorden voor eigen on-
« derhoud , waarom de gemeene man zich ook

H
ie meest met djagong en manioc-AVortel moet bete
helpen. Hierom hebben zij in vroegere lijden
« zich in de Gouvernemeutshezittingen Aveten in
« te dringen, Waarvan zij , door toegevendheid
ie het meerderdeel cultiveerden, en de vruchten
« zonder verpligttng of belasting op 's Vorsten
* naam tot zich namen, Het Rijk van Makasser
* is thans geheel onder eenen Koning , schoon het
-« volk lang verdeeld is geweest, onder de namen
« van Berg- en van Strand-Macassaren. Het land
* is zeer armoedig ; het levert rijst op, doch niet
* toereikende voor de consumtie, suiker van de
* saguAveer in het gebergte, en vele bamboezen. —
« Dit Rijk ligt ten Zuiden en Oosten van de Hoofd-
« plaats , en is zeer rotsachtig en woest."
ee Tello is met de Makassaren ' vereenigd, en
« is thans niet meer noemenswaard , ofschoon er
« eene koningin het bestier heeft."
et Eindelijk behoort nog tot ee bondgenooten
w van het Nederl. Gouvernement op Celebes, het
« Rijk van Toeralta > dit Avordt door drie Prinsen
« geregeerd,' en . was voormaals onder Boni 3
« doch zij hebben zich bij de onlusten tusschen
« de Engelschen en dat Hof onafhankelijk ver-
«e klaard, en zijn als Bondgenooten erkend en aan-
« genomen. — Dit Rijk grenst aan het grondge-
« bied van het Gouvernement op Bontain, en is
« zeer vruchtbaar in rijst."
« Het eiland Saleyer, dat regt zuidwaarts en
« in het gezigt van den Hoek van Bira ligt 3

— a38 —
« wordt bestuurd door veertien Koningen, die
« schatpligtig aan het Gouvernement zijn."
i< Dit land is, als het Avare, eene rots. Er
« groeit niets dan kokosnoten , djagong,. en een
« soort van gierst, of de zoogenaamde padi djava.
« Er is niets merkwaardigs te vinden, dan alit
leen het reeds gemelde djatti-bosch , dat op een
« klein eilandje-in de nabijheid groeit."
« Bouton behoort tot de verbondene Vorsten.
« Op de eilanden daaronder behoorende, zijnAvel-
« eer specerijboomen gevonden, doch dezen zijn
« jaarlijks van GouvernementSAvege uitgeroeid , te-
« gen betaling aan den Vorst voor schadevergoe-
« ding van de somma van f 3oo."
» Op Sumbawa, zijn als bondgenooten, de
« Vorsten van Bima , Sumbawa , Dompo, Tom-
« boro, Papekaten Sangar. De uitbarsting vanden
« vulkaan op Tomboro in i8i5 , heeft een groot
« gedeelte van dit eiland in een staat van woest-
« beid gebragt. Tomboro , Papelcat en Sangar
« liggen grootendeels in de asch en lava bedolven."
« Bima , Sumbawa en Dompo leveren rijst,
« en in het eerst en laatslgeu. vindt men sappan-
« hout, hetgeen volgens contracten aan het Gou-
« vernement tegens eenen bepaalden prijs moet
« AVerden geleverd , ook vindt men op Bima vote
gelnestjes, waarover de Vorst eene vrije beschikte
king heeft."
Van dit eiland , en inzonderheid van de schrikkelijke
eruptie van Tombora, zal ik straks nader
gcAvag maken.

— a3g —
VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
Aankomst te Bima op het eiland Sumbawa. —
- Eenig berigt nopens land en bevolking. —
Slechte landbouw. — De Goenong-Tomboro. —
Schrikkelijke uitbarsting van dien berg en geheele
. verwoesting van het eiland. — Rapporten van
onderscheidene Residenteti wegens deze gedenkwaardige
vernieling.
Ai
.Ivorens onze bestemming naar Banjar-Massin
op het grootste van alle bekende eilanden, Borneo,
te vervolgen, Avilde kapitein ROSS, met
wiens schip Avij dit reisje afleggen zouden, eerst
naar Sumbawa stevenen, werwaarts handelsverrigtingen
hem riepen. Vervolgens wilde hij
Sambas op Borneo aandoen , van waar Avij ons
over land naar Banjar-Massin zouden begeven,
terwijl onze kapitein naar Java zoude terugkeeren
, om zijn schip in het dok van Sourabaya
eenige reparatie te doen ondergaan.
Zonder tegenspoed (gelijk men dan over liet
algemeen vau storm of dergelijke geyaren in de

— a4 —
Indische binnenzeeën weinig te vreezen heeft),
kwamen Avij, na vijf dagen zeilens , voor Bima
ten anker. Deze plaats ligt aan eene kleine baai
op het oostelijk gedeelte van Sumbawa , nabij de
straat Sapi, tusschen dit eiland en hel land jan
Floris gelegen. De, afstand van Makasser tot
Bima, bedraagt bijna 5o zeemijlen, en deze vaart
is in beide moesons vrij van gevaar. Kapitein
ROSS Avilde hier een dozijn Bimasche paarden medenemen
, die te Batavia goede AvinSt opleveren,
en, gelijk reeds aangemerkt is, onder de beste rassen
der Indische paarden geteld Avorden.
Dit eiland wordt bcheerscht door zes kleine
Radja's of koningen , Avier kleine Vorstendommen
Bima, Sumbawa, Dompo, Tomboro, Sangar
en Papekat genoemd worden. De bevolking van
dit eiland heeft in hare algemeene karaktertrekken
veel overeenkomst met de Makassaren ; sterk
van ligchaamsgestalte, dapper en van een veel
meer heldhaftigcn aard, dan de Javanen. Die
van Tomboro verdienen in dit opzigt nog Avel
boven de inwoners der andere provinciën onderscheiden
te Avorden. Ondanks alle aangcAvende
moeite is het mij niet mogelijk geweest, het getal
der bevolking te welen te komen. De kampongs
schijnen Avel bevolkt te zijn, doch het gebergte
daarentegen zeer weinig. De inlandsche hoofden,
Avelke wij deswege ondervraagden, gaven zeer
verschillende antwoorden , volgens welke de bevolking
van het eiland omstreeks 800,000 zielen
bedragen zoude, hetgeen, denkelijk, even

— 24' —
als de meeste opgaven, nopens d« volkrijkheid
der Indische eilanden , niet zeer naauwkeurig is ,
ofschoon die opgave in een officieel Rapport yoorr
komt.
- De produkten van Sumbawa zijn, (behalve
de beroemde paarden) voornamelijk sapanhout,
(jaarlijks a a 3ooo pikols), maïz, rijst, katjang
en vruchten ; voorts ook AVas, Avilde honig
, en eene groote hoeveelheid zwavel. De landbouw
is hier, gelijk overal waar het land onder
inlandsch beheer staat, allerellendigst. Men vindt
er nogtans eene groote menigte Avilde en tamme
buffels en ander vee.
De hoofdplaats van hét gansche eiland wordt
insgelijks Sumbawa genoemd. Het is eene
uitgestrekte kampong, die met eenen muur
van 6 voet hoog omtrokken is, Avaarschijnlijk
tot verdediging tegen de strooperijen der Bauers,
Avant tegen eiken anderen aanval zoude
zulk eene verschansing van geen hoegenaamd nut
kunnen zijn.
Het eiland Sumbawa zal altijd merkAvaardig blij»
Ven door de ontzettende uitbarsting Yan den Goenong-Tomboro,
een vulkaan in het djstrjkt. van
dien naam. Bij menschen heugenis heeft zulk
eene, hevige eruptie nergens te voren ooit plaats
gehad, en de inwoners zijn nog bij het enkeje
verhaal van dit geducht natuurverschijnsel met
schrik en ijzing beyangen. Noch de hevigste uitbarstingen
van den Vesuvius en van den Etna
noch zelfs die van den Merapi, op Java., waar-
II. Q

— 5»4 a —
ran ik Uitvoerig in het Eerste Deel gesproken
heb, komen in eenige de minste aanmerking bij
de vreesclijke ruurbraking van den Goenong-Tom^boro
op Sumbawa. Ik zal zooveel ik kan, den
lezer van dit verschijnsel uit de mij deswege locgskomene
eehte berigten, een denkbeeld pogen
te geven. ,
Eene zoo veel mogelijk beknopte, en niet te min
eenigermaie voldoende en treffende beschrijving van
anlke merkwaardige schokken des aardbols te
geven, is geene gemakkelijke taak. Ik wil die
gaarne aan meer ivelsprekende schrijvers overlaten ,
en bepale mij tot een eenvoudig < verslag van
het gebeurde, terwijl ik het aan de verbeeldingskracht
mijner lezers toeyertrouwe, zich een behoorlijk
denkbeeld te maken van de verschrikkelijke
magiveriooning, die de natuur bij zulke
gelegenheden ten toon spreidt , om in een enkel
oogenblik datgene ' te doen, Avat menschenmagt
'ih vele jaren, door vele bloedige oorlogen, te
vuur en te zAvaard niet verrigten kan , te weten,
*en geheel land ten onderste boven keeren. Elke
poging, om zulke gebeurtenissen der vergetelheid
te ontrukken , zal ook daarom gebillijkt mo
gen Avorden, omdat men , Avelligt in volgende
tijden, de oorzaken nader zal opsporen, welke
Op de oppervlakte der aarde zoo vele en zoo groot«
veranderingen hebben te weeg gebragtt
1 Dë uitbarsting van den Goenong-Tomboro
schokte den aardbol op eene zoo geweldige wijze,
dat zij^over de gansche uitgestrektheid der Moluk-

— ?-43 —
sehe eilanden gevoeld Averd , zooAvel al over het
meer naburige Java, over de eilanden Celebes,
Sumatra en Borneo, gevolgelijk in eenen omtrek
van meer dan duizend geographische mijlen van
den vulkaan zelven. Op alle deze eilanden Averd
de uitbarsting bespeurd door herhaalde trillende
BeAvegingen van den grond zooAvel als door
den verschrikkelijken Aveerklank van het onderaardsche
gedruisch en gekraak. In de meer on-,
middelijke nabijheid van den Goenong Tomboro ,
en wel in eene ruimte van drie honderd mijlen
van zijnen Averkkring, zag men de verbazendsie
omkeeringen, die het gansche eiland met den ondergang
dreigden , en alle beAvonei s de grootste
angst aanjoegen. Op Java, dat ruim honderd
mijlen van dezen berg verwijderd is, scheen de
venvoesting geheel nabij te zijn. Op den middag
was de hemel door Avolken van asch en
zand verduisterd, en de zon was met eenen
dampkring omgeven, Avelks « tastbare'* duisteinis
de in deze gewesten zoo ongemeen gloeijenda
kracht van hare stralen geheel krachteloos maakte.
Stortregens van dikke asch bedekten verscheiden
duimen hoog de huizen en velden en wegen.
Deze slikdonkerc nacht, op het midden van den
dag, Averd nog akeliger door het nu en dan uitbalderend
gedruisch, hetAvelk het loshrandeu van
het zAvaarst geschut, of het ratelen van een hevigen
donderslag verdoofd zoude hebben. Dit
gedruisch had zoo veel gelijkenis met het gebulder
vau kanon , dat vele zeeofficieren niet ander» dach-
Q»

-=44
len , dan dat er zeeroovers op de kust geland Avaren
, zoodat zij Averkelijk met hunne vaartuigen in
zee staken, om de aangevallene schepen te hulp
te snellen. Aan den anderen kant verkondigden
sommige dweepzuchtige priesters aan het bijgeloovige
volk de terugkomst van den profeet en hunne
op handen zijnde verlossing. De verstandigsten
onder de inlanders Avaren van meen ing", dat een
der grootste Javasche vuurbergen uitgebarsten
was ; doch dat de stortregens van asch , die het
oostelijk gedeelte van Java bedekten, uit het
eiland Sumbawa derwaarts uit eenen berg, die
vele honderd mijlen van daar verAvijderd was,
konden overkomen, dit konde geen sterveling zich
als mogelijk voorstellen.
Ten einde eenig authentiek berigt van de
ontzaggelijke en zeer buitengewone uitbarsting
van den Tomboro te beAvaren, zond de Gouverneur
RAFFLiiS aanschrijvingen aan de onderscheidene
Residenten op . de naastbijgelegen distrikten
van Java , om een-verslag te geven van de omstandigheden,
van welke zij ooggetuigen waren
geweest. Uit de antAVOorden dezer heeren is het
volgende verhaal opgemaakt. Zoo het Avelligt
niet als eene geheel volledige besehrijving is aan
te merken, zal het niettemin een duurzaam en
gedenkwaardig verslag van daadzaken opleveren,
om eene zoo ontzettende natuurverwoesting aan de
vergetelheid te ontrukken.
De eerste uitbarstingen van den Tomboro werden
op Java in den avond van den 5 April ver-

— 245 —
nomen. Zij werden overal gehoord , en bleven
bij tusschenpoozen, tot den volgenden dag aanhouden.
Het gedruisch werd algemeen toegeschreven
aan het verwijderd gebulder van geschut
; dermate zelfs, dat een detachement troepen
van Djokjakarta Averd afgezonden, omdat
men geloofde, dat de eene of andere nabijgelegen
post vijandelijk werd aangevallen. In dit
denkbeeld zond men ook aan de kusten eenige
vaartuigen naar zee, om te zien oÜ zich eenig
schip in nood bevond.
Den volgenden morgen echter ontAvaarde men ,
dat er overal asch nederviel, en hierdoor verdween
alle twijfel ten aanzien der oorzaak van
het steeds aanhoudend gebulder. Het is opmerkelijk
, dat naarmate de uitbarsting voortgang
had, het gedruisch in elke residentie zoo luid
Averd gehoord , dat men hetzelve algemeen zeer
nabij AVaande te zijn. Het Averd derhalye aau
eene eruptie van den Meri-Api toegeschreven.
Den 6 werd de zon Aveder zigtbaar. Zij scheen
in eene dikke misi gehuld te zijn ; het Avcdcr
Was smoorheet, en de dampkring blaksiil. Da
zon vertoonde zich zonder stralen, en de doodsche
kalmte verkondigde eene ophanden zijnde
aardbeving. Zoo duurde het verscheiden dagen ,
uu en dan bleven de bulderende uitbarstingen aanhouden,
doch Avaren minder sterk, en minder talrijk
dan inden beginne. Overal viel vulkanische asch,
aanvankelijk weinig , eu iu de westelijke gedeelten
Q 3

— 246 — v
tan' het eiland, in zoo geringe hoeveelheid, dat
dezelve naauAveiijks merkbaar was.
Deze toestand van den dampkring bleef zonder
veel verandering aanhouden lot op den 10 April j
en had tot op dien dag niet meer ongerustheid
gebaard , dan elke geAVOonlijke uitbarsting van
eenen vulkaan op - Java, Doch des avonds van
den tienden werd het dreunend bulderen der
uitbarstingen menigvuldige!' en zwaarder , inzonderheid
oostwaarts van Cheribon. De lucht
werd door een stortregen van asch verduisterd,
eu op verscheiden'plaatsen, inzonderheid te Sola
en te Rembang werd eene trillende beAveging
van den grond bespeurd. Op den 11 waren de
uitbarstingen zoo hevig, dat in de oostelijke distrikten
van Java de huizen Avaggelden. De daaropvolgende
nacht Avas boven alle beschrijving stikdonker
(MJLTON'S « darkness visible") en lot op
het midden - van den volgenden dag konde men
Haatiwelijks eenige schemering van licht ontwaren.
Te Solo Avalen op den 12 des middags
de voorwerpen op 100 schreden afstands schier
onzigibaar , even als bij ongemeen ZAvare mist Avel
eens in Amsterdam plaats heeft, Verder oostwaarts,
te Grissee en te Sourabaya, Avas het op het midden
van dien dag zoo donker als in de nacht.
Deze verzadigdheid van den dampkring verminminderde
bij afwisseling naarmate de aschwollen
onder het nederstorten dunner Averden, Bij
voorbeeld de asch , die te Baujoe Wangle acht

— »47 —
duim dik was nedergesiori, viel ie Sumanap niet
hooger dan tAvee duim , en ie Grissee nog minder.
Ten westen van Samarang heeft de zon
Weinig verduisternis ondergaan.
Natuurtafereelen, zoo ontzettend en zoo vernielend
, verdienen allesins met opgelettendheid
gade geslagen te worden. Voerzeker zal hel mijnen
Lezer niet ongevallig zijn , hier de plaatselijke
berigten der Residenten aangehaald te zien.
Ik neem die met eenige verkorting, dochgetrour
weiijk uit het Engelsch over, in Avelke taal dezelve,
voor zoo veel mij bekend is, alleen zijn algemeen
gemaakt , te Aveten in het V1I1 deel der Verh. van
het Bat. Gen.., hetwelk tol nu toe in onze taal het
jicht nog niet heeft mogen zien. Een sterk bewijs t
voorzeker , dal de ambtenaren het in Indië zeer
druk hebben, anders zou deze of gene zulks
gaarne tot uilspanning op zich hebben willet!
nemen.
Van. Grissee: Toen ik op den 12 des morgenç
ontwaakte, kAvam het mij voor, dat de nacht
zeer lang Avas geWeest. Ik nam mijn horologie
digt hij de lamp, en zag dal hel over half negen
was (92), Ik begaf mij oogenblikkelijk naar buiten
, en bemerkte, dal er een AAolk van ösch
(03) Men weet , dat 'ü deze gewesten de ochtendschemering,
het geheele jaar door, omstreeks half
zes plaats beeft, en het daar altijd voor zes ure volkomen
dag is.
Q4

— s48 —
in de lucht oprees. Ten 9 ure Avas het nog
geheel donker. Niet voor 10 ure zag ik eene
flaauwe schemering bijna regllijnig opAvaarts (omstreeks
de zon). Ten half n ure begon men de
vooi'Averperi tot op 5o schreden afstands te kunnen
onderscheiden. Teri 11 ure nam ik het ontbijt
bij kaarslicht, en de vogels begonnen te tjirpen ,
als of de dag zoude aanbreken. Ten half 12 ure
Avèrd de zon even zigtbaar, doch zeer flaauw, en
zelfs twijfelachtig, door een dikken Avolk van
asch. Ten 1 ure namiddag viel de aschregen
sterker en vermeerderde tot 3 ure, Avaarna het
lot 5 ure iets, doch zeer Aveinig licht werd
zoodat ik ten 6 ure nog niet zonder kaarslicht
konde schrijven. Den i3 reisde ik door het dislrikt,
en vernam alom de zelfde verschijnselen
die ik zelf had waargenomen ., terwijl de oudste
inboorlingen noch uit hunne ondervinding noch
zelfs uit hunne vroegste overleveringen ooit
van eene zoo allerverschrikkelijkste uitbarsting
hebben kennis gedragen. Sommige inlanders
beschouwen dezelve als een voorteeken eener
op handen zijnde verandering van Bestuur
anderen' raadplegen hunne ongerijmde legendes,
en'zeggen, dat de beruchte Niai Loroh Kidoel
een barer kinderen uithiuvelijkl, en bij die gelegenheid
met haar bovennatuurlijk geschut saluutschoten
heelt gedaan. De asch noemen zij het
Stof van hare ammunitie.
Van Sumanap : Op den avond van den 10
Averden de uitbarstingen zeer luid 5 eene derzelve

*" 249 —
bijzonderlijk schokte de gansche stad, en de slagen
volgden zeer snel op elkander, gelijk bij eene
hevige kannonnade. Tegens den avond van den
volgenden dag, Averd de dampkring dermate
verdikt, dat men reeds voor.vier ure de kaarsen
moest aansteken. Omstreeks ten 7 ure des avonds
van den 11, terwijl het eb-getij Avas , deed eene
plotselinge instrooming van de baai het water in
de rivier eensklaps vier voet hooger stijgen ,
Avaarop hel, na verloop van vier minuten Avederom
toe het vorige peil terug zonk.
De baai Avas op dit oogenblik zeer onstuimig ,
en aan de noordzijde met een vuurrooden gloed
verlicht. De ongemeene duisternis van deze nacht
verminderde niet voor 11 of 12 ure des voormiddags
van den volgenden dag ; en dien ganschen
dag konde men naauwelijks zeggen, dat er eenig
daglicht geweest Avas. Vulkaan-asch viel als een
stortregen neder, en bedekte den grond tAvee
duimen hoog. Ook de boomen waren met asch
als bcsneeuAvd.
Van Banjoe-Wängie: Op den 1 April des
iriorgens ten 10 ure hoorden wij een dreunend
gebulder , gelijk dat van zwaar geschut, hetwelk ,
bij tusschenpoozen , tot g ure des morgens van
den' volgenden dag bleef aanhouden ; nu en dan
zeer zwaar , gelijk het ralelen van den donder
in de verte. Doch in de nacht van den 10 werden
de uitbarstingen inderdaad verschrikkelijk,
zoodat de aarde en de zee hevig daardoor geschokt
Q5

— s5o —
. Tegens den.ochtend AVerden de slagen
iets minder, en verflaauwden langzamerhand tot
den i4 , toen zij geheel ophielden. In den ochtend
van den 3 April viel de asch gelijk fijne
sneeuAV, en in den loop van dien dag viel dezelve
tot een half duim hoogte. Tot op den
n was de lucht aanhoudend met asch bezwangerd,
."-zoodat het zeer onaangenaam was , buitenshuis
te gaan. Des morgens van den n was de nahegelegene
kust van Bali geheel onlzigtbaar en als
in een dikken nevel gehuld , die oogschijnlijk de
kust van Java naderde, en een zeer akelig gezigt
Opleverde. Ten i ure namiddag Avas men reeds
genoodzaakt. kaarsen aan te steken. Ten 4 ura
Avas het reeds stikdonker , en dus bleef het
aanhouden tot 2 ure des namiddags van den volgenden
dag. In al dien tijd was er aanhoudend
veel asch gevallen , zoodat dezelve nu acht duim
dik op het aardrijk lag. Na 2 ure begou het
iets lichter te Avorden , doch niet voor den i4i,
konde men de zon onderscheiden , en hel Avas al
dien lijd lang buitengemeen koud. De aschregen
bleef aanhouden, doch werd gedurig minder
en de grootste diepte Averd op den i5 April Avaar»
genomen , te Aveten 9 duimen.
Alle berillen gtemnien overeen, dal eene zoo
hevige en Avijduitgestrekte vulkaan-uitbarsting nimmer
bij. manschen heugenis, noch ook bij de aloudste
overleveringen is bekend geweest. De inlanders
maken gewag van soortgelijke verschijnselen
, die voor zeven jaren , door den vulkaan van

Karang-Assem , op het eiland Bali voortgebragt
zijn , doch de hevigheid dezer uitbarsting kwam
op Yerre na de tegenwoordige niet nabij. Als
een' trek van bijgeloof kan men melden, dat de
Balinezen de tegenwoordige uitbarsting van den
Tombora, zonder daarvan eenig juist begrip te.
kunnen vormen , terstond aan een geschil toeschreven,
hetwelk tusschen de beide Radja's yan
Bali-Boliling ontstaan , en Avaarbij de jongste
Radja, op bevel zijns broeders, 1er dood gebragt
was.
De gloeijende hitte van den dampkring en de
afwisselende aschregen bleef lot den 17 voortduren
, Avaarop dezelve door eene zware bui van
wezenlijken regen werd verdreven. Hierdoor Averd
de lucht wederom helder en koel, en deze verandering
ontstond juist op den geschikten tijd, om
de vernieling van al het te Veld slaande geAvas ,
en den voortgang eener juist uitgebrokene epidemische
ziekte nog in tijds te doen ophouden. Sedert
twee of drie dagen j namelijk } voor dat het
begon te regenen , waren, inzonderheid te Batavia
ongemeen vele menschen door koortsen aangetast
geworden. De landlieden droegen zorg,
om overal de asch van de planten en rijsthalmen
af te schudden , en de in tijds vallende zware regen
deed de vrees verdAvijnen, dat zich eene menigte
schadelijke insekten in de rondom de Avortiis
bijeen gehoopte asch zouden ontwikkelen. Ta
Rembang, AVaar voor den 17 geen regen viel,
en de asch in zeer groote hoeveelheid nederge-

— 2Ö2
stort Avas, onderging het veldgewas eenige schade ;
te Grissee was die schade minder, doeh te Banjoe-Wangie
en in dien omtrek was de verwoesting
het grootst. Honderd zes en twintig paar- *
den en zes en tachtig stuks lioornvee kwamen om
het leven, ten gevolge van het gebrek aan voeraadje,
dat gedurende eene geheele maand na de
uitbarsting had plaats gehad.
- Zoodanig zijn de merkwaardigste verschijnselen
e deze onvergetelijke uitbarsting op het eiland
Java heeft voortgebragt. Laat ons dezelve thans
meer in de nabijheid van bet eigenlijke looneel
der vernieling gadeslaan. De beschrijving, hoe
eenvoudig ook , omdat zij blootelijk de omstandigheden
vermeldt, zal Avelligt meer ontzettend
zijn dan PLINIUS rijk versierde beschrijving der uitbarsting
van den Vesuvius.
De plaatselijke verschijnselen zijn nnauwkeurig
waargenomen geworden , door den Britschen Luitenant
OWEN PHILLIPS, die opzettelijk, met oogmerk
om dezelve gade te slaan, naar Sumbawa
werd gezonden, en door het Gouvernement tevens
gelast was, om aan de noodlijdende inboorlingen
van dat eiland onderstand van levensmiddelen
uit ie reiken.
- De Nachodah (gezagvoerder) van eene maleische
pi aauAV van Timor komende, kwam dien officier berigten,
dat op den dag van den n April, terwijl hij
zich in zee, op een grooten afstand van Sumbawa be-
-
I

vond, de lucht geheel verduisterd werd ; dat
toen hij op een' afstand van anderhalve Nederlandsche
zeemijl den berg van Tomboro voorbij
zeilde-, de voet van dien berg in lichter laaije
vlam scheen te staan, terwijl het oppergedeelte
met Avolken bedekt Avas, die geene heldere,
doch eene doffe, akelige vuurroode kleur hadden.
De Nachodah ging zelf aan de wal, om
water aan boord te laten nemen, en vond den
grond met asch drie voet hoog bedekt. Aan het
strand zag hij een aantal inlandsche vaartuigen,
die door eenen orkaanschok van de zee op het
land geAVorpen waren , en hier en daar vond
hij de lijken van inboorlingen, die ellendig van
den honger waren omgekomen. Toen hij Sumbawa
verliet, bespeurde hij een' sterken stroom
om de west ; en trof nu en dan groote hoopen
asch aan , die op zee dreven , en op een" afstand
naar drooge klippen of zandbanken geleken, somtijds
in zoo groote menigte, dat hij zijn vaartuig
met moeite door dezelve heen konde sturen. De
gansche nacht van den 12 Avas hij door zulk aschterpen
omringd , en verklaarde, dat zij eene
massa van twee voet dikte, en somAvijlen van
een uur gaans uitgestrektheid vormen. De zelfde
Nachodah berigtte, dat de vuurberg van Karang-
Assim , op het eiland Bali, gelijktijdig met.den
Goenong-Tomboro vlammen uitbraakte ; en zulks
schijnt bevestigd te worden door de eenparige berigten
, dat men in de bergen van het distrikt
Rembang, zoowel als in den Goenong-Gedé in

— a54 —
de' Pretf77g-t?r-Regentscbappen een buitengewoon
onderaardsch gedruisch en gerommel Averd gehoord.
De naauAvkeurigste nasporingen hebben
echter geene bewijzen opgeleverd, van eene gelijktijdige
uitbarsting in de groote vulkaanketen ,
die het eiland Java van het oosten naar het westen
doorloopt.
Te Makasser" bevond zich destijds de Gouvernements
kruispraauw Benares. De commanderende
Officier van dat vaartuig zend het volgende öfll*
ciëcl rapport aan gemelden Luitenant PHILIPS»
« Den 5 April vernamen Avij te Makasser 1
een geluid als eene hevige kannonnade, hetwelk
bij tusschenpoozen den geheelen namiddag bleef
aanhouden , en ons voorkwam uit het zuiden te
komen. Tegens zon-ondergang scheen het ons
toe, dat de schoten (Avant daarvoor hielden wij
dit gebulder (veel nader bij waren, en uit zeer
zAVaar geschut moesten voortkomen , terwijl men
nu en dan flaauwer schoten vernam. In de
onderstelling, dat er een gevecht tegen zeerovers
plaats had, zond men een detachement Nederlandsche
troepen met de kruispraauw Benares
in zee, om dezelve op te sporen. Na de
omliggende eilanden bezocht te hebben, kwam
dit vaartuig op den 8 terug, met berigt,
dat men hoegenaamd niets ontdekt had. In
de nacht van den 11 werd het schieten op
nieuw gehoord , doch veel flaauwer, en met
spoedig op elkander volgende slagen. Tegens

aS5 —
den morgen volgden zij zoo snel op elkander-,
dat het somtijds was, als of drie of vier stukken
kanon te gelijker tijd werden afgevuurd, en
waren zoo zwaar, dat de huizen in het fort
Rotterdam , en de schepen op* de reede van
Makasser geschokt Averden. Somtijds scheen het
gebulder zoo nabij te zijn , dat ik meer dan eens
volk naar den top zond, om naar het vuur uit
te kijken. Tegens den morgen ligtte ik het anker
, en stevende om de zuid, om de zaak nader
té Onderzoeken. De ochtend van den 12 was
zeer duister, de lucht Avas vaal-zwart, vooral
in het Z. en Z. W. met een flaauAven Oostdijken
Avind. Alles deed blijken , dàt er eenig ongemeen
natuurverschijnsel moest voorgevallen zijn.
Ten 8 ure des morgens was het veel donkerder ,
dan voor den opgang der zon. Naderbij lag
er een donker roode gloed over het luchtruim,
en ten 10 ure was het zoo donker, dat men
op een half kAvartier uur afstands bezAvaarlijk
een schip konde zien. Tegens n AA'as de hemel
geheel en al verdonkerd , uitgezonderd een klein
gedeelte in het oosten van Avaar de wind kwam.
Nri viel de asch als digte sneeuAV en dé garische
natuur had een akelig , doodsch en ontrust
tend voorkomen. Omstreeks ia ure verdween
het Aveinige licht , dat nog aan de oostei kimmen
aanAvezig Avas geweest, en eene zwarte duisternis
bedekte het aanschijn van den dag. Deze stikdnnkerheid
bleef den ganschen dag aanhouden
, «n vermeerderde dermate, dat ik op gewoue
/

256 —
tijden, in het holst yan de nacht nooit eene
dergelijke duisternis beleefd heb. Het was letterlijk
onmogelijk, de hand voor zijne oogen
te zien. De asch viel de geheele nacht door,
en was zoo fijn, dat ofschoon wij overal prezennings
en zeilen over de luiken spreidden,
en er bovendien eene goede zonnetent op het dek
gespannen was , de asch door alle openingen heen
tot binnen in het schip drong.
Ten 6 ure des morgens yan den anderen dag
was het nog even donker r doch ten half 8 begon
er eene schemering van licht door te breken
, en ten 8 ure kon men. op het dek de voor-
Werpen flaauw onderscheiden. Van dit uur af
begon het spoedig hoe langer hoe lichter te
Avorden.
Met het aanbreken van den dag had ons vaartuig
een zeer vreemd voorkomen. Tuig en takel
Waren geheel met de ïiedergevallene asch bedekt,
die naar gecalcineerde puimsteen geleek,
en bijna de kleur van houtasch had. Nadat dezelve
opgeruimd Avas , maakte de hoeveelheid, welke
wij over boord wierpen, verscheiden lasten gewigt
uil; Avant hoeAvel de asch bij het nedervallen
zeer ligt en vlokkig gelijk sneeuAV scheen
te zijn, Avas dezelve niettemin, zamengedrukt
zijnde, zeer zAvaar ; eeue pintsinaat vol, Avoog
§ Nederl. Jjg. Deze asch Avas geheel zonder
smaak , en veroorzaakte geene pijn aan de oogen ;
de reuk Avas eene flaauAve reuk van iets , dat
pas verbrand is , doch geene zwavelreuk. Met

— 2$7 —
Water aangemengd, vormde zij een taai slijk, dat
zeer hjniig, >en moeijelijk van de handen af te
wasschen Avas.'
Omstreeks middag vàn den 12 kwam de zon
wederom te Voorschijn, doch scheen bezwaarlijk
met eenige flaaüwe stralen door den nevel van
stof te kunnen heen breken. De dampkring Avas
nog altijd met assche beladen, en dien geheelen
dag viel dezelve nog als fijn zand neder. Zoo bleef
het tot den t5 met eene versmorende hitte, en
geen den minsten. Avind.
Des morgens van den i3 (dus vervolgt het verslag
van den Nachodah) hadden wij Makasser'
n , en den 18 zeilden Avij op de hoogte
en langs de "kust Van Sumbawa* Het vaartuig
moest zich eenen Aveg banen dAvars door groote
bijeenhoopingen van puimsteen , die met asch vermengd,
op de zee dreven. Van'verre geleken zij
fcoö volkomen naar droogten of banken, dat ik
in het eerst op een kwartier uur afstand eene
sloep uitzond, om dezelve te onderzoeken* Ik
zag de eersten aan voor. eene drooge zandbank
van eene mijl lang; met verscheiden zwarte klippen
bezet, Het bleek bij onderzoek eene enkele
massa Van puimsteen te zijn 4 met eene menigte
zAvare boomslammen , die zwart verbrand, of als
door den bliksem verbrijzeld schenen te zijn.
De ' sloep kon- er met' moeite door heen kamcu $
én de ingang der baai van Bima Avas in
den letterlijken zin van het eene einde tot het
andere opgevuld met puimsteen en drijvend hout.
n. p

258 —
Den tg kwamen Avij in de Baai yan Bima- ten
anker. De kusten , de huizen en het geboomte
Avaren geheel met asch bedekt, en leverden een
akelig schouAvspel op. Ook de bodem der Baai
moet eene groote verandering ondergaan hebben,
want Avij vonden 8 vademen diepte op eene en de
zelfde plaats, Avaar eenige maanden vroeger een
kruiser van Ternate in 6 vademen ten anker had
gelegen., te Aveten, vlak aan de bank, die voordo
stad Bima ligt. — Dus verre het verslag van den
Nachodah. — De Resident van Bima schreef,
dat de uitbarsting vernomen werd in de strekking
van den berg Tomboro, die veertien uren
gaans ten westen van Bima ligt. In de nacht
van den n , zegt hij, waren de slagen het hevigst
en boven alle beschrijving verschrikkelijk, gelijk
het losbranden van een zwaren mortier digt bij
zijn oor. De duisternis begon omstreeks len 7
ure des morgens, en duurde 12 uren langer dan
te Makasser. Het nederstorten van asch Avas zoo
zwaar, dal het dak van des Residents huis op
vele plaatsen verpletterd , en het huis onbewoonbaar
Averd, hetAvelk ook met vele andere woningen
in de stad het geval AvaS. De. lucht Avas gedurende
al dien tijd dood-siil, en ook op zee Avas
geen windje te bespeuren, ofschoon dezelve zeer
onstuimig Avas , en verbazend hoog opliep , zoodat
de golven verre hoven hot land stroomden , én de
beneden-gedeelten der huizen onder Avater zp,tr
ten. Alle vaartuigen en praauAVen Averden van
luüuLel ankers geslagen en oj> strand geworpen,

— 2^9 -—
Waar op dit oogenblik nog een aantal derzelvn
Verre boven het hoogste springtij op droog zijn
blijven liggen (g3).
Den 22 kwam het inlandsche schip Despatch
Van Amboina in de Baai van Bima ten anker.
Dit vaartuig had eene bogt, meer Avestwaarts,
de baai van Sanggar genoemd, voor die VAU. Bima
aangezien , en Avas aldaar binnengeloopen. De
Radja van Sanggar berigtte den commandant Van
het vaartuig , dat het geheele land verwoust , en
het rijst- en ander veldgewas ten eenemaal ver*
nield was.
De stad Sanggar ligt omtrent 5 hollandsche
eeemijlen ten Zuid-oosten van den Goenong-Tom-
boro. De bevelhebbende officier van het schip
kon slechts met de grootste moeite in de baai
zeilen, alzoo dezelve tot op eenen groolen afstand
van het land met puimsteen, asch en drijfhout
Was opgevuld ; het laatste was afkomstig van dn
huizen, die door de nedervallende asch AVaren
ingestort en vernield. Den volgenden dag op an-
derhalve mijl afstançjs voorbij den berg Tomboro
zeilende , Avas dcszelfs top onzigthaar en bedekt
met dikke AVOIken van rook en asch. De kanten
van den berg Avierpen op verschillende plaatsen
rook uit, denkelijk door de afgevloeide lava, die
nog niet geheel bekoeld Avas , en waarvan ver-
scheiden stroomen 1 tot verre in zee waren gcloo-
(p,3) Officieel Rapport van don Resident van Bima.
R 2

— 2ÖO
pen. Een . van deze lavastroomen, ten N. N. W.
van den berg, was duidelijk te onderscheiden '
door de afstekende zwarte kleur midden in de"
lichtvale asch, en door den dikken rook, die nog
aanhoudend uit deze zwarte massa naar boven
steeg.
Het is buiten allen twijfel zeker , dat deze
uitbarstingen van den Goenong-Tomboro over de
geheele keten der Moluksche eilanden Averd vernomen.
De kruiser Teignmouth lag op den 5
April voor Ternate ten anker. De commanderende
officier van dit vaartuig schreef naar Batavia,
dat tusschen 6 en 8 ure des morgens op de
reede van Ternate zeer duidelijk een dreunend
gebulder Averd gehoord, gelijk dat van zeer zAvaar
geschut, bijzonderlijk'in het Z. O., zoodat gemelde
officier niet anders dacht , dan dat in die
rigting eenig schip noodschoten deed ; Aveshalve
hij eene sloep uitzond, om rondom het eiland
te roeijen. Den volgenden morgen, echter , kwam
de sloep terug zonder.een vaartuig of schip ontdekt
te hebben , en hieruit besloot hij , dat het
gedruisch veroorzaakt werd door de uitbarsting
van eenen vuurberg, in die rigting gelegen. Alzoo
de Oosiihoeson reeds hier gevestigd was^
moesten de uitbarstingen in de Moluksche eilanden
thans minder luid gehoord w orden , dan bij
een tegenovergestelden passaatwind. In eene andere
rigling zijn die uitbarstingen tot op Benkoelen
en vele andere plaatsen van Sumatra vernomen
geworden , blijkens verscheiden brieven,

26l —
die tem daar naar Batavia gezonden werden, en
waarvan het volgende een uittreksel is.
« Het is opmerkelijk, dat een en hetzelfde ge-
« druisch , (hetwelk overal voor schoten uit zwaar
« geschut werd gehouden) op alle etablissemen-
« ten aan de Avestkust van Sumatra te gelijker
K tijd vernomen werd. Des morgens van den n
« April hporde men dit gebulder te Benkoelen;
u de inlanders, die van het gebergte strand-
* Avaarts kAvamen, hadden zulks insgelijks ver-
« nomen , en verhaalden , dat de bladen van de
« boomen en het veldgevvas met eene dunne laag
« van zeer fijne asçh bedekt waren." Te Padang,
en verder noordwaarts, schijnt men de uitbarstingen
niet meer gehoord te hebben. De afstand
tusschen Benkoelen en Sumbawa bedraagt, in
regte linie, 3oo Nederlandsche mijlen. .
Ten 6lotté laat ik hier het eigenhandige berigt
van den Luitenant OWEN PHILLIPS volgen.
Op mijne reize naar het Avestelijk gedeelte van
het eiland (Sumbawa) , doorliep ik het geheele
distrikt Dompo, en een groot gedeelte van Bima.
De ellende van de bevolking Avas ten hoogsten
top gerezen, en afgrijsselijk om aan te zien. Langs
de Avegen lagen nog de overblijfselen van verscheiden
lijken , rondom de plaatsen, waar de
overigen zoo even begraven Avaren. De dorpen
Avaren ontvolkt ; de huizen ingestort en half onder
de asch bedolven ; de Aveinige overgeblevene
bewoners zwierven uitgehongerd rond , om eenig
voedsel op te sporen.
B 3

*— 262 —
In Dompo, Bima en Sanggar was terstond nà
de uitbarsting eene hevige diarrhcea ontstaan j
waardoor in Aveinige dagen eene groote menigte
volks Averd Aveggesleept, De inlanders Aveten deza
nieuAve plaag aan het gebruik van het water, ter«
Avijl het met vulkaanasch vermengd was. Ook
paarden en andere dieren zijn daardoor in menigte
, aan de zelfde liAvaal gestorven.
De Radja van Sanggar kAvam mij te Dompo
een bezoek geven. De ellende van zijne onder*
danen Avas nog droeviger, dan te Dompo. Da
nood Avas zoo verschrikkelijk hoog geAveest, dat
zelfs eene zijner dochters van honger Was otn*
gekomen. 1\ gaf hem, uit naam van het Gou*
vernement drie koyans rijst, Avaarvoor deze ongelukkige
Vorst mij met tranen dankte.
Deze Radja Avas zelf een ooggetuige van het
verschrikkelijk tooncel der uitbarsting geAveest,
Zijn eigenmondig Verslag Averd gevolgelijk als
belangrijk aldus door mij opgcteekend;
Omstreeks ten 7 ure namiddag van den 10
April braken bij den top van den Goenong-Tombom
drie afzonderlijke vuurkolommen uit, allen,
zoo het scheen, binnen den omtrek van den
krater. Deze kolommen stegen afzonderlijk al
vlammende zeer hoog in de lucht op, en ver»
ceuigden zich als in eenen maalstroom van vuur*
Oogenblikkelijk daarna Avas de gelfcele berg ,ceno
enkele massa van gloeijcude lava, die naar alle
kanten afstroomde.

— 263 —
Geheel de dampkring stond_ aldus in vuur en
vlam, tot dat de nederyallende asch en steen , een,
uur daarna ,i dien akeligen gloed trapsgewijze ver-,
duisterde. Te Sanggar viel eene onnoemelijke hoe-.
veelheid steenen., sommigen zoo groot als twee
vuisten, doch de meesten niet. grooier dan eene
okkernoot.
Tusschen 9 en 10 ure nam de massa van
riedervallende asch en steenen meer en meer
toe , en eensklaps ontstond er een hevige dwarrelorkaan,
die alle huizen in Sanggar omverre
smeet, en de daken met zich in de lucht voerde.
In dat gedeelte van Sanggar, dat aan Tomboro
grenst, Averden de grootste böomen met Avortel
en lak uit den grond gerukt', en met huizen,
menschen én véé in het luchtruim Aveggesliugerd
(94)-' De zee rees plotsling 12 voet
hooger, dan immer te voren bij het hoogste
springtij beleefd Avas geworden, en in een oogenblik
tijds Avaren de eenige vruchtbare gronden vau
het eiland, met menschen, huizen, en al Avat
daarop Avas, ecue rampzalige prooi der golven.
Van 12,000 menschen, die de bevolking
van het distrikt Tomboro uitmaakten, bleven zes
en twintig ia leven !
De orkaan duurde omtrent een uur. In dien
tijd hoorde men geene uitbarstingen, doch terstond
daarna begonnen de vuurbrakingen op
nieuw, en duurden lot den i5 Julij.
(94) Vau daar de tallooze menigte van drijvende
boomen in zee.
M

-~ 264 —
Nabij de plaats, waar hot dorp Tomboro had
gestaan, is eene enkele hooge landpunt van
deze algemeene verwoesting verschoond gebleven.
Eenige Aveinige boomen zijn daarop blijven staan ,
en twee mannen met tAvee vrouwen, die hier
de wijk namen, zijn de eenige imvoners van het
dorp, die den dood ontkomen zijn. (95) '.
(Q5) Een zeer geacht Tijdschrift, bevat eene he-*
langrijke aanmerking nopens de werking der vulkanen
jn Indië: « Uit het eenparige getuigenis van alle vroegere
zeevaarders, als ook uit dat van Avijlen den Russischen
scheepsk. KOTZEBUE , die den Stilten-Oceaan
onlangs in alle riglingen bezocht hebheïi, schijnt het
dat zich in de Stille Zuid-Zee aanhoudend nieuwe
eilanden vormen, door de vereenigde Averking van
vulkanische kracht en den aangroei van koraalrotsen
of klippen. Van de Philippijnsche,- tot aan de Molukßclweilanden,
is. bijna alles door vulkanische werking
te weeg gebragt, terwijl de kleine eilanden, ten
zuiden van Nieuw-Guinea, als het ware , geheel dç
voortbrengselen zijn der verbazende operation van dat
kleine dier, den koraal-worm. Men kan dus, uit de
zamenvoeging dezer oorzaken met grond verwachten,
dat eenige weinige eeuwen het werk der Schepping
zullen vergrooten, door het vormen van een uitgestrekt
Vastland in het Zuidoostelijk gedeelte van onzen
aardbol."
(./Hgc-.ueen Handelsblad, io April, i8a8, N Q . 31.)

a
— 265 -
ZESTIENDE HOOFDSTUK.
Vertrek naar Koepang op het- eiland Timor. —
De Reede. —7 /Landbouw. — Bevolking. —<
Producten. i— Witte mieren, -r- Heilzame
planten. — Merkwaardige genezing. — Tabak.
— Indigo. —- Djatie-hout. — Bijzonderheden
nopens de bevolking en de Vorsten,
ok de Kapitein TtOSS, hoezeer hij anders niet
zeer vroom scheen, Avilde, overeenkomstig met het
hierboven gemeld gebruik, gaarne zijne reizen
op Zondag ondernemen, en koos dien dag , om
vau Bima naar Koepang op Timor te vertrekken
, van waar hij alsdan zijne desiinatie naar
Sambas en Batavia zoude vervolgee. Zonder
meldenswaardige ontmoetingen bereikten wij de
niet verre af zijnde kust van Timor, en kwamen
tegenover het oude fort Concordia ten anker.
Dit eiland ligt op 10 gr. Zuideihreedte, en
i4o gr. lengte. Het is omtrent 75 mijlen lang ,
en 16 à 17 mijlen breed; Aan alle kanten is het
omringd van zeer steile en hooge borgen , die
even als op Amboina , met zware bosschen bedekt
zijn, Met uitzondering van zeer weinige
R 5
.
'

— a66 —.
plaatsen, slechts een vierde mijl van het strand ,
vindt men rondom het eiland nergens goeden
ankergrond, hetwelk even als ten opzigte van
Bah, eene, voorname oorzaak is, waarom dit
eiland zoo weinig door Europeanen bezocht Avordt,
ofschoon hetzelve, gelijk straks zal blijken, uit
hoofde van deszelfs vruchtbaarheid en produkten
alleszins voor den handel belangrijk is. Geheel
digt. langs- de kust ontmoet men overal klippen
, waarvan velen zeer gevaarlijk zijn (95).
De beste reede vàn het eiland is "die van Koepang,
waar in den lijd der Oost-Indische Compagnie
reeds het aanzienlijkst etablissement der Nederlanders
is geweest. Aan de noordzijde van het
eiland zijn nog eenige plaatsen , waar de schepen
ten anker kunnen gaan, doch de grond is er
slecht, en men is er aan zware noordwestewindeu
blootgesteld.
Van Mei ' tot November heerscht hier de zoo*genaamde
goede moeson, die zich door aanhoudende
drooge hitte kenmerkt. De felle oostewind
verkoelt ecliter den dampkring, en op de hooge
gebergten is het, zelfs in het heetste jaargetijde,
somtijds meer koud dan warm ; hetwelk grootendeels
is toe te schrijven aan den zwaren daauw,
die op de bergen valt, en die dikwerf naar een
kleinen regen gelijkt.
Van November tot April vallen er dagelijks
zware stortregens, vergezeld mot hevigo wiud-
Oß) JAMES HORSBCRGH , East-India Dinctory.

. . . -
— 267 —
buijen uit het noordwesten, waardoor ook de
reede van Koepang in dat saizoen niet voor veilig
kan gehouden worden. De schepen gaan alsdan
drie uren verder, onder Poelo Smaauw-, ten
anker.. Van tijd tot tijd ontwaart men op Timor
aardbevingen, doorgaans van het Zuid-oosten
paar het Noord.westen , doch dezelve worden
weinig geacht, en niet als gevaarlijk beschouwd.
Dit eiland is, gelijk zoo vele landen in Indië,
op verre na zoo sterk niet bevolkt, als het volgens
zijne uitgestrektheid konde wezen. Eertijds
was de Slavenhandel eene groote bron van ontvolking,
thans is zulks de Kinderziekte nog,
alzoo de Inwoners hier tot uu weinig van de
heilzame Vaccine weten, en ook tp diep gewortelde
vooroordeelen hebben , om deze hoogst nuttige
uitvinding tot hun welzijn te Avillen aanwenden.
De zelfde vooroordeelen zijn ook oorzaak,
dat zij geene verbeteringen in den LandbouAV
willen ingevoerd hebben. Langzamerhand echter
, en bij meer yerkeer met de Nederlanders
zullen deze bezwaren verminderen. Walmeer
zich de kinderziekte in eene kampong vertoont,
baart zij onder de inwoners zulk eenen schrik,
dat zij hunne hutten verlaten, en zich in de
bosschen gaan verschuilen, zonder zich om de
zieken te bekommeren, noch hun eenige hulp too
te brengen,
Te Koepang is het Nederlandsch e fort Concordia,
hetwelk thans in een zeer vervallen staal is. 11 el
ligt aan deu oever der zee, hij eene kleine rivier,

— 268 —
die goed en overvloedig water oplevert. In
de kampong wonen vele handeldrijvende Chinezen.
Deze laatsten beklaagden zich met nadruk over
de afschaffing van den handel in slaven. Da
Kapitein-Chinees beweerde, dat die handel op
Timor, gelijk op vele andere plaatsen , en inzonderheid
overal Avaar Chinezen gevestigd zijn , tot
het geluk van vele menschen aanmerkelijk bijdroeg.
Van deze wonderspreukige stelling gaf hij
ons eene uitlegging, die inderdaad eenigen schijn
van gegrondheid heeft. Eene groote menigte
Chinezen , namelijk , die jaarlijks uit hun Vaderland
naar déze gewesten overkomen, om door den
handel hun geluk te beproeven, waren genoodzaakt
, zich tot beheer hunner huishouding van
slavinnen te voorzien, alzoo , gelijk reeds gezegd is ,
de Avetten van China, de emigratie wel aan mannen
, doch in geen geval aan vrouwen vergunt. De
aldus door de Chinezen gekochte slavinnen werden
, voor het grootste gedeelte , na verloop van
een korten tijd, hunne echte vrouwen, en ge«
raakten daardoor uit een' ellendigen staat van
armoede en nooddruft, (Avaarin zij in hun geboorteland,
uit hoofde van de gebrekkige bebouwing
van den grond, en van de barbaarsche
regering der inlandsche Vorsten moesten leven)
tot eenen staat van welvaart, en niet zelden van
rijkdom. — In zooverre scheen deze Chinees geen
ongelijk te hebben.
Het eiland Timor heeft vele kleine riviertjes,

— 26g —
doch geene enkele groote. Alleen de rivier van
Koepang bevat gezond drinkwater. Op andere
plaatsen is het water zAvavelachtig, en Avordt
voor de gezondheid nadeelig geacht. De grond j
vooral binnenslands, schijnt, over het algemeen,
rijker in delfstoffen, dan in veldproducten te
zijn; ofschoon het vlakke land aan zee, hier gelijk
op alle eilanden van Indië, bij uitstek vruchtbaar
is. De meeste beken en rivieren leveren
Goud op , hetwelk door de inwoners op de zelfde
Avijze Avordt ingezameld,,.als bij Celebes reeds
beschreven is. Het distrikt of kleine koningrijk
Molo bevat de vruchtbaarste goudrivier, doch
de inboorlingen verwaarloozen dit product, omdat
eene e erste poging , door hun gebrek aan kennis
en voorzigtigheid, ongelukkig met het instorten
der groeve is afgeloopen , AVaarbij eeïi aantal menschen
omgekomen zijn , hetwelk hen van verdere
uilgravingen schijnt afgeschrikt, en in het denkbeeld
gebragt te hebben , dat er booze geesten in
het aardrijk schuilen, die zich dit metaal willen
toeëigenen. — Dit zal Avelligt een louter sprookje
zijn ; Avant van Avaar toch bekomen de inlandsche
Vorsten de menigvuldige gouden sieraden , AVaarmede
zij zich zelven en hunne talrijke vrouAven
tooijen ?
Er zijn op Timor ook zeer goede Kopermijnen,
die, bij goede beAverking, een aanzienlijk product
zouden kunnen opleveren. Men vindt in de
nabijheid van DHU groote stukken kopererts in
den grond. De inlanders mengen het koper met

— 270 —
goud, en maken daarvan het zamengestelde metaal
, soeassa genaamd , Avaarvan ik reeds vroeger
heb melding gemaakt.
Sandelhout groeit in het zuiden Van het eiland,
en daarvan AVordt jaarlijks wel vijf of zes duifcend
pikols ingezameld. Aan den zelfden kant
Van het eiland Avordt ook veel Was vergaderd.
De bijen hechten hare nesten aan de takken van
het zAvare geboomte. De Timorezen klimmen
met bamboezen ladders tegen deze boomen op, om
de Was Aveg te halen. De jonge bijtjes Avorden
tot sambal gemaakt, en voor eene groote lekkernij
gehouden. Aan de Noordzijde van het eiland
Avordt minder Was gevoudeü, doch van betere
hoedanigheid , hetwelk de inlanders toeschrijven
aan de bijzondere eigenschappen van de bloemen,
Avaarop de bijen azen.
Niet verre van Alias is eene bron van aardolie
(naphla) , die geheel door de inwoners Avordt
verwaarloosd, ofschoon zij eene goede hoeveelheid
oplevert. De inboorlingen gebruiken deze olie
om de Avitte mieren ie verdrijven. Deze vernielende
insekien zijn op het eiland zeer menigvuldig.
Kasten en tafels worden met de pooten in
bakken met water geplaatst, om hun den toegang
te beletten. Op verscheiden plaatsen vonden Avij
nesten van Avitte mieren, die vari klei, drie tot
vier voet hoog uit den grond door deze diertjes
AVorden opgebouAvd. Wij verbrijzelden een dezer
gebouAven, om hetzelve van binnen te bezien,
en vonden in een diep verborgen binnenyertrekje

— 27I ~-
een dier, hetwelk in grootle en kleur veel gelijkenis
naar een' zijdeworm had. Dit AVas, volgens
het zeggen der inlanders , de koningin der
Avitte mieren. Opmerkelijk is het, dat de Avitte
mieren natuurlijke vijanden van de zAVarten zijn ;
Avanneer zij elkander ontmoeten , ontstaat er altijd
een gevecht om leven of dood.
Tien mijlen Zuid-oostwaarts van Koepang ligt
eene groote bank, die parelen oplevert. Men
heeft proeven genomen, om dezelve ie visschen,
doch de parelen van zeer middelmatige Avaarde
bevonden. De grond is te modderig , en Avordt
te veel door de aanspoelende zee beroerd. Het
is echter ook zeer mogelijk , dat de proeven niet
behoorlijk genomen zijn. Eenige mijlen verder,
in het distrikt Amanoebang, vindt men een zeer
merkwaardige berg , die aan zijnen voet eene
opening van twaalf yoet in den omtrek heeft.
Door dit gat Avaait, gedurende zes of zeven maanden
van het jaar een zoo hevige wind , dat alles
daardoor wordt weggeslingerd, en het volstrekt
onmogelijk is, om op dien lijd het gat ie naderen.
De oorzaak van dit zonderling verschijnsel
schijnt nog niet bekend, of nog niet onderzocht
te ziju.
Er zijn geene verscheurende wilde dieren. Wilde
buffels en varkens vindt men er in de bosschen
in groote menigte. In de nabijheid van Koepang
vindt men eene groote hoeveelheid van hertebeesten.
Wilde katten zijn er ook in groot getal, en
brengen niet weinig nadeel aan de voortteling

— 272 —
van het pluimgedierte toe. Nergens vindt men.
welligt meer apen , dan op dit eiland , Avaar men |
eene soort van deze dieren vindt, die geheel Avil,
zijn. Men vindt hier ook de Babi-roesa , waarvan
ik vroeger melding heb gemaakt. Ook zijn
hier vele slangen, scorpioenen en duizendbeenen.
De inlanders hebben zekere wortels, Avelke zij.
kaauwen en op de beet leggen, Avaardoor deze
laatsie spoedig geneest, en Aveinig pijn veroorzaakt.
Ieder Timorées is geAVOon een zakje met
zulke Avortels over den linkerschouder te dragen >
om daarvan, in geval van nood, oogenblikkelijk
gebruik te kunnen maken. De Koningen en
Grooten laten zulke Avortelen altijd, door eenen
van hun gevolg achter zich dragen. Kapellen en
vlinders zijn hier schooner en grooter , dan ik
die ergens elders gezien heb. Ook vindt men in
de bosschen. eene soort van spinnekoppen, die ik
in Oost-lndië nergens zoo groot heb aangetroffen.
Voor zoo veel bekend is , doen zij geen
nadeel, maar zijn integendeel voor nuttig te hou-,
den, omdat zij op muskieten, kakkerlakken y
mieren, duizendbeenen en andere schadelijke insek«
ten jagt maken.
Daarentegen vindt men op Timor eene soort
van venijnige vliegen , die jagt op 1 de gewone
spinnekoppen- maken, Zij bereiden hun nest met
een klevend vocht tegen de muren en balken der
huizen, en nadat zij in ieder celletje van hetzelve
een ei hebben nedergelegd, gaan zij op de
>-

— 27 3 —
jagt, om de Aveldra te voorschijn komende
jongen met spinnenkóppen te voederen.
Gevogelte van allerlei soorten vindt 'men op
Timor in grooten overvloed ; onder anderen , de
groote zee-arend, Sperwers 3 kraaijen en andere
- roofvogels j Avilde eenden, tortel- en boschduiven;
vele witte en gespikkelde papegaaijen, als*
mede eene soort van vledermuizen, die zonder
de vlerken ', zoo groot als speenvarkens zijn , en
veel nadeel aan de vruchtboomen toebrengen.
Deze vogels ,houden zich bij dag aan de moerassige
plaatsten Van het strand op , doch komen des
avonds met geheele zAvermen naar de Mangaboomen
, Avaaraan zij zich vasthechten. De inlanders
houden het- vleesch dezer dieren voor eene groote
lekkernij, en ook de Europeanen nuttigen het
niet ongaarne*
Met het begin van de Oostmoeson ziet men
dikwijls verbazende zAvermen van sprinkhanen i
die als eene- digte sneeuAvbui het luchtruim vervullen
, en eene ongeloofelijke schade aan het veldgewas
toebrengen. »
Men vangt in de beken en riviertjes zeer goeden
visch, Avaaronder eene soort is, die veel
overeenkomst met onze forellen heeft. De tee
is langs de geheele kust zeer vischrijk. Paling
vindt -men er van ongemeene dikte, alsmede zeer
goede oesters, die zich aan het onderste der Mangis-bdomen
(96) vastmaken. Ook Avalvisschen /ij'rt
(

I
/
— 274 —
(gelijk reeds aangemerkt is) aan de kusten van
Timor in menigte voorhanden. Haaijen en krokodillen
zijn hier mede maar al te talrijk.
Maar vooral is dit eiland mildelijk gezegend
met vele heilzame planten, tenvijl men er zeer
weinige vindt, die vergiftig zijn. De geneeskunde
der Timorezen bestaat alleen in de kennis
van zekere bladen, wortelen en vruchten van
boomen en gewassen. Men vindt er een' Avortel,
die eene verbazende uitAverking op versehe Avonden
heeft. Men raspt een Aveinig daarvan, mengt
het met speeksel of arak , en legt het op de Avonde,
die daarop, hoe diep zij ook wezen moge,
zich in zeer korten tijd toesluit en geneest.
Ook zijn er in de bosschen vele planten , die
onderscheidene genezende krachten bezitten, en
onder anderen een geAVas , hetAvelk een onfeilbaar
middel tegen de dysenteria is. Het zoude te
Avenschen zijn, dat bekwame kruidkundigen
denvaarts gezonden Averden, om in die groote
schatkamers der natuur nieuwe , ontdekkingen to
doen. De Tidorezen brengen, door middel hunner
kruiden , ongeloofelijke genezingen tot stand.
Het volgende geval berust op het getuigenis van
een even zoo geloofwaardig als kundig man,Aviens
geschriften zeer veel tot de kennis van. onze Oost-
Indische bezittingen hebben bijgedragen (97).
do Bizopliora van LINN, en een geheel andere, dan
de Manga-boom of' Mangifera van LINN.
(97) Do Heer Mr. w. VAN HOOENPORF , aan wiens

— 275 —
Een slaaf, die door eenen val van boven uit
een' kokosboom , zijn' arm gebroken had , kreeg
daarin op den derden dag , na het verband , het
koudvuur. De Europesche heelmeesters besloten
hem den arm af te zetten ; doch op den bestemden
tijd bemerkten zij, dat het koudvuur reeds
tot boven den schouder was gekomen, Aveshalve
zij van hun voornemen afzagen , en den ongelukkigen
aan zijn ellendig noodlot overlieten. Zijn
meester gaf hem daarop in handen van eene
inlandsche vrouw, die om hare kennis van planten
en kruiden met regt beroemd Avas. Deze
maakte eene stoving van versehe kruiden, en
leide dezelve op den arm, die na verloop van
Weinige dagen , bij de gebrokene plaats , afviel.
Het aangestoken deel genas in zeer korten tijd,
zonder dat de lijder eenige koorts of ander toeval
kreeg. De Timorezen zijn zelven zoo verwonderd
over de verbazende uitAverking van verscheiden
hunner kruiden , dat zij in hun bijgeloof
daaraan bovennatuurlijke vermogens toeschrijven,
hetwelk .ons niet bevreemden kan,
Avanneer wij zien, dat zij in vele genezingen
slagen , waarin zelfs de kunst en Avetenschap
van onze medici verre te kort schiet.
Meer te venvoiideren is het, dat zulke hoogstnuttige
planien , ondanks de kostbare , langdurige
naauwkeurig en welgeschrevcn rapport, over den slaat
van Timor, ik mijne eigene waarnemingen getoetst en
onderworpen heb.
S 2

— 276 —
en veelbelovende reizen van onze Natuurkundigen
, nog in Europa ten eenemaal onbekend
blijven, ahvaar zij , door kundige handen toebereid,
met onberekenbaar nut, tot heil der lijdende
menschheid zouden kunnen aangewend
Worden.
Tabak groeit welig in de ommestrekén van
Koepang, en zoude op vele andere plaatsen van
het eiland met goed gevolg kunnen aangekweekt
Avorden.
Indigo Avordt overal op het eiland, en in
groote hoeveelheid gevonden, doch de inlanders
weten dezelve noch behoorlijk te bereiden, noch
behoorlijk te gebruiken.
. Over het . algemeen is de landbouw, gelijk
hier boven met een enkel Avoord gezegd is, in
een zeer verwaarloosden toestand, en het land
zoude veel meer kunnen opleveren , indien hierin
konde voorzien Avorden. De Timorezen kennen
in het geheel nog het gebruik van den ploeg
niet. Wanneer de regentijd aankomt , leiden zij
het water door eenige greppen op het laud, waar
zij willen zaaijen, en wanneer hetzelve Avel
doorwaterd is, jagen zij er eene groote menigte
van 's Konings buffels op,'die den grond
overal doèrtreden en doortrappen.
Met dezen ellendigcn staat van den landbouw
groeit er geen rijst genoeg voor de bevolking
; men behelpt zich met maïz of djagong
, en Avanncer hiervan de oogsi mislukt,
vergenoegen zij zich met eene soort van wilde

— 277 —
aardappelen -, die in overvloed in het gebergte
groeijen, en veel overeenkomst, in smaak
zoowel als in gedaante, met de Javasche oebies
hebben, Groenten vindt men op Timor
weinig, schoon zij welig in de tuinen der Europeanen
te Koepang groeijen, en gevolgelijk
ook elders op het eiland zouden voortkomen, in
dien men zich de moeite gave dezelve aan te
planten. Bamboezen groeijen er in zoo groote mer
nigie, dat vele bosschen daardoor ondoordringbaar
worden gemaakt. Men vindt; hier ook zeer goed
timmerhout, alsmede hier en daar eenige wilde
notenmuskaatboomen, Avaarvan de noot Aveinig
of geen' reuk heeft, en kaneelboomen, welker
schors een sterken, peperachtigen smaak heeft.
Beide zijn, gelijk de meeste, zoo niet alle, vruchtboomeu
die sedert lang in het wild groeijen,
geheel verbasterd.
Op eenige mijlen afstands van Koepang bij het
riviertje Fctoe-maas groeit de zelfde soort van
hout, hetwelk van Malakka voor masthouten
naar Batavia Avordt vervoerd. Het bosch, waarin
dit hout groeit j is naauwclijks een half kwartier
uurs van zee gelegen, langs den kant der gemelde
rivipr. Men vindt hier vele regt opgaande
boomen , van meer dan honderd voet lengte , en
ruim drie tot. vier voet in diameter. Ook valt
hei niet lp betwijfelen, of men zoude met het
beste gevolg in de ommeslreken van Koepang
het zoo nuttige djatie-hout kunnen aankweeken,
althans de ondervinding heeft bewezen-, dat er ua
S 3

— 278 —
verloop van negen of tien jaren, van gezaaide
djatiepitteiv zeer fraaije boomen, tot meer dau
dertig voet hoogte en zeven duimen dikte zijn
opgewassen (()8).
De koningen van Koepang hebben eene wreede
gewoonte, wanneer «ij den troon beklimmen,
liet is eene voorouderlijke meening bij hen, dat
zij afstammelingen zijn van de krokodillen (99),
en om deze reden brengen zij aan deze dieren,
bij zekere feestelijke gelegenheden, offeranden
toe, en brengen hun spijzen aan den oever der
zee. De krokodil, aan zeker bijzonder geluid
gewoon zijnde, en wetende, dat hij op eene
bepaalde plaats voedsel vinden zal, komt te voorschijn,
zoodra hij geroepen wordt. De - grooten,
en het volk komen allen aan het strand, op eene
plaats, die hiertoe plegtig ingewijd is geworden,
en Kalaïba genoemd wordt. Aldaar brengen
zij eene jonge maagd , welke men fraai uitgedost
en met bloemen versierd heeft; deze ongelukkige
Avordt gebonden en aan het strand , geheel digt
aan zee, nedergelegd, tot een offer voor den krokodil,
die op het gewone geroep te voorschijn
komt, en het jonge meisje met zich in den afgrond
sleept. Gelukkig hebben deze barbaarsche
offeranden slechts eenmaal, bij elke derde troonsopvolging
plaats. Op de toespraak der Nederlandsclic
ambtenaren, om aan zulk eene onmensche-
(98) Rapport van den Heere Mr. w. VAN HOGENDORP.
(.9.9) Vergelijk Deel I. , bl. i65.

lijke gewoonte een einde te maken , gaf de ko-
»ing van Coupang ten antwoord, dat het een ali
imd en heilig gebruik {adat) was, hetwelk niet
mögt nagelaten worden.
Wanneer de Vorsten van Timor elkander deii
oorlog aandoen, offeren zij vooraf een buffel of
eenig ander dier , om uit deszelfs ingewanden te
zien, of zij gelukkig zullen oorlogen. Indieu
hunne priesters of waarzeggers niets goeds voorspellen
, wachten zij eenige dagen , en offeren op
nieuw, zoo lang, lot dat de voorteekencn gunstig
zijn, in welk geval zij gelooven, dat de geesten
(diwata) hun behulpzaam in den strijd zullen
ziju. Dit het geval zijnde, trekken zij te veld,
onder een woest geschreeuw j en onder het geluid
van een groolcn, uitgeholden buffelshoorn,
beginnende met al wat zij ontmoeten te vernielen
en te verbranden, en alle menschen, die ia
de ' omliggende landen in hun bereik komen,
om het leven te brengen, vooral vrouwen, kinderen
en weérlooze oude lieden , want zij dooden
alles, en houwen de hoofden van den romp af ,
om die als zegeteekenen met zich te voeren, en
lot een gedenkteeken in het Raadhuis (Balibali)
van hunne kampong ten loon te hangen.
In het gevecht hebben de beide partijen hunne
voorvechters of zoogenaamde orang berani, die
eene bijzondere feestelijke kleeding hebben. Zoo
vele menschenhoofden als deze kampioenen in
vorige gevechten of schermutselingen hebben
afgehouwen , zoo vele pronkvaandclljes dragen zij
S 4

-— 28o s*
PV den tulband aan het hoofd, terwijl hunne-
.armen en beenen met zwart en langharig bokkenvel
omwonden, en met kleine schelletjes
omhangen zijn, hetwelk, zoo vele eereteekeium
zij,,, om aan te Avijzen, dat zij in Vroegeren
oorlogen reeds vele vijandelijke koppen
hebben te huis gebragt. Deze voorvechters
dagen elkander uit; maar zoodra een of twee
van hen sneuvelen., gaan de anderen op de vlugt.
De godsdienst der inwoners van Timor bestaat,
gelijk bij de meeste heidensche volken, uit een
zeer verward begrip van het Hoogste Wezen,
hetwelk zij ;u hUIme laa} Oessi-Nenoe (Heer der
zon) noemen (100), ofschoon ik niet heb kunnen
bemerken , dai zij aan de zon , of aan eenig ander
gesternte eene godsdienstige hulde- bewijzen.
Overigens hebben zij eene menigte feestvieringen
en bijgeloovige gebruiken , welker uitvoerige,
beschrijving hier te wijdloopig zoude
zijn. In de nabijheid van het Nederlandse]*
etablissement zijn de inboorlingen gedeeltelijk
christenen, doch alleenlijk, cmdat zij gedoopt
zijn* want alle onderrigt in de grondbeginselen
n voorschriften van onze godsdienst, blijft op
Timor tot nog toe geheel verwaarloosd. De kor
ningeh en hoofden laten hunne kinderen niet
doopen , dan. nadat, zij ecne plcgtige oileraud-e '
(JOO) Bij verre de meeste andere volken van Indie
wordt de zun Mata-hari (het oug des dugs) genoemd.

— 281 —
\ >
hebben gedaan, om uit het onderzoek der ingewanden
der geofferde dieren te weten , of hieruit
geen onheil voor het koninklijk huis of voor
liet .Rijk zal ontstaan. Gewoonlijk ook mogen
hunne oudste zoons, of de erfgenamen van de
kroon nimmer gedoopt worden.
Wanneer zij willeu bepalen, op welken tijd
de eene of andere gebeurtenis heeft plaats gehad
, weten zij zulks niet anders te berekenen,
dan door het noemen van den Nei-suffa
(of koning), die toen regeerde, of van dezen of
genen hunner voorouderen. Is het iets, dat
binnen kort is voorgevallen, zoo nemen zij
den lijd der rijstplanting te baat, of wel dien ,
waarin de Tamarindeboom bloeide, en dergelijke
, zonder naauwkeurig de weken of maanden
te kunnen opgeven. Zij hebben echter in
hunne taal namen voor getallen tot duizend en
meer, doch weinigen kunnen zich dezelve duidelijk
voorstellen, en er is niemand onder de
eigenlijke inboorlingen, die naauwkeurig zijn
eigen ouderdom weet. Daarentegen geven zij in
zekere gevallen bewijzen van een verbazend
sterk geheugen, hetwelk zij door oene soort vaa
Mnemonische kunstgreep te hulp komen. Wanneer,
namelijk, iemand hun geld schuldig is, leggen
ssij zoo vele verschillende knoopen in eene
snaar, als er posten van schuld zijn, en weten
de bijzondere sommen, na jaar en dag met eene
, verwonderlijke juistheid te onthouden. Wanneer
Z Ü grootc getallen moeten uitrekenen, gebruiken
S 5

— 38a —
zij de korrels van inaïz, en leggen die vijf aan
vijf naast elkander , waarna zij daar zoo veel bijvoegen
en weder afnemen, als noodig is, om
hunne rekening op te maken, i
Hunne huwelijken worden op eene zeer eenvoudige
wijze voltrokken. De jongman, die genegenheid
voor eene jonge dochter heeft, laat
haar ten huwelijk vragen aan haren vader , die
voor zijne dochter eene zekere hoeveelheid buffels
en goud eischt, naar gelang van den stand
en het vermogen des bruidegoms. Alsdan
worden er eenige dieren geslagt, en derzelver
ingewanden onderzocht. Wanneer hieruit gunstige
voorteekenen worden afgeleid, wordt het
huwelijk zonder verder uitstel voltooid ; doch bij
ougunstigc teekenen tot een' anderen tijd verschoven.
De Polygamie heerscht hier, gelijk
overal in Indi'è, inzonderheid bij de Vorsten
en Rijksgrooten. Een koning, en ook ieder
ander huisvader, wordt geacht, zeer rijk te
zijn, wanneer hij onder zijne kinderen Yele
dochters heeft, want bij het uithuwelijken derzelve,
ontvangt hij telkens eene hoeveelheid
goud , buffels en andere produkten , terwijl hij
het regt behoudt, om , zoo lang de bepaalde
scliuld niet voldaan is, niet alleen zijne dochter,
maar zelfs ook de kinderen, die uit het huwelijk
gesproten zijn, terug te nemen.
Wanneer een vorst of iemand van zijn huis
ziek wordt , is het altijd de schuld van den een'
of anderen ongelukkigcu , die van toovciij en ver-

— 283 —
SB
standhouding met booze geesten beschuldigd, en
daarom in een blok gesloten wordt. Dit geschied
zijnde, wordt er eene groote menigte vee
geslagt, om deze geesten te bevredigen. Hierbij
verdient het opmerking , dat de Timorezen in
den eigenlijken zin niets anders offeren, dan
hetgeen zij zelven niet verkiezen te eten, als de
horens , de ooren , den staart, de poten , in een
woord , het afvalsel van het beest, terwijl zij het
beste gedeelte onder eikanderen vcrdeelen en ge.
zamenlijk nuttigen. Intusschen neemt ook de zieke
inlandsche geneesmiddelen in, welke gcfijk men
boven gezien heeft, zeer heilzaam en krachtig zijn,
en den lijder doorgaans spoedig zijne gezondheid
terug geven.
Wanneer echter de Vorst den onvermijdelijken
tol betaalt, welken ook hij zoowel als zijn geringste
onderdaan, aan de natuur verschuldigd is,
ontstaat er onder het gansche volk eene diepe
droefheid, althans zij geven uitwendig daarvan H
blijken, door een geweldig misbaar en weegeklaag.
Op de tijding van het verdwijnen (dus
noemen zij het overlijden van den vorst), moet
ieder inboorling zijn hoofd kaal scheren. De
vrouwen en bijvrouwen van den overleden' koning
trekken heur hoofdhaar met de handen
uit, en doen den ganschen omtrek door heur geschrei
en gejammer weergalmen. Om des te
grooler eer aan den overledenen te bewijzen ,
worden ook eene groote menigte vrouwen , die niet
tot lid vorstelijk gezin behooren, bij zulke go-

— &4 — i
Jegenheden ontboden, om mede te huilent waarvoor
zij een bepaald dagloon genieten. Deza
vrouwen gaan ook uit huilen in partikuliere sterfhuizen,
vooral bij de meer vermogende Chinezen,
en maken daarvan hare dagelijksche kostwinning.
Wanneer zij echter haar ambacht goed
verstaan , moeten zij niet alleen zeer luid balken,
maar zich c ook in allerlei boglen over den
grond Avringen, om haar hartzeer des te beter aan
den dag te leggen.
Tenvijl dit gebulk nog blijft voortduren,
slagt men wederom een aantal buffels en varkens,
en legt vervolgens het lijk op eene tafel,
midden in de pandopa of het voorvertrek van
het paleis, uitgedoscht in het praâlgcwaad
van den overleden' vorst, de oogen, neus, mond,
ooren, het hoofd en de borst bedekt met gouden
platen , en den hak versierd met snoeren
van koralen, parelen en gouden kettingen. In
dezen staat blijft het lijk twee dagen f onder
aanhoudend geschrei en gCAveen van zijne familie
en vrouwen ten toon gespreid liggen, terwijl
rondom het paleis nu en dan eenige schoten
uit handgeweer of klein geschut (litós)
AVorden gelost. In dezen tusschentijd Avordt
een der grootste, kapok- of aren ga-boomen omgehouAven
en uitgehold, om hot lijk, mot alle
de ovengenoemde kleinoden en sieraden daarin te
leggen. Vervolgens Avordt deze uiigeholde boom
mei gom digt gemaakt, en in een naburig huis
overgebragt, Averwaarls de nabestaanden ©u de na-

— 285
burige vorsten een of wel twee maanden lang
eenige vrouwen zenden om te Aveenen. Somtijds
blijft het lijk een, twee, ja zelfs drie jaren liggen
, eer het begraven Avordt, naar gelang van
den tijd, dien de troonsopvolger noodig heeft,
om het vereischte getal buffels en andere produkten
bijeen te brengen.- Wanneer alles tot de
begravenis in gereedheid is gebragt, worden op
nieuw de nabestaanden en de naburige vorsten
bij het lijk verzocht, e'n het zelfde tooneel van
huilen en rondkrimpen der vrouwen heeft op
nieuw plaats. Als men het lijk uit het huis AVÜ
dragen, ontstaat er altijd (quasi) eene soort van
strijd, tusschen de vrouwen en de dragers, de
eersten, om. het lijk in huis te houden , en do
laatsien', om hetzelve AVeg te voeren. Eindelijk
laten de vrouwen hetzelve als tegen haren zin
slippen, en alsdan Avordt het, zonder verdere omstandigheden
ter aarde besteld, met het hoofd
naar het Oosten, en sonrwijlen ook overeind in
eene smalle , diepe groeve bijgezet.
JNaast het graf plaatsen zij rijst , kokosnoten,
pinang (areca). Na dit alles slagten zij het
verzamelde vee, uit honden (ioi), paarden, buf-
(ioi) De Chinezen^ eten hondenvleesch , en houden
zelfs dat van zwarte honden voor eene lekkernij.
De bovengemelde gebruiken bij begravenissen
hebben ook eenige overeenkomst met die
dar Chinezen , bij welke laatsten het lijk in eene
zeer fraaije kist, die hermetisch gesloten is, maan-

— 286 —
fels en varkens bestaande. Na het plegen der
offeranden declen zij aan allen , die bij de *
begravenis tegenwoordig zijn geAVeest, het vleesch
der geslagte buffels en varkens, benevens rijst en
maïz uit, waarmede alle plegtigheden een einde
nemen.
Wanneer iemand van het gemeen sterft, Avordt
hij eenvoudig in een stuk grof Avit katoen ge-
Avikkeld, en zonder eenige andere plegtigheid,
dan het slagten van een hoen, of ander dier
van geringe waarde, ter aarde besteld.
De vreugdcbcdrijven der Timorezen zijn van
een zeer gebrekkigen smaak. Zij vermaken zich
somtijds gcheele nachten met in eenen kring, zonder
eenige regelmatigheid , rond te dansen. Hun
gezang is Aveinig anders dan eene gedurige herhaling
van tonal tonal een vreugdekreet, die even
als het Avela, Avela ! der Alforen, met ons hoezee!
of ïo ! gelijke bcteekenis schijnt te hebben.
den lang in het sterfhuis blijft staan , gedurende
welken tijd, op gezette dagen , door bezoldigde huilstcrs
het zelfde misbaar als bij de Timorezen wordt
gemaakt. Ofschoon ik zelf meermalen getuige van
bovengemelde plegtigheden ben geweest, heb ik de
beschrijving daarvan grootendeels naar die van den
Heere Mr. AV. VAN HOGENDORP gevolgd , welke , naar
mijuc gedachten , de zeden en gebruiken der Timorerezen
met meer waarheid, dan eenige andere, mij bekende
, bcriglen aan den dag legt.

— 287 — '
Van Panions of Hek ay at heb ik bij de Timorezen
nergens eenig spoor gevonden.
Hunne vaartuigen zijn kanoo's van eene uitgeholden
boomstam, aan Avelke zij aan AVeerskanten
, even als de Alforen bij hunne korri-korri's ,
tAvee stukken hout doen uitsteken, met lange
bamboezen aan het einde, om het omslaan van
deze smalle en ranke schuitjes voor te komen.
Z'j z iJ u groote liefhebbers van over land te
reizen. De aanzienlijken laten zich in eene soort
van hangmat, als in eenen palankijn, door twee
of vier man , die na eenige uren door anderen
uit hun gevolg Avorden afgelost, over den Aveg
dragen. De gcmeene lieden reizen eenvoudig te
voet, en nemen daartoe den tijd des nachts en
des morgens, om bij de hitte van den dag onder
het lommer van den een of anderen boom te
kunnen uitrusten. Ieder neemt zoo veel voorraad
als hij noodig denkt van maïz of Tursch
koren met zich, hetAvelk hij vooraf laat braden,
fijn stampen en tot balletjes kneeden. Met dit
schamele voedsel en eenvoudig rivienvater, houden
zij het vele dagen uit, zonder over honger of dorst
te : klagen, mits zij slechts hun geliefde pinang
niet moeten ontberen. Hunne paarden en buffels,
welke dieren in groote menigte, op Timor voorhanden
zijn, grazen vrij in de bosschen en velden
, en komen op het geroep der eigenaars bij
hen. Do buffels Avorden alleen gebruikt, om de
rijstvelden te bereiden, en de paarden tot het
vervoeren der produkten van het land, inzonder

— 288 —
heid vaii Sandelhout en Was. Ieder kent de
zijnen aan een merk, dat hij met een heet ijzer op
hunnen rug heeft gebrand*
De Avijze , waarop zij de Avilde buffels temmen ,
is merkwaardig» Deze dieren , die zeer schichtig
en Avild zijn, houden hun verblijf op de steilste
bergen, Avelke overal met bamboes begroeid zijn ,
zoodat zij niet dan met de uiterste moeite kunnen
gevangen Avorden. Even als op Java jagen de Timorezen
de buffels naar een enkel omheind punt ,
van waar zij niet kunnen ontvlugtcn en rondom
ingesloten Avorden. Na de jagt laat men hier de
buffels een paar dagen rusten , en alsdan komen
de Timorsche Menani of zoogenaamde toovenaars
zonder eenige vrees in het beslotene perk. Zij
verschuilen zich achter tamme buffels, Avelke zij
onder de Avilden brengen , en bestrijken met eene
ongemeene behendigheid den staart en de poolen
met zekere fljn gestampte Avorlels, hetwelk die
derwijze krachteloos maakt, dat zij de Avilde buffels*
kunnen leiden , Avaarheen zij Avillen , even als of
dezelve reeds langs Avaren getemd gewecsu
De Timorezen gaan ook-dikwijls met snaphanenen
pieken gewapend op de buffeljagt, vergezeld
van eene groote menigte van honden , die daartoe
zijn afgerigt. Op de zelfde Avijze jagen zij de ""
Avilde varkens, en droogen hun vleesch, gelijk
dat der buffels, tot dingding, waarvan ik vroeger
heb melding gemaakt. Het gedroogde varkensvleesch
wordt Babi-Joefoe genoemd, en dient
hun tot eigen' voorraad, zoowel als om hetzcl.ve

J
— 289 —
aan vreemden te verkoopen , en zelfs naar andere
plaatsen te verzenden, hetgeen zekerlijk bij zulk
een onbeschaafd volk als een opmerkelijk bewijs
van industrie mag vermeld Avorden. In de omstreken
van Koepang worden vele herten gejaagd,
en ook met klemmen van bamboes gevangen,
waarvan het vleesch insgelijks gedroogd wordt, en
de beste soort van dingding, oplevert, Avelke zelfs
naar Batavia Avordt verzonden. De pezen van de
hertepooten gedroogd zijnde, Avorden insgelijks als
een artikel van Aveelde , en als een zeer versterkend
voedsel, in groote hoeveelheid naar Java
uitgevoerd, en maken, voor de imvoners ,
eene vrij aanmerkelijke bron van vertier en welvaart
uit; alzoo de Chinezen en vele Europesche
Heeren, vooral onder de Oudgasten en de Landeigenaren
, zeer groote liefhebbers van, dit artikel
zijn. Van de hertepezen worden versterkende
bouillons gemaakt, die veelal des morgens bij het
opstaan genuttigd Avorden.
H#

— ago —
——«t»HM(a&X®!eS0KMc» »
VIJFTIENDE HOOFDSTUK.
Omliggende eilanden onder het gezag der Nederlanders.
— Poeloe-SmauAV. — Het Herten-eiland.
— Minerale-bronnen- — Beschrijving van
het land. — Zeden der Bevolking. — Poeloe^
Rolli. — Poelo-Dao. — Savo. — Producten. —
JJzermijnen. — Tabak. — Katoen. — Solor.
— Etablissementen der Portugezen. — Somba.
vJ'nder do eilanden, die onmiddellijk in de
nabijheid van Ti/nor gelegen zijn, verdienen
Poeloe-Smautv , Poeloe-Kambing, Poeloe-Roti ,
Savo, Solor en Somba nog kortelijk eenige bijzondere
melding. Zij worden geacht van oud9
her de regtmatige onderhooiigheden van het Ne«
derlandsch Etablissement op Timor te zijn ge-
Aveest. De zeden en gebruiken der imvoners hebben
met die van de Timorezen, over het algemeen
veel overeenkomst, zoodat ik mij alleenlijk
tot eenige AA'cinige bijzonderheden , nopens deze
eilanden , bepalen zal.
Poeloe-Smauw , dat het naast bij Timor ligt,
is van dat eiland door eene zee-engle van tAvee
mijlen breed gescheiden. Dit eiland is zes mijlen

— agi —
lang en drie breed. Men vindt er tot nu toe
Aveinig . ontgonnen grond, en overal wilde bosschaadjen
en ondoordringbare wouden , volkomen
gelijk àe forêts-vierges in sommige binnengeAvesten
van Zitid-Amedka. De landbouw is hier nog
ten eenemaal venvaarloosd, zoodat men er
schier anders niet dan man of djagong aantreft.
Het eiland is eene onderhoorigheid van den
Radja van Koepang^ die hier in de goede
moesson veelal bij voorkeur zijn verblijf houdt.
Op dit eiland is eene zeer opmerkelijke bron.
Tc Oeliassa namelijk, j8 eene opwelling van mineraalwater,
hetAvelk een' scherpen ijzer- en vitrioolsmaak
heeft. Of dit Avater eenige médicale,
vermogens bezit, gelijk waarschijnlijk is, schijnf
nog niet door Europeanen onderzocht te zijn. De
inlanders hebben eene zeer bijzondere eigenschap
aan dit Avater ontdekt, namelijk-, dat het, zonder
eenig bijvoegsel, als zeepwater schuimt, Avanneer;
men linnen daarin AVascht, en hetzelve ongemeen
schoon en wit. doet Avorden. Zeer nabij deze bron
vindt men een ongemeeu grooten ïVaringa-booux
dien de inboorlingen van dit eiland JSoenoek (de,
Heilige) noemeu.
De?.e boom, die ook onder de namen van
Baniana, Indische Vijgenboom, of ook Avel van
W onderboom bekend is, verdient alleszins ceno
meer uitvoerige beschrijving. Men vindt de Waringa-hoom.
ook op Java, doch zelden van zulk
«en ontzaggelijke grootte als die, welken %vij op
Timor ontmoet hebben.
T a

— 292 —
Onder alle bekende boomen der Avereid is do
Baniana het heerlijkste voortbrengsel der natuur ,
en geheel verschillende van hetgeen aan alle andere
wezens eigen is, schijnt deze Avonderboom de altijd
voortgaande vernieling van den lijd te trotseren.
Hij groeit onophoudelijk aan , ajzoo zijne
nederhangcnde takken in den grond op nieuw
vastwortelen, en nieuwe stammen te voorschijn
brengen. Geen wonder, dat deze majestueuze
boom door den eenvoudigen Indiaan niet efcne
heilige vereering beschouAvd wordt. Het gewelf
onder dezen honderdstammigen Baniana is de
prachtigste tempel ter aanbidding van het Opperwezen
, en herinnert ons de oude vereerders van
Wodan in het lommer der voedende eiken. Ondoorzigtbaar
lommer vormt het dak van dezen
, tempel, en Avemelt van duizenden vrolijke schepselen
, die met de eerste ochtendstralen , van den
lof huns Scheppers, door blijde klanken, het digie
woud van dezen enkelen boom doen weergalmen. —
Gij dichters ; plaats u onder dit heerlijke gewrocht
van de hand des Almagligen, daar zult gij uwe
dichtader in onwederstaanbare aandrift voelen ontbranden.
« Ook ik was in Arkadie. 1 ' — Ook ik heb mij
in het lommer van den Indischen Baniana verkwikt;
ook ik heb levenskracht in den balsemgeur
zijner ongedeelde , kleine, hartvormige , spitse ,
heldergroene bladen ingeademd. Waarom bezit
ik de taal van MLDEKDIJK niet, om dezen Koning
van het Rijk der Plunlen naar Avaarde ie beschrijven'!'

— 293 —
Meer dan duizend menschen kunnen onder de
schaduw van den Baniana rusten. De omtrek
rondom den eersten hoofdslam en de zeven on-
middelijk daarbij staande afstammelingen, be- 1
draagt meer dan iooo schreden. De zware hoofd-
stammen waren meer dan 200 in geial , alle de
overigen te zamen bedroegen meer dan 3ooo stam-
men. Deze boom vormt dus alleen een uitgestrekt
en onafzienbaar Avoud.
Het digte lommer Avordt met de bekoorlijkste
schakeringen verlicht door den gloed der zon , dia
zelfs op den middag met hare loodregte stralen niet
geheel door de bladeren en als door elkander gevloch-
tene takken heen dringen kan. Overal ^Avemelen
vrolijk gedierte en gepluimde zangers» Geheele
familiën van eekhorentjes en apen huisvesten in
het hooge lommer. Groote kalongs of vledermui-
zen , die van den eenen vleugel tot den anderen
meer dan zes voet lengte hebben , hangen bij da«
als levenloos aan de takken, om den stikdonkeren
nacht af te Avachten , die alleen door. millioeneu
van glinster-vliegjes verlicht wordt, om de
zwarte duisternis des te zigtbaarder te maken.
PaauAven, bpschduivon en geheele zAvermen vau
witte papegaaijen wemelen en fladderen door het
gebladerte (102).
(10a) Ofschoon hier vele paauvven zijn , vindt men
rr geene tijgers. Op andere plaatsen (vooral op Javaj
is de menigvuldigheid der paamven een zeker
kcnleeken van de nabijheid der Tijgers, op wier uitwerpselen
de paamven gretig azen.
T A
X

— ag4 —
Aan alle deze myriaden van bewoners verleent
de weldadige boom voedsel en huisvesting. Onder
het dig te loof hangen overal rijke trossen van
koraahoode vijgen , die van een zeer aangenanicn
honigzoeten smaak zijn. Vele dieren azen ook
onderling op elkander v en hier, gelijk in de lagere
geAvesten van den aardbol heerscllt oorlog y
list en geAVeld. :. .
Midden in de zeeëngte tusschen Poelo-Smamv
en Timor, ligt het kleine Poelo-Kambing (herteneiland)
, aldus genoemd , Avegens de groote menigte
van deze dieren op dat eiland. Het heeft
eene bijzondere gedaante die wel verdient in he*
voorbijgaan opgemerkt te Avorden. De omtrek
van Poelo'Kambing bedraagt slechts een uur gaans,
Op eenen afstand gelijkt het eiland naar een vrij
regelmatigen kegel, Avaarvan de top afgesneden
is, of Avelnaar een ouden burg , die van binnen
vlak, doch van buiten met een hoogen muur
omringd is. Deze bovenste vlakte is ruim vier
honderd schreden breed, en men-vindt daarin
vele bronnen, AVaaruit een zAvavelachtig water
fonteinsgeAvijzo naar boven springt. Dit Avater
bevat in zich eene soort van klei of vette aarde ,
die zich rondom de opening, Avaardoor hetzelve
opwelt, pijramjdaalvonnig ophpopt, en de gedaante
van eene; kunstige fontein, tot twintig en
meer vqeteu hoogte aauneemt. De herten graven
Wiet hunne poolen kleine kuilen in den grond, en
drinken dit zwavehvater , nadat -h-et' in die kuilen
,

eenigen tijd stilgestaan heeft en helder geworden
Is. Alzoo men het instinct der dieren menigmaal
tot rigtsnoer van de wijsheid der menschen mag
nemen (io3) , kan men hieruit afleiden, dat het
drinken vau dit water geenszins nadeel ig , en welligt
zeer heilzaam kan zijn. — Het uitAveudig gebruik»
althans, heeft eene zeer Aveldadige uitwerking.
Dit bleek, toen onze kapitein een zijner matrozen
, een Bengalees, die kreupel van jigt en rheumatismus
was , naar Aval deed brengen , om zich.'
dagelijks in dit zwavehvater te baden. Met eiken
dag werd deze lijder beter, en reeds met deu
vierden dag was hij bijna geheel hersteld.
Tien mijlen Zuid-Avest van Koepang op Timor
ligt het eiland Rotti , hetwelk negen mijlen lang,
en derdehalf mijl breed is. Het bestaat uit vijfr
tien kleine koningrijkjes , van Avelke Termano, Avaar
altijd een Nederlandsche posthonder geAveest is ,
het voornaamste is. Dit eiland is boven alle do
anderen zeer vruchtbaar, en heeft veel rijst., gierst
maïzj boomvruchten , moeskruiden, en ook vela
soorten van Avild hoornvee en gevogelte. De in-
Avoners zijn fraaijer van gedaante , dan de Timorezen.
Ook zijn de vrouAven er schooner en Llan-
,
(io5) Het is bekend, dat de eerste Europeanen, di©
Amerika bezochten , alvorens van de hun onbekende,
Avelligt schadelijke of vergiftige vruchten van dut werelddeel
te diirven eteli , gade sloegen , welke soorten
gaarne door de vogels of andere diaren genuttigd werden
t en dat zij zich daarbij zeer wel bevonden.
T 4

— 296 —
ker, en de landstaal is veel Avell uidender ,
dan die van Timor ert andere naburige eilanden.
Het eiland Rotti is door de Natuur zoo wel versterkt
, dat het niet gemakkelijk met geAveld te
overmeesteren zoude zijn. De meeste kam pongs
liggen op hooge bergen, die bezwaarlijk te
beklimmen zijn. Door digt kreupelbosch roet
hoog geboomte vermengd, loopt over den glibberigen
grond slechts een enkel smal voetpad. Ook
zijn de inwoners van dit eiland veel stoutmoediger
en kloeker dan die van Timor.
Digt aan de kust bij de hoofdnegorij Termano,
liggen een paar groote klippen , ruim 3oo roeden
van elkander verwijderd. De bijgeloovige inlanders
gelooven stellig, dat deze klippen diwata of
geesten, en Avel man en vrouAV zijn. De sterke
stroomen en menigvuldige schokken van aardbevingen,
die hier plaats hebben, Avorden , in allen
ernst, . door de eilanders aan de echtelijke bijeenkomsten
van deze klippen toegeschreven, en een
aantal kleine rotsen, die hier en daar door vulkanische
Averking van het aardrijk in zee opgerezen
zijn, worden voor de vruchten dezer vereeniging
aangezien. Dit dAvaze denkbeeld strookt met den
hoerschenden karaktertrek der inboorlingen van dit
eiland, Avant nergens, zelfs niet in de Moluksche
en Philippijnsche eilanden , zijn de inlanders Avellustiger
en schaainteloozer dan op het eiland Rol*
ti. Even zoo beestachtig zijn zij in hunne overige
huisselijke hebbelijkheden. Zij zijn groote lief-

— 297 —
hebbers van het drinken van bloed, en wanneer
zij een' buffel of een' varken slagten, mengen zij
liet bloed dezer dieren onder hun drinkwater en
hunne sagoweer , zelfs Avel met arak , Avaarvan zij
mede groote liefhebbers zijn. Het geslagte beest
eten zij op eene zeer slordige Avijze. Ieder snijdt
of rukt er een stuk van af, en roostert het met
een Aveinig zout half gaar, waarna het gulzig
verslonden wordt.
Onder een aantal kleine eilandjes ten weste van
Poeloe-Rotti is Poeloe-Dao het merkwaardigste.
Deszelfs iiiAVoners zijn de goudsmeden van alle naburige
eilanden, en bewerken het goud met
eene verAVonderlijke netheid, ofschoon zij bijna
geene gereedschappen hoegenaamd bezitten. Nergens
Avorden meer gouden sieraden gedragen, dan
op Poeloe-Dao, Avaar de geringste inwoner ten
minste eene gouden keten om den hals draagt.
De vrouwen van meer aanzienlijke inAVoners dragen
op den kondeh of sanggol (bekende hoofdkapsels)
een geheelen bloemenkrans van fijn goud,
hetwelk zeer kunstig en filigrane bewerkt is, en
eene prachtige vertooning maakt. Wie het eiland
Dao bezigiigd heeft, kan nog veel minder dan te
voren begrijpen, dat de opbrengst van de Oost-
Indische goudmijnen de kosten der bewerking niet
kan goedmaken.
Vier en twintig mijlen van Koepang (Timor)
ontmoetten Avij het eiland Savo, hetwelk acht mijleu
lang en bijna vier mijlen breed is. Van vijf
koningnjkjcs, waarin dit eiland verdeeld is , Avordt
T 5

- _g8 -
Timo het voornaamste geacht. Gezamenlijk kunnen
zij vier- a vijf duizend weerbare mannen opbrengen
, om welke reden het bondgenootschap
met deze Vorsten geenszins voor onbelangrijk te
houden is. De inAVoners van Savo zijn beschaafder
dan die van Rotti, en onderscheiden zich
door meer geestvermogen en meer persoonlijke dapperheid.
Hier groeit veel rijst, gierst en eene menigte
andere veld- en boomvruchten. Ook levert het
land vele buffels en paarden op. Met deze laatstgenoemde
dieren drijven zij grooten handel op Koe-
pang. Hunne huizen zijn allen van areughout ,
dat zeer ligt is, gebouwd , en met atap of nipahbladen
bedekt.
Op dit, eiland , in de kampong Seba , is een
zware steen, dien de inwoners voor heilig houden.
Wanneer zij eene of andere zaak plegtig willen
bezweren , begeven zij zich naar dezen steen, om
Onder het aanraken van denzelven, den eed af te
leggen. Zij verhalen, dat velen onder het ZAveren
(van een valschen eed), bij dezen steen plotsling
zijn dood gebleven, en dat hij door midden ge-i
barsten is, op zekeren dag, toen iemand, die van
overspel beschuldigd Avas, zieh door eeneu eed
Op deze plaats, van de beschuldiging wilde
zuiveren. Zoo veel is zeker, dat de steen door
midden gespleten is.
Hondevleeesch is de liefste spijze der inwoners
n het eiland Savo. Ook is het dit dier , het-
Aveik zij het meest offeren, bij de plegtigheden ,

— 299 —
welke iü geAvigtige zaken , bij hen even als bij de
Timorezen gebruikciijk zijn.
Ieder dislrikt of klein Koningrijk van dit eiland
heeft een' persoon, die te gelijk Priester (Pang-
hoeloe), regier en uitvoerder van het vonnis is;
want de function van Fiskaal en die van Scherp-
regter worden beide door hem uitgeoefend (io4).
Deze Panghoeloe draagt bij plegtige gelegenheden
altijd een zeer grooten kleAvang (sabel) in eene
gouden scheede , en wanneer iemand ter dood ver-
wezen is, draagt hij dien klewang bloot, aan het
hoofd van den optogt, en onthalst den schuldigen
in het open veld, in het midden van den kring
der omstanders.
De Savonezen zijn een dapper en strijdbaar
volk, die, als bondgenooten aan het Nederlandsen,
Gouvernement geene geringe diensten kunnen be-
wijzen. Ik kan niet nalaten, bij deze gelegenheid
aantemerken, dat het zeer Avenschelijk zoude zijn ,
Avanneer men de kloeke bevolking van dit en van
zoo vele andere naburige eilanden in dit gedeelto
van den Archipel, tot de militaire dienst meer
en meer genegen en geschikt maakte. De Britsche
ktijgsmagl in Bengale bestaat ten minste voor zeveu
(104) Ook op velo andere plaatsen in Indie' is do
post van Scherpregter oan eenen Edelman van hoogen
rang toevertrouwd , en wordt als een groot eetambt
aangemerkt. Vide MARSDEN'S History of Sumatra,
ter plaatse, waar bij van de Redjatigsch»
Wetten spreekt.

— 3oo —
tiende gedeelten uit inlanders (Cipaais of Laskars)
en met déze troepen , die uitmuntend gedisciplineerd
zijn , hebben zij Avonderen verrigt. Waarom
zouden ook Avij onze legerbenden in Jndië niel
uit zoodanige eilanders , bij Avelke persoonlijke
dapperheid een nationale karaktertrek is, kunnen
voltallig maken ?
De Savonezen bestrijken hun ligchaam -met
oliën van Avelriekend hout, en vooral met die van
den notenmuskaatboom , van welks bereiding zij,
veel werks maken. Reeds met het achtste of
tiende jaar laten de meisjes zich de tanden vijlen
eu de ooren doorboren , hetwelk het teeken is,
dat zij huAvbaar zijn. Even als óp Sumatra, en,
vele andere plaatsen , onder anderen ook op' Amboina
en Ternate, is dit een zoo vast gebruik,
dat het ook hier, om te kennen te geven , dat
een meisje huwbaar is , genoeg is te zeggen : soedah
dia bertindeh berdabong (zij heeft.hare tanden,
laten vijlen en hare ooren laten doorboren). De
Savonezen onderscheiden zich op eene voordeelige
wijze door meer zindelijkheid en eene meer
ordelijke levensAvijze, dan de inwoners der meeste,
naburige eilanden. -,
Het eiland Savo brengt veel en zeer goeden
Tabak voort, en het schijnt geen hersenschimmig
denkbeeld te zijn, dat, bij eene zorgvuldige aankweeking
, dit produkt hier tot groote volkomenheid
zoude te brengen zijn, en zelfs voor den taljak
Aan de Philippinische eilanden niet zoude behoeven
te Avijken.

— 3oi —
Een weinig nader bij Timor, op tAvintig mijlen
afstands van Koepang ligt het hooge en steile
eiland Solor, hetAvelk acht mijlen lang is. Olifantstanden
zijn daarvan, het voornaamste produkt.
Als eene merkAvaardigheid mag men aanhalen ,
dat dit eiland, hetwelk overigens niet zeer vruchtbaar
in vergelijking van vele andere gewesten
isj eene vrij groote hoeveelheid ijzererts in zijnen
schoot bevat.
Aan de punt van het groote eiland Floris, noordwest
van Solor, ligt de kampong Larentoeka rondom
in hemelhoog klipgebergte besloten. Bij het
n van de straat geniet men een der schoonste
natuurtafreelen , waarbij welligt alleen de schilderachtige
baai van Amboina in aanmerking mag
komen. Deze kampong of negorij (nagori) is van
ouds eene onderhoorigheid van de Portugesche bezitting
DHU op Timor. De onderhoorigheid is
even als het hoofd-etablissement een armzalig nest,
-Avaarvan de oorspronkelijke bezitters bij de inlanders
Aveinig in achting zijn, en ook even zoo weinig
bemind Avorden als hunne voorvaderen op
Java, toen de Nederlanders hen van daar verdreven.
De Portugezen van Larentokea en DHU zijn
uiterlijk ruim zoo zwart, als de inlanders zelven ,
en het zoude mij niet venvonderen , als deze
zwarte kleur voornamelijk aan hunne beestachtige
morsigheid te wijten Avare; want ik geloof, dat de
Laplanders en Irokezen in vergelijking van deze ZAvarte
Europeanen kraakzindelijk genoemd mogen Avorden,

—- Soa
De Heer D. H. KOLFF , eed der verdienstelijkste
zee-officieren van het Nedcrlandsch Gouvernement,
heeft, op eene ontdekkingsreize, in 1826, ook
deze etablissementen bezocht. Zijn Ed. verklaart
nergens meer ellende, morsigheid en bekrompenheid
gezien te hebben, dan bij deze 'zwarte Portugezen.
Hunne subalterne officieren genieten zeven
, acht tot negen guldens maandelijkse!! traktement
; kapiteins twaalf of dertien guldens, en
het geheele bestuur is naar evenredigheid bezoldigd.
De Heer KOLFF Avas op zijne reize vergezeld
door den Heere KAM , eenen geestelijke , met
wiens ijver de lezer reeds bekend Is. Bij gelegenheid
, dat deze achtensAvaardige predikant eenige
paren inlandsche bekeerlingen, in den huwelijken
staat bevestigde (nadat zij t als naar geAVoonte,
jaren'lang ongehuAvd te zamen geleefd hadden),
had een der bruidegoms, die in een honderdjarig
gewaad van zijn' overgrootvader gedost Avas, hetAvelk
hem Avat naainv aan het lijf zat, het ongeluk, zijnen
sedert meer dan eene halve eeuw reeds versleten
broek van boven tot beneden open te scheuren,
en wel ongelukkig juist in het front van de
jeugdige toehoorderessen. Geen anderen broek
bezittende, moest de bruidegom in een' geleenden
sarong den afloop der plegtigheid bijwonen.
Het laatste eiland j hetwelk ouder het gebied
van het Nederlandsch Gouvernement behoort, is
Somba.
Dit eiland is 55 mijlen lang en 12 breed. Het
I

— 3o3
wordt ook dikAverf Sandelbosch-eiland genoemd ,
doch zonder eenige reden , want ofschoon er
wel sandelhout groeit, is dit product hier op verre
na zoo OAervloedig niet als op Timor, en wordt
ook niet gekapt om daarmede handel* te drijven.
De onderscheidene Radja's of kleine Vorsten van
Somba zijn van ouds leenpligtig aan het Nederlandsch
Gouvernement geweest., doch zij hebben
zich grootendeels aan de verschuldigde gehoorzaamheid
onttrokken. Het is echter te denken , dat
het Gouvernement bij eerstvoorkomende gunstige
gelegenheid, deszelfs gezag op dit en eenige andere
eilanden , die zich in het zelfde geval
bevinden , op nieuAV zal vestigen en duurzaam
handhaven.
Overigens is het eiland Somba almede zeer
bergachtig. Het A'oornaamste produkt is ruAve
Katoen of Kapok, die een eigenaardig voortbrengsel
van dit land schijnt te zijn, en er overal zoo overvloedig
voortkomt, dat men dezelve bijna voor
niet van de inlanders bekomen kan.
De inboorlingen zijn hier Avoester dan op de
reeds gemelde omliggende eilanden. MerkAvaardig
is het, dat, terwijl de Indianen over het algemeen
zich zelden of nooit aan zelfmoord schuldig maken
, de bcAVoncrs van Somba, integendeel,
aan deze Avandaad zeer onderhevig zijn. VVanncer
zij misnoegd zijn, nemen zij niet zelden zeer onberaden
het Avauhopig beslui!, om zich te verhangen
, of op eene andere AAijze om het leven te
brengen. Niet minder opmerkelijk , in verband

— 3o4 —
met dezen karaktertrek, is het, dat zij in den
oorlog veel lafhartiger zijn dan alle hunne naburen ,
en bij het eerste schot uit klein geAveer , in allerijl
het hazenpad kiezen. Niettemin zijn zij goede
ruiters, en * Aveten behendig hunne wapenen
te gebruiken, die voornamelijk uit pieken, schilden
en sabels bestaan.
Men vindt op dit eiland eene groote menigte paarden,
buffels, wilde varkens en herten. Onder meer
ander gevogelte mag men hier eene fraaije soort
van fazanten opmerken, als ook de zoogenaamde
Jaarvogel, Avaaraan men dezen naam geeft, omdat
de jaren van zijnen ouderdom kennelijk zijn aan
het getal knobbels op zijnen snavel.
Even voor dat wij dit laatste eiland verlieten, om
regtstreeks naar Borneo te stevenen , ontstond hier
een plotslinge storm, veel gelijkende naar de
zoogenaamde Noordwesters , Avaarvan HORSBURGH
in zijn East Indian Directory geAvag maakt. Boven
den horizon verscheen een kegelvormig Avolkje
, hetwelk zeer schielijk grooter Averd , en zich
uitbreidde , als of de hemel met een zAvarten
sluijer van het noorden naar het zuiden overtrokken
werd. De eene helft van het uitspansel AA'as
nog helder en onbewolkt, toen reeds boven onze
hoofden een ontzettend omveder uitbarstte. Vijf
én dertig minuten nadat zich deze dreigende onweerswolk
als met een lipje aan den gezigtcinder
vertoond had, was reeds het geheele luchtruim
in een akelig zwart gehuld. Donderslagen, Avaar-

— 3o5.—
i
van de grond daverde, volgden zoo onmiddelijk
op de felle bliksemstralen, dat men hieruit met
zekerheid kon opmaken, dat de bui op een zeer
korten afstand boven het aardrijk hing. Niet verre
van de hut, Avaarin wij ons ophielden, sloeg de
bliksem met een vreeselijk gekraak in een hoogen
kokosboom , die hierdoor echter weinig of geene
schade leed. De inlanders verhaalden ons, dat
zulks dikwijls plaats heeft, zoodat men deze hooge
boomen ais natuurlijke afleiders beschouwen mag;
heiAVelk ook, door menigvuldige toevallen van gelijken
aard, in alle andere etablissementen van
Indi'è, buiten alle tegenspraak bewezen schijnt te
Avorden ; want onder honderd boomen, die door
den bliksem getroffen worden , zal men go kokosboomen
tellen, AVaarbij de bliksem meestal langs
den slanken stam in den grond afloopt» — Da
Waringa-bootn , daarentegen , schijnt nimmer door
het onAveder getroffen te zijn.
.
. .

ACHTTIENDE HOOFDSTUK.
Reize naar Sambas. — Gevaarlijke ontmoeting
met eenen buffel aan boord. — Bijzonderheden
wegens het eiland Borneo in het algemeen. —
Verbazend grootte diamant. Verschillende
Producten. -— Koophandel. — Dayaks. >— Diamantgroeven.
\J\> den vrij langAvijligen overtogt met een morsig
Engelsen koopvaardijschip naar Borneo hadden
Wij geene ontmoetingen , die bijzonder meldenswaardig
konden zijn. Zoo veel het aanhoudend
vloeken van den kapitein en zijnen First-mate,
in het Engelsch en in het Bengaleesch , ons toelieten
, verdreven Avij den tijd met eenige lectuur,
met muziek en vriendschappelijk gekout, of conjugeerden
het werkAvoord: Je m'ennuie, tu t'enruies,
nous nous ennuions , enz. Eene enkele gebeurtenis
gaf ons echter eenige variatie bij deze
eentoonige reis. Van het eiland hadden wij, namelijk
, een paar buffels medegenomen, om ons
op de reize van versch vleesch te voorzien. Men
had deze dieren geheel voor in het schip vast gebonden
aan de zoogenaamde Bokshorens of ijzeren

— 3o7 —
krammen, waarmede het geschut tegen boord is vast-
geschoordjdoch Avij Avaren nog geen tAvee etmalen
in zee geAveest, of een dezer buffels, well.igt door
het fungeren van het schip duizelig geAvqrden ,
Wist zich los te Averken en rende als dol naar het
achterschip bij de kajuit. Hier Averd hij in zijnen
loop gestuit door het groote luik, of de zooge-
naamde koekoek, boven het vertrek, Avaar Avij
pas het middagmaal hadden gehouden , en gerust
rondom de groote tafel zaten te kouten. Zeer ge-,
lukkig Avas het, dat Avij allen onze stoelen achter-
uit schoven , zoodra Avij de aankomst van den
viervoetigen dolkop vernamen, Avant terwijl hij
een sprong over de, wijde opening wilde doen ,
gleed hij op hel gladde dek met de voorpoten
uit, en liAvam zeer onzacht met zijn achterdeel op
de tafel neder, die door zulk eenen last geheel ver-
brijzeld werd. ' Dat Avij in een oogenblik links en,
regts het hazenpad kozen , spreekt van zelf. Een
paar handige matrozen Avierpen het dier een stevig
touw om den nek, en besehen hem Aveder naar
boven, Avaarna men, om dergelijke grappen voor
te komen, de beide buffels terstond in pekel-
vleesch metamorphoseerde.
De eilanden Floris, Sumbawa en Lombock (io5)
(105) Het eiland Lombok, ook Salemparàvg genoemd,
tusschen Bali en Sumbawa gelegen , is eene
onderhoorigheid van den Radja van Karatig-Assim
op Bali. Het eiland is alleen vruchtbaar langs het
strand , doch laudbouw en culture zijn hier geheul
verwaarloosd.
V 2

— 3o8 —
waren slechts door middel van een goeden verre-
kijker zigtbaar, doch Avij passeerden het eiland
Groot-Salombo van zeer nabij, zoodat Avij defraaije
kampongs langs de groene Keuvelen van dit zeer
schoone eiland (vvaar geene Europeanen Avonen)
duidelijk konden onderscheiden.
Drukkende hitte en menigvuldige kalmten maak-
ten deze reize tot de vervelendste , welke ik immer
in Indiê gedaan heb. Na verloop van drie we-
ken Avaren Avij in de straat van Carimata, en trof-
fen hier eindelijk een frisschen Zuid-OostenAvind
aan, die ons spoedig op de reede van Sambas
voerde.
De stad of negerij Sambas ligt omtrent 10 uren
gaans landwaarts aan de rivier" (i06), Avelke meu
zoo ver met pantjallans en andere praauAven op-
vaart. Deze rivier is zeer rijk in stofgoud. Sam-
las is het eersie rijk, met hetwelk de Nederlan-
ders op Borneo een uitsluitend verdrag van handel
hebben aangegaan ; doch ik wil van hel geheele
eiland hier eene korte beschrijving laten volgen.
(106) In de ommestreken van de ku6t van Sambas
kruisen hier en daar zeer vermetele zeeroovers , dia
veelal van het niet ver af zijnde Poelo Linga en Riouw
(in straat Makasser) herwaarts komen. De Heer
DE GÇ.AVE , Resident van Sambas, werd op zijne terngreize
van Pontianak naar zijne residentie met een
inlandsch vaartuig (praauw) door twee rooverspraau-
Aven aangevallen , en door dit gespuis om bet leven
gebragt. Bij dit ongeval vA-erd ook de kommies van
dien Resident, do Heer PELLETIER , op eene wree-

— 3o9 —
Het eiland Borneo is niet alleen hel grootste
eiland van den geheelen Archipel , maar zelfs van
den geheelen aardbol (107). Het strekt zich namelijk
van 4°« 3o. Zuider- tot 7° 3o Noorderbreedte,
en van 1090. tot 119 0 . Avesterlengte van
Greenwich, en is derhalve, omtrent 200 mijlen
lang en i4o mijlen breed. Door deszelfs ligging
verschilt het eiland in deszelfs klimaat weinig van
Java, doch Borneo^heeft niet vele bergen en een
zeer moerassig strand , meest uit aangeslibden
grond bestaande, die bij uitstek vruchtbaar is , en
een grooten overvloed van alle de producten van
Java zoude voortbrengen, indien dezelve behoorlijk
werd bebouwd. De Heer Raad van Indië, Mr.
H. W. MUNTJNGHE, die, met zijne meesterlijke
hand, Borneo, gelijk zoo vele andere belangrijke
bezittingen, heeft beschreven, noemt dit eieiland
met regt « eene der schoonste parelen aan
de kroon van Nederlandsch Indie." De inboorlingen
echter, die met alle bewoners van
heetj gewesten, van ZAvaren arbeid afkeerig zijn ,
houden zich op Borneo liever bezig met het zoeken
van een weinig goud en diamanten , Avelke
zij naar Java len verkoop brengen, of daartegen
de noodige artikelen van leef logt inruilen., Het
daardige wijze, door de zeeroovers , van kant gemaakt.
(107) Althans wanneer men Nieuw-Ho Hand een
continent acht ie zijn. Borneo is grooter dan Java ,
dan Sumatra en zelfs dan Madagaskar.
V .'.

— 3ió — *
midden-gedeelte van het eiland bestaat uit helzeer
hooge en uitgestrekt kristalgebergte , aldus genoemd ,
omdat men daar veel krisial vindt. De Tigablas,
een der kruinen van dit gebergte is een vulkaan,
gelijk meest alle de bergen van vulkanischen aard
Cn de grond aan sterke aardbevingen onderhevig
zijn. Aan den voet van dit gebergte vindt men
een groot binnenmeer , uit hetwelk alle de rivieren
stroomen, Avelke het eiland in onderscheiden
rigtingcn besproeijen. De Borneosche Staten, welke
ik op deze reize bezocht heb, zijn voornamelijk
de volgenden : Succadana , Banjermassing,
Cota-Ringin , Pontianak, Landak , JKempawa en
Sambas. De Noordelijke Distrikten van het eiland
worden het eigenlijk Borneo genoemd.
Eigenlijk Borneo, en de meeste andere Rijken
op dit eiland Avorden bestuurd door eenen Sultan,
met zijne voornaamste officieren of raadslieden
Bendahana genoemd, een' Digadong of opperhofineester,
een' Tommongong, een' Pamoentja of
Administrateur, en een' shahbendara of Havenmeester.
De wetten zijn overleveringen en adat,
die oendang oendang Borni genoemd worden.
Borni is de ware naam van het eiland, en
de Avare inboorlingen van het eiland zijn de Biadjos
, ook Dajaks genoemd , waarvau straks uitvoeriger
zal gesproken wolden ; voorts zijn de stranden
bezeten door Javanen , ISlaleijers en Makassaren.
De Nederlanders' hebben langs de kusten verscheiden
Etablissementen, en de Chinezen bezitten

— 3u —
een groot gedeelte van de goudmijnen en diamantgroeven.
Volgens RAYNAL (108) hebben de Portugezen
dit eiland reeds in i52Ô bezocht, en wilden zich
toen reeds' in de provinciën "Landak en Succadana
nederzetten , doch de Vorst weigerde hunne
ten dien einde medegebragte geschenken. De
Nederlanders zijn in deze provinciën van Borneo
s in i6o8, en volgen anderen reeds in 1604
gevestigd geweest. Dit laatste is niet onAvaarschijnlijk,
alzoo het bekend is, dat in ï608 zekere
BLOEMAERT, als Nederlandsche Resident te Suc.
cadana zijn verblijf hield. Wat er van zij , deze
landen hebben in de vroegste lijden aan den
Koning van Bantam toebehoord, en zijn , in het
jaar 1778, door dien Vorst, bij plegtig verdrag,
aan de toenmalige Oost-Indische Compagnie in
feigèndom afgestaan. De Engelschen zijn ook eenige
jaren te Succadana gezeten geAveest, doch hebben
dit etablissement reeds in i6g4 verlaten. Ook
op Banjermassing hebben zij zich nedergezet, sedert
het jaar 1700 tot 1706, doch in het laatstgenoemde
jaar Averd hunne factorij of loge, (gelijk
'men destijds de versterkte kantoren der Europeanen
noemde) door de inlanders vernield, en de
Engelschen om het leven gebragt of op de vlugt
gedreven.
Het naburige Rijkie Matan wordt door een
nabestaande van den Sultati van Succadana be-
(108) Hist. phil. et polit, f, D. p. 177.
V 4

— 3l2 —
lieerseht, en zoude geene bijzondere melding vereischen,
indien de Sultan van Matan niet bezitter
Was van den grootsten diamant, die immer bekend
is geweest. Dit gesteente heeft eene bijna eironde
gedaante, weegt 367 karaten, en is nu omtrent eene
eeuw in het bezit der Vorstelijke familie geweest,
die geweigerd hebben dien diamant, voor i5o,ooo
Sp. M» en tAvee volkomen uitgeruste oorlogsbrikken,
benevens eene menigte amunitie, af te staan.
Zij gelooven, dat het behoud van het Rijk aan
het behoud van dezen steen verknocht is, en dat
het Avater , Avaarin dezelve gedoopt is, alle ziekten
en kwalen geneest.
'Verder komt men aan het aanzienlijkste gewest
of Vorstendom van Borneo , te weten, Banjer*
massing. Dit geAvest wordt bespoeld door eene
fraaije en breede rivier, die voor tamelijk groote
schepen bevaarbaar' is, en zelden minder dan a
of 3 vademen diepte heeft. De Sultans hielden
voorheen hun verblijf te Kajoe-Tangie, alwaar
men nog de overblijfselen van hun lusthuis aantreft,
doch zij hebben naderhand hun hof te
Marta-Paera gevestigd, waar zich thans geAvoonlijk
de regerende Sultan bevindt. Een zijner voorzaten
heeft echter den naam van WARTA POF,R& in
Boemi-Kintjani verandert, naar eene groote stad ,
welke hij hier gebouwd heeft., en Avelker gezamenlijke
inwoners thans op 3ooo zielen begroot
worden. Deze stad Avordt voor de hoofde
plaats der inboorlingen van gansch Bmneo gehouden.

— 3i3 —
Het gezamenlijke Rijk van Banjer-Massing
wordt geacht niet minder dan 12000 mahomedaansche
inwoners te bevatten , behalve een onberekenbaar
getal van Dajaks of heidensche bergvolkeren.
Het Nederlandsche fort Banjer-Massing of Tatas
, benevens eene andere sterkte Tabanjo zijn
aan den Zuidhoek van het Rijk gelegen. Het
eerste is vijfhoekig en gepalissadeerd, hebbende
aan de rivier of aan de oostzijde drie,
en aan de landzijde, ten Avesten, twee bolwerken.
De produkten voor den handel, Avelke Banjer-
Massing oplevert, zijn voornamelijk peper (Avegens
welk artikel een opzettelijk contract van het
Nederlandsch Gouvernement met den Sultan is
aangegaan), goud (meest stofgoud), diamanten,
hand- en bind-rottingen , vogelnestjes, Avas, stroomatten
van bijzonder kunstig maaksel, bezoar,
drakenbloed en ijzer.:
Daarentegen worden hier wederom ingevoerd
allerlei producten van nijverheid der Javanen
Chinezen en Europeanen op Java , onder anderen
lijnAvaden en kleedjes, grof porselein, ruAve
en bewerkte zijde, en opium (eigenlijk afwen),
doch het laatste artikel alleen ter sluik, alzoo de
n den invoer daarvan ten sterkste verboden
hééft. Eenige mijlen verder noordwaarts ontmoet
men eene kolonie van 4 of 5oo Boeginezen, te
weten, Pasir, van waar veel handel mot China,
Malakka en Java gedreven Avordt'.'- . *
V 5

— 3i4 --
Van hier noordwaarts opgaande vindt men de
provincie of het Rijk Cota-Ringins vervolgens
het Rijk Mattan op i». 14' Z. Br. en daarna
Succadana op o". 5o' Zuiderbreedte. Nog
verder noordwaarts vindt men de rivier van
Pontianak, die met vele monden onder den Equator
in zee valt.
Deze aanzienlijke rivier verdeelt zich 7 tot 8
mijlen boven hare monding, in twee spruiten ,
welke 2 tot 3 vademen diepte hebben , en derhalve
voor middelmatige vaartuigen bevaarbaar
zijn. Pontianak ligt op o°. 20' Noorderbreedte.
Aan den Zuiderarm der rivier vindt men het Rijk
Sangauw j of Sesango, op 00. io' N. Br. Het
Nederlandsche fort ligt twaalf uren van den mond
der ri/vier verwijderd.
Pontianak en Sesango leveren fijn goud op,
alsmede veel was, vogelnestjes, parelen , diamanten ,
tin, ijzer en sago, doch weinig rijst. De hitte
is hier doorgaans sterker dan te Batavia, en de
Thermometer blijft er gemeenlijk tusschen 84° en
92° FAHR.
Landak ligt op den noordertak van de rivier
van Pontianak (109), omtrent 17 mijlen -opwaarts,
té weten op 0°. 35' N. Breedte.
(109) Déze rivier beval eene menigte zeer groote
krokodillen of zoogenaamde kaaimans. De ie. Luitenant
der Huzaren S** , werd in 1822, terwijl hij
rieb in de rivier baadde , door zulk een gedrocht naar
den afgrond gesleept on aan het Vaderland 'e vroeg
ontrukt.
I

— 3i5 —
Wanneep men hier de rivier naar Landak opvaart
, bezigt men daartoe zoogenaamde praauwen
of inlandsehe vaartuigen, die niet zeer diep in het
water gaan , want ofschoon de rivier digt bij
hare monding, gelijk ik zoo even zeide 2 , tot 'i
vademen diepte heeft, is dezelve hooger op met
eenige eilandjes en steenklippen bezet, en heeft
hier en daar , in de drooge moeson, zoo Aveinig
water , dat de praauwen alsdan met touwen van
gevlogten rottingriet over de drooge plaatsen gesleept
moeten worden. Een gedeelte van deze
rivier is aan beide oevers door Dayaks bewoond.
Wanneer men het strand verder noordwaarts
volgt, komt men te Mempawa, hetwelk mede
een Nederlandsch Etablissement is. De gezamenlijke
inwoners van dit Rijk, hetwelk door een afzonderlijken
Sultan geregeerd wordt, bedragen omstreeks
24000 zielen, hetwelk voor dit land een
zeer aanmerkelijk getal is.
Vervolgens komt men te Sambas, waar Avij bij
onze komst op het eiland ten anker kAvamen.
Deze plaats heeft 12,000 inwoners; de aanhoorige
Vorstendommen zijn Kalakka en Mokka,
waar ook reeds vele Dayaks wonen. In alle deze
gewesten vindt men goud en diamanten, doch in
mindere hoeveelheid dan in Banjer-Massing.
Overigens zijn ook de voornaamste voortbrengselen
de zelfde als die, welke onder Banjar-Massing
reeds genoemd zijn.
Van Mokka begeeft men zich verder noord-

-- 3i6 —
waarts naar het eigenlijk Borneo, ook Borneo
Proper genoemd. De tusschenruimte van Mokka
naar het rijk van Borneo Proper is zeer bevolkt,
en bevat eene menigte van negorijen (of dorpen),
Avaar meest Dayaks wonen, die echter reeds
eenigermate beschaafder , dan die van de meer
binuenwaarts gelegene landstreken zijn. Hier is
mede een aanzienlijk etablissement der Nederlanders
, en de handel is vrij aanmerkelijk. De
Producten zijn voornamelijk parelen, vogelnestjes
, was, rijst en kamfer, Avelke laatste hier de
beste van geheel Indiê is. Eertijds was hier ook
een vrij sterke slavenhandel. Voorts wordt hier
ook goud, tripangs, en karet of schildpad gevonden.
Het Rijk van Borneo heeft geene afzonderlijke
Vorstendommen in zich, ofschoon eenige naburige
kleinen provinciën van den Sultan van Borneo afhankelijk
zijn. De bergvolkeren of dayaks komen
voornamelijk te Borneo met hunne producten en
goederen ter markt. Deze bergvolkeren , waarvan
men, even als van de Haraforen of Alforen, in
Europa zoo veel vreemds verhaalt, zullen wij een
weinig meer van nabij beschouwen.
De Dayaks, die voornamelijk eene groote streeks
lands ten Avesten der Banjer-Massingsche rivier
bewonen, zijn over het algemeen rijzig van gestalte,
en zeer Avelgemaakt. Men zegt, dat hunne
vrouAven zeer schoon en tamelijk blank zijn , doch
zij voeren dezelve nimmer met zich naar de strandplaatsenv
De mannen beschilderen zich met allerlei
figuren, gelijk bij de meeste heidemclie vol-

-3i 7
ken in Indië gebruikelijk is. Zij komen op de
Nederiandsche Etablissementen, en hoofdzakelijk
te Banjer-Massing goud, bindrottings, rijst,
vruchten en andere voortbrengselen verkoopen ,
Waartegen zij Aveder eenige Chinesche grove kommen
, borden, koperen en aarden drinkAva ter vazen
(tampayans) Avaarop de bij hen vereerde dieren
of gedrochten, als slangen , draken enz. afgebeeld
zijn , met zich nemen. Hunne overige behoeften
bestaan in glaskoralen , en kleedjes van katoen
of Chineesch linnen.
VrouAven en mannen dragen tot lijfsbedekking
doorgaans niets anders dan een lapje linnen om
de heupen. Bij enkele gelegenhedj dragen zij
slechts een katoenen overkleedje, doch in hunne
dagelijksche levenswijze gaan zij geheel naakt., met
een vierkant lapje linnen voor aan het lijf. Eenige
bijzondere gebruiken van dit volk , bij de geboorte
hunner kinderen, bij de huwelijken,
en sterfgevallen zullen wij hier kortelijk opgeven.
|
Bij het verlossen der vrouwen verrigten de
mannen zelven de taak van accoucheur. Hiermede
gaan geene andere plegtigheden gepaard,
dan dat de man een' zekeren geestenbezAveerder ,
Balian genaamd, ontbiedt, om onder zekere gezangen
, en onder het slaan op eene soort van
ketel trom , gindang genoemd, aan de kraamr
vrouAV eenige geneesmiddelen toe te reiken.
Wanneer een jongeling voor een meisje achting
of liefde gevoelt, zendt hij eene vrouAv naar hare
-

\
— 3i8 —
ouders, om hunne dochter voor hem ten huwelijk
te vragen. Doch hierbij heeft, even als bij de Alforen,
eene zeer barbaarsche gewoonte plaais. Geene
vrouw of jonge dochter zal den jongen dayak
toegang vergunnen, indien hij niet eerst iemand
het hoofd afgeslagen , en daardoor blijken van
dapperheid gegeven hebbe. Wanneer het jawoord
gegeven is, brengt de vrijer of bruidegom in persoon
een' slaaf of eene slavin, een paar kleedjes
en eene Avatervaas tot een geschenk aan zijne
bruid. De bruiloftsdag verschenen zijnde , geven
beide , de bruid en de bruidegom , ieder afzonderlijk
, een' fecstmaaltijd aan hun huis , na AVelk
feest de bruidegom in sjtaatsie naar het huis van
de bruid wordt terug gebragt. Hier vindt hij aan
de deur een' der bloedverwanten, die hem met
het bloed van een' geslagten haan bestrijkt, terwijl
de bruid met dat van een geslagt hoen bestreken
Avordt. Zij geven elkander alsdan de bebloede
handen, en Avanneer het bloed zich verre
naar den pols verspreidt, houden zij dit voor een
ongelukkig voorteeken. Daarna blijven de nieuwgetrouwden
bij elkander huisvesten, en geven tot
besluit van het huwelijk aan vrienden en magen
een' tweeden feestmaallijd.
Wanneer een man zijne vrouAV door den dood
verliest, mag hij ook niet hertrouwen, voor dat hij
iemand van eene andere natie het hoofd afgeslagen
hebbe, hetwelk op bijgeloovige denkbeelden berust,
die nog niet juist bekend zijn. Het lijk der
overledene wordt in eene digt geslotene kist

—» 3 ig —
in het huis bewaard, tot dat de zoon , de vaderof
eenig ander bloedverAA r ant eenen slaaf gekocht
heeft (hetAvelk somtijds wel een jaar lang
duurt), Avelke slaaf alsdan, op den dag, Waarop
het lijk verbrand zal worden, onthoofd moet Avorden,
om de overledene, als slaaf, in de andere
wereld te dienen ; Avelke laatste verpligting ook
aan dien ongelukkjgcn, voor dat hij onthalst
wordt, ton ernstigste Avordt aanbevolen. De assche
van het verbrande lijk Avordt in eene der
reeds gemelde tampayans bewaard (no), en
deze vaas wordt , benevens het hoofd van den
omgebragten slaaf, in een opzettelijk daartoe in-r
gerigt huisje, als in eene tombe bijgezet.
De woningen dezer ruwe bergvolkeren zijn doorgaans
van planken of van bamboes, zonder vertrekken
of vensters. Er is slechts een klein hokje
tot slaapplaats afgeschoten. Zij branden zelden
licht, en vergenoegen zich met het aansteken van
een gespleten stuk bamboes , gevuld met harst,
die hier overal in groote hoeveelheid voorhanden
is. Zeer vroegtijdig , en gewoonlijk niet later ,
dan acht ure , begeven zij zich ter- rust. Hunne
bedden beslaan uit een matje met een hoofdkus-,
sen op eene bank Tan bamboes, zonder. eenig
dek , veel minder gordijnen.
De Da v aks Zijn overigens geenszins ontbloot van
_____
(no) Eene merkwaardige overeenstemming met
het gebruik der aloude heidenscha volk/eren in £u*
ropa,

— 320 —
de kennis van een Oppenvezen. Onder den naam
van Diwata aanbidden zij den Schepper van het
Heelal, die naar hunne gedachten in den Hemel
Avoont, doch ook de gansche wereld onderhoudt
en regeert, om welke' reden zij ook van
dezen DiAvata hunne voorspoed en hunne gezondheid
afsmeeken.
De Mahomedanen getuigen, dat de Dayaks, die
tot hun geloof bekeerd zijn , een zeer ordelijk en
arbeidzaam leven leiden , en ook hunne AVoeste zeden
in korten tijd geheel afleggen.
Wanneer een Dayak aan de voorouderlijke Avel
van een mensclienhoofd te vellen , voldoen wil
geeft hij daarvan kennis aan de oudsten van zijn
oord, die hec ambt van priester bekleeden , mitsgaders
ook aan zijne vrienden en nabestaanden ,
» die hem alsdan vergezellen , doorgaans naar de
rivier van Banjar afzakkende, om aldaar op eeu
visscherspraauAVtje (schuitje) te loeren. Dit overvallen
zij 'onverwacht, en dikwijls bij nacht ,.
om een of twee van de arme mensehen ,
die zich daarin bevinden, van kant te maken.
Nadat een Dayak aldus een kop geveld
heeft, en daarmede huisAvaarts keert, verheugt
- zich het gansche dorp daarover , en ieder een,
oud en jong , komt zijne vreugde bij hem betoo-,
nen. Daarop brengt ieder hem een geschenk , en
men plaatst een aantal gonggongs op eene rei voor.
zijn huis. De overwinnaar moet al dansende voorbij
die goliggongs gaan met den gevelden kop in
zijne hand , en alsdan begint eene algcmeene dans-

321
partij , die tot laat in de nacht blijft aanhouden.
Vervolgens houden zij een maaltijd, en vullen
den kop met eetwaren, waarop de vrouwen denzelven
op de zolders ophangen. Hiermede is deze
plegtigheid ,afgeloopen, en degeen , die het hoofd
afgehouAven heeft, wordt nu eerst geacht een man
te zijn.
Wanneer de dayaks zich op reis Avillen bege- ,
ven , of eenige andere zaak van eenig aanbelang
willen ondernemen , lokken zij vooraf de kuikendieven^
ii) en andere vogelen , door middelvan '
rijst, die zij over den grond strooijen. Als nu
deze vogel te voorschijn komt, hetgeen dikwijls
na tAvee of drie dagen plaats heeft, letten zij op
zijne vlugt. Wanneer de kuikendief den weg opvliegt
, dien zij op hunne reize willen inslaan ,
houden zij dit voor een gelukkig voorteeken, doch
Vliegt de vogel naar den anderen kant op, zoo
staken zij hun voornemen, omdat zij zich alsdan
overtuigd houden, dat hun het een of ander ongeluk
zoude treffen.
Dit volk leeft bijna in volkomene regeringloosheid.
Geschrevene wellen zijn bij hen onbekend,
de oudsten van het volk besturen de jongere lieden,
en de vader van een huisgezin is het natuurlijk
opperhoofd daarvan.
Het Dierenrijk bevat, over het algemeen, de
zelfde voortbrengselen als op Java. Op Borneo
(m) Een groote vogel, niet ongelijk aan den
steenarcnd.
-ï- X

— 3a2 —
echter is een soort van zeer groote bavianen opmerkelijk
, Avelke men ten onregte orang hoetan
(of boschmensch) noemt. Deze dieren zijn .echier
reeds zoo diluverf beschreven geAVorden , dat het
genoeg zal zijn hier aan te merken, dat men op
dit eiland de allergrootste soort van orang-oeians
aantreft, en dat sommigen bijna vier voet
lang zijn.
Een ander voornaam produkt j waardoor J?orneo
boven alle andere eilanden van Oost-Indië
beroemd is geworden, beslaat in de rijke Diamant-groeven
, die aldaar zeer talrijk zijn. Van
deze kostbare mijnen zal ik hier nog het een en
ander aanhalen.
Om .de diamantgroeven te bearbeiden wordt
veel kennis en oplettendheid vereischt, en vooral
hangt de goede uitslag af van het Avel uitkiezen
der plaals, Avaar men begint te graven. Deze
plaatsen zijn kenbaar aan eene.soort van keisteentjes,
die op de oppervlakte van den grond liggen
, en doorgaans gil zAvart zijn ; de aarde, waarin
diamantgroeven besloten zijn., is geelachtig van
kleur en vol steentjes. De inboorlingen, en inzonderheid
de bergbewoners kunnen den grond ,
AA'aar diamanten verholen zijn , op het gezigt onderscheiden
, doch enkel op zekere tijden van den
dag, te weten, des morgens voor zon-opgang,
omstreeks vier ure, des middags ten 12 ure, en
des avonds of namiddags ten 4 ure; althans zij
geven voor , dat hun zulks op andere uren van
den dag onmogelijk is. De Chinezen komen jaar-

3a3 —
Hjks in groot getal naar Borneo en zijn aldaar zoomenigvuldig,
en zoo naauw verbonden met de
inboorlingen, dat zij verre weg het meeste voordeel'
van de diamantgroeven in het gebergte trekken ,
zonder dat de Nederlanders nog de magt hebben
gehad, hen uit die bijna ontoegankelijke plaatsen
te verdrijven»
Wanneer de evengenoemde bergbcAvoners aan
de Europeanen de geschikte plaats hebben aangewezen,
begint men een gat te graven j van om- 1
trent eene roede in het vierkant. Hiertoe gebruikt'
men sterke en puntige ijzeren pennen, gelijk
breek-ijzers , AVant met een' schop of eene spade'
kan men dezen steenachtigen en zeer harden grond
niet door graven. Wanneer de aarde aldus los
gemaakt is , nemen de inboorlingen dezelve met
manden, Tangoks genoemd, uit den kuil, en stapelen
die op eenen hoop. Deze aarde Avordt in
water gewasschen , en de- steenen, door middel
van eene zeef, daarvan afgezonderd. Alsdan Avorden
deze steenen door de hierin zeer geoefende
en ervarene inboorlingen onderzocht, om te zien
of er diamanten onder zijn, hetwelk niet gemakkelijk
voor een Europeaan zoude zijn , omdat deze
kostbare gesteenten, wanneer zij nog ruw zijn
niet door eenige buitengemeene fraaiheid van de
gewone keisteentjes onderscheiden kunnen worden^
De diamanten , die Vijf karaten en daarboven wegen
, behooren van regtswege aan den Sultan van
Banjer-Massing^ doch dit bevel Avordt, in de
provinciën, Avaar de Nederlanders hunne ma»t
gevestigd hebben, namurlijkerAvijze niet in acht
X a

— 324 ~
genomen. Ook gebeurt het niet zelden , dat groote
diamanten door de mijnwerkers ingeslikt worden ,
om ze voor zich zelven te behouden.
De diamantgroeven gaan loodregt naar beneden ,
somtijds tot eene diepte van " 5o tot 60 voeten.
De kanten Avorden met staken van bamboes en
met takkebosschen geschraagd, om het instorten
te beletten, heigeen echter, ondanks deze voorzorgen
niet zelden plaats heeft, vooral bij zAvare
onweders , die hier zoo hevig zijn , dat de, grond
daarvan davert. Ook wanneer het sterk regent
kunnen zij in de diamantgroeven niet arbeiden,
omdat dezelve in 'korten tijd vol water loopen.
Dit Avater wordt uit den kuil geschept en zorgvuldig
gezifj, omdat men daarin geAVoonlijk stofgoud
vindt. Men zoude hieruit welligt opmaken
, dat het goud en de diamanten hier in een
onbeschrij fel ijken overvloed aamvezig zijn ; en dit
is ook op sommige plaatsen van Borneo het geval
; doch het is zeer moeijelijk , die plaatsen op tfe"
sporen , en dikwerf moeten tAvintig menschen eene
maand graven, alvorens zij diamanten ontdekken.
De voornaamste diamantgroeven van Borneo zijn
in de provinciën Ban)'ai-Massing, Landak en
Pontianak te vinden.
In de provincie BanjerMassing (eigenlijk Ban- '
joe-Mas, dat is : goud-water) vindt men het
meeste goud. Reeds op eene diepte van i5 tot
20 voeten, ontmoet men eene roode" mer gel-aarde,
Avelke met Avater geroerd zijnde, het stofgoud
zuiver overlaat.

— 325
NEGENTIENDE HOOFDSTUK.
De schrijver komt weder te Batavia — De Kop
van PETER ERBERFELDT. — De Javasche Me-'
thuzalem. — Vertrek naar Palembang. — Kostbaar
reisje. — Beschrijving van de hoofdplaats. —
De Kratons. — De Rakits. — De Pantja~
langs. — Fraai gezigt op dé rivier.
e geachte lezer zal mij ten goede houden, dat
ik, naar het eenmaal, bij den aanvang van dit reisverhaal
, aangenomen beginsel ; om hem voornalijk
met de beschouAving van land en volk bezig
te houden, de menigvuldige persoonlijke reis-ontmoetingen
, Avanneer die ter zake niets doen, met
stilzAvijgen voorbij ga. Zoo leverde ook de overtogt
van Sambas naar Batavia weinig belangrijks
op, en ik hervond deze hoofdstad in den zelfden
toestand, Avaarin ik dezelve reeds in het begin
van mijn reisverhaal aan mijnen lezer heb leeren
kennen.
Eene enkele bijzonderheid komt mij echter eene
korte melding niet onwaardig voor, omdat zij
Avelligt aan menig een, gelijk aan mij zelven,
ontsnappen zal. Na herhaalde reizen Batavia
bezocht, en de ommestreken doorkruist ie heb-
X 3

— 32Ö
ben, was mij nog nimmer het hoofd van den
bekenden landverrader, PETER ERBERFELDT in
het oog gevallen (112).
Wanneer men vàn den weg van JacatraBatavia
binnentreedt, ontmoet men ter regterzijde eeneu
muur , belendende aan het huis van den Heep
VAN DEN BERG, In dezen muur ziet men, ter
hoogte van ongeveer acht voeten, het wezenlijke
hoofd van PETER ERBERFELDT , telkens bij het
aamvitten van den muur met kalk overpleisterd,
doch Avèlk hoofd nog vol uitdrukking is, en eene
afschuAvelijke physiognomic vertoont. Daar het
geheel wit'is, ontglipt het menigmaal aan hot
oog van den voorbijganger, en ik zoude het niet
bemerkt hebben, indien vooraf mijne opmerkzaamheid
niet op een zwarten steen, onder het
hoofd, gevallen Avas, op welken het volgende
opschrift staat j
« Ter gedachtenisse van den gestraften
/andverrader PETER ERBERFELDT , is het verboden
, op deze plaats te timmeren noch (G
metselen, nu ofte ten eeuwigen dage.'"
Een paar dagen na onze aankomst te Batavia
, deden Avij een uitstapj e te paard naar Bantam,
waar Avij een zeer ouden Javaan ontmoetten,
'die ons verhaalde, dat hij met Doctor c, L, BLUME
>>
(na) Zijne misdaad en straf zijn omstandig bjj
VALENTiJ« geboekt, Men kan deswege PHAivrpaó
pok nazien«

— 3-27 —
onlangs (in i823) had gesproken , en zich met'
dien Heer onderhouden had over den moord der
Chinezen , te Batavia, van Avelken gemelde Javaan
ooggetuige Avas geAveest, waaruit bleek, dat deze
Javasche Nestor meer dan eene gansche eeuw moest
beleefd hebben. Dit kwam ook met zijne eigene berekening
overeen , schoon hij , gelijk de meeste
inlanders, niet naauwkeurig het geul zijner jaren
wist op te geven.
Intusschen maakten wij te Batavia gereedheid ,
om met een Engelsch koopvaardijschip naar Palembang
te vertrekken, te weten, de Heeren
REIJNST, KRUSEMAN, ROORDA VAN EYSINGA en
ik, zijnde gezamenlijk als Ambtenaren voor die
bezitting benoemd. De reis zelf had niets merkwaardig
, dan alleen dat wij met den Kapitein
JOHN Ross (een broeder van den reeds genoemden)
overeen kAvamen, om voor de passage en
de tafel tot Palembang een wisjeAvasje van 80
spaansehe matten (de Heer ROORDA, die zijne
echtgenoote bij zich had, 160 Sp. m.) te betalen.
Met den derden dag kAVamen Avij in de Soensang
ten anker, en werden van daar met pantj'allans
van den Heere Commissaris j. j. VAN SE-
VENHOVEN afgehaald. Wij hadden derhalve voor
pudding en beef stakes ruim 3o Sp. m., of 66 ropijen
, per dag betaald.
Om zich van het Palembangsche Rijk een juist
denkbeeld te maken , is het volstrekt noodzakelijk
de hoofdplaats te leeren kennen, AVaar het geheele
Bestuur vcreenigd , en een vierde gedeelte
X4

- 3_8 - . ,
van. de bevolking van het gansche land'aamvezig
is (n3).
De hoofdplaats van het Palembangsche rijk ligt
op de oostzijde van het eiland Sumatra, op 2°58'
Zuider - breedte , en io5° Ooster - lengte (van
Greenwich). De, Thermometer van FAHRENHEIT
staal aldaar, des morgens, op 8o° , en rijst doorgaans
tot 90° , op het midden van den dag. In
de maanden Junij, Jufij, Augustus en September ,
blijft dezelve deze hoogte en verandering behouden.
In de overige maanden , daalt de Thermometer
tot 76 0 , en rijst gewoonlijk niet hooger
dan tot 85". Het weder is zeer onbestendig, en
de moesons alhier minder regelmatig dan op het
eiland Java, Zware regenbuijen, met harde Avinden,
komen op het onverwachtst op, en zijn dik-
Avijls vergezeld van felle bliksemstralen en sterke
donderslagen. Van Augustus tot omstreeks April ,
waait de Avind meest uit het Z. W., N. W., en
N. O.; terwijl er alsdan doorgaans sterke afAvateringen
uit de binnenlanden komen; en alzoo zijn,
gedurende negen maanden in het jaar, de rivieren
'tot genoegzaam bij derzelver oorsprong bevaarbaar.
In de maanden Mei, Junij en Julij, is deAvind
Z. O. en Oostelijk; en alsdan heeft men meestal
goed Avedcr. De vloed begint met half Mei , en
duurt voort tot half November. Dezelve is nog
(u3) 25,ooo Zielen. De bevolking van het geheele
Rijk wordt door de inlanders op 100,000 geschat ,
doch bedraagt waarschijnlijk ten minste i5o,ooo.

— 329 —
merkbaar op den afstand van eene dagreize boven
Palembang. Gedurende het overig gedeelte van
het jaar bestaat er geen vloed , maar enkel ebbe,
omdat de afwatering uit de binnenlanden alsdan
zeer sterk is. Door deze getijen ontstaat er, vóór
de hoofdplaats, eene rijzing en daling in de rivier
van lo tot 16 voet. Noch de veranderlijkheid
van het weder, hetwelk dikwijls van het fraaiste
tot het onstuimigste eensklaps overgaat, noch de
moerassen en kreken, die , gedurende het ebgetij,
dagelijks eenige uren droog liggen, veroorzaken
hier de minste ongezondheid. Palembang is veeleer
voor zeer gezond te houden, en dit is waarschijnlijk
toe te schrijven aan de frissche, somwijlen
sterke Avinden; aan de vele, zware, dikAverf verschrikkelijke
donderbuijen ; aan de herhaalde regens,
en aan de schoone, gestadig vlietende, rivier,
welke bij de hoofdplaats eene breedte van
twaalf honderd voet, en in het midden acht of negen
vademen diepte heeft.
De naam Palembang is afkomstig van Lembang,
een Avoord , dat aangespoelde grond beteeken
t.
De naam van Palembang strekt zich uit over
het geheele rijk, hetwelk laatstelijk is beheerscht
geAvorden door Soesoehoenan MACHMOED BADAR EL
DIN, in Junij 1821 door de Nederlaudsche Avapenen
veroverd , on vervolgens in leen terug gegeven
is aan den tegenAvoordigen Soesoehoenan RATOE
HOSSIN DLIE EL DIN, wiens oudste zoon, ouder
uen titel van Sultan RATOE ACHMAT NAIJAM EL
X 5
:

— 33o —
DIN, in later tijd gepensioneerd is geworden.
(Deel I , biz. 370.)
, De hoofdplaats van Palembang ligt aan de beide
oevers van de rivier Moesie, omtrent vijfiien
duitsche mijlen van de monding , alwaar deze ri-
vier Soensang wordt genoemd, naar een klein
spruitje, hetwolk afdaar in de Moesie of hoofdri-
vier uitloopt. Deze ligging is met overleg geko-
zen. Tot hiertoe, en zelfs nog iets meer land-
Avaarts op, is de rivier voor de grootste schepen
bevaarbaar. De hoofdplaats ligt nog omtrent eene
mijl beneden de uitAvatering van de rivieren de
Ogan en de Kramassan, welke, benevens de Moe-
sie , de voornaamste toegangen zijn tot de Palem-
bangsche binnenlanden. Van deze laatsten kan
dus niets afkomen, noch iets denvaarts gaan , of
het is aan de hoofdplaats bekend. Beneden Pa-
lembang, naar zee , ontmoet men, bij het eiland-
je Gombora (eigenlijk Kambara) eene sterke ver-
dedingsplaats , juist voor de monding der rivier
Peladjoe. Hiervan heeft Soesoehoenan MACIIMOED
BADAR EL DIN, zoowel in 1819, als in i82i,goed
gebruik weten te maken, gelijk omstandig is te
zien in het rapport van den Generaal DE KOCK (I i4),
die de sterkten aldaar geforceerd, en door beleid
en dapperheid eene volkomene overwinning op
den trouAvloozen MACHMOED BADAR EL DIN heeft
behaald. Door deze liggiug nu kan de hoofd-
plaats ook tegen, alle aanvallen van buiten gedekt
Avorden.
(114) Vid. Bataviasche Courant van ... Julij 18,21,

— 33i —
Nagenoeg in het midden van de hoofdplaats,
«taan twee zoogenoemde Kratons, of Dalams , dat
is, Paleizen der Sultans (II5). De kleine of oude
kraton is, volgens de overlevering, voor omtrent
honderd jaren opgerigt ; de groote of nieuAve kraton
werd eenige jaren later gebouwd. De eerste
is thans bijna geheel vervallen. De laatstgenoemde
is een langwerpig vierkant, ter breedte van 77 ,
en diepte van 49 roeden , omringd van eenen zeer
sierken steenen muur, die omtrent 3o voet hoog ,
tegen 6 of 7 voet dik is. Deze muur is versterkt
met vier bastions. Van'binnen zijn nog verscheiden
gelijksoortige en bijna even' zoo hooge muren,
met sterke poorten voorzien, van welke binpen-muren
mede ter verdediging zoude kunnen
worden gebruik gemaakt, nadat men reeds den
eersten bestormd had.
Toen de Generaal DE KOCK , in Junij 1821, van
dezen kraton bezit nam , AVaren op de bastions ,
en rondom op de muren, door houten stellaadjen
onderstut , 110 stukken geschut van zAvaar en minder
kaliber voorhanden. Thans dient dit trolsche
gebouw tot eene Avoning voor den Nederlandschen
Commissaris, eenige zijner onderhoorige ambtenaren,
en eenige officieren; tenvijl tevens in en
om den Kraton eene aanzienlijke militaire magt
gelagerd is.
De huizen in de onmiddelijke nabijheid van den
(i#5) Thans door den kundigen en dapperen Kapitein
VAU DER WIJS in een fraai Nederlandsen fort hcrsrbapen.

-33a —
kraton zijn van zeer goed hout getimmerd (u6),
vrij gemakkelijk ingerigt, en voorzien van steenen
rollagen, en pannen-daken , doch overigens zonder
smaak opgetrokken. Deze huizen dienden voorheen
tot verblijf aan de mindere prinsen en hoofden
van Palembang. Thans worden dezelve bewoond
door Nederiandsche officieren en ambtenaren.
Aan de beide kanten der rivier, zijn op het
water, op vlotten gebouwd, huizen, aan welke
men den naam geeft van Rakits. De vlotten,
waarop zij rusten , zijn van balken, doorvlochten
met bamboes , en aan den oever , of aan sterk ingehcide
palen bevestigd, door middel van gevlochten
bindrotting, dat veel sterker is dan geAvoon
henneptouAV. De Rakits dalen of rijzen met laag
of hoog water. Zij zijn of door drijvende bruggen
met het land verbonden, of men gaat en
komt van en aan dezelve met praauAvtjes. Zij
zijn doorgaans zamcngesteld uit bamboes en hout j
doch die van gegoede inwoners en Europeanen
zijn geheel van hout opgetimmerd, en netjes geschilderd.
Zij kunnen zoo groot en ruim gebouwd
Avorden, als de eigenaar verkiest.. De rakits der
gegoede Chinezen zijn gemeenhjk voorzien van een
achterhuis op een afzonderlijk vlot , möt een ander
vlot tusschen dit achterhnis eu het voorhuis, Avelk
middelste gedeelte, als het ware, eene binnenplaats
formeert. Het achterhuis dient hun ge-
(116) Het land brengt voortreffelijke houisoorten
op. > .

— 333 —
Avoonlijk tot keuken en huishoudvertrek, en het
voorhuis tot winkel en magazijn.
Vele Europeanen verkiezen het beAvonen van
een rakit, boven dat van een geAvoon huis aan
den vasten Aval. En inderdaad zoodanig een vlothuis
heeft veel aangenaams. Rondom in het stroomend
Avater van de rivier gelegen, zijn deze woningen
natuurlijkerwijze koel, en daarenboven aan
alle kanten vatbaar voor het ontvangen van frisschen
winden. De nabijheid van het heldere rivierwater
is nog daarenboven zeer gemakkelijk tot
het oefenen van zindelijkheid, een zoo ontbeerlijk
vcreischte tot de gezondheid. Het is hoogst aangenaam
, hetzij des morgens vroeg., of Avel tegen
den koelen avondstond, op de voorgallerij van
een Europeaansch rakit te zitten. Het tafreel, het-
Avelk de rivier alsdan oplevert, en ons dikAverf
heeft vermaakt , is allerbekoorlijkst. De beschrijving
daarvan zal tevens kunnen dienen , om een
denkbeeld te geven van de dagelijksche beweging
op dit schoone breede water. Er liggen tegens-
Avoordig (i8a3) tien of tAvaalf ra-schepen , mitsgaders
, achter en tusschen dezelve, eenige Chinesche
Wankangs (n7ï, en Inlandsche vaartuigen van
allerlei grootte en optuiging. Honderden van kleine
en groote, eenvoudige en versierde praauwen
of Inlandsche roeischuiten, zwerven door eikanderen
, steken dwars over de rivier, of snellen ginds
(117) Eene soort van vaartuigen, kleiner dan dé
Chinesche jonken , doch van gelijkvormigen bouw.

— 334 —
en herwaarts voor bij. Sommigen dienen tot het
overbrengen van den eenen of anderen Inlandschcn
Prins, of ander groot heer, anderen tot het vervoeren
van koopgoederen. Sommigen zijn schuitjes ,
om menschen van de mindere klasse over te zetten
; anderen zijn ZAVervende Avinkeltjes , opgevuld
met allerlei soorten van koopAvaren. Hier ziet
men lijnwaden, sitsen en zijden sloffen, ginds
gekookte en gebradene eetwaren, groenten en vruchten
, visch en vleesch. Alle deze schuitjes kan
men als zoo vele winkels of kramen beschouwen.
Niet onaardig is het een pantjallang (118) te zien
voor bij snellen. Dit is de naam der praauwen,
Avaarin de Inlandsche.- Grooten zich van de eene
plaats naar de andere begeven. Derzelver grootte,
fraaiheid, kleur, en zelfs de kleur derpagaaijen
of riemen, zijn onderscheiden naar mate van
den rang des bezitters. De Vorst alleen voert
wit en ZAvart; de overigen rood, met bijzonder
gekleurde strepen. De Prinsen van den bloede
voeren daarover'zAA'arte ruiten, andere ook groene
en gele. Op reis gaande voeren zij gelijke vlaggen.
De lengte der pantjallangs is van ^o tot 70
en 80 voet; derzelver breedte van 6 tot 11 en 12
voet, en het getal roeijers van 20 tot 3o. Deze
vaartuigen hebben van onderen geene kiel. Zij
zijn zeer vlak, en, hetgeen merkAvaardig is, uit
een enkel stuk hout gevormd. De ontzaggelijk
ZAvare boomen, Avaarvan de pantjallangs gemaakt
(118) Pantjallang (eigenlijk Pendjallan) beteektntr
snel voortgaande.

— 335 —
worden , moeten met groote moeite uit de nabijheid
der bergen in de binnenlanden naar beneden
Avorden afgevoerd. De stammen Avorden uitgehold
j en door middel van vuur verder uitgebreed
, vervolgens in deze uitgewekene , gedAvongene
gedaante , door invoeging van dwarsbalken ,
staande gehouden. Over deze dwarsbalken komt
eene vloering van bamboes, niet verder dan eenen
halven voet beneden den rand van het boord,
hetwelk aan de buitenzijde ook weinig meer dan
zes duim boven het AVater uitsteekt. De achterste
helft van het vaartuig is met een dak overdekt,
en op reis gaande sluit men hetzelve aan beide
zijden. Het achterste, vierde gedeelte van het
vaartuig dient tot slaapkamer , en is van voren met
gordijnen afgesloten. Het tweede vierde gedeelte
bevat eene tafel, stoelen, enz. , waar een gezelschap
van acht tot tien personen zeer gemakkelijk
kan plaats nemen. De Inlanders echter maken
zelden of nooit in hunne praauAven gebruik van
stoelen, omdat zij gewoon zijn, op matten plat
op hunne hurken te zitten. Inlandsche Vorsten
en Grooten, in hunne pantjallangs varende, hebben
vóór zich twee , of naar hunnen rang, meer piekendragers.
Achter hen zitten hunne vrouwelijke
bedienden , den pedang (sabel) , de beteldoos en
andere benoodigheden van hunnen heer dragende.
Zijne kris of pook komt nimmer van zijne
zijde.
De Pagaaijen , Avaarmede deze vaartuigen , en
ook alle andere praauwen worden voorigeroeid,

— 336 —
zijn eene soort van riemen , die kort, en aan het
ondereinde zeer breed zijn. Zij worden van ligt
hout gemaakt, en met beide handen beAVOgen.
De pagaaijers roeijen , als* dit wordt gevorderd,
nacht en dag door. Onder het doorvaren eten zij
beurtelings en wisselen elkander ook des nachts met
slapen af. Zoo Avel hierdoor, als met behulp van
de ebbe, kan men met een' pantjallang , in drie of
vier uren, den geheelen afstand van de hoofdplaats
naar den mond der Soensang (i4 mijlen) afleggen.
Tenvijl men, aan de eene zijde, zulk een'
pantjallang ziet voortspoeden (waarin de Pangheran
, of andere hofgroote , in eene stijve houding
zit, somtijds den Koran lezende, althans schijnbaar
geene aandacht verleenende op de voorbijvarenden
, of hetgeen hem omringt, en even deftig
gevolgd door zijne zonen in eene andere pantjallang
van minder aanzien) , ontdekt men , aan den
anderen kant, eenige praauwen-bidar of vaartuigen
van iets kleiner gedaante, van 12 tot 25 voeten
lang, en van 4 tot 6 duim hooger boven water.
Deze Avorden door 4, 6 tot 8 Pagaaijers in beAveging
gebragt. Zij zijn geheel bedekt, en verbergen
voor het gretig spiedend oog der voorbijvaarders
de schoone vrouwen der Palembangers, Arabieren
of Chinezen , welke van haren kant zich
ook niet om de voorbijvarenden bekommeren , al-
\ thans nimmer eenige poging doen, om te zien of
gezien te Avorden.
Wat verder snelle de ranke Praauw-djoekongsX 1 '9)
(119) Djoekong beteekent, stilliggen.

- 337 -
voorbij. Derzelver voerders noemt men gewoonlijk
Tambangan, dat is zoo veel als, over voer der.
Deze zijn nu eens beladen met koopwaren , dan
weder met passagiers. Meer langs de kanten der
rivier, roeijen langzaam en omzigtig de kleine
Praauw-sumbawas (120). Een oud Avijf, dat er
in zit, roept hare vruchten, groenten., visch of
andere eetAvaren te koop. Deze Praauw- sumbawas
zijn somtijds zoo klein en smal , dat zij maar
ée'n of tAvee duim boven Avater uitkomen, en zeker
geen Europeaan het zoude wagen, een togtje
daarmede over de rivier te doen. Men noemt ze
Dieven-schuitjes, omdat somtijds van deze kleine
vaartuigjes gebruik Avordt gemaakt, om des nachts
van de rakits te stelen.
. Hier hoort men, in een' pantjallaug of praauwbidar,
onder een vrolijk inlandsch muzijk, een
talrijk gezelschap van beider kunne aankomen. Zij
hebben offeranden gestort op de graven hunner
voorouderen of goede vrienden, en derzelver
stille rustplaats met bloemen bestrooid. Even als
bij ons te land, bij den gemeenen man, een vrolijke
maaltijd onmiddelijk de begravenis vervangt ,
zoo volgt hier op hunne offer - plegtigheden , een
pleiziertogtje met muzijk.
Ginds komt van een der koopvaardijschepen eene
praauAV-djoekong, beladen met sitzen, inlandsche
lijnwaden,, zijden stoften, en andere goederen.
De Chinesche handelaar, in diep gepeins over het
Voordeel, hetAvclk hij met den verkoop dezer goe-
(120) Sumbawa beteekent: dief.
II. Y

— 338 —
deren zal behalen , geheel en al verzonken in volgende
en weer volgende speculatien , vergeet het
tegeiiAVÖordige voor het toekomende, en ziet niet
meer, Avat hem omringt. Zijn jeugdige/onbezonnen.
Tambangan , die zorgeloos zijn dagelijkscb.
, brood met zijn handen werk verdient, en zich om
winst noch verlies bekommert, kijkt juist om. —
Pof! daar bonst het ranke schuitje tegen eene
snelvoortgaande stevige pantjallang , en tuimelt met
Chinees en koopAvaren het onderste boven in de
rivier; een ramp, waaraan de Tambangan gewoon
is, en die alleen den Chinees kan bedroeven. Terwijl
deze zich aan den rand der praauw vast houdt,
wentelt de Tambangan zijn vaartuigje weder om,
schudt er het water uit, helpt er den Chinees
weder in , en vischt zijne koopwaren zoo veel mogelijk
weder op.
Van droeviger gevolg echter is de stoutmoedigheid
, waarmede van tijd tot tijd een hongerige
kaaiman of krokodil, den een' of anderen ongelukkigen
pagaaijer bij een' arm of een been pakt,
en met zich in den afgrond sleept. Gelukkig gebeurt
dit zeer zelden. Laat ons derhalve van deze
akelige zijde der schilderij de oogen afAvenden,
en liever omzien naar gindsche kleine praauAVsumbaAVas,
die, met twee of drie mannen en
vrouwen, pijlsnel over de rivier varen. Midden
in dit gewoel , ligt de stille visscher en werpt
zijn totebel uit, om die, na weinige oogenblikken
, met eene rijke vangst Aveder op te halen.
Digt bij herri vischt een ander met den hengel ,
en een derde met açn werpnet. Allen zien hun-

-33 9ne
moeite in weinige uren rijkelijk beloond; Avant
de rivier Avemèlt ook in haar binnenste van levende
schepselen, en heeft overvloed van allerlei
soorten van fraaijen en smakelijken visch.
Hier weder voert eene bidar of pantjallang
eenen Mantri, Radin of Pangheran. Deze houdt
zich zeer ernstig bezig. Niets kan zijne aandacht
aftrekken. Zijn turen in de lucht zoude eenen, /
nieuweling op het denkbeeld brengen, dat hij een of -
ander luchtverschijnsel met oplettenheid gadesloeg ,
en zijne ontdekkingen aan de omstanders mededeelde;
doch neen, deze man, die zoo veel uiterlijke deftigheid
betoont, aan Avien zoo vele belangrijke zaken Avorden
toevertrouAvd , vermaakt zich met het oplaten
van eenen vlieger, waar van het koord met gestampt
glas, en eenige andere scherpe zelfstandigheden
bestreken is, met oogmerk , om daarmede
het koord van eenen anderen soortgelijken vlieger
te doorsnijden, of Avel door het koord van dezen
laatsten, dat even eens bestreken is, doorsneden
te Avorden. Zie daar het groote doel van zijne
gewigtige bezigheid ! Hij Avordt daar in voorgegaan
door zijnen doorluchtigen vorst en heer, die
er dan nog iets bijzonders bij heeft, dat alleen
aan de vorstelijke familie eigen schijnt, namelijk,
dat hij zijnen hoog in de Avolken verheven vlieger
met eenen tooneelkijker naoogt. Dikwijls worden
hieraan groote Aveddingschappen verbonden, die
de gene verliest, wiens koord door dat van zijne
parlij wordt afgesneden. Om dit te bewerken
of voor te komen , behoort nog al behendigheid.
Y 2

- 34o —
Een onbedrevene heeft dadelijk zijnen vlieger van
het koord verloren.
W 7 elk een statig schouwspel vertoont zich ginds
midden in de rivier? Verscheiden groote breede
vlotten drijven met den stroom benedemvaarts.
Het zijn rakits uit de binnenlanden , huizen op
bamboezen-vlotten, waarin de binnenlanders hunne
meer of min kostbare produkten naar de hoofdplaats
afvoeren. Het gebouw zelf wordt mede
door hen verkocht, en , na dikwijls maanden lang
bij den D jenang aangehouden te zijn, en niet
dan ter sluik eenige winst overgehouden te hebben
, roeijen zij welgemoed, met eene ligte praauwbidar
de rivier Aveder op , naar hunne vreedzame
Avoning in de binnenlanden.
Midden onder deze gedurige beweging, wordt
het oog nog van lijd tot tijd verlustigd door het
gezigt van de voorbij varende sloepen der schepen,
van de pleizier-jagtjes der Europeanen, met vrolijke
gezelschappen van dames en beeren , en van de fraat
geschilderde schuitjes der Chinezen en Arabieren ,
die hoe langer hoe meer onzen smaak willen aan-
nemen.
Na dit eenvoudig verhaal zal men niet in twijfel
trekken, of men een paar uren, op eenen
koelen namiddag , met vermaak op een rakit aan
de rivier-zijde kan doorbrengen.
De avond brengt weder eene geheel andere vertooning
mede. Alle vaartuigen varen nu met
licht, en dit maakt eene zeer aardige illuminatie
op de rivier. Bij feesten der Chinezen of Maho-

— -341 —
medanen, zijn dezelve geïllumineerd met papieren-lantarens
van allerlei kleur en gedaante. Bij
gelegenheid, van den geboortedag van onzen hoogst
geéerbiedigden Koning, in 1822, 'waren alle huizen
op den wal, en de rakits op het AVater fraai
verlicht. De Commissaris deed met zijn gezelschap
eene spelevaart, en werd gevolgd door honderden,
op bovengezegde wijze geïllumineerde, kleine vaartuigjes.
Het was een stille, schoone avond; en
dit alles te zamen leverde een schouwspel op, dat
ons door ongemeene levendigheid, zoowel als door
fraaije verscheidenheid, verrukte.
De avond is ook het tijdstip , AVaarop hier, gelijk
overal elders, het een en ander te voorschijn koml,
dat zich over dag schuil houdt. Zij kondigen
h bij schepen of voorbij v aar ders onder een bijzonder
geroep aan. Velen dezer ontsnappen uit
de Dalams der grooten, en zijn vrouwelijke bedienden
van de vrouAven en favoriten uit de Ha- v.
rems, welke, omdat zij doorgaans in de diepste
armoede worden gehouden , om gewin dezen schaudelijken
handel drijven.
Zoo aangenaam deze bewegingen op de rivier
te beschouwen zijn , zoo zeer is men in angst bij
slecht Aveder en feilen stroom', ofschoon dit meer
voor het gevoel of de verbeelding is , dan omdat
er inderdaad ongelukken gebeuren. Wanneer, bij
slecht weder, de ranke vaartuigen al eens omslaan ,
baart dit bij mannen noch vrouwen de minsie ongerustheid
; Avant allen zijn goede zwemmers. De
maunen kecren lerstond hun schuitje weder over
Y 3

— 342 —
eind , en , na er het water uitgehoosd te hebben,
springen zij er weder in , als of er niets gebeurd
ware ; de vroiiAven zeggen , dat een dergelijk ge-.
Val haar wel beschaamd, maar niet bevreesd kan
maken. De Europeanen, die goede vaartuigen gebruiken,
loopen van het omslaan minder gevaar ;
hoezeer de snelvlietende stroom , vooral in de
maanden December tot Maart, ook hun gebiedt,
zeer voorzigtig te wezen. Wij zijn meer dan eens
getuigen geweest, dat een vaartuig, voor den
boeg van een schip komende, om verre sloeg.
Daar er geene Palembangers noch Arabieren,
maar alleen Chinezen, Maleijers en andere vreemdelingen
op rakits wonen, zoo kAvam dit te opr
merkelijk voor, om.niet te onderstellen, dat daarvoor
redenen, moesten wezen. Wij zijn onderrigt,
dat, toen de Chinezen te Palembang in-
AVoning verzochten , hun dit werd toegestaan, mits
vij op het water woonden; en zulks voornamelijk,
alzoo de Vorsten vreesden, dat, Avanneer
zij de - Chinezen op het land lieten Avonen, en
hun aantal vermeerderde, zij ligtelijk gevaarlijk
konden worden; terwijl men hen op de bamboezen-rakits
altijd meester was, door dezelve in
den brand te steken. Deze politiek van de wantrouAvende
en vreesachtige Palembangsche Vorsten
heeft dit groote nadeel te weeg gebragt, dat de
Chinezen hier geene landbouwers kunnen zijn ; terwijl
het rakit hen ook verhindert, den handel uit
te breiden, omdat zij geene groote magazijnen kunnen
hebben , en ook de onveiligheid door brand
>.

— 343 —
en> dieverij hen geene zaken van groote waarde
aan deze rakits kan doen toevertrouwen. In latere
tijden is hierin eene kleine verbetering gekomen
, Avanneer aan de Chinezen is toegestaan,
eene kamp of buurt op den wal te bouwen. Doch,
de inrigting daarvan heeft nog alle gebreken , aan
de rakits verbonden , bijbehouden.
Op het land, aan de beide oevers der rivier,
zijn overal huizen van bamboes of hout , meestal
met pannen gedekt. De Arabieren Avonen bij elkander.
Daar alles over het water wordt vervoerd,
zijn er voor de meeste huizen en voor de dwarswegen
houten steigers met trappen uitgebragt.
De rivier Moesie Yormt op deze hoogte , door
vele kreken, verscheiden eilandjes, welke alle belmoren
lot de hoofdplaats Palembang/ dezelve
zijn zeer sterk bewoond en bevolkt. Bij hoog
water kan men deze kreken bevaren , hetgeen voor
uitspanning alleraangenaamst is, alzoo men ver
scheiden eilapdjes geheel kan rond roeijen.
f
\
$>##
Y 4

- 344 - ,
—»»i»'»!» «ggas» oxiop OOK«—.
TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
tfervolg van het voorgaande. -— Publieke Gebouwen.
De Missidjit. — De' Grafsteden der Vorsten.
— De Bevolking. — De Regering. —
De Ambtenaren. — Pandelingen. — Misbruiken.
.
X e Palembang zijn geene steenen gèbouAven
behalve de kratons, de groote Misidjiet of tempel
, en de begraafplaatsen der Vorsten en hunne
familiën. De redenen daarvan moeten Avorden
gezocht hierin , dat de Vorst zich zelven als den
eenigen ' bezitter van den grond beschouwd heeft ,
en dien grond wel in leen , maar nimmer als een
eigendom heeft willen afstaan ; dat dus de onzekere
bezitter van een stuk lands daarop geene
steenen huizen heeft willen laten bouAven ; omdat
hij geen' Avaarborg had, of hem de grond niet
Avedcr zoude Avorden ontnomen, in Avelk geval
hij of zijn huis verlaten, of daarop zoude moeten
verliezen ; terwijl hij zijn bamboezen of houten
huis , als de Vorst hem gelastte die plaats te verlaten
, met minder schade kan afbreken en mede
nemen. Anderen zeggen, dat de Vorsien geene

— 345 —
steenen huizen gedoogden, uit vrees, dat men
zich daarin zoude kunnen versterken.
Beide deze redenen strijden niet tegen elkander
; maar de gevolgen daarvan zijn blijkbaar
zeer nadeelig geAvëest voor ' Palembang. Van
daar, dat geen enkel kapitaal huis deze, door
de natuur zoo schoone hoofdplaats versiert ; van
daar, dat meest alle erven verwaarloosd zijn,
nergens goede kaaijen, wegen, of eenige verbetering
of versiering aan een erf gevonden
wordt, en de meesten, bij nat Aveder, meer naar
modderpoelen, dan naar beAVOonde erven gelijken.
Dit is zeer natuurlijk, Avant de onzekere bezitters
zouden, door verbeteringen te maken, de begeerte
naar het door hen bewoonde erf opgewekt
hebben, en in een land-, ahvaar een volkomen
despotismus heerschte, zoude het 'niet moeijolijk
zijn, hen in ongenade te doen vervallen , en alzoo
hunne verhuizing (verbanning) te bewerken.
' Bijzonderheden, als antieke gebouAven of andere
, worden alhier niet gevonden. De groote
Missidjit, -of Mahomedaansche tempel, is een
groot, langAverpig-vierkäht gebouw, met drie ingangen
, Avelke vooruitsteken, en waardoor men
met trappen in den tempel komt; het gebouAV is
voorzien van pilasters en eene koepel. - Deze
bouAv-orde, en de glazen vensters rondom den
tempel , maken het AVaarschijnlijk, dat dezelve
onder de leiding van eenen Europischen botuvkundige
is opgetrokken. De vloer is met marmerstecneu
belegd. Een steenen trap geleidt uaar
Y 5

,.--
— 346 — '
de plaats, waar de priester zich bij de Godsdienst-oefening
bevindt, zijnde eene soort van
ovale cel. Naast dezen tempel staat een rond
steenen torentje , ruim 60 voet hoog. Langs
den ronden muur van deze Minaret loopt een
steenen trap tot geheel boven, van Avelke plaats
de priester, bij Mahomedaansche feesten, het volk
tot het gebed bijeen roept.
Behalve deze, zijn ook de graven der Vorsten,
pen half uur beneden den kraton, vierkante steenen
gebouwen, welke koepelsgeAvijze van boven
digt zijn, en maar eenen ingang hebben, die
met eene houten deur gesloten is. De lijken
liggen in de aarde, verscheidene in één
gebouw. De hoofden- en voeten-einden zijn
versierd met gehouwene steenen, als een langwerpig
vierkant , doch van onderen smal toeloopende,
en ter hoogte van anderhalf voet, zonder
eenige hoegenaamde versierselen.
Zoo Avel de Mahomedaansche tempel, als deze
begraafplaatsen, zijn deerlijk, in verval, en niettegenstaande
de aanmaningen, aan den Sultan gedaan,
blijft dit nog voortduren (121).
Een uur boven Palembang, aan den linkeroever
der rivier, wat landwaarts in, is eene
plaats, die genoemd wordt Boekit se- boentang.
De overlevering zegt, dat dit het
(121) Ik volg hier grootendcels het officieel Rapport
van den Heere J. J. VAN SEVENHOVEN , die met regt in
het IX Deel der Verb. v. h. Bat. Gen. gezegd wordt,
« dóorknecd in de kennis der Indische zaken" te zijn.

- 3 4 7 -
eerste land was, uit zee te zien, en dat naderhand
het tegenwoordige land tot den mond der
rivier is aangespoeld, hetgeen zeer aannemelijk
is. Deze plaats is inderdaad zeer fraai. Verscheiden
heuvelen, Avelker kruinen met zwaar geboomte
begroeid zijn, waartusschen vlakke velden
J'SS en > en een stroom loopt, die genoemd wordt
Kalie-Lembang, geeft aan het geheel een zeer
verrukkelijk en zelfs romanesk aanzien. Op een*
dezer heuvelen is het graf'van eenen der ondstè
Vorsten, genaamd RADJA ISKANDER (Alexander). Het
is zeer eenvoudig en vervallen, en onder oude,
statige zeer hooge boomen. Hier wordt van tijd
door de Palembangers geofferd, en , in bijzondere
gevallen , eenen eed afgelegd. De laatste dezer
plegtige eed-afleggingen geschiedde onder Sultan
MACHMOED BADAR EL-DIN door eenige hoofden
van Kusam , Passumah , en der Maleijers. Derzelver
ingezetenen beroofden en plunderden niet
alleen elkander , maar ook andere distrikten. Hij
deed hen op zijne hof plaats komen, en geene
middelen bezittende , om hunne rooverijen tegen
te gaan; deed hij hen bij het graf van RADJA IS-
KANDER zweren, dat zij zich daaraan niet meer
schuldig zouden maken. De Tommongon-Karta(i22),
die daarbij tegenwoordig Avas, en ons dit
verhaald heeft, voegde er bij, dat geene drie maanden
daarna , de zelfde wanbedrijven op nieuw door
deze zelfde hoofden werden gepleegd. Zoo Avei-
(122) De titel van een aanzienlijk beambte; Karta
of Kerta betcekent Hof. Tommongong, is reeds aan
dien Lezer bekend.

— 348 —
nig gezag had de Vorst van Palembang in het inwendig
gedeelte van zijn Rijk. ' :
Van deze beschrijving van den plaatselijken
toestand van Palembang zullen Avij overgaan , om
iets van deszelfs beAVoners te zeggen.
Het is niet mogelijk, de bevolking naauwkeurig
op te geven. Ondanks alle in het Averk gestelde
opnemingen, niettegenstaande berekeningen
, Avelke bij beschaafde natiën vrij zekere uitkomsten
opleveren, heeft men het niet verder
kunnen brengen , dan tot eene, vrij onzekere begrooling
van dezelve. Hiermede staat Palembang
gelijk met alle Staten in dezen Archipel.
Zelfs op Java, alwaar zoo vele middelen ia
onderscheidene tijdvakken gebezigd zijn, bestaat
er nog maar weinig zekerheid omtrent den Avalen
slaat, der bevolking. De reden dezer moeijelijkheid
kan men toeschrijven aan de van oudsher
bestaande vrees, om den Avaren staat der bevolking
bekend te maken. De inlandsche Vorsten
grondden er hunne belastingen en heerendieusten
op. Het Avas dus voor deze Vorsten van belang,
om, door allerlei middelen, den Avaren staat bedekt
te houden. De hoofden hielden daarom
geene registers van hunne ingezetenen, huwelijken,
geboorten noch sterften. Naderhand, toen
sommige eilanden ouder het gezag van Europische
magten Avorden gebragt, bestond dat zelfde belang
bij de Vorsten, regenten en hoofden zelven. Om
nu elke opneming bedriegelijk te maken, verdeelden
zij het volk in verscheiden klassen , of onder ver-

- 349 -
schillende benamingen ; en dan liep de opgave
nimmer verder , dan over zulk eene enkele klasse
, Avelke zij deden voorkomen, als die, welke
men als de gansche bevolking moest beschouwen ;
terwijl de andere deelen alleen gehouden Averden,
om de lasten , AVelke aan de bevolking Averden
opgelegd, te helpen dragen. Zoo geven zij
op Java zelden anders op, dan de Sikaps, en
soms de Wowonangs/ terwijl 4 die genen, Avelke
in de dessa's Avonen , en geen grondgebruik hebben
, of andere , die er in getrouwd zijn , of er
zich in verhuurd hebben , als ook ongehuAvde manspersonen
niet worden opgegeven , en men van de
kinderen een of twee opgeeft, uit vrees, dat de
anderen kunnen sterven. Even zoo Avorden óp
Palembang, geene anderen, dan Miedjies opgegeven
, hetgeen het zelfde beteekent, als op Java
Sikaps/ en in de Palembangsche doesons of dorpen
Malagawe's. Zoodat het nog bij voortduring
onmogelijk blijft, vooreerst althans eenen naauAvkeurigen
staat van de bevolking door opgaven of
opnemingen te verkrijgen. Men gelooft evenwel
, dat de hoofdplaats Palembang omtrent
vijf en twintig duizend zielen zal bevatten.
Evemvel zouden wij er ons zegel niet aan durven
hechten. Wij zullen dus liever dit in het
midden laten, en overgaan tot de beschouwing
der groote menigte imvoners , in hunne zeden ,
gewoonten en bedrijf, hetgeen eene genoegzaam
ruime stof voor dit hoofdstuk zal opleveren.

— 3,5o —
Men kan de imvoners, uit een staatkundig oogpunt
beschouAvd , verdeelen in twee groote klassen
, Avaarvan elke hare onderdeden heeft. De
Vorst of Sultan staat boven dezelve. Zijne magt
en gezag was volstrekt willekeurig. In voor hem
onverschillige zaken, liet hij gelden de wetten ,
beschreven bij Undangs-undangs en Pejagams,
en bij den Koran; maar zoodra er zijn belang in
betrokken was, of hij zich , om gunst te betoonen
of te straffen, er mede bemoeijen Avilde,
Averd zijn wil eene wet, en niemand had den
moed er zich tegen te verzetten. De, door den
Radja van Madjapait bepaalde , titel voor den
Vorst is Soesoehoenan. Later hebben de Arabieren
dien van Sultan aan den Vorst gegeven.
De groote klassen, waarin de inwoners van
Palembang verdeeld kunnen Avorden, zijn die der
Priaijs , en het volk. Priaij beteekent, uit Vorstelijk
bloed gesproten, of de adel. Deze stand
wordt door geboorte en door vergunning van den
Vorst verkregen. De Priaijs worden onderdeeld
in drie klassen , als : in Pangherans, Radeens
en Maas-agus.
De Priaijs bezitten geene erfelijke goederen ;
doch velen van dezelve zijn door den Vorst beschonken
met eenige doesons of marga's, Avelke
hij naar Avelgevallen terugneemt.
Toen de tegemvoordige Sultan ACHMAT NAYM OE
« DIEN in 1821 op den troon gesteld werd door
het Nederlandsen Gouvernement, boden alle bezitters
van doesons en marga's dezelve den Sultan

35i —
aan ; hij beschikte er over naar welgevallen , en
hield onder anderen van zijn oom Pangherang
ADIPATTI MOEDA een groot gedeelte derzelve te-
rug, zoo als ook van den Pangherang NOTTO DI
REDjA, die een oud-oom van hem is, en van
meer anderen , en verdeelde die onder zijne gunstelingen.
Die genen der Priaijs, welke geene doesons
verkrijgen , onderhouden zich door eigen nijverheid
; velen zijn goud- en zilver-Averkers, of doen
eenig ander fijn handAverk, anderen door handel
of door landbouw.
Die genen der Priaijs, zooAvel als alle anderen
, welke doesons of marga's hebben, zij u verpligt
den Vorst bij te staan, in' tijd van oorlog ,
met hunne personen en manschappen , en met gewapende
vaartuigen, en , in geAVone tijden , met
houtwerken , als hij AVÜ bouwen, of andere hulpmiddelen
, en met arbeiders ; alle welke middelen
en lieden zij vinden uit de, bij hen beheerd wordende,
doesons, en de Orang Midjies, Avelke zij
in de hoofdplaats hebben.
Het volk Avordt nog verdeeld in Orang-miedjie,
Orang-senau, en Pandelingen en Slaven.
Orang-miedjie beteekent in de hoofdplaats het
zelfde, als in de binnenlanden MatagaAve's, met
deze uitzondering, dat zij geen padjak (hoofdgeld)
noch lasten opbrengen. Zij hebben onder zich
sommigen, die tot den oorlog worden gebezigd,
anderen , die kunsi- en handwerken verstaan , en
worden als zoodanig bij den Vorst en de Panghe-

— 352 —
rens of Radius gebezigd. Elke Pangheran of
Radin neemt eenige miedjies. Indien zij evoiiAvel
over den Pangheran of Radin niet te vreden
zijn, kunnen zij verzoeken, om onder een anderen
gesteld te worden. Elke miedjie heeft een grooter
of kleiner getal aliengangs, Avelke hem in het
Werk, dat van hem gevorderd Avordt, bijstaan.
Aliengang beteekent familie : doch er voegen
zich wel bij de Miedjies, die geene familie zijn;
omdat hij dan de man is, die voor hunne regten
spreekt, en hen ondersteunt, Avanneer zij dit noodig,
hebben ; Avaar voor zij hem weder in de
diensten , die van hem gevorderd Avorden, behulpzaam
zijn.
De Orang-senau of snouAv, zijn eene mindere
klasse van Miedjies , maar Avelke door niemand,
dan door den Vorst alleen, mogen worden in' het
Averk gesteld. Zij Avorden gebezigd tot het maken
en in orde brengen van 'sVorsten-praauwen ,
en huizen, en tot zijne roeijers, Zij hebben
ook hunne aliengangs, doch brengen geene an-,
dere lasten op.
De derde en vierde klassen, Pandelingen en
Slaven, zijn dienstdoenden, Avelke hiel dadelijk
tot den Vorst in belrekking staan, maar gebruikt
worden door degenen, die hun geld voorgeschoten
, of hen gekocht hebben. Zij zijn het ongelukkigste
gedeelte der bevolking.
Dit zijn nu de standen, Avaarin het volk verdeeld
is. Wij hebben de. geestelijkheid daar niet
onder genoemd ; omdat deze uit alle de klassen

— 353 —
der ingezetenen kunnen Avorden gekozen, en zij
dus gevoegelijk, vermits zij door den Vorst Avorden
benoemd of bevesiigd, onder de ambtenaren
van het Rijk kunnen geacht worden te belmoren.
De ambten van Papattij ,Panghoeloe en Djaksa (i23)
kunnen Avorden beschouwd, als behoorende lot den
primitiven regeringsvorm van het Rijk, en zouden
ook volkomen voldoende wezen, om hetzelve te
besturen ; maar daar de familiën der Vorsten zeer
uitgebreid zijn, en zij niet allen tot ambtenaren
worden gebezigd, maar hun toch middelen van
bestaan moeten worden aangewezen, zoo bestaat
alhier nog eene andere klasse van beambten, die
bekend zijn onder don naam van Raban en D jet - '
nang. Beide deze Woorden hebben de zelfde beteekenis.
De eerste naam wordt gegeven aan eenen
Priaij, en de laatste aan eenen uit den minderen
stand. De Raban of Djenang is een persoon, aan
Wien de Vorst eenige marga's (distrikten) of doosons
(dorpen) afstaat, om daarvan te kunnen
bestaan, hetzij dat dit geschiedt als nanste bloedverwant
aan den troon, of als' Mantri, of uit
bijzondere gunst. De Raban of Djenang is niet
alleen de gebruiker of gaarder van de inkomsten
der marga of doeson, maar hij is ook de bestuurder,
derzelvc ; te weten, alle belangen en alle zaken
van en in de marga of doeson, AVorden eerst
voor den Raban of Djenang gebragt. Deze tracht
' i
(123) Zie Deel I, blz. 287.
U. Z

— 354 —
dezelve af te doen , en daarin niet kunnende slangen,
brengt hij die ter kennis van den Papattij
of Rijkbestierder, van Avaar zij Voor den Vorst
komen , als dit noodig- is. Alle bevelen van den
Vorst , requisitien, enz. worden niet aan het
hoofd van de marga of doeson, maar aan den
Raban óf Djenang gegeven, die dezelve door
het marga's of doeson's hoofd laat uitvoeren.
Behalve den afstand tot middel van bestaan
aan personen, die geene ambtenaren zijn , Avorden
ook nog , de laatsten bezoldigd met marga's
of doeSon's. Op- Java geschiedde voorheen het
zelfde5 maar dan werd de hoeveelheid djonks bebouwd
land bepaald. In dit uitgebreide land,
Avaar zoo veel ledige en onbebouwde grond is ,
worden de inkomsten berekend naar de ingezete-t
nen, en,, daar er geene bepaalde-landmaat bestaat,,
de waarde der bebomvde velden naar do
hoeveelheid zaad, Avelke daartoe noodig is. ; De
wijze , Avaarop.de Raban of Djenang-, hetzij Priaij
of Ambtenaar ,. voordeel trekt van de aan hem
afgestane marga's of doeson's, is in vele opzigten
gelijk hetgeen desAvege in de Javasche vors*
tenlanden- plaats heeft. Wij zullen er in het
kort .,van. zeggen, dat van de bevolking, onder
zestien benamingen , lasten of opbrengsten
Avorden gevorderd, Avelke allen te zamen nog
zeer AVeinig bedragen, in vergelijking van het
getal personen , die dezelve moeten opbrengen
, en der bronnen, Avelke zij hebben ^ zoo

— 355 —
in de vruchtbaarheid van àe,n grond bij -hetero
bebouwing, als in de voortbrengselen der- bosschen
en wildernissen, Avelke lasten en opbrengsten,
echter zoo in het ruwe omgeslagen en slecht
geAvijzigd zijn, dat zij noodzakelijk 'hinderpalen
moeten Avezen aan J s volks-vlijt en nijverheid; omdat
er noch gelijkmatigheid noch eenheid in ,
en „zij meestal drukken op de laagste en minste
volksklassen. Er bestaat geene enkele inrigting:,-
Avaardoor de nijverheid Avcrdt opgCAvekt en'-aangemoedigd,,
maâr alles 'heeft' de strekking ,- om
dezelve te verdooven. en te onderdrukken. Om
dit beter te verstaan, dient tot voorbeeld, da^
indien een Averkman of kunstenaar,. zoo als
er verscheiden zijn, eenigen opgang of:naam gemaakt-
heeft, dadelijk de Vorst, of Raban of
Djenang, denzelven voor zich laat' arbeiden , tegen
weinig of meestal geene betaling, althans
nimmer in ; evenredigheid aan zijne kunst of ar*
beid, en zoo gaat het-in alle andere takken: van
pering of bedrijf; dadelijk wordt er door. de Hoofden
voordeel van getrokken,, en de. uitvinder,
uitvoerder, of ijverige arbeider ondervindt, dat
hij, in plaats van zij-n belang te bevorderen, onder
naauAver banden is gebragt, of onder grootere ver*
pligtingen ligt. Van daar het Avantrouwen , dat
er heerscht tegen elke verbeterde inrigting. Het
volk heeft nimmèr:ondervondën ; dat er eene staatkunde
bestaat, die met dè bevordering van de
algemeene AA'clvaart, tevens aan de belangen van
den Vorst kan dienstbaar zijn. Alles AVat zij j
7. 2

- 356 -
v

- -357—
bestuur van het Nederlandsch Gouvernement
zijn gebragi! en hoewel zeker schrijver ergens,
moge zeggen , dat wij in het oog der Javanen
geene Engelen zijn, zoo is het eene Avaarachtige
Waarheid, dat Avij een zegen voor dit land en
volk zijn, en zulks door hen ook wordt erkend.
Maar laat ons terugkeeren tot de hoofdplaats
Palembang.
Wij hebben nu gezien, hoedanig de standen
der ingezetenen verdeeld zijn, het zal wel niet
noodig zijn te betoogen , dat de in gunst zijnde
Priaijs , Mantries of mindere klassen , zich niet
weinig laten voorstaan op den rang , dien zij boven
andereu hebben ; dat zij daar van zoo dik-
Avcrf mogelijk misbruik maken, en dat in eene
maatschappij, ahvaar geen ander regt bestaat, d.ui j
willekeur en vooroordeclen , de meerderheid der
ingezetenen zeer ongelukkig of althans zeer onderdrukt
moet zijn. Wij vroegen eens aan eenen
schrandcren Chinees , hoe toch zijne natie in de
hoofdplaats van Palembang, blootgesteld aan allerlei
baldadigheden en Avillekeurige behandelingen;
het konde uithouden. « O!" zeide hij, « de Chiner
« zen zijn slim; als zij verongelijkt Avorden , bren-
« gen zij geschenken aan hoogere gunstelingen,
« en die bcAverken dan, dat de zaak hersteld
« Avordt." En inderdaad, de ijverzucht, Avelke
tusschen de voorname, en even zoo , trapsgewijze, tusschen
de minder aanzienlijke standen heerschte,
was nog het eenige behoedmiddel legen algcmeene
mishandelingen; maar wee den man, die of voorspiaak
of gunsten bij eenen Groote moest verzoe*
Z 3

— 358 —
ken tegen- mishandelingen, wanneer degene , die :
dezelve gepleegd had , of hem daarmede bedreigde
, zijne tegenpartij niet Avas. Dagen lang moest
hij loopen, alvorens gehoord to Avorden, en indien
zijn verzoek niet vergezeld ging van geschenken ,
min of meer van Avaarde naar zijn vermogen , dan
Averd hij zeker ongetroost terug gezonden. Men
heeft deze geschenken Avillen doen voorkomen
als een blijk van beleefdheid aan zijne meerderen
, Avelke door geheel Oost-Indië plaats vindt 3
neen , het zijn, als het Avare, de tol, dien
men moest betalen , om tot hen te kunnen naderen.
Dank zij daarom het Nederlaudsch Gouvernement,
dat aan zijne ambtenaren, op zAvara
straffen , het aannemen van geschenken verboden
heeft !
Behalve de inboorlingen van Palembang- bevinden
zich ook Chinezen , Arabieren en andere
vreemdelingen op- de hoofdplaats. De eersten
Avon en meest op Rakits. De Arabieren hebben
een eigen kampong, en de vreemdelingen zijn
meestal ingedeeld onder de inAVoners. Het getal
der eersten zal omtrent 800 zielen beloopen, Avaarvan
omtrent de helft eigene huishoudingen hebben
; dat der Arabieren is opgegeven op 5oo zielen
, die meest allen hunnen eigen haard houden.
Het getal der vreemdelingen is , om boven aangehaalde
reden , niet naauwkeurig te kennen ; meestal
IrouAven zij met Palembangsche vrouwen , en
vermengen zich onder dezelve, Avanneer zij een
Aliengang, Miedjie , of Orang-snouAV Avorden.
- Alle dezen Avaren aan de zelfde behandeïirgcn, als

— 35$ "
de overige ingezetenen onderworpen. Sommige
Chinezen, die de Mahomedaansche Godsdienst
aangenomen hebben, Averden Avel eens met titels
begunstigd. Zoo waren de meeste administrateurs
der Tinmijnen renegaten ; zij verkregen den titel
van Demang. Enkele Arabieren hebben ook Avel
titels ontvangen, als, b. v., Pangheran OMAR,
die nog bestaat. Doch ten aanzien der Arabieren
, moeten Avij alhier aanteekenen, dat in 1821,
toen de Nederiandsche màgt op de sterkten van
BADAR EL DIN aan de Gombora en Pladjoe
aanrukte, hij alle Arabieren op de batterijen
plaatste , en zelfs hunne vrouwen en kindereu
in den Kraton wilde verzamelen; zoo zeer vreesde
hij, dat zij hem verraden zouden. Dit laatste
Avcigerden de Arabieren, en dreigden , zoo hij dit
metgcAveld Avilde' vorderen, dat zij Amok zouden maken,
van Avelk Avoord de lezer de beteekenis reeds kent.
De Arabieren haten het hof en de Grooten. BADAR
ÊL DIN heeft verscheiden hunner mishandeld,
en de meeste Grooten behandelen hen met trotschheid.
Zij verklaren allen, zeer gelukkig te zijn, van
onder de bescherming van het Nederlandsch Gouvernement
te staan. Dit zoude meer verwondering baren
als men niet wist, dat dePalembangersmeer
Mahomedahen in naam dan in de uitoefening zijn.
Zoo zeer de Arabieren met ijver de bid-uren, vasten
en andere pligten van de Godsdienst Avaarnemen
, zoo Aveinig bekommeren er zich de Palembangers
om , hetgeen straks nader blijken zal.
z 4

— 36o —
. ____»loioiias^KCScscic»
EEN EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Nadere beschouwing der bevolking. — Zeden ,
gewoonten en karakter der Palembangers. —
Trotschheid met laagheid gepaard. — Onverschilligheid.
— Twistzucht. — Handwerken,
kunsten en letteren. — Schranderheid en behendigheid.
— DeSultanNAimOED.JiADAR EE DIN.
D
'
e bevolking nu beschouwd hebbende uit een
staatkundig oogpunt, zoo zullen wij.dezelve inbare
zeden , gewoonten en geaardheid meçr van nabij
beschouwen. Niets is inderdaad moeijelijker , dan
het karakter en de geaardheid van een geheel volk
te beschrijven, dat zich door bijzonderheden kenmerkt
in deszelfs zeden, gewoonten , handelingen
en levensAvijs. De onderscheidene schakeringen en
wijzigingen, welke door dagelijksche gebeurtenissen
en voorvallen ontstaan , maken het genoeg«
zaam onmogelijk, om met juistheid deszelfs ware
gedaante te leeren kennen; eu zeker zouden Avij
het niet wagen, hierover iets te zeggen, zoo niet
de, ondervinding, door dagelijks en in onderscheidene
gevallen met hen te moeten omgaan, en ons
bijzonder belang, om een volk, Avaartoe wij in
eene zoo naauwe betrekking zijn gebragt, meer
naauwkeurig gade te slaan, en te moeten leeren
kennen , ons eenige meer dan gewone Avaarnemin-

— m -
gen hadden doen maken; wij zullen evenwel niets
meer kunnen doen, dan eenige hoofd trekken bij
een te zamelen , welke wij hopen, dal eenig licht
over 's volks karakter zullen verspreiden.
In alle landen, alwaar een volstrekt despotismus
bestaat, (dus spreekt de reeds gemelde Heer VAN
SEVENHOVEN , Aviens diepe kunde van Indische
zaken tot een spreekwoord is geAvorden, en die ,
als door tooverkracht, deze volkeren heeft Avelen
te, leiden en te besturen,) kent men maar twee
klassen van imvoners; dat zijn, zij die gebieden,
en zij die gehoorzamen. Hieruit ontstaan trotschheid
en slaafsche vernedering, en dit zijn de
hoofdtrekken van het karakter der Palembangers.
Deze geaardheid rijst of daalt, naar omstandigheden
, in onverdragelijken hoogmoed, Avillekeur
on wreedheid, of in vleijerij, vernedering en laaghcid.
In hunne verstandelijke vermogens zijn zij
over het algemeen meer begaafd dan de Javanen.
Zij zijn vernuftig en schrander van aard.
Het despotisch bestuur heeft hunnen ijver
uitgedoofd. Zij schijnen dus lui en ongevoelig
voor hunne Avelvaart te zijn; desniettemin
ontbreekt het hun niet aan verstand in hetgeen
zij doen , en aan kracht, lust en geduld om
het uit te oefenen. Zij zijn zeer fijne handwerksüeden
, en hunne Werken in hout zijn zoo volmaakt,
dat zelfs bouwkundigen hebben verklaard ,
dat de zamenvocging dor onderscheidene doelen
berekend is naar de regelen der kunst, en dat
het werk zelve, in hechthcid en in juistheid der
verbinding, niet kan Avorden verbeterd. De mees
Z 5

— 362
te huizen van aanzienlijken zijn met in hout gebeiteld
bloem- en loofwerk versierd. De smaak
verschilt aanmerkelijk van den onzen ; maar lietoverleg
en de nette uitvoering zal door Europische
handwerkers zelden Avorden verbeterd. In het
ivoor werken zij ook zeer fraai ; zij draaijen alle
fatsoenen , zelfs billard-ballen , en graveren op de
voonverpen alle figuren,die men hun opgeeft. In
het koper en ijzer werken zij ook zeer goed , gieten
koperen' stukjes geschut en maken al Avat men
Jiun geeft zeer gelijkend na. GeAveren , sabels en
Ivrissen worden hier zeer goed gemaakt, en de
beide laatsten'hebben zelfs de voorkeur boven die
van Java. Zij maken allerlei huisraad en gereedschap
in het .tin. In zilver- , en in goud-
Av erken zijn zij meesters , vooral in het zoogenaamde
drijven of opAverken van goud of zilver.
Ouder BADAR EL DIN is zelfs buskruid gemaakt, hetwelk
door deskundigen zeer goed is bevonden. In
één woord, al Avat te Palembang Avordt aangebragt,
en niet door zamenstel of bewerktuiging
een geheim der kunst is, kan Avorden nagemaakt;
en let men op de onvolmaaktheid hunner gereedschappen
, zoo staat men inderdaad verbaasd , hoe
het mogelijk is dat zij zulke werken kunnen voortbrengen.
Maar dit strekt ook tot bewijs van hun
vernuft, schranderheid en geduld. Tot Avelk eene
Volmaaktheid zullen zij het niet brengen, als zij
eens kennis krijgen van de Europcaansche instrumenten
en gereedschappen om ie Averken ! Onder
alle klassen van iiiAYoners vindt men handwerkers
;

— 363 —
of kunstenaars. Zekere Pangheran verstaat zelfs
het repareren van zakuurwerken ; en van de armoedige
visschers , Avelke in de lllirangs (124) wonen
, zijn doorgaans eenige te Palembang bij den
Vorst of Djenang, om de hechten (koppen) van
krissen, welke van vischbeen gemaakt Avorden.,
te fatsoeneren, en met bloennverk uit te snijden,
zoo fijn en zuiver, dat het in Europa naauwelijks
overtroffen zoude kunnen worden.
De vrouAven zijn niet minder vernuftig in handwerken.
De beste zijden en met gouddraad doorAveefde
kleedjes (ka/in songkit) Avorden te Palembang yevvaardigd.
Zij borduren voortreffelijk, maken allerlei
vrouAvelijke handwerken na, en schilderen op zijden
en katoenen stoffen allerlei gouden figuren en
bloemèn,Avelke zij vooraf teckénen (Zie D, I, bl. 225).
Van dezen kant zijn dus de Palembangers inderdaad
te beAVonderen. Maar letterkundigen vindt men onder
hen niet ; zelfs zijn zij hierin bij de Javanen
ten achteren. Er zijn geene scholen voor openbaar
onderwijs. Een enkele Palembanger is bekend
met eenige gedeelten uit de geschiedenis ; maar
êr Avordt niemand gevonden, zoo als er op Java
zijn, die den naam van geleerd of letterkundig
mogen dragen. De uiterlijke plegtigheden van de
Mahomedaansche Godsdienst kennen zij; doch zeer
Aveinigen kunnen den Koran lezen, en over het algemeen
verstaan zij weinig of niets van deszelfs leerstelsels.
De geAvezen Sultan MACHMOED HADAR EL DIN
maakte op deze algemeene beoordeeling eene uit-
(124) De laagstgelegene plaatsen.

— 364 —
zondering. Hij had eene vrij uitgestrekte bibliotheek.
Geene Palembangers, maar AVCI .Arabieren
hebben om deze boeken gevraagd. Een enkele
Palembanger om eenen Koran. Het is Avel mogelijk
, dat de mindere lust of gelegenheid tot le,-
» zen hen tot zulke goede handwerkslieden en kunstenaars
heeft gemaakt; want het ontbreekt hun
geenszins aan begeerte om meer te welen. Sedert
hel Nederlandsch Gouvernement alhier wederom
gevestigd is, hebben verscheiden zich toegelegd
om, in navolging der Javaansche Radins, die den
Commissaris vergezelden, met Romcinsche karakters
hel Maleisch te schrijven , en het zal weinig moeite
kosten, om. hier, zoo als te Chetibon, door den
Heer VAN SEVENHOVEN werd ingevoerd, de inlaudsche
beambten te leeren hunne rapporten op
die Avijze in te dienen,
- Dit hetgeen wij in het voorbijgaan hier en daar
gezegd hebben omtrent de Godsdienst, kan men
opmaken, dat hunne denkbeelden desAvege zeer gebrekkig
zijn. De minste buitengewone gevallen geven
aanleiding lot bijgeloovige voorspellingen; in allep
Avat zij ondernemen zullen, Avorden hier gel ijk elders
de gelukkige of ongelukkige dagen en uren geraadpleegd.
Zij zijn allen voorzien, van djiniats of talismans.
De Vorst en de Grooten hebben zelfs de ge-
Avoonle, eenige schietgebeden op te zeggen, lerAvijl zij
met ons spreken, en hopen daarvan, zoo als zij meer
neu , de oniniddehjke ingeving van het antwoord ,
dat zij moeten geven. In één Avoord, men kan
het zoo ongelijmd niet bedenken of zij hechten er

— 345 —
geloof aan. De Sultan MACIIMOED BADAR EL DIN
heeft zijn eigen kind vermoord , omdat het eene
zwarte plek op de long had , on men hem gezegd
had, dat dit kind zijn ongeluk zoude te weeg
brengen. Hij Avas zelfs wreed genoeg , om deze
daad in de tegenAVoordigheid der moeder, eene
zijner AVettige vrouAVen , te plegen , welke daarbij
op straffe des doods geene blijken van smart mögt
geven ; en Zoo meende deze kléinhartige en bijgeloovige
wreedaard zijn ongeluk af te AVeuden. Één
of tAvee dagen voor het gevecht aan de Peladjoe,
bezigtigde hij zijne batterijen; hij struikelde en
met tranen in de oogen, zeide hij : « dit is het
« voorteeken van mijnen ondergang/' -
Bij dit alles is ei? bijna geen volk , hetAVelk zoo
zeer met eeden speelt als de Palembangers. Zij
beginnen of eindigen hunne verhalen met eeden;
en in geschillen voor de policie of den regter ;
bieden doorgaans beide partijen den eed aan.
Hierin ligt, naar het oordeel van godsdienstige
Mahomedanen , het overtuigendste bewijs, dat zij
de leer van den Profeet niet kennen , niet achten,
en zelfs dat zij zeer ongodsdienstig zijn.
Een andere trek in hun karakter is dat zij gaarne
geschillen hebbón. De minste kleinigheid geeft
hun aanleiding tot klagen en procederen. Zij laten
hunne zaak moeijelijk los , zoo min de Pangheran
als de minste der ingezetenen. Van den
eenen loopen zij naar den anderen , op hoop van
gelijk te zullen krijgen. Na de uitspraak zelfs;
doen zij nog allerlei pogingen, om op den genen,

—. 366 —
die dezelve heeft .gedaan, nog eenen naderen indruk
te maken ; en die dezen karaktertrek niet
kent, Avordt meermalen in verzoeking gcbragt om
te gclooven , dat zij gelijk hebben, omdat zjj de
zaak niet opgeven, hetwelk dan ligt gehouden
zoude Avorden voor eene overtuiging, van dé
Avaarheid aan hunne zijde te hebben. De Avaarde
van hetgeen zij verliezen, schijnt minder, bij hen
in aanmerking te komen ; het gevoelen van anderen,,
dat zij niet zoo schrander zijn , of zoo veet
voorspraak niet .hebben als hunne partij , is hetr
geen zij het meest vreezen. Eigenaardig laat het zich
verklaren , dat menschen , met zoo velq. verstandelijke
vermogens begaafd, met eene vrij ruime vatbaarheid
en zucht , om met' dezelve Averkzaam te
wezen , aan deze geestgesteldheid, door gebrek
aan lectuur" of andere oefening niet kunnende voldoen
, .gaarne zich in gevallen bevinden, Avaardoor
zij in de gelegenheid zijn om hunne schranderheid
te laten Averken. Fijn, uitgezocht en oordeelkundig
zijn veeltijds hunne redenen vóór of tegen de
zaak., waarin zij betrokken zjjn; en het schijnt
hun een groot genoegen te geven , als zij door
scherpzinnigheid, geveinsdheid of list hun oogmerk
kunnen bereiken. Zij hebben de geAVOonte, hun-,
ne antAvoorden derwijze in te rigten dat dezelve
aan tweederlei uitlegging onderAVorpen zijn, en als
men hun eene zaak yoordraagt, beginnen zij met
te bekennen en gelijk te geven ; brengen vervolgens
eenige minder belangrijke bedenkingen in het
midden , en eindigen met de bezwaren, de moge-;

— 367 —
lijkheid of onmogelijkheid aan te loonen, endaarbij
te blijven stil, staan. Zij hebben dit met de
Javanen gemeen , dat zij nimmer driftig worden
in belangrijke geschillen» Wanneer sommigen gevraagd
zijn , hoe het mogelijk is, zich zoo te bedAvingen,
antwoorden zij, dat iemand, die in
drift is,-.niet Aveet, wat hij zegt of doet. In
enkele gevallen, wanneer zij-met hunne minderen
of gelijken te doen hebben, kunnen'zij zich wel
eens vergeten ; doch deze voorbeelden zijn geluk-«
kig zeer. zeldzaam.
Wegens den hier boven beschreven trek van
hun karakter zijn de Palembangsche ingezetenen
niet zeer te roemen. Dezelve verwekt groot AvantrouAven
onder eikanderen, en elk- moét daarom
zeer oplettend en voorzigtig in hét behandelen
van zaken met hen zijn.
Over het algemean zijn de ingezetenen der hoofdplaats
op verre na zoo levendig .en vrolijk niet als de
Javanen;.er is zelfs geene enkele openbare plaats,
waar de menigte zamenkomt. Zij hebben geene
ronggings, geene Avaijangs noch andere openbare
spelen , één of twee uitgezonderd, die dan nog
zeer ellendig zijn. Zij bezoeken elkander zeldzaam;
waartoe Avel aanleiding kan geven, dat dit
meestal over AVater moet geschieden , en dus omslag
met een vaartuig vordert ; tenvijl ook dik-
Averf de kleine spruitjes der rivieren , ten tijde
der ebbe , in sommige maanden droog liggen.
De Priaijs leven in hunne huizen meestal
/.eer armoedig. Die vau den eersten stand be-

— 368 —
zitten eenige fraaije sproijen, j met gouddraad geborduurd
of mei gouden bloemen en ; figuren
versierd , eenige gegalloneerde en van andere kostbare
stoffen, gemaakte kleederen, fraaije glaswerken
, enz., en pronken daarmede, als zij gasten
zien of uitgaan. Overigens zijn zij meest in hunne
huizen, en worden, bezig gehouden en geplaagd
door hunne vrouwen. Men zal zich hierover ver-*
Avonderen, doch^ deze verwondering zal verminderen
, en zulks geloof baar worden, als men
weet, dat de meesten der Priaijs trouwen met
dames uit hoogeren stand. Deze laatsten laten
zich daarop zeer veel voorstaan. De vrees voor
zijn vrouwsvader doet den man liever stilzwijgen,
dan zijn ongenoegen te moeten ondervinden. In
sommige huishoudingen gaat het zoo verre, dat
de man tegen zijne vrouAV het hoog Javaansch.
spreekt, en zij hem in het gemeen of plat Palembungsch
antwoordt, zoo als in het gemeone leven
tegen den Vorst en voorname lieden in hoog Javaansch
wordt gesproken , en zijlieden in plat Maleisch
, of, zoo als men het noemt, markttaal (bahasa
pasar), Avelke tegen de geringste klassen wordt
gesproken, antwoorden. Indien de vrouw eene
dochter van den Vorst of van eenen hoogen friaij
is, durft de man geene tweede vrouw nemen,
noch veel minder bijwijvcn. Meer dan eens zijn
vrouAvelijke slaven en pandelingen komen klagen over
mishandelingen van de Radin Ayo , omdat zij haar
verdacht hield van met haren echgenoot gemeenschap
te hebben gehad. Maar nog eene tAveede reden ;
v Waar-
i

-36 9-
waarom de vrouwen der Priaijs, en uit andere
hooge standen veel regt in huis uitoefenen, is,
dat zij bijna de geheele huishouding zelve bekostigen
, en haar echtgenoot maar zeer Aveinig daartoe
bijdraagt. Alle deze vrouAven verstaan zelven
de kunst van Aveven, borduren , spinnen , enz.
of laten dit door hare pandelingen eif slaven verrigten,
welke de gemaakte stof daarna verkoopen,
en van het gewonnen geld onderhoudt de vrouw
de huishouding. Men moet bekennen, dat de vrouwen
zeer ijverig zijn. Bij heldere maan vermaken
zij zich, of eenzaam, of met andere vrouwen, met elkander
te verhalen, of eenige Maleische pantons
of liedjes te zingen, Avaarvan de melodie zeer zacht
en slepend is. De onderwerpen zijn liefde ,
vriendschap , bloemen, en andere voorwerpen der
natuur of aandoeningen van het hart.
Voorname Palembangers laten nimmer hunne
vrouwen in tegenwoordigheid van vreemdelingen
komen. Zij zeggen , dat dit geen adat (gebruik)
is. Sommigen willen, dat zij jaloersch zijn; anderen,
dat dit uit trotschheid geschiedt. Daarentegen
zijn de Palembangsche vrouwen ook zeer jaloersch.
Zij , die meer dan ééne vrouw hebben, %
of biJAvijven houden, moeten in hun eigen huis
met zeer veel overleg te Averk gaan. Bij de minste
blijkbare voorkeur is de huisselijke rust gestoord,
en dit geschiedt zoo dikwijls, dat Avij
wel eens aan heeren , die ons kwamen bezoeken
, zonder iets te doen te hebben, en ouS
hunne huisselijke omstandigheden verhaalden,
II. . Aa

— 370 —
zeiden : « zeker zij t gij Aveder uitgegaan , om
« krakeel te ontAvijken ;" wanneer wij vernamen
, dat het vragen slechts, waar eene der
bijwijven zich bevond, een geschil verwekt had ,
dat den armen man, om voor eenige oogenblikken
rust te hebben, uit zijn huis gejaagd
had.
Als een gevolg van een willekeurig bestuur ,
Avaar alleen door gunst ambten en voorregten
Avorden gegeven , zijn de Palembangsche Grooten
en minderen steeds zeer jaloersch en afgunstig
van eikanderen. De geringste bcAvijzen van
genegenheid van den Commissaris, aan sommigen
verleend , gaf aanleiding , dat anderen gelegenheid
zochten , om kwaad van zoodanigen te
spreken ; en dit had niet alleen plaats bij
de eerste klassen, maar ook bij de minderen.
Nimmer verzuimden zij , wanneer de een
of ander iets had misdreven , of traag Avas in
de uilvoering van eenen last, te zeggen: « zoo
w zijn de Palembangers ; men kan hen niet ge-
« looven, noch staat op hen maken." Daar
zij tegemvoordig niet meer bevreesd zijn voor
Avillekeurige handelingen van het Hof, komen
zij er openlijk voor uit, dat zij verheugd zijn
niet meer onder dien dwang te staan ; en het
heeft diluvijls moeite gekost, om hen zelfs de
uiterlijke Avelvoegelijkhcid te doen waarnemen.
Men kan hen thans beschouAven tals menschen,
die uit de slavernij verlost zijn.
Eindelijk kunnen wij niet dan een «eer na-

- 3 7 i -
deelig getuigenis geven van de behandeling ,
Avelke hunne ondergeschikten en bedienden ondergaan.
Omtrent dezelve zijn zij zeer hard.
Zij die verpligt zijn, heeréndiensten bij hen te
doen, ondervinden nimmer eenige tegemoetkoming
of mededoogen. Aan hunne pandelingen
worden zware lasten opgelegd. Deze laatsten en
de slaven Avorden dikAvijls mishandeld. Dank
zij dus de bepaling van ons Gouvernement, Avaardoor
de staat der pandelingen welhaast zal ophouden
; en door de afschaffing van den slavenhandel
, zullen er ook na verloop van eenige jaren
geene slaven meer zijn. Over het algemeen
bezitten de Palembangsche ingezetenen
weinig zedelijkheid. Men verzekert, dat er bloedschande
gepleegd Avordt, en dat de vrouwen in
de Serails de middelen bezigen, om de natuur
te bedriegen en daardoor hare gezondheid in den
grond te bederven.
De schets, die Avij daar gegeven hebben, heeft
ons inderdaad bedroefd, en wij hadden gaarne de
kleuren minder zwart gemaakt; doch daar Avij
.geenen roman , maar Avaarheid wenschten te schrijven
, zoo hebben Avij niet anders kunnen doen ,
evenAvel zijn er eenigen, die uitzondering verdienen
; tenvijl bij alle deze gebreken ook nog verscheiden
goede hoedanigheden komen , die wij
n leeren kennen, zoodra Avij het bedrijf en
den handel van Palembang zullen beschouwen.
Alleenlijk moeten wij hier zeggen, dat de Palembangers
niet moordzuchtig zijn ; Avaarvan evenwel
Aa 2

3j2
de AVreedc BADAR-EL-DIN moet Avorden uitgezonderd
: hij heeft verscheiden menschen , die gehechtheid
toonden aan het Ncderlandsch Gouvernement
, laten ombrengen. Staatkunde had hem
hierin kunnen leiden ; maar dat hij de onnoozelo
vrouAven, Avelke zich met soldaten gemeenzaam
gemaakt hadden, in 1819, heeft laten vermoorden
en mishandelen , getuigt onwedersprekelijk
van zijne bloeddorst.
1 Wij hadden gaarne, in onze schets, over
hunne ouder- en kinderliefde, of die.van broeders
en zusters onder elkander, iets voordeeligs
gezegd; maar ook hierop valt , althans in de hoogere
standen, niet te roemen , zoo min als in de
laagste volksklasse, welke hunne kinderen voor
schuld verpanden. In de hoogere standen is het
vrij natuurlijk, dal de kinderen omtrent hunne
ouderen ontaarden ; immers als de vrouwen tot
" zekere jaren gekomen zijn, neemt de man eene
tweede en eene derde vrouAV, of biJAvijven. Elke
derzelve voedt hare eigene kinderen op, en
daar zij natuurlijk dan van den man weinig
meer bemind Avordt, en zij hem dikwijls haat,
uil jaloezij of om andere redenen, zoo deelt zij
.dezen afkeer aan hare kinderen mede, en zoo
bestaat het insgelijks tusschen broeders en zusters
yan onderscheidene vrouwen of bijwijven. In
zoodanige huishouding kan noch eendragt. noch
liefde heerschen ; verscheidene onregtvaardigheden
van ouders jegens hunne kinderen en van
dezen legen hunne ouders, alsmede tusschen broe-

— 373 —
ders, zijn ons reeds voorgekomen, en bestaan nog
in de familie van het Vorstelijk huis. Maar laat
ons er niets meer van zeggen, en alleen dit. volk
beklagen, diep betreuren, om deszelfs zedeloozen
toestand. Zie daar dan de bittere gevolgen van
een Aziatisch bestuur ! zie daar de vruchjen van
willekeur, geweld en Avreedheid, zoo als hier bestaan
hebben, en in nog zoo vele landen-, ïn dezen
Archipel bestaan: De laatste trek van:inenschelijkheid
Avordt er onder uitgedoofd ; en wat is het
geheele oogmerk of doel van zulk ee»f bestuur ?
niets anders, dan om den Vorst en zijne gunstelingen
te verrijken, hun een Avellustig leven te
bezorgen, en hunnen hoogmoed en'i weelde ie
voeden. Aan deze Aveinigen Avordt dus, zooAvel
het maatschappelijk belang, als de zedelijkheid van
een geheel volk opgeofferd. Wie durft nu
nog, met den parlijdigen aarislogeriaar, Major
M. H. COURT, het Nederlandsch Gouvernement beschuldigen
, als het zoo veel invloed in zulke regeringen
tracht te verkrijgen, dat dit kAvaad geweerd
Avorde? t|
Wij zullen hier onder zien, hoe ongeschikt, en
ondoelmatig deze regeringen Avaren; en hoe weinig
begrip deze dwingelanden gehad hebben van
financiële regten en bepalingen , waardoor zij hunue
schatkist konden verrijken, en tevens de algemcene
Avelvaart bevorderen. Zij zijn nog zoo bijster
onkundig , dat juist die inrigtingen de strekking
hadden , om de bronnen van hunne inkomsten op
te droogen. En slaan wij het oog op alle de Vor-
Aa 3

- 374 -
sten in dezen Archipel, dan zijn en zij en hun
volk arm. Men werpe hier niet legen, dat MACH-
MOED BADAR EE DIN rijk Avas. Hij, ja! was
rijk ; maar Avaardoor ? door de groote sommen,
Welken hij jaarlijks uit de mijnen van Banka
trok. Daar nu dat middel ophoudt, is de staat,
en zijn) allen, zoowel voornamen als geringen,
arm. Het geheele Rijk van Palembang brengt tegenwoordig
niet zoo veel op, dat het Hof en de
Priaijs,"; welke daarop aanspraak mogen maken,
kunnen Iftestaan. Ziedaar de uitwerkselen van
het staalkundig financieel stelsel van een Aziatisch
Vorst in dezen Archipel !
Wij kennen nu de plaatselijke gesteldheid en de
inwoners van de hoofdplaats van Palembang.
Laat ons nu verder zien, hoedanig dezelve bestierd
is geAvorden , ten aanzien der policie, en
uitoefening der regterlijke magt. Hier kunnen wij
zeer kort zijn ; eigenlijke policie bestond er niet.
De geheele hoofdplaats is niet eens onderdeeld,
hetzij in Avijken, hetzij in kampongs, Avaarover
hoofden zijn. Er bestaan geene registers der huizen
noch der ingezetenen. Elke Priaij , Mantrie
en andere gegoede inwoner verzamelde zoo vele
menschen om zich heen als hij magtig konde
Avorden ; Avaartoe ook nog dit bijzonder middel
Averd gebezigd : de Vorsl , de Priaijs en alle gegoede
ingezeienen laten hunne kinderen aan onderscheidene
vrouAven zogen. De kinderen dezer
vrouwen Avorden genoemd Soedara Soesoc of zoogbroeders
van het kind, dal aan hare borsten is

- 3 7 5 -
gezoogd, schoon slechts voor eenige dagen;. Van
hier, dat Grooten en gegoede lieden , ja zelfs die
van de lagere klasse, vele broeders en zusters
hebben, welke zij beschermen, en van Avelke
zij diensten en hulp ontvangen.
Het getal der Miedjies en Orang-snouw is
niet bekend. Indien de Vorst dezelve noodig
heeft , zoo wordt aan onderscheidene Priaijs of
Mantries last gegeven, om ze hem te leveren.
Elk Palembangsche ingezeten van de mindere
klasse stelt zich als Miedjie of Orang-snouw
onder eenen Priaij of Mantrie, ten einde eenen
beschermer te hebben. Deze Priaij of Mantrie
tracht daarvoor zoo veel dienst van denzelven
te trekken,. als maar mogelijk is. Verscheiden
personen, zoo Avel vreemdelingen als arme lieden
, die geene familie hebben, of bescherming
verlangen te hebben, zAverven ;rond, en eraeren
zich met stelen. Men heeft ons verzekerd,
dat eenige dezer lieden door Priaijs onderhour
den Avorden, om voor hen te stelen en (e rooven.
Er Avordt bij nacht geene ronde of Avacht
gehouden, en zoo niet het vreesachtig karakter
dezer rondzAververs hen in bedAA'ang hield, zoo
zouden de rooverijen en diefstallen nog grooter
zijn. Een ander groot kAvaad, hetwelk dit slecht
volk doet, is brandslichten ; daar alle huizen van
hout of bamboes zijn , zoo plegen zij dit zeer gemakkelijk
, dikwijls om te stelen, of ook om zich te
Wreken; te Avelen, personen, die elkander beleed )gd
Aa 4

— 3;6 —
hebben, of van eikanderen afgunstig zijn , gebruiken
hunne eliënlen tot zulke snoode oogmerkeu.
Er bestaat te Palembang eene regtbank van
den Pangheran NATTA AGAMA of Panghoeloe,
die in geestelijke zaken regt doet, en eene andere
onder den Tommongong KARTA NAOARA , die
in lijfstraffelijke zaken uitspraak geeft. Over den
eersten Averd zeer geklaagd, en men zeide openlijk
, dat het regt voor geld te koop was. De
laatste heeft bijna geen gezag, en allen komen
er voor uit, dat als de aangeklaagde tot eene der
familiën of gunstelingen van het Vorstelijk huis
behoorde, er geen regt te verkrijgen was. Van
deze zijde zijn dus ook de ingezetenen van de
hoofdplaats bitter te beklagen geweest.
Wij hebben hooger gezegd, dat het getal der
ingezetenen omtrent 25,ooo zielen bedroeg. Over
deze" geheele bevolking, of over het bedrijf
van alle deze menschen waren geene geregelde
belastingen gelegd. De Vorst vergenoegde
zich, als hij iets noodig had, hetzij haudAverkslieden,
vaartuigen of andere diensten, met die
op te eischen ; en deze opëisching ging meer naar
gunst, dan naar eenen zekeren regel. De Priaijs
deden even zoo, gelijk ook alle andere Grooten.
Toen de Heer Commissaris VAN SEVENHÜIZEN den
rijksbestierder deed opmerken , dat eene zoodanige
handehvijze aanleiding gaf tot groote onbillijkheden ,
antwoordde hij, dat ook niemand iels opbragt, en
dus zich konde laten Avelgevallen de lasten , die

— 3 77 —
van hem gevorderd Averden. Toen men hem onder
het oog brag ten, dat eene geregelde belasting
den Vorst in staat zoude gesteld hebben , om alles
Avat hij noodig had, voor betaling te erlangen,
en zulks in het geheel niet drukkend zoude ge-
Aveest zijn, Avas zijn aniAVoord , dat zij zoo diep
niet doordachten , en hij het dan ook nu volkomen
met ons ééns was.
De handel alleen Avas belast ; te Aveten, van
elk vaartuig ,, dat van buiten kwam, moest naar
de grootte of het getal der equipage, een zeer gering
regt betaald Avorden. Maar, behalve dat
regt, moesten van groote vaartuigen, zoo als die
der Arabieren, Chinesche Wankangs, enz. geschenken
gebragt Avorden bij den Vorst, andere
Grooien en den Sabandaar. Voor deze geschenken
genoien zij bescherming; doch dezelve waren
zeer drukkend voor de handelaren. Uit deze geschenken
is het , dat de Vorst en voorname Priaijs
fraaije glasAverken, gallons en kostbare sloffen voor
kleederen, damast voor gordijuen, enz. , vqrkregen
hebben, maar daar die onder velen
moesten Avorden verdeeld, * zoo Avas het genot
van elk .niet groot. De tegemvoordige Soesoehot*
nan en Sultan kunnen zich niet begrijpen hoe
de inkomende en uitgaande regten thans uvea
duizend guldens per maand kunnen opbrengen,
terwijl de handelaren en zeevarenden te vreden
zijn. Zij zeggen, dat dit middel onder het inlandsen
bestuur nimmer een vierde gedeelte van
deze som beloopen heeft, en dat de meeste
Aa5

— 37S —
handelaren toen klaagden. Zij begrepen niet, dat
het juist hunne ' wijze van heffen en knevelen
was, waardoor zij minder dan wij ontvingen.
Zij kunnen niet begrijpen, dat eene geregelde
belasting, die gelijk werkt, veel voordeeliger is
dan hunne ongeregelde geldheffingen. Toen de
Kraton van MACHMOED BADAR, EL DIN door onze
troepen bezet was, werden er magazijnen gevonden
vol met Ghineesch porcelein, dat sedert
jaren van Ghinesche Wankangs aan geschenken
gegeven of gevorderd was; en zoo ging het met
alles. Zij hebben niet eens het overleg, om de
goederen, die zij ontvingen, en die natuurlijk
den bandelaren geld gekost hadden , weder te
verkoopen ; wij hebben de kostbaarste goud enen
zilveren damasten en zijden stoffen gezien ,
welke door lang bewaren vergaan of verstikt en
bedorven waren.
Laat ons nu overgaan , om het bedrijf en den
handel van de ingezetenen dezer hoofdplaats te
beschouwen. De hooge Priaijs en Mantries, welke
met marga's of doeson's beschonken zijn, vinden
hierin, zoo niet geheel en al, althans voor een
groot gedeelte, voorziening in hunne huishoudelijke
behoeften.
De overige Priaijs, welke of niet in gunst zijn,
of door verloop van tijd niet meer van wege
den Vorst met doesons of dessa's worden beschonken
, houden doorgaans pandelingen en slaven ,
die voor hen eenige rijstvelden bebouwen , of
hun maandelijks eene soort van huur opbrengen j

— 3 79 —
of op eenige andere wijze , door handwerk, enz.,
een onderhoud verschaffen. Velen houden Tambangans,
die zij verhuren , of dagelijks om vracht
te verdienen , laten rondvaren. Zoo dezen geene
middelen of geld van hunne voorouders hebben ,
gaan dezen farailiën, achteruit, en zullen bij
latere geslachten in de volksklasse terugzinken ,
indien zij zich niet op den handel of op dea
landbouw toeleggen.
De andere volksklasse erneren zich door landbouw
; dat is, zij begeven zich in het jaargelij, die
daarvoor geschikt is, naar de plaatsen , alwaar zij
ladangs of velden bebouwen ; anderen door handwerken
, en de meer gegoeden door handel ;. terwijl
de vrouwen van alle dezen, hetzij door het
doen uitventen , of zelve uitventen van goederen
of eetwaren, genoegzaam even zoo veel, en dikwerf
meer bijdragen tot het onderhoud der huishouding,
dan de man. De meeste Palembangers ,
van allerlei stand, houden goede aanteekening
van hunne zaken, sommigen zelfs journalen, als
zij op reis zijn , van hetgeen zij ondervinden en
opmerken. Ten dezen aanzien zijn zij zeer naauwkeurig.
Zij zien er niet tegen op, om. voor hun
belang zelfs eene zee-reis te doen.
De grootste handel wordt gedreven met Java,
Jianka, China, Riouw, Singapoera, Poelopinang,
Malakka, Linga, Siam y terwijl van
andere kleine eilandjes ook nog vele vaartuigen
' aankomen. 'De voorwerpen, welke de voornaamste
artikelen van handel uitmaken,< ziju aller-

— 38o
lei soorten van Javasche lijnwaden , en kustlijn-
Waden ; allerlei soorten van Europische chitzen,
enz., alle deze onderscheidene lijnwaden,
hetzij grof of fijn, worden , over het algemeen,
zeer gretig verkocht. Voorts allerlei Ghinesche
aard werken,- ruwe zijde, gouddraad , ijzeren pannen,
droogerijen, thee, confituren en andere Chinesche
waren. Andere artikelen van minder belang
zijn de klapper- en katjang-olie Van Java en
Siam , Javasche suiker, Javasche uijefi , Tamarinde
, enz., mitsgaders eenige Europische mondbehoeften.
De waarde van alle deze voorwerpen
hehben in 1822 Leloopen omirent een half miilioen
guldens, behalve voor honderd duizend gulden
zout en afioen, welke van Gouvernemeutswcge
aan het publiek verkocht zijn. Alle de
voormelde goederen zijn in 1822 met groot voordeel
verkocht. Het kan de opmerking niet ontgaan,
dat alhier artikelen worden ingevoerd , die
voortbrengselen van hun eigen land zij u , en
zulks geeft dan ook geen hoog denkbeeld van den
staat van hunnen landbouw.
De Arabieren zijn de grootste handelaren in
lijnwaden. Eenigen hebben schepen en vaartuigen
, en de meeslen zijn zaakwaarnemers van
anderen kooplieden builen Palembang. Op hen volgen
de Chinezen. Zij koopen van de vaartuigen de goederen.
Van de Arabieren en Chinezen koopen
de Palcmbangers , die de goederen naar de binnenlanden
ten verkoop brengen. Geen Chinees
noch Arabier durft het nog wagen , om zelf

— 38i —
in de binnenlanden te handelen ; zij vreezen be-
roofd te zullen worden. De Palcmbangers koo-
pen de goederen op crediet, en leveren daarvoor
produktén terug.
'De voortbrengselen, welke het Rijk van Pa-
lembang oplevert, en die uitgevoerd worden,
zijn bindrotiings, harst, benzoin,. drakenbloed ,
knijoe laka , was , olifants-tanden , stofgoud. Deze
allen worden niet opzettelijk aangekweekt, maar
uit de bosschen en van de oevers der rivie-
ren verzameld. Peper, koffij , suiker , gambier,
pinangnoten, tabak, indigo, zijn voorwerpen,
Welke geplant of aangekweekt worden ; en als
voortbrengselen van nijverheid, gedroogde en ge-
zouten visch, ruw aardewerk, rotting- en stroo-
malten en zakken , koperwerken, zijden, met
gouddraad doorwerkte , en katoenen kleedjes; docb
het bedragen van deze uitgevoerde goederen heeft
in 1822 naauwlijks de helft beloopen van de
waarde der ingevoerde goederen. Dit minder
bedragen heeft dus moeten . worden aangevuld
door billioen , juweelen en baar geld, zoodat de
hoofdplaats thans nog eene nadeelige balans van
handel heeft.
Verscheiden omstandigheden veroorzaken groote
belemmeringen in den handel.
Vooreerst , zijn er geene kooplieden, die ma-
gazijnen houden, waarin de'Waren, die uit de
binnenlanden afgevoerd worden, kunnen Avorden
opgeslagen. In de. maanden, dat do Chinesche
jonken en Javaausche handelaren zich op de hoofd-

— 38a —
plaats bevinden, worden de voortbrengselen uit
de binnenlanden gelrokken. Komt er overvloed ,
dan zijn dezelve laag in prijs , en wordt er weinig
afgebragt, dan zijn zij zeer hoog. Deze onzekerheid ,
zoowel voor de zeehandelaren, die ook somtijds
eenen geruimen tijd moeten wachten , als voor de
Palembangers, brengt zeer veel onverschilligheid
te weeg , en de zee-handelaar rekent bij den verkoop
zijner goederen, dat hij geen voordeel op de
terug te nemen lading zal hebben ; terwijl
anderen ook verklaard hebben, dat zij geene winst
kunnen behalen op hetgeen zij van hier medenemen,
en dus geld of goud verkiezen. Allen de
meer en meer veldwinnende inrigtingen van het
Nederlandsche Gouvernement zijn vermogende , om
eerlang dezen staat van zaken te verbeteren.
Een tweede ongerief is, dat de binnenlanders
meest zilveren Spaansche matten voor hunne
waren bedingen, en de zee-handelaren dezelve
gaarne uitvoeren, waardoor er een agio bestaat
van 20 tot 25 pGt. op de Spaansche mat ; terwijl
ook in de waarde der Javasche ropijen en Nederiandsche
guldens onderscheid wordt gemaakt,
zijnde de laatste bij de binnenlanders meer geacht
dan de Javasche ropij.
En eindelijk , de grootste hinderpaal is het gek
aan koopwaren , hetwelk door onderscheidene
redenen veroorzaakt wordt, die ons hier te verre
zouden doen uitweiden ; maar met betrekking
lot den handel van de Palembangsche hoofdplaats
werkt daartoe mede, dat noch Arabieren noch

— 383 —
Chinezen naar de binnenlanden durven gaan ; dat
de Palembangers, die of Djenangs of zendelingen
van Djenangs zijn, zich, of door ruiling van
goederen, of tegen lage prijzen, van de voortbrengselen
meester maken, en geen binnenlander
de vrije beschikking over dezelve heeft, noch
die zelf naar de hoofdplaats brengen, en verkoopen
mag.
Toen MACHMOED BADAR, EL DIN, in 1819,
door zijnen versterkten Kraton , en door het vervoerbaar
geschut, hetwelk hij voorhanden had,
onze troepen, die gebrek aan krijgs-behoeften
gekregen hadden, verpligtte, om de hoofdplaats
te verlaten., veronderstelde hij , en, zoo als
de gevolgen toonden, te regt , dat eene grootere
Nederlandsche magt hem zoude komen straffen
over zijne trouweloosheid. Dadelijk zond hij zendelingen
door het geheele Rijk ƒ en liet aan de
-ingezetenen weten , dat hij verpligt was oorlog te
voeren, en ' hij dus van zijne qnderdanen verwachtte,
dat zij hem met volk en andere hulpmiddelen
zouden bijstaan. De versterking aan de
Pladjoe Avas een oud en goed plan van verdediging
; door de geschiktsten zijner Pangherans en
Mantries liet hij deze plaatsen opnemen, en hem
opgeven , op welke wijze dezelve versterkt moesten
worden. Hiermede bekend geworden zijnde, regelde
hij zelf den toevoer van de middelen , om
de batterijen en andere versterkingen daar te stellen.
Hij onderhield zijne Priaijs, Mantries, en
de besten der ingezetenen over de noodzakelijkheid,
i

. — 384 —
waarin hij gebragt was, van te moeten oorlogen.
Hij geliet zich , als of hij voor zich zelven
dit niet wenschte, en hij, wat zijn persoon be-
trof, liever het - slagt-offer wilde zijn , dan zijne
hoofdplaats aan de rampen des oorlogs bloot te
stellen, doch dat de eer van ziju huis, en de
instandhouding van de godsdienst (!!) hem gebiedend
noodzaakten, aan den drang der omstandigheden
te moeien toegeven ; dat hij .evenwel het gevoe-
len van zijn Hof nog eens wilde hooren , of er
ook middelen ter voorkoming zouden wezen. Als
een Vorst, een dwingeland, zóó spreekt, en
zulks van indruk makende gebaarden doet ver-
zeld gaan, dan zelfs hebben wij gezien, dat hij
onder beschaafde volkeren de menschen verblindt,
en hunne geestdrift opgewekt heeft ; geen won-
der , dat zulks ook in de vergadering van alhan-
gelingen en gunstelingen het geval was. Zij ver-
klaarden zich geheel en al naar zijnen wil te zul-
len gedragen, en met goed en bloed hem te zul-
len bijstaan. Dit had MACHMOED BADAR EL DIN
verwacht ; en nu gaf hij zijne bevelen ter be-
reiking Yan zijn oogmerk, maar met zulk een'
klem', dat niemand het durfde wagen,- daar
niet aan te voldoen; terwijl sommigen uit be-
lang , anderen uil geestdrift , en de mecsien door
vrees gedrongen, alle hunne vermogens in het
werk sieldeu, om den Vorst te behagen, door zoo
veel kracht van menschen en middelen aan te
voeren, als zij van de binnenlandsche bevolking
bemagiigen konden , werwaarts ook Predikers ge-

— 385 —
zonden werden, om het volk op te winden
voor het belang van den Vorst, en er behoort
maar weinig volken-kennis toe, om te gelooven ,
dat deze middelen werken, vooral daar zij altijd.
aan de andere zijde vergezeld gingen met do
schrikbarendste bedreigingen. De geheele hoofdplaats
werd in requisitie gesteld, waarin de Chinezen
en Arabieren mede moesten deelen ; en het
is alleen door zulke middelen- mogelijk geweest,
dat MACHMOED BADAR EL DIN , in 1819, in den
tijd van vier maanden , de geduchte werken heeft
kunnen oprigten , waartegen onze magt, die dit natuurlijk
niet konde verwachten, het hoofd stiet.
De arbeiders uit de binnenlanden bragten hunne
eigene rijst en voedsel mede; die uit de hoofdplaats
werden gedeeltelijk door hem gevoed ; waartoe
hij de rijst tegen betaling requireerde.
MACHMOED : BADAR EL DIN bezat zelf eene
menigte geschut van allerlei kaliber, en kocht
zoo veel, als hij bij de ingezetenen vinden konde.
Zelfs liet hij kruid maken, hetwelk bevonden
is , eene goede proef te houden.
. Toen zijne batterijen en sterkten, zoowel in
1819, als in 1821 , opgerigt waren, benoemde hij
zijnen zoon, den jongen Sultan, tot Generallissimus
en stelde, zijner moeders schoonzoon en andere
Pangherans tot bevelhebbers der batterijen aan.
Bij elk stuk plaatste hij eenen Priaij of Mantrie,
terwijl dezelve bediend werden door Miedjis, en
andere ingezetenen van de hoofdplaats. Gedurende
hef gevecht mocsien alle mannen , die niet ziek
II. B b

— 386 — ,
of gebrckkelijk Avaren , naar de batterijen of in
derzelver nabijheid, en de overigen bij het geschut
of in den kraton de wacht houden. Die
achterbleef Averdmet oogenblikkelijke doodstraf bedreigd.
Op elke batterij liet hij een of nvee zijner
kinderen brengen, om des te grooter indruk te
maken, terwijl hij zelf zich in zijnen kraton ophield.
Toen, in 1821 , de eerste dag van het
gevecht, in schijn tot zijn voordeel Avas afgeloopen
, voer hij in staatsie langs de groote rivier,
en liet met grooten ophef deze tijding alomme
bekend maken.
De battcrijeri en sterkten aan de Peladjoe en
de Kambara Avaren zoo dik verschanst, en het
achterste gedeelte derwijze door moerassen ingesloten
, dat er geene kogels konden doordringen ,
en zelfs de bommen geene schade konden aanrigten.
Hieraan alleen moet men toeschrijven,
dat het Yolk van BADAR-EL-DIN stand gehouden
heeft. Eene groote menigte menschen op de bovengemelde
wijze bijeen geraapt, die Aveinig belang
in den uitslag van den oorlog hadden, zoude
zich niet veel aan levensgevaar hebben blootgesteld.
Op een vlak veld zouden zij ongetAvijfeld
bij de eerste charge het hazenpad gekozen hebben
, zoo als naderhand inderdaad de geheele
menigte het op een loopen zette, zoodra onze
troepen de batterijen beklommen. Met zulke benden
kan men Avel achter muren en goede verschansingen
vechten, maar niet voor de vuist.
Men kan algemeen aannemen , dat overal, waar

— 387 —
door list de onzen niet zijn in hinderlagen gelokt,
eene inlandsche armee geslagen wordt, omdat
bet grootste gedeelte uit gedwongene en ongeoefende
manschap bestaat, die nimmer tegen
onze krijgstucht en taktiek opgewassen zijn.
Wie zoude niet verwachten, dat de kraton of
bet paleis van den hovaardigen en schatrijken Vorst
van Palembang inwendig alle pracht en gemak
met zindelijkheid vereenigd zoude hebben? Niets
van dit alles heeft men daar gevonden. Toen
onze troepen in 1821 den kraton betrokken, was
niet alleen alles inwendig vervallen, de muren
dik met gras , en hier en daar met struiken begroeid,
de houtwerken verrot en vermolmd; maar
bet Avas overal zoo vol vuilnis en zoo ongeredderd,
dat eene gansche compagnie pionniers , met
een aantal koelies meer dan eene maand zijn bezig
geweest, om de grofste vuilnis Aveg te ruimen
, en eenige bewoonbare plaatsen in de menigvuldige
gebouAven te maken, om tot huisvesting
der officieren te kunnen dienen. Boven het groote
middengebouw ((25) in het midden van den kraton
is eene verdieping, en rondom dezelve eene
opene gallerij , van Avaar men een ruim en zeer
fraai gezigt heeft op' de rivier en op de landsdouw.,
die den kraton omringt. Dit vertrek,
helAvelk thans een zeer gezond en aangenaam vcr-
Tia5) Eene afbeelding van dezen kraton vindt men
in het Tijdschrift Cybele , IV stuk, bij Gebr. DIEDE-
RICHS, te Amsterdam uitgegeven in 1827.
Bb 2

_ 388 —
blijf is, was destijds de Avijkplaats van een legioen
van vledermuizen, scorpioenen, duizendbeenen
en ander ongedierte. Zelfs was niet eenmaal
de schade hersteld, welke door eenige kogels van
de'korvetten Ajax en Eendragt, in 1819, daarin
gemaakt Avas. De slaapkamer des Sul lans Avas een
duister en akelig vertrek , in het midden van het
gebouw, waar het daglicht nimmer kon doordringen.
MACHMOED BADAR EL DIN had vastgesteld, dat
eene vrouAV , met welke hij gemeenschap had gehad
, nimmer eenen anderen man aanschouAven
mögt. Daar de wellusleling van alle kanten de
schoonste vromven lot zich liet brengen , Avas het
getal derzelve reeds lot vijf honderd toegenomen.
Men kan zich ligtelijk den ellendigen toestand
dezer schepselen voorstellen. Jaloezij, haat,
wraakzucht, slaafsche vernedering, beesiachtige
buitensporigheden} diepe onbeschaafdheid, in
een woord allerlei den mensch onteerende hartstogten
en hoedanigheden heerschten onder deze
beklagenswaardige voonverpen. Hel Avas ook alleen
door wreede straffen en strenge clAvingelandij,
dat zulk eene huishouding bij mogelijkheid te regeren
was.
Onder de middelen, Avaardoor de reeds genoemde
Babans of Djenangs nog voordeden van
de inwoners hunner doesons trokken, behoort nog
vermeld te Avordcn , dat zij de hoofden en mindere
ingezetenen, die uit de bovenlanden kwamen
en zich altijd bij hen moesten vervoegen, zoo lang
\>

~38 9-
ophielden , lol dat hun voorraad van levensmiddelen
verteerd was. Alsdan .voorzagen zij hen
van leeftogt, of leenden hun geld., met aanrekening
van ten minste drie kapitalen winst (126) of
interest. Waarlijk het was geen wonder, dat eene
aldus verguisde bevolking afkeerig Avas van stadwaarts
te komen, om de vruchten van hunne
vlijt, onder zulke afpersingen, tot geld te
maken.
In de groote hoofdplaats van Palembang AVas
geene enkele openbare marktplaats of Bazar (in de
uitspraak Pasar). Op de hoeken der spruitjes of
kreekjes der groote rivier werden eetwaren eu
vruchten verkocht en andere goederen werden
door Chinezen (die op hunne rakits ook Avinkels
bielden) met schuitjes rondgcveild, doch dit Avas
ook alles. De Heer Commissaris VAN SE VEN-
HOVEN heeft in 1822 eene groote markt in de
nabijheid van de Chinesche kamp, doen aanleggen.
Vier zeer groote langAverpige en overdekte
looiseu wemelen dagelijks van duizenden koopers
en verkoopers, en eerlang zal dit de plaats Avorden
, Avaar de binnenlanders met hunne rakits zullen
aankomen ., om , onder het mild en billijk Nedcrh
bestuur , vrijelijk hunne goederen aldaar ten
(126) Van een ander soortgelijk misbruik, te weten
, de Tiban-Toekong heb ik reeds melding gemaakt
, Deel I., bl. 180. — Deze knevelarij was een
geliefkoosde financiële maatregel van den Sultan van
Palembang»
Bh 3

— 390 —
verkoop te brengen. De grond , rondom de
hoofdplaats zoowel, als in de binnenlanden is bij
uitstek vruchtbaar. Alle soorten van vruchten
en moeskruiden, die onder deze luchtstreek voorkomen
, groeijen hier Avelig en in overvloed. Vele
soorten van Europesche groenten worden hier
met het beste gevolg aangeplant. Volgens het
getuigenis van den Heere VAN SEVENHOVEN ontwikkelen
zich de moeskruiden van Europeschen
oorsprong te Palembang tot hooger volkomenheid
dan op Java, en zijn er malscher, saprijker en
aangenamer van smaak. Het zelfde mag men
van de minst ontbeerlijke produkten van het
dierenrijk aanmerken. Het gevogelte is op Palembang
zoo voortreffelijk als ergens in geheel
Indi'è. De varkens , schapen , herten, het kleiner
wild, het ossen- en het buffelvleesch overtreffen
in smaak en kortheid het vleesch van alle
soortgelijke dieren op Java. In dit opzigt verliest
men derhalve niets, en Palembang is alleszins
geschikt, om, met der tijd, een der aangenaamste
etablissementen van Nederlandsch Indi'è
te Avorden.
De ligging der hoofdplaats is, gelijk reeds bemerkt
is, volkomen voor eene groote handelplaats
geschikt. Alle soorten van koopvaardijschepen
kunnen midden in dezelve ten anker komen, en de
gelegenheid voor den handel zeer voordeelig zijnde
tussuhen Java en in de Straat, welke doorgevaren
moet Avorden, om naar Malakka, Bengalen,
China, Siam, Manilla en andere plaatsen te

— 3gi —
zeilen, zoo kan het niet falen, of zoodra hier
voorwerpen van handel zijn, zullen dezelve bier
afgehaald Avorden. De ligging van de hoofdplaats
geeft nog het uitzigt op verscheiden andere voordeden.
Bij onze allereerste aankomst werd mijne
oplettendheid naar meer dan eene plaats gelokt,
die alle geschiktheid scheen te hebben , om aldaar
een droog dok, tot aanbouw, vertimmering en
repcratie van schepen aan te leggen (eene zoo
wezenlijke behoefte in onze Ncdcrl. Oost-Indische
bezittingen). Toen ik dit denkbeeld aan den
Heere VAN SEVENHOVEN mededeelde , bad ik het
genoegen dit met zijn gevoelen geheel te zien
overeen stemmen. Alles vereenigt zich met één
woord, om de hoofdplaats van Palembang, in
eene veilige en zeer bloeijende handelsplaats te
herscheppen. De grond brengt er overvloedig alles
voort; de nijverheid der bevolking is al Avat
er nog aan ontbreekt, om Palembang tot eene der
voornaamste bezittingen der Ncderlandsche kroon
in Indic te verheffen.
Ik ga thans over lot eene korte beschouwing
van de Palcmbangsche binnenlanden. Gaarne
mijne eigene Avaarnemingcn ouderAverpende aan
bet oordeel van mannen voor Avicr ervarenis en
kunde ik de hoogste verecring koester, zal hetgeen
ik desAvege zal aanteekeuen , altijd getoetst zijn
aan de beschouwingen van de meermalen in dit
werk genoemde Heeren H. AV. MUNTINGHE en
j. T, VAN SEVENHOVEN, die beide de hoogc betrekking
van Commissaris van het Nederlaudsch
Bb 4

-- 39a —
Gouvernement in Palembang bekleed hebben , en
welke beiden ik de eer heb gehad, als privaatsecretaris
mijne geringe diensten te mogen toeAvijden.
Mannen, wier namen in Indi'è algemeen
met hooge venera tie genoemd worden, en Avelke
namen ook de inlandsche bevolking van Palembang
nimmer uiten , zonder een zegenweusch daarbij te
voegen (127).
(127) Dit gezegde steunt op de omstandigheid
welke mij dikwerf aldaar is voorgekomen. Wanneer
de inlanders van een der beide genoemde hooge ambtenaren
spraken , voegden zij er altijd bij : Barang di
salamatkan Allah-ta-àla toean MUNTINGHE dan toean
SEVENHOVEN, (Moge de Almagtige de Heeren M. en S.
zijnen zegen schenken). Zuiver en ongeveinsd gevoel
van dankbaarheid voor eene weldadige verbetering
van hun voormalig drukkend juk onder den Sultan,
was op het gelaat dozer goede inlanders levendig geteekend.

3y3
TWEE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
De binnenlanden van het Palembangsche .fiijk.—
Orang koeboe. — Produkten. — Gewone prijzen
der voornaamste -artikelen. — Handel.
Contribution aan den Sultan. —Voornaamste
Wetten en Adat.
De marga's (distrikten) en provinciën van het
Palembangsche Rijk-, de binnenlandsche bevolking,
de voornaamste produkten en de wetten , zullen de
onderwerpen zijn , omtrent welke ik , zakelijk en
kort, in dit hoofdstuk, eenige aantcekeningen
zal inededeelen. Uit de voorafgaande beschouwing
van de hoofdplaats zal men zich een tamelijk
volledig begrip van de regering, en de tot nu toe
slechts weinig ontwikkelde bronnen van handel
en Avclvaart kuunen vormen.
De binnenlandsche provinciën onlleenen hunne
namen van de voornaamste rivieren , die dezelve
bespoelen. De eerste en tevens de vruchtbaarste
provincie is die van de Anak-Moesie (kinderen
der Mocsi) aldus genoemd, omdat zij d"e voornaamste
spruiten van de reeds gemelde riYicr
Mocsi in zich bevat. Deze provincie brengt de
B b 5 .

-394 -
meeste peper op. Na deze komt de provincie
Moesi of Soengie-Moesi (128) in aanmerking, en
is mede rijk in de gewone produkten van het
land, schoon hier minder peper geteeld Avordt,
dan in de 'eerstgemeïde. Beide provinciën zij u
ook zeer vruchtbaar in rijst, katoen, Avas en stofgoud.
Deze marga bevat de doesons of dorpen,
die aan de oevers der Moede of groote rivier gelegen
zijn.
De Marga Lamatang, aldus naar eene rivier
van dien naam genoemd, is de derde provincie,
en ligt ten oosten van de Marga-Moesi.
De provincie Ogan ontleent haren naam insgelijks
van de rivier Ogan, welke, zoo als reeds
bemerkt is, zich in de nabijheid van de hoofdplaats
met de Moesi vereenigt.
De marga Rembang-Ogan bevat de docsons
langs de boorden der vrivier Rembang, Avelke
zich met de Ogan vereenigt. Deze provincie is
bijzonder vruchtbaar in het uitmuntend riet (rattan)
AVaarvan de fraaije Palembangsche vloermatten
gemaakt Avorden.
De rivier Blida vereenigt zich , door middel
ecner doorgraving (troesaii) met de Ogan, en
geeft haren naam aan de kleine'provincie of marga
Blida j, die de minst vruchtbare van allen is, en
door den Sultan, voor de rijksgrooten, die. bij
hem in ongenade vervallen Avarcn, lot eene ballingplaats
bestemd AVas. De rivier Blida vereenigt
(128) Socngie belcckcnt rivier.

- 395 -
zich ook met de Moesie, op een kleinen afstand
beneden de uitwatering van de Lamatang.
De Banjo-Assim (zout-Avater) rivier, die zeer
breed is en in zee uitloopt, geeft haren naam aan
eene uitgestrekte provincie, Avelke, behalve de
geAVone produkten , inzonderheid eene zeer groote
menigte van olifanten bevat. Dit gewest , hetwelk
inAvendig nimmer door Europeanen bezocht
was, is in alle rigtingen (in 1824) door den
Heere Commissaris VAN SEVENHOVEN doorkruist
geworden, op welke ontdekkingstogten ik de eer
had, met den verdienstelijken, voor de dienst van
het Gouvernement te vroeg overledenen Heer j.
STEFFENS , den Commissaris , te vergezellen. De
rivier Pontian besproeit mede eene reeks van
vruchtbare doesons, die aan de provincie Banjo-Assim
grenzen.
De Komoring is eene groote rivier, die oostwaarts
van de Ogan stroomt, met welke laatste
zij ook, door middel van eene doorgraving of
gracht {troesan,) van welke kanalen in het Palembangsche
Rijk velen door de Sultans zijn tot stand
gebragt, hetwelk inderdaad het eenige nut is ,
dat hunne regering opgeleverd heeft) vereenigd
is. De inwoners dezer provincie bestaan grootendeels
uit Javanen , Boeginezen en Maleijers, die
niet zelden den spot dreven met het gezag van
den Sultan , en hem de gewone opbrengst van
produkten stoutmoedig weigerden.
Wij hebben reeds in verband met de beschrijving
van de hoofdplaats eenige voorname artikelen

— 396 —
van in- en uitvoer, opgenoemd. De uitvoeren
bestaan uit de produkten van het land: pe-
per , katoen, rattan, was, drakenbloed (djer-
nang) , benzoin , gambir , olifantsianden , lakir-
hout (kaijoe-lakir) en eene kleine hoeveelheid vo-
gelnestjes (sarang-boerong). Het produkt van de
peper mag jaarlijks op 16000 pikols van 125 f§
geschat worden , die door het Gouvernement,
tegen 3 à 4 Sp. matten de pikol, Avordt inge-
kocht.
De tweederlei soorten van katoen (kapok, gossy-
plum arboreum, en kapas, gossypium herbaceum) ,
zijn den lezer reeds gedeeltelijk bekend. De ka-
pas of eigenlijke en fijner katoen is de vrucht
van een heestergewas, dat eene tamelijk zorgvul-
dige aanltAveeking vereischt. , De andere soort,
kapok, is de vrucht van een boom , die met zijne
horizontaal uitgegroeide takken eene vreemde ver-
toouing maakt. Deze boom heeft donkere blaauAV-
groene bladen , en bereikt eene hoogte van 20 tot
a5 voet (129). Kapas Avordt] voor de weverijen
Van lijnwaden , en kapok tot het vullen van bedden
en kussens gebezigd , waartoe dezelve, door haro
elasticiteit en luchtigheid zeer geschikt is. Om-
trent 4 00 ° pikols katoen Avordt gemakkelijk jaar-
(129) In het meermalen aangehaalde IV nommer
van het Tijdschrift Cybcle , vindt men, op de plaat
van de Palembangsche kralons, zulk ecneu kynokbooin
afgebeeld.

— 397 —
lijks in het Palembangsche Rijk ingezameld. Van
ruAve kapok is de prijs , per pikol , van 3 lot 4
Sp. m. Van gezuiverde kapas ten minste 8 lot
lo Sp. m. de pikol.
Rattan (of rottings , gelijk wij dit riet bij verbastering
noemen) van drie vademen lengte, in
bundels van ioo stuks worden per bundel tot 17
Sp. m. verkocht. Van mindere lengte tot 10,
12 en i4 Sp. m.
Drakenbloed {djernang) en benzoin {kaminian)
Avorden van 14 tot 25 en Avel eens 3o Sp. m. de
pikol verkocht.
Olifantstanden , tAVee in de pikol, dat is van
de grootste soort , 80 Sp, m. ; van vier in de pikol
60 Sp. m. de pikol, en zoo vervolgens.
Kajoe-Lakir Avordt in groote hoeveelheid dooide
Chinesche jonken uitgevoerd , en wordt door
hen als Avijrook in hunne huizen en tempels
gebruikt.
Stofgoud verschilt in prijs naar deszdfs hoedanigheid.
De mindere soort Avordt mas-moeda of
jong goud , en de betere soort., van hooger kleur,
mas-toea of oud goud genoemd. Het stofgoud van
Yambi en Siak , dat het beste is : Avordt betaald :
Mas-toea, tot 3o à 32- Sp. m. de tahil of a J
Sp. m.'zwaarte.
Mas-moeda, 22 a 23 Sp. m. zAvaarte.
En het goud van de Marga-Komoring 3 dat het
minst goede is :
Mas-toea , 17 à 18 Sp. m. de tahil.
Mas mocda, i3 à i3 « (

- 398 -
hetgeen met eene geringe variatie lot maatstaf voor
den doorgaanden prijs van het stofgoud kan aangenomen
worden (t3o)
Ten slotte van dit kort overzigt van de Palembangsche
binnenlanden, laat ik hier eene officiële
opgave volgen, Avelke onder de papieren van den
voormaligen Sultan, MAHMOED BADR-EL DIN, gevonden
is, en Avaaruit men nagenoeg eene vergelijkende
begrooting van de betrekkelijke vruchtbaarheid
der voornaamste margas zal kunnen afleiden.
Het is de staat der opbrengsten, Avelke
die Margas aan den gemelden Sultan moesten uitkeeren.
Het stuk is een brouillon, door MAHMOED
BADR-EL DIN eigenhandig opgemaakt.
Distrikt Anak-Moesie: 4°j 000 ganlans peper.
3o,ooo « padi (rijst in
den bolder).
iooo Sp. m. Tiban-toekong
(i3i)..
ioo « «hoofdgeld in
de doeson JLikim,
3 Tahil stofgoud.
65,ooo stukken gambir.
—— Moesie ; 63,ooo gantans padi.
i6o Sp. m. hoofdgeld.
10,000 gantans peper
(i5o) Het stofgoud van Borneo ; bij v. , is tusschen
deze beide uilersten, en kost Mas-toea 26 à 27 Sp.
m. en Mas-moeda 23 à 24 Sp. m.
(i3i) Zie Deel I , bl. 180.

— 399 —
Distrikt Lamatang: 167,000 gantons padi.
10,000 « peper.
—— Ogan: i5i,ooo gantons padi.
3,ooo « peper.
Rembang-Ogan : fo,oc\o, gantons padi.
—— Banjoe-Assim : 45,ooo « padi.
Komoring, onbekend, wegens de Avei-
11 ige ondergeschiktheid der
bevolking ; het distrikt
echter zeer vruchtbaar.
In de binnenlanden van Palembang vindt men
, een wilden volkslam , Orang Koeboe genoemd ,
die allen omgang met andere volken weigeren.
Zij doen niemand leed , en drijven handel zonder
zich te vertoonen. Men plaatst op sommige bekende
plaatsen, waar zij zich ophouden, lijnwaden
, tabak en andere artikelen , 'welke zij noodig,
hebben. Daarna slaat men op een gonggong tot
een teeken, en venvijdert zich van die plaats. De
Orang Koeboe komen de nedergclegde artikelen
afhalen, en leggen meer dan de Avaarde in honig j
Avas en andere artikelen in de plaats neder.
Ik zal hier nog het een en ander over de binnenlandsche
wetten van Palembang laten volgen ,
voornamelijk , omdat zij niet alleen in het Palembangsche
Rijk, maar over het grootste gedeelte
van Sumatra in gebruik zijn, en zelfs, met

4oO —
eenige Aveinige uitzonderingen, lot rigistaoer dienen
bij vonnissen en strafocfeningen der Sultans
en andere hoofden der bevolking, in de
Vorstenlandcn van Java , en in de binnenlandsche
distriktcn van vele andere bezittingen. Het
mag inzonderheid voor den jeugdigen Europeschcn
Ambtenaar in India belangrijk geacht Avorden,
zich met den geest dei- eigenlijke inlandsche Avetten
bekend te maken. Voor den weetgierigen
lezer, die in geene dergelijke, betrekking staat ,
zullen echter de volgende bijzonderheden ook
niet geheel onverschillig zijn. De belangrijkrijkste
trekken heb ik zoo beknopt mogelijk
bijeen gevat.
' De Palembangsche Vorsten, gelijk de meeste
anderen op Sumatra en in gnnsch Indi'è, behouden
de uitvoering der Avctten aan zich zelven.
In de hoofdplaats, gelijk wij gezien hebben, doet
het de Vorst in eigen persoon ; in zijne onderlioorige
bezittingen geschiedt zulks door eenen
vertegenwoordiger. Deze heeft op zijne beurt een
plaatsvervanger, en alle de ondergeschikte gezagvoerders
hebben zoodanig een uilvoerder van
hunne hevelen (Adi-Patti) , aan Avien zij diluverf
alle afdoening van zaken toevertrouAVen , én zich ,
voor hen zclvcn, met den uiterlijken glans, en
de wellustige levcnsAvijze, Vergenoegen, Avelke
hun rang hun toelaat). Een slaat op Sumatra,
en in het algemeen in Indie , bestaat niet, gelijk
in Europa en andere Averclddeelen, uit provinciën
, departementen en bevestigde steden , maar
uit

— 4oi —
uit eene groote menigte van dorpen , en eene nog
groote hoeveelheid van ontzaggelijke bosschen en
bebouwbare stukken lands. De eenige vesting ia
doorgaans op de hoofdplaats het Vorstelijk paleis
of kasteel {Kraton). Eene Indische gemeente bestaat
derhalve uit een of meer dorpen, onder
het bestuur van een opperhoofd, een' tAveeden in
gezag, een* priester en een' schrijver, geholpen
door de oudste inwoners en door de leenbezitters
Van het land» Deze dorpsbeambten Avorden somtijds
door hunne mede-inAVoners , somtijds ook doot
hunne meerderen, en somtijds door den Vorst
gekozen , maar altijd bestaat er eene groote maat
Van gelijkheid onder de leden van zulk eene binnenlandsche
gemeente, omdat de eene den anderen
Weinig in rijkdom overtreft, of liever, omdat geen
van allen gezegd kan Avorden , eenig aanzienlijk
Vermogen te bezitten. Alle voorkomende zaken
Van geen zeer groot aanbelang , AVorden afgedaan
door de dorpshoofden ; terwijl die van meer ge*
wigt schriftelijk door hen aan hooger gezag me->
degedeeld en onderworpen worden. Het bestuur
Van elke binnenlandsihe gemeente , is een afbeeldsel,
in het klein, van de regering der hoogste
magt in de hoofdplaats , alwaar het oppergezag
in naam uit vier personen bestaat, te wetenl uit
den Vorst {Radja of Sultan), den vertegenwoordiger
of eersten staatsdienaar {Adi-patti) , den opperpriester
{Panghoeloe) , en den opperregier
{Djaksa). Nimmer voert de Vorst het ambt van
regter, iu eigen persoon uit ; hij bemoeit zich
II. C G

— 402
daarmede , Avanneer hij zulks goedvindt, op grond
van het dubbel beginsel, dat hij willekeurig Souverein
en Opperhoofd van de godsdienst is,
twoe hoedanigheden , die in het Oosten onafscheidelijk
aan elkander verbonden zijn. Ook de Adipatii
bemoeit zich weinig of niet met reglerlijke
zaken, en laat dezelve genoegzaam altijd over.
aan den Panghocloe en den Djaksa. De eerste is
als hoogcpriestcr zeer ervaren in de Mahomedaansohc
wetgeving, en staat in meer verheven rang
dan de Djaksa , aan Avien meer bijzonder de behandeling-
van kleinere zaken, en van die Avelke
in de ommelanden voorvallen , wordt overgelaten.
De Djaksa, is van zijnen kant het meest bedreven
in do Adat (manieren) van het land, dat is in
alle zoodanige instellingen welke van de voorschriften
van Mahomed afAvijken , maar door het gebruik
van onheuchelijke jaren kracht van wet hebben
gekregen.
Burgerlijke geschillen worden door den dorpsraad
besiegt, en meer bij Avijze van minnelijke schikking
dan door vonnis uitgeAvezen. De zittingen
worden in het openbaar , in een daartoe geschikt
gebouAV {Bali bali) gehouden , en het volk Wordt
derAvaarts geroepen , door het geluid van een
gong gong, of bedoek , zijnde een groot stuk uitgehold
hout, waarop met een' stok geslagen
Wordt. Zaken van meer aanbelang, Avorden altijd)
beschreven, en het bestraffen van misdaden waarmede
de doodstraf gemoeid is, wordt aan het
hoogere geregtshof overgelaten. Bij de behande-

— 4o3 —
ling van gewigüge zaken Avorden de ziiiingcn op
eene meer plegtige wijze , in de gallerijen van de
Moskee of Missidjiet gehouden. De aanklager
voert zelf het woord, bij draagt zijne klagt aan
den regter voor, zonder pleitbezorger . en kwijt
zich daarvan veelal met ongemeene natuurlijke
Avelsprekendheid. Vervolgens roept hij zijne getuigen
op. De andere partij verdedigt zich op de
eelfde wijze , waarop de regier terstond uitspraak
doet, en het vonnis op staande voet ten uitvoer,
doet brengen.
Merkwaardig is de beschrijving van de hoedanigheden
Avelke eenen goeden regier bchooren eigen
te zijn , zoo als die voorkomt in twee oude
handschriften (i32), en een belangrijk tafereel
geeft van een zonderling zamenmengsel van zedekunde
, barbaarschheid , en gezond oordeel : « Boven
alles moet een regter de striktste onzijdigheid
bezitten , en alle zaken welke hem Avorden voorgedragen
, kunnen wegen en Avikken, met de
zelfde naauAvkeurigheid, waarmede men goud of
andere kostbare voonverpen in eene weegschaal
weegt, scherp toeziende op den evenaar, zoodat
er aan de eene nooh aan de andere zijde in het
minste worde bijgevoegd of afgedaan. Hij moet
boog verheven zijn boven omkooping, heizij dezelve
Avorde in het werk gesteld door aanbieding
van geld, van eer of van andere goederen. In
(i32) Niti pe-Radja (oog of licht der Vorsten) ,
en Socria Alam (Zon der Wereld).
C C 2

- 4 o 4 -
geen geval hoegenaamd vermag een regter geschenken
van eene of van beide partijen aantenemen ;
zelfs dan Avanneer hem zulks niet bewegen konde
tot onregtvaardigheid, zonde het zijn' goeden
naam krenken. Hij zal in alle hem voorgedragene
zaken zelf uitspraak ,doen, en zulks in den
minst mogelijken tijd, opdat de partijen zoo kort
mogelijk in onzekerheid gehouden Avorden, en men
den regter niet aanzie voor eenen huichelaar , die
voor geld zijnen goeden naam wil verkoopen.
Neittemin zal hij zich den tijd geven om alle omstandigheden
, welke tot opheldering eener zaak
dienstig kunnen zijn, vlijtig opiesporen en rijpelijk
te ovenvegen. Zijne uitspraak moet altijd op
heilige Avaarheid gegrond zijn , en zijne innerlijke
overtuiging , na een gemoedelijk overleg, moet
daartoe de grondslag zijn. 3 ''
«Bezit de regter zoodanige onontbeerlijke hoedanigheden
niet, zoo zal men hem de tong uit den.
mond snijden , men zal zijne lippen met gloeijende
tangen nijpen of hem de beide ooren afsnijden !
Indien de regter eentg officieel berigt in zaken
van aanbelang, indient, en hetzelve niet met de
Avaarheid overeenkomt, zal men hem Avanneer
het vonnis voltrokken is, de beiden handen a f houwejij
en wanneer het vonnis nog onuitgevoerd is,
zal men hem in allen geval het land uit bannen."
Om getuigenis in eene of andere regterlijke zaak
te kunnen afleggen, moet men van een ander
dorp en eene andere familie zijn dan de belanghebbende
personen. Indien het geschil lusschen

—«ft - ;
personen van een en het zelfde dorp bestaat, worden
de dorpsgenooten als bevoegde getuigen aangemerkt.
Overigens Avordt aan vrouwen, slaven,
stamelaars, lammen , verminkten , misgeborenen ,
melaatschen en aan personen die met de vallende
ziekte behebd zijn, het ^geven van getuigenis verboden
(i33). Zelden wordt het getuigenis door
den eed bevestigt, alzoo de eed bij deze volken
met meçr plegtigheid dan bij ons Avordt afgenomen..
Zij zweren bij den Koran, maar de binnenlanders
veelal ook op de plaatsen waar hunne vaderen
begraven zijn. Het formulier is eenvoudig en
krachtig: spreek ik ouAvaarheid , dus luidt het,
dan moge ik nimmer meer eenig geluk smaken;
doch spreek ik waarheid , dan kome de zegen van
deu goddelijken Profeet, van alle mijne voorouderen
en van mijnen Heer en Koning over mij.
De eed word meest gceischt in zoodanige gevallen
, Avaarin de Avare toedragt der zaak niet door
stellige beAvijzen kan Avorden aan den dag gebragt.
In zulk een geval verlangt de regter dat de onschuldige
zijne verklaring met een" eed bevestige. In
Europa zoude men zulk een' maatregel voor zeer gebrekkig
houden; maar er beslaat geen volk, hetwelk
meer eerbied voor. het onschendbare en heilige van
den eed gevoelt dan de Indissche bergbewoner. De
Avet .bepaalt geene straf voor den meineed , maar
het bestraffen en Avreken daarvan Avordt aan de
oiiziglbare hemelsche magten {Diwata) overgelaten.
(i53) Adat uf Wetten *-an Redjang op Sumatra.
C c 3
'd

*
I
— 4o6 —
Somtijds wordt ook de eed van andere met de
partijen in betrekking staande personen vereiseln^
terwijl tol bevestiging der verklaring Van den beschuldigen
j ook het getuigenis van anderen wordt
hoodig geacht. Als de betwiste zaak de bezitting
aangaat van den grootvader , Avorden alle zijne,
nakomelingen zoowel als de zijdelingspruiten van
2ijn geslacht , gerekend, in den eed begrepen te
zijn. Als het betAviste den vader betreft , zott
worden enkel zijne nakomelingen in de gevolgen
van den eed begrepen. Betreft de zaak alléén dé
aamvezigé partijen , en is zij bij hen zelven ontslaan
,--dan Avorden-zij en hunne onmiddelijke afstammelingen
alleen in de gevolgen van den eed
betrokken, en al is er maar een eenige onder al*
Ie deze afstammelingen, die zich onwillig tot het
afleggen van den eed verklaart, zoo'wordt door
deze Aveigering de eed van alle de andere personen
of getuigen in regten krachteloos, en geldt
even zoo min, als of eene der partijen zelve geweigerd
hadde den eed te doen. Van dit geval
zijn de voorbeelden niet zeldzaam. De geest van
deze instelling sehijut ten oogmerk te hebben, een
grooter geAvigt en kracht van bewijzen en blijkbaarheid
tb vorderen, en meer klem aan den eed
te geven , naarmate het langdurig verloop van
tijd , de staving der gebeurtenissen door voldoende
hcAvijzen rnoeijdijker maakt. De afdwinging
eener bekentenis door middel van ligchaamsfolteringen
, gelijk bij ons eertijds met de pijnbank gebruik
was, is bij de Surnatranen niet gcAVCtligd,

doch nu en dan Wel eens door de* een of anderen
AVrevelingen despoot onder hunne Vorsten
gepleegd geAVorden. De beslissing door middel
van het tAveegevecht, of door dat van proeven ,
uit welke het oordeel des 'hemels zoude kenbaar
wordon , gelijk die in Europa in de middeleeuwen
(gebruikelijk waren, zijn op Sumatra niet
zonder voorbeeld, en Avorden nog heden aldaar
door sommige Vorsten bevolen. Een opzettelijk
ariikel der lledjangsche Aveltcn gebiedt, dat in
alle gevallen , Avaar men geene volledige beAvijzen
voor de waarheid 'kan bekomen , de ovengenoemde
proeven te baat zullen Avorden genomen. Als
een beschuldigde ontkent, of omgekeerd, en aan
beide zijden geene voldoende getuigen kunnen
avorden bijgebragt, zulien de partijen tegen elkander
vechten, of AVCI zich ondenverpen aan de
proeve van gesmolten tin of kokende olie. Deze
proeve bestaat daarin., dat men een sluk papier,
of boomblad, Avarop een toepasselijk vers uil den
Koran geschreven is, met de bloote hand uil de
kokende vloeistof grijpe. Wauneer de beschuldigde
Avegens eenig zAvaar misdrijf, als het nemen
van eens anders vrouAV, enz. is aangeklaagd , en
de klager door deze proeve zijne zaak Aviut, zal
e beschuldigde ter dood Avorden gebragt, maalais
deze laatste de proef heeft doorgestaan , zonder
eenig letsel daarvan te bekomen, zal de klager
gedood worden.
De geAA'one doodstraf wordt gepleegd met de kris of
met de piek (tambak). Misdadigers van slaat Avorden
Cc 4

— 4o8 —
somtijds in het geheim van kant gemaakt. (i34)
Het ambt van scherpregter is bij de Indische volken
niet in minachting gelijk bij ons5 het Avordt
integendeel als eene eer en onderscheiding aangemerkt.
Hun rang staat gelijk met dien van den aanzienlijken
adelstand. De doodstraf met de koord is
bij hen niet in gebruik ; ook niet die van verminking,
afkapping van leden, en andere soortgelijke
Avreedheden, hoewel zij door de wet van MAHO-
WED tegen diefstal geboden worden , en ook , gelijk
Avij zoo even gezien hebben , in sommige oude
handschriften bevolen zijn. Gevangenis, als eene
opgelegde straf, is ook niet bij hen gewoon , met
uitzondering van plaatsen , waar dezelve door Europeanen
is ingevoerd.
Het vogel vrijverklaren is gebruikelijk in de bovenlanden
van Palembang, in de Redjang en andere
disirikten en landen van Sumatra. Het is
geene door de Avet bepaalde straffe voor eeniga
misdaad , maar een regt, hetwelk door eiken familiestam
op een van deszelfs leden Avordt uitgeoefend,
overeenkomstig met de verantwoordelijkheid
, welke haar door de Avet, voor het gedrag
van allo hare leden is opgelegd. Zoodanig een
ge'èxoommuni'èerde wordt een orang risau genoemd.
Hij Avordt geacht buiten de menschelijke
zamenleving geAVorpen te zijn , en Avordt als een
(i34) Veelal worden de misdaden met geldboete
gcstiuf't, gelijk straks nader «al Avorden aangewezen.

-~ 409 —
Avild dier beschouwd. De Redjangsche wet zegt
daaromtrent : als een orang risau een' moord heeft
gepleegd, zal het aan de nabestaanden van den
vermoorden vrijstaan, hem het leven te benemen,
zonder dat zij daarvoor strafbaar zullen zijn; maar
in geval zulk een orang risau vermoord wordt door
iemand die geene zoodanige Avettige Avraak tot
doel heeft , zal degeen die hem vermoord heeft,
kunnen volstaan met eene boete aan den Vorst
te betalen, vermits alle bannelingen , gelijk alle
andere wilde dieren, 's Vorsten eigendom zijn.
De Sultan van Palembang verbant zijne hovelingen
en bloedverwanten naar afgelegene distrikten,
inzonderheid naar dat van de Blitie, en ontneemt
hun Avillekeurig alle hunne bezittingen. Ook andere
volken plagten menigmaal lot de slraf van verbanning
te veroordeelen, hetwelk nog op de eilanden
Timor, Wetter, Bali, enz. in gebruik is. De veroordeelde
werd naar een onbewoond eiland vervoerd
, of wel naar bosschen en ongezonde plaatsen
verwezen , welke het volk voor het verblijf
van duivelen en lavade geesten hield.
Somtijds , bij gelegenheid van zeer zAVare misdaden,
Avordt de schuldige veroordeeld om door eencn
tijger verscheurd te Avorden. Deze straf dient tevens
tot verlustiging van den Vorst en van zijn gezin
, die bij dezen ongelijken strijd altijd tcgen-
Avoordig zijn.
Bijna alle lijfstraffelijke vonnissen kunnen op
Sumatra met geld afgekocht worden ; doch men
moet hieruit niet besluiten dat de regter zich door

— 4*o —
geschenken zon laten omkoopen. De afkooping
is door de Avetien geoorloofd. De meeste straffen
bestaan uit geldboeten, zelfs die van manslag :
Een uittreksel uit de wetten van Redjang zal de-
i.e bijzonderheid kunnen ophelderen. Voor zooda-
nige wonde, die het verlies van een oog, van
eenig ander lid, of groot gevaar van het le-
ven ten gevolge heeft, zal de helft van de ge-
wone geldboete (bekend onder den mam Ban-
gon) betaald worden. Voor eene wonde aan het
hoofd is de vergoeding tAvintig Spaansche matten ,
en voor mindere Avonden naar evenredigheid. Als
iemand over het gebergte weggevoerd en aldaar
voor slaaf verkocht word , zal de misdadiger,
t men hem daarvan overtuigd heeft, de boe-
te ten volle betalen ; maar als de verkochte per-
soon vóór de teregtstelling Avederom in vrijheid
s , zal de dader kunnen volstaan met betaling van
de helft.
Voor broedermoord betaalt de schuldige aan de
overheid het zocngeld (Tepung-bumi of boemi,
omdat de u [Vau] als onze oe luidt) (i35).
035) Tepong-boemi, verzoening van tiet aardrijk
(dat door deze misdaad onteerd is). Uit den zamenhang
dezer wetten ziet men dat de manslag eenvoudig
als eene berooving vuu iets, dat eene geldswaarde
heeft, wordt aangemerkt. In het geval van broedermoord
, wordt eene bezoedeling van het aardrijk ondersteld,
en deze daad als iets meer dan eenvoudige
manslag beschouwd. Dit alles onlstaat uit de geringachling
van het menschelijke leven , hetwelk de In-

Eene vroUAV die haren mau vermoordt zal niet
den dood gestraft worden.
Een merltAvaardige trek in de Avetgeving dezer
volken is de onderscheiding van door hen
opgelegde straffen naarmate van den rang der
misdadigers. De edelen, de vrijen en de slaven
zijn de drie groote klassen der bevolking, op Avelker
onderscheidene regten de wetboeken altijd
toespeling maken. Zij die van hoogen rang zijn,
schroomen niet zich te beroemen , dat zij niet aan
de gestrengheid der vVetten ondenvorpeu zijn. De
boete voor den moord aan eenen Bopalti of opperhoofd
gepleegd is , volgens de Avetten van Redjang
op Sumatra , vijfhonderd Spaansche matten ;
voor dien van een gemeen man of van een* jongeling
{boedjang) tachtig Spaansche matten ; voor
dien van eene vrouw of een meisje uit de gemeene
klasse, honderd en vijftig Spaansche matten
; voor dien van de vrotrw of het wettig kind
Van eenen Bopalti, tAvee honderd en vijftig Spaansche
matten, en zoo verder.
Diefstal wordt onderscheidenlijk gestraft, naar
mate van het uur, waarin de diefstal gepleegd,
de plaats van Avaar de goederen ontvreemd , den
persoon aan wien zij ontstolen , en dien door AVCI-
dianen zelven niet veel boven dat van dieren achten.
Iri de volkstalen beslaat geen woord , dat moord of
moordenaar bcteekent. Zij kennen, naar het schijnt,
geen onderscheid tusschen dooden co vermoorden,
Boenoe of memboenoe beteekent beide.

— 4 l2t ~—
ken zij gestolen zijn. De gewone straffen zijn: de
afkapping van de hand., bespottelijke tentoonstelling
op een Avitten buffel, geldboete,, en zoo de
diefstal met verzwarende omstandigheden gepaard
en aan eenen edelman gepleegd is, de dood. Ook
winneer een dief op heeter daad betrapt wordt,
is het volgens de Avet geoorloofd hem ter dood te
brengen. Bij onderscheidene volken hecrscht veel
overeenkomst in hunne Avetien, die allen in den
zelfden geest schijnen opgesteld te zijn. Doorgaans
wordt enkele diefstal met geldboete gestraft. De
Avetten van Redjang (de meest gevolgde op Sumatra)
bepalen , dat iemand van diefstal overtuigd
, de dubbele waarde van het gesiolene zal
vergoeden , met eene boete van twintig Spaansche
matten en een buffel, ten zij het gesiolene de
Waarde van vijf Spaansche matten niet te boven
ga, in Avelk geval de schuldige na vergoeding
van de dubbele waarde , met eene boete van vijf
Spaansche matten en eene geit zal kunnen volstaan.
Over het algemeen zijn de diefstallen in de binnenlanden
zeldzaam. Een Europeaan verwondert
zich , wanneer hij de woning van de landbouAVers
dikwijls dag en nacht ongesloten ziet ,
zelfs in afgelegene eenzame oorden heerscht een
stilzwijgend vertromven op de eerlijkheid en goede
trouw, die aan eenvoudige zeden en matige
behoeften zoo natuurlijk eigen is.
Het tweegevecht is geAvettigd , en zulks is niet
te verwonderen, Avanneer men bedenkt dat de

— 4i3 —
regtspleging in deze landen te gebrekkig is , om
Voor elke persoonlijke beleediging volkomen voldoening
te geven. Wanneer een tAveegevecht regelmatig
plaats heeft, is het door de Avet verboden,
de vechtende parten te scheiden, ofschoon
het geoorloofd is, hen , zoo mogelijk , door minzame
toespraak met eikanderen te' bevredigen.
Zie hier hetgeen de Palembangsche Adat hieromtrent
zegt: Wanneer twee mannen, die een gelijken
haat tegen eikanderen hebben opgevat , gelijke
krachten en fierheid bezitten, en gelijke wapens
dragen , in tAveegevecht zijn, en een van
hen geAvond of gedood Avordt , zal de andere daarvoor
niet door de overheid gestraft Avorden. Als
een derde, daarop aankomende, de vechtende
partijen van elkander scheiden AVÜ , en daarbij
zelf gewond of gedood Avordt, zal de overheid
zijnen dood niet aan eene van de partijen mogen
Avreken. In enkele gevallen echter is de tusschenkomst
van eenen derden gewettigd; te vveten, het
is geoorloofd een* gehuwd man bij te staan, om
eenen door hem betrapten ovcrspcler om te brengen
; het is geoorloofd zijnen vriend bij te springen
, Avanneer deze zelf niet vermogend is, een
hem aangedaan onregt te Avreken; het is geoorloofd
eenen jongeling te hulp te komen , Avanneer
deze niet sterk genoeg is , om zelf de hem aangedane
beleediging te straflén. In deze en in geene
andere gevallen zal het als Avettig beschouwd
Worden, zich in een tweegevecht te mengen.

- 4*4 -
Uit den aard van sommige wetten is het buiten
allen twijfel kenbaar 3 dat het ruwe begiusd van
wedervergelding daarvan de grondslag is. Niet
alleen Avordt geen hoegenaamd onderscheid gemaakt
tusschen voorbedachten moord en toevalligcn
doodslag in een gevecht, maar zelfs wordt
het huren van een shjikmoordenaar voor geen
zwaarder misdaad gehouden dan onvoorziene manslag.
,Het verlies van een mensch, of eigenlijk de
Waardij van deszelfs arbeid voor zijne familie of
voor de gemeente , is volstrekt het eenige Aval bij
deze volken in aanmerking komt. De Tepong-boemi,
waarvan reeds gesproken is , wordt niet als
eene boeistraffe opgelegd, maar als eene op bijger
loof gegronde zuivering van den bloedvlek , Avelken
de aarde door dén moord ontvangen heeft.
In sommige distrikten moet de doodslager ook de
kosten van begraving, die altijd zeer gering zijn,
aan de familie vergoeden.
De geen, die onbekAvaam is tot het betalen der
bepaalde prijzen voor bangon en tepong-boemi,
moet zoo lang als slaaf dienen en arbeiden , tot
dat zijn arbeid tegen het bedrag der schuld opweegt.
Wanneer eene vrouw vermoord Avordt, is de
bangon of de tepong-boemi doorgaans hooger dan
voor eenen moord aan een manspersoon gepleegd.
Ook maken de wetten onderscheid tusschen
vrije-vrouAvcn en slavinnen , tusschen gehuAvde
vrouwen en meisjes, en zelfs tusschen vrouwen

— 4t5—
welker huwelijk bij djoedjoer, bij semando, of
bij ambil-anak heeft plaats gehad (i36>
Amok maken, en muiterij tegen den Vorst zijn
misdaden die, zonder eenige verdere omstandigheden
met den dood Avorden gestraft. De amokmaker
wordt gegrepen met een bamboezem werk-'
tuigen hciAvelk de gedaante heeft van een breeden
tAveetandigen vork , tusschen welks tanden het
ligchaam insluit. Elk dezer tanden is met binnenwaarts
loopende punten voorzien , bijna gelijk een
Visch-fuik , zoodat de gegrepen' persoon daar zeergemakkelijk
tusschen komt, maar niet meer daar
uit kan, zonder zijn ligchaam op alle plaatsen te
gelijk., opentescheuren. Aan den vork is een lange
steel , om den amok-maker op een' afstand to
kunnen grijpen. Zij die zich schuldig maken aan
oproerigheden tegen den Vorst Avorden soimvijlen
aan een' tijger overgeleverd om dien te bevechten,
maar meestal Avorden zij in handen van het volk
gesteld, om door hetzelve ter dood gebragt te
Worden , op zoodanig eene Avijze als het volk goedvindt.
Er zijn voorbeelden, dat zulke misdadigers
door het volk doodgeprikt, en doodgeknepen zijn
geAVorden.
Dit overzigt der wetten, in gebruik bij de binnenlandsche
volken , die niet geheel onder beheer
van het Nederlandsche Gouvernement staan, zal
voldoende zijn, om eenig licht te verspreiden over
den toestand hunner beschaving en verlichting.
(i56) Zie I Deel blz. ioo.

— 4i6 —
Met enkele plaatselijke Avijzigingen bestaan deze
adat, voornamelijk in de binnenlanden van Sumatra,
Borneo, Bali en Celebes, in een groot
gedeelte der Moluksche eilanden, en inzonderheid
op Halma-heira, voorts ook op Riouw , en langs
de kust van Malakka, maar het minst van allen
op Java, in welk laatstgenoemd eiland de heerschappij
der inlandsche Vorsten door het Nederlandsch
gezag het meest beteugeld wordt. De
Nederlandsche wetten worden door de Vorsten
dikAverf voor te zwak en onze regtspleging voor
te langAvijlig aangezien. De Sultan van Palembang
wilde eene zijner vrouAvelijke bedienden, die
aan eenen minnaar buitenshuis, een heimelijk bezoek
had gegeven, de neus en ooren doen afsnijden,
en kon niet begrijpen dat de Nederlandsche
Besident deze straf onmenschelijk vondtj en de
uitvoering daarvan niet wilde gedoogen.
m i i n .tum
DRIE

— 4'7
DRIE EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Atjieh. — De Battaks. — Iets over hunne godsdienstbegrippen.
— Aloude Nederlandsche bezittingen
langs de Westkust. — Padang en onderhoorigheden.
— Benkoelen. — Het fort Marlborough.
— De Lampongs. — Yambi en Siat.-i
De Heer STOKBROO door zeeroovers genomen.
Ç
LJamatra van bet noord-west naar het zuid-oost
door een hoogen keten van bergen doorsneden
zijnde, heeft zulks, vooral bij onze zeelieden4
net eiland in twee voorname hoofddeden doen
onderscheiden , onder de benaming van oost- en
Westkust van Sumatra. Op de oostkust bezitten
de Nederlanders Palembang en de Lampongs }
op de westkust Benkoelen en Padang. Benkoelen
is, gelijk bekend is, sedert Mei 1824 aan
Nederland terug gegeven, en Avas tot dien tijd
een hoofdzetel der Britsche kuiperijen en machinatiên
tegen onze etablissementen (137).
C l3 7) B Ü VALENÜJN kati men de bewijzen vinden,
H. D d

— 4i8 —
Sumatra Avordt door de inboorlingen Indelo
genoemd. De lengte van het eiland bedraagt ruim
200 mijlen, de breedte niet meer dan 40. Het
ligt onder den Equator, en strekt zich,uit tot om-
trent 6 graden Z. en N. breedte.
De Westkust wordt voor minder gezond (meer
moerassig) dan de oostkust gehouden, doch het
zeggen van zeker schrijver (ELIAS HESSE) , die
deze landstreek met eene woordspeling Pestkust
noemt, is eene groote overdrijving. Indrapoera
is moerassig en ongezond, Benkoelen is nabij de
kust mede niet voor gezond te houden, doch Pa-
dang daarentegen mag een der gezondste oorden
van het eiland geacht Avorden.
De strandbeWoners zijn hier , gelijk op Java
en vele andere eilanden , een geheel ander volk
dau de eigenlijke inboorlingen of binnenlandsche
'bevolking. Op de kusten namelijk, hebben zich
allerlei vreemde natiën, Chinezen (i38), Arabie-
ren, Boeginezen, Maleijers, Armeniërs, enz. ne-
dergezet j om handel te drijven. Velen zijn her-
waarts geweken, om de onderdrukking van hun
eigen land, onder het despotisch bestuur hunner
dat Benkoelen van ouds eene regtmatige bezitting der
Nederlanders Avas.
(i38) Deze overal in India zoo talrijk verspreide
natie is derwaarts, zoo men wil , aanvankelijk in
groote menigte uit China overgekomen , toen dit
laatstgenoemde Rijk door de Tartaren veroverd
werd.

— 4*9 —
Vorsten te ontwijken, en in dit geval zijn vooral
de Siamezen geAVeest, die zich langs de kusten van
Sumatra met der Avoon gevestigd hebben.
De inboorlingen van Sumatra verdeden hun
eiland in drie hoofdgewesten, te Aveten : het land
van Balla, of het noordelijk gedeelte, bevattende
het Koningrijk Atjieh en deszelfs onderhoorigheden;
voorts het middengedeelte, of het Rijk van
Manangkabau , en aangrenzende landstreken ; en
eindelijk het zoidergedeelte , Ballamari of ook
Kampang genoemd , hetwelk het Palembangsche
Rijk, Benkoelen en de Lampongs bevat. Van
deze drie hoofdgewcsten nu,- zal ik hier eenige
bijzonderheden aanteekenen.
Het Koningrijk Atjieh maakt den noord-westhoek
van Sumatra uit. De Portugezen Avaren de
eerste Europeanen, die hier, zijn aangeland. Zij
dreven met den Koning van Atjieh handel in het
jaar i5o6. De Nederlanders bezochten dit Rijk in
1565, en in 1602 zond de Vorst een gezantschap
naar Holland. In 1606 Avas te Atjieh eene
Hollandsche faktorij , die in 1616 weder verlaten
Werd, om het hoofd-etablissement van de Nederlandsche
bezittingen , aan deze kust , naar Padang
over te brengen.
Ook de Engelschen zijn in 1602 op de kust van
Atjieh gekomen , en hebben in onze dagen zeer
Veel vergeefsche moeite aangeAVend, om met dcil
Koning van Atjieh nadere betrekkingen aan te
knöopen (139).
(t5t>) Zie Deel I, bU73. Zie ook AKDEas0N's werk
Dda

— 4 20 —
De stad Atjieh ligt aan pene fraaije en breede
rivier, die met eenen tak door dezelve heenloopt.
Zij ligt in eene vlakte , drie uren van het gebergte
, en bevat omtrent 36ooo inwoners» Eertijds
Avas de rivier voor de grootste schepen bevaarbaar
, doch er is thans eene zandbank aangeslibd,
die van jaar tot jaar hooger Avordt. Met het laagste
AVater staat er echter nog altijd vier voet Avater,
zoodat kleine vaartuigen nog lot in de siad
kunnen zeilen. De reede ligt om den landhoek
heen, zeer nabij de stad. Zij is open , en in de
kAVade of noordwest-moeson onstuimig , terwijl
zich eene geweldige branding tegen het strandverheft.
De Koning van Atjieh beAVOont een kraton van
bout gebouAvd, en door muren omringd, waaruit
hij langs eenen trap naar beneden gaat. Eenige
stukken kanon prijken rondom zijn paleis. Deze
Vorst heeft het monopolie van de meeste artikelen
Van handel, en bestuurt zijn Rijk naar de-reeds
bekende Aziatische Avijze , zoodat het niet te verwonderen
is , dat de handel hier altijd zeer onbeduidend
is , ofschoon het land vele kostelijke voortbrengselen
oplevert.
Het Rijk van Pedis aan den noordwesthoek ,
en Paria aan den oosthoek van Sumatra, zijn
onderhoorigheden {tdlokh) van den Koning van
Atjieh. De omstandigheid , dat het volk van 22
onlangs over Sumatra uitgegeven, en waarvan in dit
verhaal reeds hier en daar melding is gemaakt.

— 4 al ~~
naburige kampongs , in 1770 , deze hoofdstad ge-
heel hebben uitgeplunderd, schijnt niet gunstig
Voor hel gezag der Atjiehsche Vorsten te pleiten.
De tegeiiAVOordige Vorst (i825) schijnt een ver-
licht regent, en vriend der Nederlanders te
zijn.
Ten zuiden van Atjieh verspreiden zich de ge-
bergten van Papa en Deira, die beAvoond zijn
door de Batta's of eigenlijk Batatfs , Avelke men
voor de oorspronkelijke inwoners van Sumatra
houdt, en nopens wier zeden -en gebruiken MARL-
DEN zoo veel belangrijks, en ANDERSON zoo veel
ongerijmds verhaald heeft (i4 0 )«
(140) MARSDEN is een van de zeer weinige Britten %
die hulde doen aan der Nederlanders onderzoek en
kennis van deze landen ; doch hoe ongerijmd en belagdiclijk
is de laatdunkendheid van velen zijner landgeuooten
(*), en bet zotte nagebaauw der Duitschers
(f) , die durven schrijven , dat het tweehonderdjarig
bezit onzer landgenooten in Europa, wegens
liet eiland Java minder kennis verbreid Jieeft 3
dan het vijfjarig bezit der Engelschen ! Onze voorouders
verzamelden kennis van alle zoodanige zaken , die
tot hun oogmerk . den koophandel en de daaruit voortvloeijende
Avelvaart van het Vaderland, dienstig waren,
doch maakten niet tot hunne hoofdzaak, het
ontcijFeren van onleesbare opscbrifteu op vermolmde
stukken steen ; om met zeer kostbare , doch zeei* onnaau
w keurige afbeeldingen daarvan te pronken. Dat
(') COURT, RAFFLES, CRAWFURD, enz., enz.
(Î) HEEREN Ideen.
Dd 3

— 4 2a ~~
Het land der Battaks is verdeeld in drie Rijkjes,
S'imamora , Bato-selindong en Boelar genoemd.
: Het Rijk S im amor a ligt ten oosten , verder
landwaarts in , en bevat eene menigte kampongs,
die Avd bevolkt en vruchtbaar zijn, onder ande-
ren Batong, Rio, Allas, Bato-doro, Kapkap,
waar men reeds kamfer en benzoin vindt; Kotta-
Tinggi (Hooge stad), Avaar de Koning zijn ver-
blijf houdt ; en verder nog twee kampongs aan
het oostelijke strand, Soetara-mali en D jamboe
ayer genoemd. Te Batong en Soenajang zijn
vruchtbare goudmijnen.
Ook het naburige Rijk je Bato-selindong, levert
benzoin en zeer fijn goud op. De zetel van den.
zij echter wel degelijk met al wat nuttig was bekend
Avaren , en zelfs ook de geschiedenissen , oudheden,
Wetten en talen dezer landen nagespoord en onderzocht
hebben, bewijst, onder vele .andere geschriften
, het wel verouderd, doch altijd nog zeer belangrijk
werk van onzen landgenoot VAXENTYN , waar-
aan en RAFFLES , en CRAWTOÏD , en BEEREN C. S. ,
hunne kennis en hunne Ideën veelal te danken hebben.
Nog bespottelijker is een doctorale toon, met
volstrekte onkunde gepaard. Dua zegt een andere
Duitsche nabaauwer : « Die Mahomedaner haben den
« Koran ins Javanische übersetzt J die Holländer
« hingegen haben an keine Uebersetzung der Bibel gern,
.dacht," (ZIMMERMAN, die Erde und ihre Bewohner,
Deol XVII , p. ia5.) En een paar regels verder normt
hij toch VAI.ENTYN , die (buiten zijn welen?) met- ai dere
geleerde Nederlanders , eene onvcrbctcrliikc Ma'.eischa
vertaling van den Bijbel vervaardigd beeft.

— 4-*3 -
Koning is te Stlindong. Eene andere groote kam^
pong, Bato-Gopit genoemd, ligt aan den voet van
een brandenden berg van dien naam, uit Avelken
de Battaks het zwavel halen, Avaarmede zij hun
buskruid vervaardigen.
Het derde Rijkje, Boetar genoemd, ligt noordoost
van Selindong. De producten zijn hier niet
nocmensAvaardig. De inwoners leven alleen van
vruditen en rijst. Op het oostelijke strand liggen
de negorijen Poeloe-Serani en Batoe-bara , waarveel
handel Avordt gedreven.
Ieder der drie Bataksche Koningen regeert in
zijne hofplaats, onbepaald , en is het volstrekte
opperhoofd in alle lands-, regts- en godsdienst*
zaken.
De godsdienst der Battaks berust op bijgeloovige
verdichtselen, en verbasterde overleveringen,
die ten deele nog eenige kenmerken van het Hin»
doeïsmus dragen. . Zij erkennen drie goden , dié
de Avereld regeren, Balara-Goeroe, Sri-Padi,
en Manggala-Boelan. De eerste regeert in den
Hemel ; hij is de vader van het gansche menschdom,
en gedeeltelijk de schepper der aarde. Van
den eersten oorsprong der tijden af, werd, namelijk,
de aarde door zekeren Naga-PadoehaQi4ij
op het hoofd gedragen ; doch deze schudde zijn
hoofd uit vermoeidheid , en liet de aarde verzinken,
zoodat er niets dan water overbleef. Zij
(141) Naga betrekent Draak. Padoeha zal webligt
Padoeka (goed, genadig) beduiden.
Dd 4

-4*4 -
weten niet van Avaar deze eerste aardbol en het water
afkomstig zijn. Toen nu alles Avater was , zegt
hunne overlevering, zond Batara-Goeroe zijne
dochter, met name Poeta-Orla-Boelan (i4») , op
een Avitten nachtuil, met een' hond bij zich 3 naar
de aarde. Deze , wegens de algemeene overstrooming
, aldaar niet kunnende blijven, zoo had Batara-Goeroe
een zeer hoogen berg , Bakarra genoemd,
die nog in het land der Battaks bekend
is, uit den hemel laten vallen, om zijne dochter
tot eene Avoonplaats te verstrekken, Van dezen
berg, zeggen de Battaks, is al het overige lan'd
aangegroeid. Vervolgens heeft Batara-Goeroe zij.
nen zoon, Layang-Mandi, die vliegen kon, uit
den hemel gezonden, om Naga-Padoeha aan
kluisters te leggen, zoodat hij de aarde niet wederom
konde laten verzinken. Poeta-Orla-Boelan
had naderhand drie zonen en drie dochters gebaard,
die de stamouders van het geheele menschdijk
geslacht zijn geAVorden.
De tAv.eede hunner goden, Srï-Pada genoemd ,
heeft, volgens hun geloof, het bestuur over den
dampkring , en de derde, Manggala Boelan,
voert j met een groot getal van ondergeschikte
geesten, de heerschappij over de aarde. Veel
meer zal er niet over hunne godsdienstbegrippen
behoeven gezegd te worden, alzoo hieruit genoegzaam
blijkt, dat zij uit een mengelmoes van allerlei
ongerijmde hersenschimmen beslaan.
04 a ) Boelan betcckcnt de Maan,

425
Met dit al hebben zij eenig denkbeeld van
de onsterfelijkheid der ziel, en van een toekomstig
gelukkig of rampzalig leven. Zij gelooven,
dat de zielen der stervenden uit de neusgaten
uitvaren, en door den wind voortgedreven
Avorden, de zielen van de vromen naar
den Hemel, en die van de godddoozen naar
eene strafplaats, waar niets dan vuur aanwezig
is.
De Battaks hebben een letterschrift, en bedienen
zich van bamboes en boombast, om
hunne fabelen en overleveringen daarop te schrijven.
Zij schaven de bast. van zekeren boom,
Alim genoemd , zeer dun, en bestrijken die met
-rijstwater. Hunne inkt bereiden zij van het roet
van damar of inlandsche harst, gemengd met
sap van suikerriet en van capsicum.
Ofschoon zij, gelijk ik heb aangemerkt, buskruid
van het zAvavel uit den Baloe-Gopit maken
, is dit echter zeer gebrekkig, alzoo hun
het goede salpeter ontbreekt. Zij zijn gewapend
met snaphanen, die zij met eene lont, (gelijk
op het eiland Bali) afsteken, voorts met eene
kris , eene piek , en een houwer of klewang.
Veelal,, wanneer zij vervolgd worden, stekeen
zij zeer scherpe pennentjes van bamboes in den
grond. De inlandsche vijand, die altijd blootsvoets
gaat, moet deze pennetjes eerst uit den
grond halen, en dit geeft aan de Battaks tijd
tot den aftogt. Hunne gevechten hebben altijd
uit hinderlagen of achter verschansingen plaats
Dd5

— 4a6 —
Voor de vuisl doen zij nimmer een aanval'.
Somtijds, doch zelden verslinden zij hunne
ZAvaargekwetste krijgsgevangenen. De overigen,
die of niet , of slechts ligt gewond zijn , worden
als slaven verkocht.
De strandplaatsen van Sumatra , zuidAVaarts
vau Atjieh tot lndrapoera toe, zijn door de
Koningen van Atjieh overwonnen, en vervolgens
onder de bescherming der voormalige Oost-
Indische Compagnie gekomen. Het Nederlandsch
Gouvernement heeft derhalve van ouds naauAve betrekkingen
tot deze bezittingen. Ik zal hier
korlelijk de voornaamsten dezer distrikten of kampongs
opnoemen.
Sinkol, aan eene fraaije en breede rivier gelegen
, heeft, sedert 1672, een bondgenootschap met
de Nederlanders aangegaan.
. Baros, acht mijlen zuidelijker, is de hoofdplaats
van een Koningrijk van dien naam. Hier
heeft mede van de vroegste lijden eene Nederlandsche
faktorij bestaan. Door een zwaren banjar
(Avatervloed) werd het fortje, in. 1730 , vernield ,
doch is tAvee jaren daarna geheel nieuAV Aveder
opgebouwd. Dit etablissement is zeer ongezond ,
en Averd , uit dien hoofde, door de Hollanders ,
in r 775 , verlaten.
Surkamp en Korlang, drie mijlen meer zuid-
Avaarts gelegen, waren van ouds bondgenooten
der Nederlanders.
Tappannoelie ligt drie mijlen verder zuidwaarts,
met eene goede baai , die eene veilige
f

— 4-^7 """""
ankerplaats oplevert. Hier hebben de Engelschen
eene bezitting aangelegd, tot het drijven
van den kamferhandel, die hier zeer aanzienlijk
is. De overige plaatsen, tot aan Taboedjong
en Koenkoen, hebben niets bijzonders
, en maken aan dezen kant de grenzen van
het land der Battaks uit.
Natal, verder zuidwaarts gelegen, heeft
ved goud van de beste soort. Sedert i6g3 hebben
zich de Regenten van dit land met de
Nederlanders, bij plegtige traktaten, verbonden.
Niettemin hebben de Engelschen aldaar,
in 1751, eene Engelsche bezetting gelegd, en
sedert dien tijd dit etablissement, even als Tappanoelie,
als eene onderhoorigheid van Benkoelen
ÇBangka-hoelà) aangemerkt.
Battahan , twee mijlen zuidAVaarts van Natal
, levert stofgoud, hetwelk naar Natal, of
ook AVCI naar Ayer bangis ten verkoop Avordt
gebragt. De Regenten van Battahan hebben in
1693 reeds een contract van bondgenootschap
met de voormalige Compagnie aangegaan. Dit
contract is naderhand verscheiden malen vernieuwd
geAvorden, niet voor een klein getal van
jaren, maar uitdrukkelijk het artikel behelzende,
dat dit land ten eeuwigen dage, met uitsluiting
van vreemde natiën, het bondgenootschap
met de Nederlanders zal in stand houden
043).
(143) Dat ik min of meer uitvoerig de con-

4'i8 -*-
Ayer bangis (door Kolonel NAHUYS een tAvisl-
appel tusschen onze nalic ou de Engelschcn ge-
noemd), eenige uren gaans ten zuiden'van Batta-
han gelegen, heeft eene goede ankerplaats voor
schepen , en is eene aanzienlijke marktplaats voor
het goud, kampher en andere produkten, die
de binnenlanders herwaarts brengen. De inAVO-
ners oefenen den landbouAV en de veeteelt. Sedert
iöc)3 staat dit geAvest, volgens plegtig aangegane
traktaten, die in 1755 en later j bij herhaling,
vernieuwd, zijn, onder het Nederlandsch gezag.
traden met de Nederlanders aanhale , aal den Lezer,
die onze regten op de Sumatrasche bezittingen met
de (steeds voortdurende) aanmatigingen der Engelschen
wil vergelijken, niet ongevallig zijn. Jammer
maar , dat ik niet uitvoerig genoeg de bewijzen ten
onzen voordeele kan omhalen. Ik moet mij ten einde
spoeden. Men vergelijke ook NAHUYS , brieven over
Benkoelen , Padang, enz#J onder anderen, bl. 5i,
waar deze passage voorkomt : « De Engeischen hebet
ben dit hun onregtvaardig gedrag op eene belag-
« chelijke , en niets afdoende wijze , zoeken te verdc-
« digen , door aan te halen, namelijk, dat indien
« de Nederlanders aan ' de hoofden dier plaatsen het
« regt hadden toegekend, om verbindtenissen aan te
« gaan, dezen dan ook moesten geacht worden, magt
o te hebben, om die. verbindtenissen te verbreken."
Zoo erkennen dan de Engelschcn, dat het regtvaardig
i$, met ecden te spelen, en de heiligste verbindtenissen
te schenden, wanneer men daartoe de magt heeft.'
Zulk een Jesuïtisch principe, zoude men van eene
beschaafde en verlichte natie niet Verwacht hebben.
De Mahomcdaneu zelven , wenden het alleen jegens de
zoogenaamde ongeloovigen aan.

— 4ag —
De verder zuidAvaarts gelegene disrikten Sikarbauw.
, Sikilang en Passaman (juist onderden
Equator gelegen) zijn mede van oudsher regtmatige
etablissementen der Nederlanders (i44)*
Passaman is in 1773 door de inlanders afgeloopen
geAVorden, alsmede Moara-Tandjoug,
noordAvaarts van Tikoe gelegen. Het goud van
het Arauwsche gebergte wordt nu veelal naar andere
gewesten vervoerd , en komt grootendeels in
handen der Engelsche kooplieden.
Vijf mijlen van Passaman ligt Tikoe, aan
eene fraaije rivier. De landstreek bevat eene
hoofdplaats en negen mindere kampongs, en
voert uit dien hoofde den naam van Sapoeloe
kolta (tien steden). Het zijn zoo vele onderling
verbondene gemeenten.
Een weinig verder ligt. eene dergelijke republiek
, onder den naam van Doea-blas-kolla (twaalf
steden), in het landschap Tanah-meirah (roode
aarde), hetAvelk insgelijks , volgens aangegane
traktaten, eene onderhoorigheid van het Nederlandsch
Gouvernement is.
Eene halve mijl verder zuidAvaarts, komt men
aan de Nederlandsche onderhoorigheden van de
(144) Achter Sikilang en Passaman strekt zich het
goudrijk gebergte van Arauw (Ophir) uitj waarvan
het goud in de rivieren, in vrij groote stukken
wordt afgevoerd. Men acht het goud van Passaman
het beste van de gcheele Sumatrasche westkust.

— 43o —
Hoofdbezitting Padang, waarvan de eerste Priaman
is, aan den mond der rivier van dien naam,
met veertien onderhoorige kampongs. Zeer vroegtijdig,
te weten in 1664, zijn de regenten van
Priaman bondgenooten der Nederlanders geAveest.
De traktaten zijn in lateren lijd herhaalde keeren
vernieuAvd geAVorden. Zij hebben echter nimmer
veel getrouwheid of standvastigheid betoond. Hier
is in het jaar 1712 het fortje Vredenburg, door
de Hollanders, gebouwd.
Soenoer en O el akan volgen in eene zuidelijke
rigting op Priaman. Met de zoogenaamde, binnenlands
gelegene Toedjoe-kotta (zeven sleden;,
behooren zij van ouds tot de Nederlandsche etablissementen.
Over Tapakit, Hannay, Kota-tengah en Oedjong-karang
bereikt men eindelijk de hoofdstad
Padang, van de vroegste tijden af de standvastig«
ste der Nederlandsche bondgenooten. De Padangers
stonden tot het jaar 1669 onder de heerschappij
van den Koning van Atjieh. De Nederlandsche
faktorij Averd reeds negen jaren vroeger
hier opgerigt. Het verblijf is hier gezond en
aangenaam; de landstreek rondom de stad is zeer
bekoorlijk, en heeft de bevalligste afwisselingen
van bergen en valleijen. Het Nederlandsche fort
ligt op eene vierde mijl van zee, aan eene rivier,
die voor kleine vaartuigen bevaarbaar is. De
stad is aangenaam gelegen, doch de huizen meestal
zeer ellendig gebouwd. De Nederlandsche Resident
j. Dut'UY heeft hierin echter eenige verbete*

— 43i —
ringen gemaakt. Er is eene nette kleine kerk,
doch dit is bijna het eenige fraaije gebouw van de
gansche plaats.
Pauw is een binnenlandsch distrikt, vier mij-
len ten noorden van Padang, bevattende tien ne-
gorijen , die , volgens traktaten , ouder het Neder-
landsch gezag staan. Door dit land moeten de
kooplieden van de Tiga-blas kola (dertien steden) ,
waar een groot binnenlandsch meer, Dano ge-
noemd, gevonden Avordt, op hunnen Aveg naar
de hoofdstad heen trekken, AA'anneer zij hun stof-
goud denvaarts willen brengen.
De voornaamste mijnen in Tiga-blas-kota zijn
die van Songi-pago j Songi-aboe, en Sipayong.
Het produkt bedraagt in een goed jaar omtrent
3ooo tahil goud van 19 lol 22 karaat. De der-
tien negorijen zijn onderling met elkander ver-
bonden , doch AVorden levens elke op zich zelve
geregeerd. De Regenten hebben dikwerf geschil-
len en niet zelden beslissen zij die met de Avapens
in.de vuist. Ook de Tiga-blas-kota zijn, volgens
oude traktaten , die in lateren tijd vernieuwd zijn
geworden, bondgenooten van het Nederlandsch
Gouvernement. De gezamenlijke bevolking bedraagt
bijna 4°j° 00 z, 'd.en.
Ten oosten van de Tiga-blas-kota ligt het eer-
tijds zoo befaamde Keizerrijk, van Manang-kabau,
welks Vorst zich de bespottelijkste titels aanma-
tigde (145). 'Sedert het jaar 1780 is dit Rijk,
(145) Vid. MARSDEU'S Hist, of Sumatra , p. 538en v.

— 43 a —
door ernstige geschillen tusschen de opvolgers van
den toen gestorven Keizer ALIFAH in drie deden
gesplitst, namelijk Songi-terap, Soeroe-assa en
Paggar-oedjong. Het eerste gedeelte grenst aan
de Tiga-blas-kota, maar Soeroe-assa bevat den
eigenlijken zetel van het Rijk, of de hoofdplaats
Manang-kabau , en matigt zich daarom nog het
regt van opperheerschappij aan, waaruit niet zelden
oneenigheden met het Nederlandsche etablissement
Padang ontstaan. Het bijgeloof der binnenlandsche
bevolking hecht nog eene groote
waarde aan de erfslijke hooge priesterlijke waardigheid
der opvolgers van de aloude Keizers van
Manang-kabau.
Twee mijlen ien zuiden van Padang komt men
aan de baai. Bongus , waarvan de bewoners voornamelijk
van landbouw en vischvangst bestaan.
Hunne regenten zijn eertijds onderdanen van de
Padangsche hoofden geweest, doch hebben zich
afzonderlijk onder de bescherming van het Nederlandsch
bestuur gesteld.
Toesang, Lompo en Poeloet-Poeloet, het laatste
rondom in het gebergte gelegen, zijn insgelijks
bondgenooten van het Nederlandsch Gouvernement,
gelijk ook Badjang, een distrikt van ,5
dorpen, hetwelk sedert meer dan eene eeuw
onder het Nederlandsch gezag is bestuurd geworden.
Sillida, vier uren gaans van Badjang, werd ,
met de landstreek van de rivier Lompo, ten
noorden,.tot aan Pinang ten zuiden, en met Poc.

— 433 -
loe-Chinko , volgens traktaat van 1681 , dat naderhand
vernieuwd is geworden, aan het Nederlandsch
bestuur afgestaan. Twee uren gaans van
Sillida, ligt de beruchte goudmijn Tombang,
welker ontginning aan de voormalige Oost-Indische
Compgnie zoo duur te staan kAvam. Pinang is
eene baai tegen over het eiland Chinko. Dit
laatstgenoemde is rondom steil en klippig , en als
door de natuur tot eene vesting gevormd ; het ligt
slechts een kwartier uurs van den vasten Aval, en heeft
aan de oostzijde eene goede reede. In het midden
van dit eilandje steekt eene rotsige berg uit , op
Welks top eene kleine vesting is aangelegd. Poeloe-Chinkoe
is eene geschikte marktplaats voor de
kooplieden van het zuidelijk gedeelte der Sumatrasche
westkust.
Drie mijlen ten zuiden van Pinang begint het
grondgebied van de Sapoeloh-boa-bandhar (tien
handelplaatsen) , genaamd Batang-Kapas , Tello ,
Taraka, Siranti, Priaman-para, Kembang, Sakitan,
Palanggit, S'ongi-Toemoe en Pengassan.
Alle deze plaatsen werden bij verdrag van 1680
door de Regenten aan het Nederlandsch bestuur
afgestaan. Achter deze zoogenaamde tien handelsplaatsen
vindt men de goudrijke en bergachtige
landstreek Songi-pagoe , waarvan de inwoners insgelijks
aanzienlijke handelaars zijn.
Ayer-hadji was eertijds een gedeelte van'het
Koningrijk Indrapoera, doch is naderhand een
afzonderlijk Regentschap onder het Nederlandsch
Eo

- 434 -
bestuur geworden. Drie mijlen verder ontmoet
men de rivier yan
Jndrapoera, eertijds een der beroemdste Rijken
van de Avestkust, waar zeer veel peper Averd aangekAveekt.
Sedert dat de Engelschen op de Westkust
genesteld zijn geAveest, hebben de zuidelijke
disirikien zich van, dit Rijk losgescheurd, en de
daaruit ontstane oorlogen hebben den peperbouAV
bijna te niet doen gaan , de hwvoners veelal naar
andere plaatsen doen verhuizen, en de overgeblevenen
in armoede gedompeld. De Sultan van Indrapoera
heeft zich door een plegtig traktaat, in
T755., voor ahijd aan het Nederlandsch Gouvernement
verbonden , en het gansche Rijk onder
het oppergezag van Nederland gesteld.
Van hier komen wij aan de bezittingen , op
Welke de Engelschen zich een regt hebben aangematigd,
hetwelk, zoo Avij hopen, thans geheel en
al zal opgehouden, hebben.
Majoeita ligt ongeveer tien mijlen vau Indrapoera,
en was eertijds van dat Rijk eene onderhoorigheid.
Drie uren gaans van hier, op Moco-
Moco, nestelden zich de Engelschen reeds in
1714 en trokken voor een groot gedeelte den
peperhandel van do Lima-Kota (vijf kampongs,
in, de nabijheid, landwaarts, van Majoetla)en va«
de omliggende landstreken tot zich, terwijl zij
hier cok een aanzienlijk débouché voor hunne lijnwaden
vonden.
Ayer Dickit, Bantal, Ratta, Ipoe, Kottan

- 435 -
t
en Lajo, zijn voormalige provinciën van Indrapoera
, waar zich de Engelschen meester gemaakt
hebben van den aanzienlijken peperhandel. Op de
drie laatste plaatsen hadden zij zelfs kleine forten
opgeAvorpen.
Zuidwaarts de kust volgende, komt men van hier
aan het voormalige hoofd-etablissement der Engelschen,
Bangka-hoeloe
noemd).
(geAvoonlijk Benkoelen ge-
Ondanks de verbindtenissen, Avelke de Nederlanders
met de Regenten van Sillcbar, Priaman
en Bangka-hoeloe hadden aangegaan, nestelden
zich de Engelschen, onder aanvoering van zekeren
Heer ORD , in het jaar i685 op de laatstgenoemde
plaats, voornamelijk met oogmerk, om den peper-
en den goudhandel tot zich te trekken. In.
1719 werden zij door de Inlanders Aveggejaagd,
doch hebben zich naderhand aldaar op nieuAV weten
staande te houden ; en op eenigen afstand van
Benkoelen, in 1714^ in eene meer gezonde landstreek
hun befaamd etablissement fort Marlborough
opgerigt, hetwelk op zich zelven eene vesting van
Weinig beteekenis genoemd mag worden.
De Heer NAHUIS, in zijne brieven, enz., schat
de gansche bevolking van Benkoelen, gerekend
van Indrapoera , ten noorden , tot Kroeï (op de
grenzen van de Lampongs) op tachtig duizend zielen,
en die van Marlborough en de ommestreken
op twaalf duizend , waaronder begrepen zijn de
Enropesche militairen, Javanen, Bengalezen , Chinezen,
Maleijcrs en Madurezen. Rijst, zout,
Ee 2
1

436 —
olie, boter, koeijen, schapen, karbouwen, varkens
, eenden , ganzen, hoenders en dicnaarsloou,
alles is hier een kapitaal duurder , dan op Java.
Paarden,' welke men te Batavia , Samarang en
Soerabaya met 3o Sp. m. betaalt, kosten óp Benlioelen
100 Sp. m. Zij Avorden van Natal en andere
plaatsen aangevoerd 046)« $
In de baai van Benkoelen ligt het eiland Rat,
alwaar met een goed palenhoofd eene betere ankerplaats
, dan op de zoogenaamde reede van
Benkoelen zoude zijn. Het land is in de omstreken
van Benkoelen miuder vruchtbaar dan in het
Padangsche ; het klimaat wordt er ook miuder gezond
geacht. De proefnemingen tot aaukweeking
van de Molukkische specerijen, blijft hier nog altijd
zeer gebrekkig en kostbaar ; de voornaamste produkten
der binnenlanden zijn peper en goud. Duizend
peperboomen geven in goede jaren 5ooo jg
peper, doch in slechte jaren somtijds niet meer
dan het tiende gedeelie daarvan. Andere produkten
, als suiker en koffij , zijn hier minder
deugdzaam. De' koffijteelt verbetert zich langzamerhand
; maar de Benkodensche suiker is, uit
hoofde van de roode klei, Avaarin zij geteeld
wordt, nimmer tot witheid te brengen, en wordt
spoedig stroopig. De arak is flaauAV, onaangenaam
van smaak, en verliest bijna de helft bij de
proef.
(146) Ook te Palembang bezat alleen de Sultan
een rijdpaard , waarvan hij nimmer gebruik maakte.

- 437 -
Op eenigen afstand van de Westkust van Sumatra
liggen verscheiden eilanden, van Avelke Poeloe-
Nias het grootste en merkwaardigste is. Het is
vruchtbaar en volkrijk, ligt bijna twaalf mijlen
van den Aval, niet verre van de groote rivier van
Sinkol. Dit eiland bevat omtrent vijftig negorijen
of kleine distriktcn, waarvan de hoofden zeer naijverig
op elkander zijn., en daarom aanhoudend
in twist en oorlog leven. Hunne zoogenaamde
krijgsgevangenen verkochten zij eertijds als slaven.
De inwoners van Nias zijn zeer blank, zoodat de
slavinnen, die van dat eiland afkomstig zijn, zeer
gewild waren.
Verder oostwaarts voortreizende, komt men aan
de Lampongs, eene provincie, die sedert de vroegste
lijden , aan de voormalige Nederlandsche Oost-
Indische Compagnie in eigendom afgestaan, en
later, te Aveten in 1771, door die maatschappij ,
aan den Vorst van Bantam , Sri Sulthan ABOEL
MOEFAKHIR MOHAMMAD ALI ED-DIN in leen gegeven
is geworden.
Het land is, even als het Palembangsche Rijk,
voornamelijk langs de rivieren bcAVoond, Avelke
in deze orde van het westen naar het oosten op elkander
volgen :
Lampong Semangka ,
Kalanda ,
—i Silliboe ,
Poeti ,
— Poegong en
Toelang-bawang. »
Ee 3

— 438 —
Het Avestelijkste distrik t ; Lampong Semangka ,
is van de voormalige Engelsche bezittingen afgescheiden,
door de rivier Moara-Silliman (i4y).
Hier hebben in vroeger tijden de Nederlanders een
fort gesticht, Petrus Albertus genoemd.
Aan de rivier van Toelang-bawang, die door
het hart van het land stroomt, hebben de Nederlanders
, in 1737 , het fort Valkenoog gebouAvd ,
hetwelk voorheen de voornaamste faktorij voor den
handel Avas. Het land is aan den zeekant, over
het algemeen, zeer laag en moerassig; de meeste
kampongs liggen op bergen , alzoo het water in
de maanden Januarij en February somtijds in 'vier
en twintig uren tijds 20 voet hooger stijgt., en, vooral
langs de grootere rivieren Toelang-bawang, Wa- *
jornpa en Komoring het geheele land overstroomt.
De binnenlanden zijn met hoog geliergte en
zware bosschen bedekt, die vervuld zijn met olifanten
, rhinocerossen en ander wild gedierte. Do
meesie huizen zijn op palen van ijzerhout (kajoebissi)
gebouwd. Peper, een Aveinig goud, en katoen
zijn de voornaamste produkten. Zout en
lijnwaden zijn de voornaamste artikelen van de behoefte
der bevolking.
Het Rijk van Palembang hier boven reeds tamelijk
uitvoerig beschreven zijnde , zal ik nog alleenlijk
melding maken van het Koningrijk D jambi
, ten noorden van Palembang, aan eene zeer
(147) Moara beteekont zamenvloeijing of uitmonding
van de eene rivier in de andere.
»

«-439-
groote rivier gelegen. Dit Rijk levert zeer fijn goud ,
en een Aveinig peper. De Vorsten van Djambi
zijn vermaagschapt met die van onze oude bezitting
en tegenwoordige vrijhaven Riouw.
De overige Rijken Andragirij Kamper en Slak ,
zijn voor het Nederlandsch Gouvernement, tot nu
toe, van geen aanbelang. Het laatstgenoemde
grenst, wederom aan het land der Battaks. De
Vorsten van Siak zijn van ouds openbare zceroovers,
en hunne gewapende praamven zijn nu en
dan zeer vermetel. Hiervan levert een onlangs verschenen
Averkje, van eenen 'veelbelovenden, en
met ongemeene bekwaamheden begaafden, jongen
ambtenaar, een treifend bewijs op (i4^)'
Bij gelegenheid, dat de Heer NAGEL, den verdienstelijken
natuurkundige BLUME , op zijne
botanische reize over Java, vergezelde, troffen zij
te Joana den Heer STOK.UR.OO aan. Zij vonden
dezen ambtenaar hier geheel à son aise in deze
bekoorlijke landstreek van Java gevestigd, gehuwd
mot eene beminnelijke dame,.gerust en gelukkig.
Dit gaf aanleiding, dat de Heer STOKBROO zich
in vriendelijk gekout aldus liet hooren:
« Ja Heeren, maar niet altijd heb ik zulk een
gemakkelijk leventje gehad. Deze handen, die
thans geen zAvaarder Averk verrigtten, dan het
voeren van de pen, -tot het teekeneu van mijn
(148) De Heer G, H. NAGEL, in wiens zeer naïve, luimige
en belangrijke Schetsen van Java, dit voorval
aangclcekend is.
E e 4

- 44o -
naam, of het ligten van mijn glaasje f>aarin
ik verzoek, dat gij mij gelieft te volgen), deze
handen hebben voor zeeroovers hout moeten kloven
, rijst tombokken en water dragen.
« In mijne jeugd was ik kadet bij de koloniale
marine, en het was op eene expeditie tegen de
zeeroovers van Sumatra, met eene kannonneerboot
ondernomen, dat ik, geheel tegen de intentie
, in . de handen dier schavuiten viel (i4g).
Men voerde mij met andere lotgenooten naar een
verren hoek der Sumatrasche kust, in een ellendig
dorp, dat aan deze roovers tot schuilplaats verstrekt,
en waar ik als slaaf veroordeeld werd mijn
leven te slijten. Men had mïj mijnekleederen uitgetrokken'en
niets gelaten, dan een'onderbroek,die
er weldra niet extra proper meer uitzag. Men
had mij het hoofd kaal geschoren, en om het
grapje volkomen te maken , Avilde men mij besnijden
(i5o) en een Mahomedaan doen Avorden.
(149) Een dergelijk lot heeft nog voor ruim drie
jaren eenen verdienstelijken Officier der koloniale
marine getroffen, te weten, den kundigen en algemeen
geachten Heer BÖHMER SPANGENBERG. Er behoorde
meer dan gewone moed en beleid toe , om
zich, met zijn volk, zoo als hij gedaan heeft, uit zulk
een netelige positie te redden.
(i5o) Bij deze Sundasche volken worden de jongens
met hun i3 of 14 jaar besneden. De pijnlijke operatie
geschiedt met een bamboezen instrument, door de
handen eens priesters, die bij deze gelegenheid van

-44i -
Doch hiertoe had ik zoo weinig trek , dat ik bij
het zien van het vereischte instrument vreesselijk
begon te schreeuAven, en zoo geweldig aan te
gaan, dat men eindelijk dit voornemen liet
varen. j
« Tot den moeijelijksten en walgelijksten arbeid
werd ik gebruikt, en bij het minste vergrijp kreeg
ik rijkelijk slagen. De kost, die ik bij deze heeren
genoot, vvas daarentegen zoo eenvoudig mogelijk
: rijst en water waren de voornaamste artikels.
Bij extra gelegenheden kreeg ik eene halve
handvol stinkenden pruimtabak.
« Na vier jaren op deze Avijze te hebben doorgebragt,
kocht mij een Chinees, de eenige Yan
die natie, daar ter plaatse gevestigd ; en zulks in
de hoop, van mij met voordeel Aveder te zullen
van de hand zetten. Dit gelukte hem ook, Avaarbij
ik het best voer ; want een ander Chinees,
die van Java overgekomen Avas, om met zijn»
landsman handel te drijven , door medelijden met
mij bewogen, betaalde den gevraagden losprijs
voor mij , en tot mijne onbeschrijfelijke vreugde
nam hij mij naar Java mede , waar de Gouver-
alle inwoners der kampong geschenken ontvangt.
Daags na de operatie, Avordt de lijder op een paard
gezet, en moet, ondanks de hevigste pijnen, een
toertje maken, en vervolgens een feest bijwonen, dat
ter eere der operatie gegeven wordt, en waarbij men
gewoonlijk ook een' buffel slagt.
Ee 5
i

- 44* -
neur-Generaal DAENDELS hem de voor mij uitgegevene
som terug gaf.
« Sedert die époque heb ik een vergenoegd leyen,
in het midden mijner familie en vrienden ,
geleid, en een weivoorziene tafel heeft dubbele
waarde in mijn oog, wanneer' ik aan die vier ongelukkige
magere jaren terug denk."

^ 443 -
VIER EN TWINTIGSTE HOOFDSTUK.
Beschouwing van het eiland Banka. — De berg
Monopyn. — De stad Muntok. — De voor-
naamste produkten. — Uitmuntende houtsoor-
ten. — De Kolonel DE LA FONTAINE. —. In-
en uitvoer. — Bevolking. — De tinmijnen. —
Het eiland Billiton. — Besluit.
iJLan de uitmonding van de groote Palembang-
sche rivier, bij de beruchte kampong Soensang,
ziet men met het bloote oog het blaauAvend geberg-
te van Monopyn, aan den westelijken uithoek
van het eiland Banka, nabij de hoofdplaats Mun-
tok. De overvaart bedraagt slechls een afstand van
zeven mijlen.
Onze naburen, de Britten (i5i), wier oordeel
in deze bijzonderheid voor onpartijdig mag gelden ,
zijn met de meest verlichte Nederlandsche ambte-
naren (i52) eenparig van gevoelen, dat het eiland
Banka, ofschoon niet groot in omvang, eene
(J5I) De Heeren RAFFLES, CRAWFURD, COURT, CDZ.
(i5a) De Meeren MUNTING HE, VAN SEVENHOVEN, de
Generaal VAN DEN Boscn , de Heer CAMrACNE, de Kolonel
DE h& FONTAINE, en anderen.

s
- 444 -
zeer belangrijke bezitting is. De geographische ligging,
met betrekking tot de vaart op China, en
het hoofdprodukt van dit eiland , te weten, de
rijke tinmijnen , zijn twee voorname voordeden ;
de gezondheid van het klimaat, de natuurlijke geschiktheid
van het land, om door onvenvinbare
sterkten het bezit daarvan te beveiligen, zijn insgelijks
zeer belangrijke omstandigheden. CRAW-
FUR.D noemt het eiland Banka onder de reeks van
Indische etablissementen, welke hij bij voorkeur
tot Europesche kolonizatie geschikt acht.
Banka ligt ten zuiden van den Equator, tusschen
i°3o' en 3°8' Zuiderbreedte. De AVesldijkste
uithoek ligt io5°9' en de oostelijkste punt op
3o6°5i' lengte ten oosten Greenwich. Het eiland
is 45 mijlen lang, en 23 mijlen breed. De strekking
loopt bijna gelijk met de oostkust van Sumatra',
met welke het de Straat Banka vormt. Hier
en daar verheffen zich over het geheele eiland
afzonderlijke hooge bergen, Avaarvan de hoogste,
Goenong Maras , bij de zoogenaamde Klabat-baai,
zich 3ooo voeten boven de zee verheft.
De berg Monopyn, door de inlanders Goenong
Manombling genoemd , ligt, gelijk boven is aangemerkt,
op den westelijkslen uithoek van het eiland
, en dient aan Europesche ZOOAVCI als inlandsche
zeevarenden, lot een voornaam tecken van
verkenning, Avaarvoor deze berg, op een uitstekenden
hoek van het land gelegen zijnde, beter
geschikt is, dan de meer binnenlandsche berg
Maras, ofschoon deze laatste veel hoogcr zij. De

-4P-
berg Monopyn is i5oo voet boven de oppervlakte
der zee verheven. Tandjong Toewin en Tandjong
Ray ah (i53) zijn twee afzonderlijk staande
bergen van gelijke hoogte als de Monopyn. In
de rigtiug van Tandjong Brekat is een nog hooger
berg. Op het geheele eila'nd vindt men geene
de minste sporen van vulkanische uitbarstingen.
Met des te meer bevreemding Averden hier de
geAveldige slagen der verschrikkelijke uitbarsting
van den Goenong-Tomboro vernomen. Ook hier,
gelijk op Java , was men in den waan, dat er
eene bataille in de nabijheid voorviel (i54).
Het geheele eiland Banka is overvloedig van
goed water voorzien. De voornaamste rivieren zijn
die van Jeboes en Djiering aan den westkant,
Antoen en Layang in de Klabatbaai, en de Mârawang
aan de oostzijde van-het eiland. Mindere
rivieren zijn die van Kotla-waringa, Mindo,
Banka-Kolta j Salan , aan de Avestkust; Mapoer,
Koba karrau, en Koppo aan de oostkust. Alle
deze rivieren zijn met zandbanken belemmerd, en
slechts voor kleine vaartuigen bevaarbaar.
De kampongs of dorpen liggen allen landAvaarts
in, aan de boorden der rivieren, zoodat men,
bij het rondzeilen Yan het eilai^ , bijna geen spoor
van bevolking ziet, uiigezoMbd bij de hoofdplaats
Muntok , die »geheel aan strand JLjgt. Het eiland
(i55) Tandjong, beteekent uitstekende hoek of punt
van het land.
(i54) Zie boven, hoofdst. XV.

- 445 -
maakt echter, uit zee gezien , eene bevallige vertooning
, omdat het groene gebergte van Banka
zeer vrolijk afsteekt bij de vlakke, eentoonige,
daar tegen over gelegene kust van Sumatra.
Regenbuijen zijn op Banka zeer menigvuldig,
uitgenomen in de maanden Mei, Junij, Julij en
Augustus (of de Zuid-oost-moeson), die heet en
droog zijn. De sterkste regens vallen in de Noordwestmoeson,
bijzonder in November , December, January
en Februarij. In de overige maanden is
het weder tusschen droogte en regen verdeeld,
bij de zoogenaamde kenteringen (overgangen) der
beide moesons. Wil men zoo na mogelijk den
tijd dezer saizoenen te bepalen, zoo kan men vrij
algemeen aannemen, dat met half Maart de
noord-Avest-moeson begint af te nemen, en met
half Mei de Zuid-Oost-moeson sterk begint door
te zetten, tot dat Avederom van 15 September
tot i5 November de Noord-west-moeson de meeste
kracht, heeft. Gedurende de kenteringen der
moesons is de zeevaart, uit hoofde van het zeer
onbestendige Aveder, niet veilig. In weinige
minuten ondervindt men beurtelings kalmte en
storm, met steeds veranderlijke winden. In de
kracht der moesons daarentegen kan men veilig
uit en in de straat zeilen. Donderbuijen zijn hier
menigvuldig en verschrikkelijk. Weerlicht Avordt
gedurende zes maanden van het jaar bijna eiken
avond waargenomen.
Het klimaat van Banka -is over het algemeen
gezond. Enkele moerasssige kuststreken mogen als

--447-
uitzonderingen worden beschomvd. Bij nacht is
het hier ze.er koel, doch tegen het midden van
den dag veroorzaakt de terugkaatsing der zonnestralen
op den Avitten harden mineralen zandgrond
, somtijds eene bezwarende hitte. Nogtans
rijst de Thermometer in de schaduw zelden of
nooit boven 88° F.
De menigvuldige zAvare bosschen van het eiland
leveren uitmuntende houtsoorten op. Alleen de
Molukkos en de Palembangsche binnenlanden kunnen
Banka hierin overtreffen. Langs de noordkust
vindt men overvloed van ebbenhout.
Lignum aloes (kajoe goeroe) wordt hier in vrij
groote hoeveelheid gevonden. Beide worden ten
verkoop aan de Chinesche jonken en Avankangs
(vaartuigen) gezonden. Tripang en Agar-agar
worden veel in de Klabat-baai gevonden. Harst
^ddmar) , honig, Avas , rotan , zijn mede Bankasche
produkten en artikelen van handel in de
zuidelijke distrikten. De kusten hebben zeer veel
van de Lïngasche en naburige zeeroovers te
lijden.
Het dierenrijk levert op Banka niet ongemeen
veel op. Herten en Avilde varkens zijn in de bosschcn
tamelijk menigvuldig. Tijgers, die in zoo
groote menigte in de Palembangsche binnenlanden
schuilen, zijn hier niet aanwezig, doch er
zijn velerlei insekten en slangen, waaronder eenige
kleine soorten geacht Avorden venijnig te zijn.
Groote slangen worden door de Chinezen geopend,
en de gal als een kostbaar geneesmiddel bewaard.

.- 448 ~
Visch is hier in overvloed, doch buffels, schapen
en gevogelte minder voorhanden (i55). Inland-
sche vruchten zijn er in menigte.
Dat het eiland tot nu toe zoo weinig artikelen
van leef logt heeft voortgebragt, is niet te Avijten
aan de natuurlijke gesteldheid van den grond ,
maar aan de venvaarloozing van den landbouw,
ten behoeve der mijnwerken. In de laatste tijden
heeft het Nederlandsch bestuur maatregelen ge-
nomen, om de natuurlijke vruchtbaarheid van
het plantenrijk op Banka met die van het delf-
stoffenrijk gepaard te doen gaan; dit nuttig doel
is reeds in Imogen trap bereikt geAvorden.
De stad Muntok (i56) Averd oorspronkelijk door
inwoners van Bingen en andere naburige eilanden
bevolkt. Dezen werden naar Banka gdokt, om
handel te drijven , en tin te smokkelen.
(i55) De Resident Kolonel DE LA FONTAINE', bij wien
ik te Muntok eenige zeer genoégelijke dagen hebdoorgebragt,,
heeft door hetaankweeken van nieuweprodukten,
zoowel als door de plaatselijke verfraaijing vanhet Nederlandsche
hoofd-etablissement, het leggen van nieuwe wegen
,enz. Banka geheel en al herschapen. Het overlijden
van dezen verdienstelijken Officier en Ambtenaar is voor
het Gouvernement een groot verlies geweest.
(i56) Dezen bij de Nederlanders gebruikelijken
naam van het hoofd-etablissement van Banka, wilden
de Engelschen hervormen in Minto, als een
complimentje voor Lord MINTO. Getuigt zulk een jeu
de mot niet van een zeer kieschen smaak? Sir TH>.
STAMFORD RAFFLES of liever Lady RAFFLES , bewees eene
nog kiescher hulde aan den grooten Protector van Sir
THOMAS.

— 449 —
Montok ligt omtrent een uur gaans ten oosten
ven Tandjong Kelieng, aan eene kleine rivier ,
die uit den Monopyn ontspruit. Terstond achter
de stad verheft zich de grond en vormt een platten
heuvel, Avaarop het Nederlandsche fort, en
de Avoningen der meeste Ambtenaren en Officieren
gebouwd zijn. Dit etablissement op dèn berg is
sedert het bestuur van den reeds gemelden Heer'
Ï>Ë LA FONTAINE in een der fraaiste plaatsen vaö
geheel Indi'è hervormd. De Gouvernementspakhuizen
en het bureau van den Havenmeester zijn
aan het strand, bij de benedenstad, welke laalste
door de Chinezen, Maleijers en Inlanders bewoond
wordt. De afwisselende heuvelachtige grond maakt
dit gedeelte van het eiland romanesk bekoorlijk.
De bevolking van Muntok, buiten de Europeanen
, bedraagt ongeveer aooo zielen. De populatie
van het geheele eiland mag , als volgt, berekend
Worden ;
Mannen. Vrouwen. Kinderen,-
Bergbewoners i747. 1642. 256a.
Maleijers 916. 8Ó9. 026.
Chinesche mijnwerkers 1737. 343. 443.
Andere Chinesche inwoners 1147. 424. 55a.'
Totaal 5547. 3378. 4288.
Deze opgaven zijn eer te gering, dan te groot
alzoo, gelijk ik reeds aangemerkt heb, de inlandsche
hoofden niet zeer genegen zijn , den waren
staat der bevolking op te geven , omdat zij ongaarne
het geheele bedrag hunner 'eigene inkomsten
, en den staat hunner huishouding willen aan
II. Ff

— 45o —
den dag leggen , of ook , Avelligt, omdat zij vreezen
, dat men meer van hen zal vorderen , naar
mate de bevolking talrijker is.
De invoeren te Muntok mogen door elkander
jaarlijks geschat Avorden, op nagenoeg vier maal
honderd duizend ropijen ; Avaaronder voor 3oo,ooo
rop. voor de onmisbare artikelen van rijst , zout
olie, tab:ik, koffij , thee, suiker , enz. Banka
levert geen rijst op, en vereischt een jaarlijkschen
toevoer uit Java, ten bedrage van 4 o > O0 °
pikols.
De uitvoer bestaat uit Tin. De opgaven van
het uitgevoerde tin, wclko ik mij heb kunnen
aanschaffen , zijn zeer onzeker , en ik durf deswege
niets bepaaldelijks te zeggen. Ook Avegens
het produkt, zoo als het is, en zoo als het bij
meer uitbreiding der mijmverken zijn kan, durf ik
met naauAvkeurigheid weinig zeggen. Zestig duizend
pikols mag als een gemiddeld jaarlijks bedrag
Worden aangenomen.
Onder de regering van den Palembangsche Sultan
MAHMOED BADR' EL-DIN was het beheer der
Bankasche tinmijnen aan zeven aanzienlijke Palembangcrs
opgedragen, voor rekening van den
Sultan , die de vereischte gelden voorschoot, om
de mijnen te doen bewerken, door Tikoes, of
afstammelingen van een Chincschcn vader en eene
Maleische moeder, Avelke natie , gelijk men Aveet,
de werkzaamste A'olksklasse der inboorlingen van de
meeste Indische bezittingen uitmaakt. De zeven
distrikten van deze Tikoes of Hoofden der miju-

-45 'ib i
werkers, Avaren Jeboes en Klabat in het N. W.
gedeelte van Banka, Blinjoe aan de oostzijde van
de Klabat-baaij, Songi-Liat, Marawang en Pankal-Pinang
op de oostkust, en Toeboeali aan den
zuidkant van het eiland. De Sultan bedong de
levering van het geheele tinprodukt der mijnen,
tegen 8 Sp. m. de pikol van i5o katti's (94 Ned. $).
Behalve het ( tin van de Tikoes,-werd nog dooide
Orang-Goenoeng of bergbeAvoners, eene aanzienlijke
hoeveelheid ingezameld, en tegen 3 Sp.
m. de pikol van 100 kattis (62 Ned. fQ) aan den
Sulian geleverd.
Sedert de afstand van Banka aan het Nederlandsch
Gouvernement, Avordt het produkt naar'
Batavia gevoerd, om alleen van die Hoofdplaats
voor Gouvernements rekening uitgevoerd te
worden.
De tinmijnen van Banka zijn niet vroeger, dan
sedert honderd dertig jaren ontdekt geworden -,
zoo men zegt, door toevallige brand in een der
huizen. Het is echter Avaarschijnlijk, dat het algemeene
gebruik der inlanders , om, tot ontginning
van den grond , het hosch- en kreupelgeAvas
af te branden, deze ontdekking veroorzaakt heeft.
De Chinesche mijnwerkers zijn reeds meer dan
eene eeuw op Banka gevestigd geweest, en vermeerderen
jaarlijks door nieuwe gelukzoekers uit
Kanton en Fokhien , die met de jonken en Avankangs
hier en daar naar onze Indische bezittingen
de wijk nemen.
Wanneer men eene nieuwe tinmijn AVÜ openen ,
Ff 2

— 452 —
Wordt de grond vooraf door eenen kundigen mijnwerker
onderzocht. Eene vlakte tusschen tAvee
heuvelen , in de nabijheid van een stroomend water
, wordt voor* de beste plaats gehouden, oin.
eene mijn te ontginnen. Een ijzeren boor , met
een puniig lepeltje aan het einde, wordt vervolgens
loodregt in den grond gedreven, en de
mijnwerker weet op het gevoel en het gehoor te
onderscheiden , of hij eene bedding .(stratum) van
tjnerts bereikt heeft, in welk geval hij deze bedding
doorboort , en vervolgens het werktuig uit
den grond trekt. Het lepeltje bevat een gedeelte
van het erts, hetwelk nu gowasschen en onderzocht
wordt. Indien het erts op tien of twaalf
voeten diepte ontdekt wordt, gelijk dikwijls, vooral
in de oostelijke distrikten plaats heeft, is de bewerking
der mijn zeer gemakkelijk, en bestaat
alleen in het Avegruimen van den grond, die de
bedding van het erts bedekt. Grooter diepte, bij
voorb. 18 tot 24 voeten, vereischt eene moeijelijko
bewerking. De mijners graven alsdan rondom deplaats,,
waar zij met den boor het erts bespeurd
hebben, een vierkanten kuil tot de vereischte
diepte, om te zien , in Avelke rigting het erts
zich uitstrekt. De grond wordt hierop rondom
onderzocht, om de ader van het tin op te spoïen,
of meer dan eene ader te ontdekken. Mislukt
dit, zoo houdt men de mijn voor uitgeput ,
en zoekt naar eene meer geschikte plaats, eerst
in de nabijheid , doch zoo een tweede onderzoek
vruchteloos is, begeven zij zich naar een meer

_ 453' —
afgelegen oord. Het erts wordt door aangelegde
waterleidingen gezuiverd, doch Avanneer de ertsgrond
zeer steenachtig is , gebruiken zij manden
of korven, die zij met water en erts vullen
en met schudden en roeren als een zeef gebruiken.
De mijnwerkers beginnen des avonds met zonondergang
te smelten. Elk fornuis kan door clkanderen
tot den volgenden morgen, 4° schuitjes ,
(elk van § pikol) tin leveren (\5j).
Bij het Traktaat, te Londen, den 17 Mei 1824
gesloten , waarbij Malakka voor Benkoelen werd
afgestaan , is het nabij Banka gelegen eiland Bil-
'liton als eene regtmatige Nederlandsche bezitting
erkend gevvorden. Een paar woorden , nopens dat
eiland , zullen dit Hoofdstuk besluiten.
De voornaamste plaatsen zijn Sedjoo met 4 00
inwoners; Tji-roetjop, met 5oo inwoners; Bilantoe,
met 3oo inwoners en Krieah Eingang met
100 inwoners, behalve eenige kleine binnenlandsche
kampongs , die te zamen nog 700 zielen bevatten
, zoodat de geheele bevolking op 2,000 berekend
kan worden. Dit eiland werd gezamenlijk
met Banka door den Sultan van Palembang afgestaan.
(157) De inkomsten van Banka bedroegen in 1814:
8600 rop., in i8i5: 108000 rop. en 1816 1,700,000
ropeijcn. De uitgaven in die drie jaren beliepen bijna
een millioen ropeijen.
Ff 3
\

- 454 -
De produkten van Billiton zijn tripangs, agaragar,
vogelnestjes, ebbeuhout, honig, was, damar
of harst, en eene aanzienlijke hoeveelheid
ijzer, hetwelk van uitmuntende hoedanigheid is.
Men wil ook, dat Billiton tin oplevert, doch
dit laatste artikel wordt waarschijnlijk van Banka
derwaarts gesmokkeld. Men bouAVt op Billiton
rijst , doch even als op Banka, tot nu toe in ongenoegzame
hoeVeelheid. De inwoners waren aanhoudend
aan de strooperijen der zeeroovers blootgesteld
, en danken den Hemel, dat zij ouder het
beschermend bestuur- vmi)Nederland zijn gekomen.
En biermede, veelgeachte Lezer, zij het mij
vergund, mijn verhaal te besluiten. Gevoelig
voor de vereerende beoordeelingen , welke aan het
Eerste Deel in onderscheidene tijdschriften en
zelfs Nieuwsbladen (i58) mogtcn te beurt vallen,
mag ik mij vleijen, dat dit Tweede Deel, Avaartoe
ik niet minder zorg heb aangcAvend, ook niet
zonder eenig Avelgevallen ter zijde zal worden gelegd.
Gaarne zoude ik nog eenige andere Etablissementen
verhandeld hebben, gelijk mijn eerste
voornemen Avas-; doch de aanteekeningen , Avelke ik
daaromtrent heb gehouden, behelzen een lijdvak,
hetAvelk mij door eene Tarluflische kabaal AYerd
(i58) Onder anderen: Het Dagbl, van 's Gravenh. ,
?> Aug; 1827; de Arnhemsche courant, 23 Oct. 1827;
het Algemeen Handelsblf^ 10 Mei 1828 ; de Algem,
Vaderl. Letteroef. voor Maart 1828, en de Rcccns.
dar Recens, voor April 1828.

— 455 —
verbitterd, en oorzaak was,, dat ik den edeldenkenden
, regtvaardigen , doch niet alvermogenden
Gouverneur-Generaal VAN DER CAPELLEN , reeds
in 18^3 , bij rekest, om mijn ontslag verzocht.
Dit verzoek Averd mij destijds niet toegestaan , en
ik vertoefde tot Mei 1826 successivelijk in de Moluk
kos, op Celebes , en Avedertmi op Java. Mijn
verblijf, in de beide eerstgenoemde geAvesten , heeft
mij in staat gesteld de beschrijving dier bezittingen
zamen te stellen , zoo als zij in dit Deel voorkomt.
De gunstige Lezer zal mij Avel ten goede houden,
dat ik een bundel van geschriften die mij
schier op elke bladzijde eene onaangename herinnering
geven, althans vooreerst ter zijde legge.'Vindt
hij inderdaad mijn reisverhaal zijner oplettendheid
niet geheel omvaardig , dan zal ik hem Avelligt
eene derde en laatste deel aanbieden, Avanneer de
tijd mij zal in staat gesteld hebben , zonder eenige
verbittering , .telkens de hatelijke namen van eenige
intrigante huichelaars voor mijne oogen te zien.
VVelligt ook Avordt het overige handschrift tot een
Auto-da-fè bestemd.
j

Bij den Uitgever dezes zijn mede gedrukt :
Land- en Zeetogten in Neèrlamhch Indi'è, en eenige
Britsche Etablissementen, gedaan in de jaren 1817
tot 1826, door jon. OLIVIER, JOHZ., voormaals Secre.
taris te Palembang. Eerste Deel. Java. Met platen ƒ 4.90.
NAGEL , (G. H.) Schetsen uit mijne Javaansche Portefeuille.
Met gegraveerde Titel en Vignet, 1828 . . ƒ 1.80.
KÜHN, (F. H.) Beschouwing van.den toestand der Surinaamsche
Plantagieüaven. Eene Oeconomisch-Geneeskundige
Bijdrage, tot verbetering deszelven., Met
platen en kaarten, 1828 ƒ2.20.
Surimmen in deszelfs tegenwoordigen toestand, door
eenen inwoner aldaar, gr. 8 Q ƒ 1.80.
Snrinaamsche Almanak voor 1820 en 1821. Met kannen
en platen. Elken jaargang ƒ 4- 8 °-
JOHNSON, (j.) De invloed der Keerkrings-luchtstreken
op Europesche Gestellen, eene verhandeling over
de onder de Europeanen voorkomende Ziekten, in
heete Gewesten , naar de derde uitgave uit het Engelsch
vertaald , en met Aanteekeningen voorzien
door j. M. DAUM. 2 Deelen gr. 8°. . . . ƒ 8.40.
ie Deel, bevattende de Ziekten in Oost Indien, benevens
een Aanhangsel over de Cholera Morbus.
gr. 8° f 4- 8 °-
2e Deel Ziekten der West'-Indien, Middelland sciie
Zee en Westkust van Afrika, benevens eene algemeenc
Hygienne. gr. 8° f 3>6°«
GALL, (H. A.) Wereldgeschiedenis, beknopt voorgesteld,
in Tijdrekenkundigc Tafelen, tot onderwijs en
eigene beoefening. Naar het Hoogduitsch vrij vertaald,
zeer vermeerderd' en tot op onzen aijd voortgezet,
gr. 4° ƒ 1.20.
REHM , (F.) Handboek der Geschiedenis over de Middel-Eeuwen.
Naar het Hoogduitsch vertaald, 1 c deel.
gr. 8° , f 4-90'