DE ZEEMACHT IN II NEDERLANDSCH-INDIË - Acehbooks.org

DE ZEEMACHT IN II
NEDERLANDSCH-INDIË
1874-1888
AANHANGSEL OP „DE
NEDERLANDSCHE
ZEEMACHT IN HARE
VERSCHILLENDE TIJD­
PERKEN GESCHETST"
5555 J. J. BACKER DIRKS
DOOR W- J- C©HEN STUART
GEP. KAPITEIN TER ZEE - OUD-MINISTER VAN MARINE
'S GRAVENHAGE
DE GEBROEDERS VAN CLEEF
1932

COHEN STUART, De Zeemacht in Nederlandsch-lndië
1 874— 1 888
EEKATA
Bladz. 8 regel 10 v. o. staat: ev ritueel lees: eventueel
11 n n „ eenerader „ een rader-
12 „ 4 v. b. „ kampons ,, kampongs
17 u ii n „ „ Menlaboh „ Meulaboh
18 „ 8 v. o. ,, wagens „ wegens
23 „ 9 v. b. „ en Februari „ in Februari
7 „ vervield „ vernield
24 ,, 9 ,, „ » sorden ,. worden
2 6 i t i >; „ delzelfde formaten ,, dezelfde formatie
28 „18 v. o. ,, Lhenë ». Lheue
31 5 v. b. „ mede » m
35 „ 5 v. o. „ groofde „ geroofde
3g ^ 19 >5 „ tusschen Serawak en Broenei ontbreekt ,
39 „ 18 v. b. staat: bazis lees: basis
51 17 v. O. „ opgezocht ,. opgericht
54 „ 1 „ „ „ na .. nu
55 12 „ ,, „ Senmawé „ Seumawé
50 „ 10 v. b. ,, ; moet zijn ,
59 n i >( „ „ Siranding lees: Stranding
6 v. o. „ Breu" .•
e d e
B r e u ë
60 „ 18 „ „ „ Menlaboh ,. Meulaboh
15 „ „ „ Menrenboh „ Meurenboh
2 „ „ „ tilla's » liHa's
61 „ 11 „ Arriens „ Arriëns
64 M 5 „ „ „ enkeleschoten „ enkele schoten
65 „ 19 ,, „ .. Januari Januari,
66 9 v. b. „ Tenom ,. Teunom
6 v. o. „ Lheë „ Lheuë
71 „ 14 „ „ .. Lhenë „ Lheuë
76 „11 v. b. „ Lhenë „ Lheuë
5 v. o. „ Menlaboh „ Meulaboh
78 „ 1 8 „ „ „ Waterlinie „ Westerlinie
82 „ 16 „ „ „ Menlanoh „ Meulaboh
88 „ 5 v. b. „ de „ den
92 „ 8 „ „ „ et „ bet
8 „ ,, ,, vano „ van
94 ., 19 v. b. „ gezangvoerder „ gezagvoerder
96 ,, 11 v. o. „ ankele „ enkele
98 „ 5 „ „ „ Clebes „ Celebes
102 2e kolom regel 15 v. o. staat: Lebron lees: Le Bron.

DE ZEEMACHT IN NEDERLANDSCH-INDIK

DE ZEEMACHT IN
NEDERLANDSCHIND1
1^7 I 1 OOO
AANHANGSEL
OP
DE NED ERLANDSCH E Z EE M ACHT
IX HARE VERSCHILLENDE TIJDPERKEN GESCHE
DOOR J. J. BACK KR DIRKS
DOOR
W. J. GOH EN STUART
'S-GRAVENHAGE

Het werk van J. J. Backer Dirks, getiteld „De Neder-
landsche Zeemacht, in hare verschillende tijdperken geschetst"
en loopende tot en met het jaar 1888, laat de verrichtingen
der Zeemacht in Oost-Indië, na den afloop der Tweede
Expeditie tegen Atjeh, in het begin van het jaar 1874, on­
besproken. Niettemin zijn van de Marine in de jaren 1874
tot en met 1888 vele belangrijke en inspannende diensten
gevorderd, en is de kennisname van hare verrichtingen van
waarde voor een ieder, die in Nederland's weermacht be­
lang stelt.
Zulks kan weliswaar geschieden door lezing van de offi-
cieele rapporten, in de „Jaarboeken van de Koninklijke
Nederlandsche Zeemacht" openbaar gemaakt, doch tot het
verkrijgen van een overzicht leent deze lectuur zich aller­
minst.
Afgezien van de omstandigheid, dat de verrichtingen der
Marine in Oost-Indië slechts een zeer klein deel innemen
van den inhoud dezer boeken, waarin omtrent beheer, orga­
nisatie, opleidingen, proefnemingen en reizen, buiten Oost-
Inclië gedaan, uitvoerige mededeelingen voorkomen, bevatten
de rapporten, door de bevelhebbers der schepen, aan hun
onmiddellijken chef ingediend, uit den aard der zaak veel,
dat voor den lezer geen belang heeft, komt het verband
tusschen de verrichtingen der verschillende bodems, in jaar-

6
tijdperken gescheiden, niet naar voren, en zoude het van
den lezer te veel inspanning vorderen, uit al die afzonderlijke
mededeelingen zich een helder beeld van den loop der ge­
beurtenissen te vormen.
Een en ander heeft den ondergeteekende aanleiding ge­
geven tot de poging om, steunende grootendeels op de ge­
gevens, in de genoemde jaarboeken voorkomende, doch
ook, waar noodig, aangevuld uit eigen aanteekeningen
en andere bronnen, een overzichtelijk verslag van de ver­
richtingen der Zeemacht in Oost-Indië in de jaren 1874 tot
en met 1888 samen te stellen.
DE SCHRIJVER.

INLEIDING.
In zijn, in het jaar 1890 voltooid, werk: „de Nederlandsche
Zeemacht, in hare verschillende tijdperken geschetst",
schrijft J. J. Backer Dirks, na de verovering van den Kraton
van Atjeh te hebben vermeld, dat de Atjehers in hun verzet
bleven volharden, hetgeen nog tot den huidigen dag de
grootste krachtsinspanning van de Zeemacht en het Nederlandsch-Indische
Leger vordert.
Inderdaad, dat met het beëindigen der Tweede Expeditie
onder den Luitenant-Generaal van Swieten geenszins de
krijgsverrichtingen een einde hadden genomen, zou, zooals
wij zien zullen, de Marine evenzeer als het Leger, aan den
lijve gevoelen; doch ook in de overige deelen van den Archipel
had de Zeemacht voortdurend belangrijke diensten te verrichten.
Alvorens die verrichtingen na te gaan, slaan wij een blik
op de samenstelling en den toestand der op dat tijdstip in
Indië aanwezige scheepsmacht.
Tot het Auxiliair Eskader behoorden: het fregat met
stoomvermogen „Zeeland", de schroef stoomschepen le klasse
„Metalen Kruis" en „Djambi", de id. 2 e
kl. „Citadel van
Antwerpen", „Vice-Admiraal Koopman", „Marnix" en „Watergeus"
en de id. 4 e
kl. „Schouwen" en „Bommelerwaard".
De Indische Militaire Marine beschikte over 8 schroefstoomschepen
4 e
kl., 4 raderstoomschepen 3 e
kl., 4 id.
4 e
kl., een raderstoomschip voor transport en 15 stoombarkassen.
Van het Auxiliair Eskader vertrokken reeds in den loop

8
van hot jaar 1874 de „Zeeland" naar Java om tot wachtschip
tc worden ingericht, de „Djambi" en de „Marnix" naar
Nederland, en werden de „Schouwen" en „Bommelerwaard"
door de Indische Militaire Marine overgenomen.
Aangezien in deze bladen menigmaal daarvan zal worden
melding gemaakt, zij hier aangeteekend, dat in Nederlandsch-
Indië onder den naam van „Gouvernements-Marine" eene
categorie van drijvend materieel bestaat, zijnde licht gewapende
stoomers, voornamelijk bestemd om den bestuursambtenaren
tot verkeers-middelen te dienen en politicdiensten
te verrichten; medewerking dezer vaartuigen met
inlandsche bemanning onder Europeesche gezagvoerders en
officieren, met de Koninklijke Marine bij krijgsverrichtingen,
is, zooals blijken zal, geenszins uitgesloten.
Hei-stellingen aan het materieel, tot zekere hoogte ook
nieuwe aanbouw, benevens aanvulling van voorraden,
hadden plaats aan de Marine-etablissementen te Soerabaia
en op het eiland Onrust en een magazijn van levensmiddelen
te Batavia, terwijl bovendien steenkolen-depots waren gevestigd
op het eiland Kuiper bij Onrust en op verscheidene
plaatsen op de buitengewesten.
Vaste stations voor de Marine bestonden in de Wester-
Af deeling van Borneo, de Zuider- en Ooster-Af deeling van
dit eiland, en een voor de residentiën Menado en der Molukken
gezamenlijk; laatstgenoemd station was bezet door een schroefstoomschip
4 e
kl., de beide andere ieder door een^raderstoomschip
4° kl., voor reizen buiten de stations en ev ntueel
noodige versterking van de Marine in eenig station werd
een raderstoomschip 3 e
kl. beschikbaar gehouden.
Aan de bovengenoemde sterkte der Indische Militaire
Marine ontvielen in den loop van het jaar 1874 de schroefstoomschepen
4 e
kl. „den Briel", „Coehoorn" en „Maas en
Waal", daarentegen kwamen uit Nederland de nieuwgebouwde
vaartuigen van hetzelfde charter, deels met achterlaadgeschut
bewapend, „Deli", „Pontianak", „Sambas",
„Palembang" en „Bandjermassing".

HOOFDSTUK I.
(1874— Z877).
Atjeh. — De Mariniers. — De taak der Zeemacht. —
Simpang-Olim. — Menlaboh. — Samalanga. — Stationsdiensten.
— Nieuw-Guinea. — De ,,Curacao" en de „Prins
Hendrik der Nederlanden".
Voordat tot de beschrijving van de werkzaamheden der
Zeemacht in de wateren van Atjeh wordt overgegaan, dient
het aandeel te worden vermeld, dat aan de krijgsverrichtingen
van het Nederlandsch-Indische Leger aldaar is genomen geworden
door het Korps Mariniers.
Reeds in Mei 1873, toen het duidelijk was; dat met eene
aanzienlijke macht tegen het rijk van Atjeh zoude moeten
worden opgetreden, werd uit Nederland een detachement
van dit korps, sterk ongeveer 300 man, uitgezonden, dat
14 Juni te Padang aankwam en tijdelijk, zoowel ter acclhnatisatie
als tot oefening in verband met de Landmacht, te
Fort de Koek werd gelegerd; aan de tweede expeditie, onder
den Luitenant-Generaal van Swieten, nam deze troep deel,
vormende twee compagnieën bij een der veld-bataljons der
infanterie. In April 1874 werden de Mariniers, met achterlating
van een detachement ter bewaking van het op Poeloe-
Breuë ingerichte etablissement, naar Fort de Koek overgebracht,
vanwaar zij evemvel, deels op 1 October van hetzelfde
jaar, deels op 5 Januari 1875, naar het oorlogstooneel
werden teruggeroepen.
In Maart d. a. v. kwam te Padang opnieuw een deel van
het korps, ditmaal sterk 7 officieren en 300 onderofficieren

10
cn minderen, uit het vaderland aan, waarna in November
het in 1873 uitgezonden detachement, voor zoover nog niet
aan wonden en ziekten bezweken of geëvacueerd, naar Nederland
kon worden overgevoerd; op 3 Februari werd het te
Nieuwediep feestelijk ingehaald.
Aan de krijgsverrichtingen onder den Generaal-Majoor Pel
namen de Mariniers nu nog een zeer werkzaam aandeel, totdat
in Februari 1876 het laatste gedeelte van het detachement,
ten vorigen jare uitgezonden, naar de garnizoenen in
Nederland terugkeerde.
Van het Korps had gedurende de campagne van een en
driekwart jaar ruim een derde deel het leven verloren.
Van de wijze, waarop het zijn plicht te velde heeft vervuld,
getuigen de lof, den mannen toegebracht in dagorders en
andere toespraken, en de Koninklijke onderscheidingen, aan
een aantal hunner verleend, te weten 12 ridderkruisen in de
Militaire Willemsorde, een in de orde van den Nederlandschen
Leeuw en 19 eervolle vermeldingen.
In de wateren van Atjeh was het geheele Auxiliair-Eskader
en het overgroote deel van de Indische Militaire Marine
gestationneerd. Het bevel over deze scheepsmacht werd,
na het vertz'ek van den kapitein ter zee van Gogh, gevoerd
door den Commandant van Z.M.S. „Metalen Kruis", den
Kapitein ter Zee H. B. Kip, die 14 Juli 1875 werd vervangen
door zijn ranggenoot W\ B. F. Escher, wien op zijne beurt,
den 5 en
Maart 1877, de kapitein ter zee J.A. Vandevelde
verving.
Behalve dat, vóór Groot-Atjeh, de diensten der Marine
niet gemist konden worden tot deelname aan de operatiën
van het Leger en bij het verkeer ter reede van Oeleë Lheuë,
moest langs de geheele kust blokkade worden uitgeoefend;
immers het krachtige verzet, dat in de omgeving van den
door ons bezetten Kraton tegen onze vestiging werd geboden,
ontving steun van de weerbare bevolking uit vele der onder -
hoorige staatjes, en sluiting der kust voor in- en uitvoer
was het aangewezen middel, om op hoofden en bevolking
dwang uit te oefenen tot het berusten in den toestand,

11
door het vervallen van Atjeh's sultanaat geschapen.
Intusschen werd niet verzuimd, om de hoofden der kuststaten
met klem te wijzen op hun belang om onze souvereiniteit
te erkennen; met het voeren van deze onderhandelingen
werden de bevelhebbers van de afdeelingen der scheepsmacht,
die voor de bekruising van cle drie stations, West-,
Noord- en Oostkust waren aangewezen, belast; beide eerstgenoemde
officieren werden daarbij door bestuurs-ambtenaren
ter zijde gestaan; de stations-commandant ter Oostkust,
de luitenant ter zee l e
kl. C. H. Bogaert, kon deze hulp
ontberen. Werkelijk teekenden dan ook sommige hoofden
de plechtige verklaring der erkenning van het Nederlandsche
gezag, waarbij onder het lossen van saluutschoten onze vlag
geheschen werd; zoo op 23 Juli 1874 het hoofd van Lho
Seumawé op de Noordkust; hetzelfde had plaats in de
volgende maand in de staatjes Peureula op de Oostkust,
Peusangan, Keureutoë en Ndjong op de Noordkust, benevens
Pate en Kloeang op de Westkust. Niet altijd echter, zooals
later bleek, kon op de trouwe naleving der hiermede aanvaarde
verplichtingen gerekend worden. Het hijschen der
vlag was menigmaal slechts aanvaard geworden als middel,
om aan de gehate blokkade te ontkomen, terwijl deelname
aan het verzet in Groot-Atjeh niet uitbleef, hetgeen dan tot
hernieuwde tuchtiging en weder in werking stellen der blokkade
leidde.
Van deelname der Zeemacht aan cle krijgsverrichtingen
in Groot-Atjeh valt in de eerste plaats te vermelden het
onderhouden der gemeenschap tusschen de reede en den
Kraton langs de Atjeh-Rivier door de stoombarkassen en
andere gewapende sloepen, hetgeen nu en dan tot vijandelijkheden
aanleiding gaf. Zoo geraakte den 18 en
Mei 1874
de opstoomende barkas onder bevel van den adelborst l e
kl.
W. H. Hofstede in vuurgevecht, waarbij echter aan onze
zijde geen gewonden vielen; anders verging het op 26 Juni
onder den adelborst 1° kl. M. Smits, die bij twee tochten
heen en weer niet minder dan 7 gewonden in zijne stoombarkas
kreeg.
Ook van het geschut der oorlogsschepen werd somtijds

L2
de hulp ingeroepen om de verrichtingen van het leger te
steunen; zoo wierpen zij in den nacht van 28 Juni granaten
op de versterkingen van den vijand aan den mond der Atjeh-
Rivier en de daarbij gelegen kampons. Het voornemen was,
dit vuur tot 7 uUr des morgens voort te zetten, doch het
werd reeds ter 5 1
/ 2 u. beëindigd, toen door het zware slingeren
van het schip een getrokken kanon van 16 cM. overboord
was gevallen. Ruim een jaar later, den 16 pn
Juli 1875, tuchtigde
de Marine met geschutvuur het gebied van Toekoe
Nanta, de VI Moekims, in het Zuidelijk gedeelte der reede
van Groot-Atjeh.
Bij de operatiën in Groot-Atjeh in Januari 1876 werd de
„Bromo" in de Kroeëng Raba-baai gestationneerd om aan
de bevolking der IV Moekims zooveel mogelijk afbreuk te
doen; in de volgende maand was dit schip met de „Bandjermasin"
vóór Koeala Gigieng en beschoten beide bodems
de bentings aan de Oostzijde der rivier, die onzen bivakkeerenden
troepen last veroorzaakten; ook werd met sloepen
de rivier opgevaren tot Pohama, dat verlaten bleek te zijn,
en in Maart gelukte het de „Bromo", nadat de verovering
der kampong bij de Koeala Gigieng door het Leger had
plaats gehad, eene nabijgelegen geblindeerde benting, met
drie stukken geschut bewapend, afdoende tot zwijgen te
brengen.
In de volgende maand had de Marine het ongeluk terzelfder
plaatse door het omslaan der barkas van de „Aart
van Nes" twee manschappen te verliezen.
Optreden met de wapenen door de Zeemacht tegenover
de onderhoorige staatjes op de kusten kwam in het jaar
1875 eenige malen voor. Reeds in Januari waren vier schepen
voor Meuke en Laboean-Hadji op de Westkust verzameld,
aangezien de hoofden dezer staatjes zich, na hunne aanvankelijke
onderwerping, weder aan ons gezag schenen te
willen onttrekken. Daar aan het gestelde ultimatum niet
voldaan was geworden, werd den 10 en
door de schepen het
e n
vuur op de strandkampongs in Meuke geopend en den ll
door de landingsdivisie de vernieling dezer nederzettingen
voltooid; den 12 en
verschenen de schepen voor Laboean-

13
Hadji en den 14 en
had ook hier de beschieting der kampongs
plaats; wegens de zware branding werd van debarkement
afgezien; in Mei bleek in de gezindheid der hoofden jegens
ons bestuur verbetering te zijn ingetreden. In deze maand
werden des vijands versterkingen te Poederoet en Loöng
op de Westkust door twee schepen gebombardeerd en in
Juli beschoten drie schepen de kusten van Samalanga,
Meureudoe en Kroeëng Raja, alwaar in den laatsten tijd
vuur van den wal op onze schepen was gelost; ook tijdens
deze tuchtiging ontving de „Schouwen" een grondschot.
De belemmering der prauwenvaart ingevolge de blokkade
vond menigmaal heftig verzet, waartegen met de wapenen
moest worden opgetreden.
In den mond der Koeala Bekas op de Oostkust werd den
23 en
Juni 1874 eene gewapende sloep van Z. M. Stoomschip
„Amboina", gecommandeerd door den Luitenant ter zee
2 e
kl. G. de Fremery, bij het naderen eener prauw met geschutvuur
begroet; de prauw bleek drie stukjes geschut te voeren
en met 20 koppen bemand te zijn; zij werd door granaatvuur
tot zinken gebracht en de bemanning vluchtte den wal op.
Bij eene verkenning, die de Stations-commandant ter
Oostkust den 26en September met eene stoombarkas en
twee gewapende sloepen op de Djambo Aje-Rivier ondernam,
werd men plotseling van verschillende zijden beschoten,
waardoor een man gedood en twee gewond werden.
Den 8 en
September op de Noordkust bij Meureudoe
werden de sloepen van de „Palembang" beschoten door de
op den wal gevluchte opvarenden van eenige prauwen, die
door de sloepen waren buitgemaakt, en vóór het naburige
Gigieng, den 20 en
December, werd het schip zelf op ongeveer
900 M. afstand van den wal door drie schoten uit geschut
getroffen; de „Schouwen" had den 26 en
Juli bij Samalanga
zelfs op den afstand van ruim 1100 M. een raakschot in het
tuig gehad; hare sloepen waren op 28 October bij het van
den wal halen eener prauw vandaar hevig beschoten geworden,
en op 25 Maart 1876 haalden de sloepen van dit
schip onder hevig vuur van den wal na 20 minuten eene aan
den grond geraakte prauw weg.

14
Op de Oostkust had reeds vóór de tweede expeditie de
vorst van Idi zich onder de bescherming van het Neder -
landsch-Indische Gouvernement gesteld, en was, dank zij
het voortvarend optreden van den Stations-commandant
Bogaert, die over de ,,Timor" het bevel voerde, in de verhouding
tot de hoofden der verschillende staatjes menig
succes bereikt. Op de vele rivieren, in die kust uitmondende,
werd menige tocht met sloepen ondernomen, ook werden
daar eenige kruisbooten gestationneerd; het in het Noordelijk
gedeelte der Oostkust gelegen staatje Simpang-Olim echter,
onder het hoofd Nja-Malim, gaf tot moeielijkheden aanleiding.
Medio 1875 ging de leiding der politieke zaken op den
Assistent-Resident de Scbeemaker over, en den 29 en
October
werd het stations-commando door den Kapitein-Luitenant
ter zee J. Tromp, commandant van Z. M. Raderstoomschip
„Bromo", aanvaard.
Den 12 en
Maart 1876 deden eene stoombarkas en eene
gewapende sloep van cle „Amboina" een tocht op de Djambo-
Aje-rivier, met het doel te onderzoeken, of er eene verbinding
bestond tusschen deze en de Belas-rivier. Nadat men ongeveer
372 uur opgestoomd was, kreeg men plotseling een allerhevigst
kruisvuur uit geweren en donderbussen; het vuur
werd door de sloep tot zwijgen gebracht, doch men achtte
het niet geraden, hooger op te gaan, aangezien, volgens den
gids, nog tal van bewoonde plaatsen gepasseerd zouden
moeten worden; hoewel de barkas en de sloep herhaaldelijk
getroffen werden, bleef de bemanning ongedeerd.
Een paar maanden later werd besloten, in te gaan op het
aanbod van den Radja van Idi, om gezamenlijk met hulpbenden
uit Keureutoë, onder aanvoering van Toekoe Moeda
Angkasa, tegen Simpang-Olim te ageeren, waarbij de Zeemacht
steun zoude moeten verleenen.
Het weinig diepgaande raderstoomschip „Boni" van de
Gouvernements-Marine was in verband hiermede op de
Ara-Koendoë-Rivier gestationneerd; in September maakte
de Stations-Commandant met eene stoombarkas en verder
met de „Boni" een tocht op de genoemde rivier; later werd
ook op de Djamboe-Aje-Rivier een gouvernements-stoom-

15
schip, de „Tjinrana" in station gelegd; zoowel dit vaartuig
als de „Boni", kregen gewapende sloepen bij zich, en een
militair detachement aan boord.
Den 18 en
October had de flottille op de Djamboe-Aje,
onder bevel van den Luitenant ter zee 1° kl. J. J. Stooker,
bij het opstoomen een vuurgevecht te voeren tegen de bevolking
van drie kampongs, waarbij in de rivier aangebrachte
versperringen moesten worden opgeruimd.
De bedoeling was, dat uit de Noordelijk gelegen streken
komende hulptroepen langs dezen weg tegen Simpang-Olim
zouden oprukken; werkelijk trok Angkasa met zijne strijd*
benden, gesteund door eene divisie gewapende sloepen, den
22 en
de rivier over en geraakte in gevecht; weldra ontstond
echter eene paniek onder zijne volgers en eenig succes werd
niet bereikt. Beter slaagde de actie, den 31 en
ondernomen
door eene divisie gewapende sloepen met de „Boni" onder
bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. J. G. J. Spanjaard
oj) de rivier van Simpang-Olim, waarbij het, na een vier uur
durend vuurgevecht, gelukte, eene benting op den oever
te nemen en te slechten.
Voor de verdere actie tegen de meer binnenwaarts gelegen
stellingen werden uit Groot-Atjeh troepen gezonden, terwijl
van Idi eene compagnie infanterie door de „Bromo" werd
overgevoerd. Den 9 en
November, nadat daags te voren het
versterkte Lesong door de Idireezen was genomen en bezet,
werd met behulp van de Marine de geheele colonne, bestaande
uit twee compagnieën met hulpdiensten, naar het bivak aan
de Allor Tjidoei, overgebracht. Ook bij de verdere operatiën
waarbij den 14 en
de Gedei van Tandjong-Semantoh veroverd
en den 23 en
die van Simpang-Olim bezet werd, hadden de
sloepen der vijf oorlogsschepen, die vóór de Ara Koendoë en
Simpang-Olim-rivieren vereenigd waren, vele diensten te
verrichten.
Bij de hier vermelde verrichtingen had de Zeemacht op de
Djamboe-Aje-Rivier vier, en op de Ara Koendoë 18 gewonden
bekomen, onder welke laatste twee aan hunne wonden
bezweken.
Korten tijd daarna werd Toekoe Moeda Angkasa door een

1(1
zijner volgelingen vermoord en de persoon, die de drijfkracht
vormde van het verzet in deze streken, Nja Malin, was nog
steeds niet in onderwerping gekomen; integendeel had hij
zich stroomopwaarts aan de Djamboe-Aje duchtig versterkt.
Ten einde aan dezen toestand een einde te maken, werd in
Juli 1877 andermaal een aantal schepen vóór de Ara
Koendoë vereenigd, door welker hulp de troepen den 7 en
de rivier op werden gevoerd; aan den opmarsch den 9 en
naar Tepin Sirin, Nja Malim's stelling, nam eene kleine
e n
landingsdivisie deel, en den ll voerde men de geheele
macht weder over de rivier terug naar het bivak Blang-Ni,
terwijl het Marinecontingent naar de schepen terugkeerde.
Vermeld dient nog, dat in Mei 1877 door eene divisie gewapende
sloepen van Z.M. schepen „Merapi" en „Bommelerwaard"
onder bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. H. Nijgh
belangrijke diensten werden bewezen bij eene demonstratie
van drie compagnieën infanterie tegen Langsa; zoomede,
dat den 12 en
December vóór Idi eene sloep van de „Borneo"
omsloeg, waardoor vijf man, onder wie de luitenant ter zee
2 e
kl. W. Wij er s, het leven verloor.
Bij de operatiën in Groot-Atjeh tegen de XXVI Moekims
in het laatst van Januari 1877 werd voor den overvoer naar
de beide landingspunten, de Kroeëng-Raja-baai en de Koeala
Loë, zoomede voor ont- en inscheping, geassisteerd door het
onlangs uit Nederland aangekomen ramtorenschip „Prins
Hendrik der Nederlanden", op welken bodem zich ook de
Civiel- en Militair Bevelhebber bevond, voorts door Z. M.
schepen „Metalen Kruis", „Citadel van Antwerpen", „Sumatra",
„Palembang" en „Deli". Bij de landing op den
26 en
werd door schepen en gewapende sloepen dekking verleend,
en bij den opmarsch der colonnes langs het strand
werden zij door oorlogsschepen vergezeld.
Op de Westkust moest in April 1877 tegen Loöng, dat
zeeroof had gepleegd, worden opgetreden; daartoe vertrokken
den 14 en
Z. M. stoomschepen „Bromo", „Palembang" en
„Sambas", het eerst genoemde met twee compagnieën infan 7
terie aan boord, van Oeleë Lheuë en werden den volgenden
dag eenige versterkingen in de baai van Poederoet beschoten,

17
doch moest wegens de zware branding van debarkement
worden afgezien. Nadat per particulier stoomschip nog
twee compagnieën waren aangevoerd, en de „Sumatra"
eenige hulpmiddelen voor de landing had gebracht, werden
den 17 on
door de troepen zeven bentings genomen en een
aantal kampongs verbrand. De landings-divisie van de genoemde
schepen bezette de beide voornaamste, aan het
strand gelegen bentings, doch werd den volgenden dag, toen
de hoofden zich onderworpen hadden, weder ingescheept;
bij de landing waren twee matrozen gekwetst geworden.
Inmiddels was reeds den 3 en
Maart te Meltlaboh onze vlag
geheschen en zoude aldaar een post gevestigd worden; twee
dagen later moest echter het naburige Koeala Bateë door de
„Deli" met geschutvuur getuchtigd worden; het schip verleende
voorts assistentie bij de oprichting der versterking
en het debarkement der troepen in April.
Verraderlijk optreden van een deel der bevolking maakte
weldra tuchtiging van de naburige kampong Meureuboh
noodzakelijk; twee compagnieën infanterie werden daartoe
door de „Bromo" van Groot-Atjeh overgevoerd. Aan de
e n
operatiën tegen Meureuboh den U Mei namen gewapende
sloepen en eene landingsdivisie van de „Bromo", „Bandjermasin",
en ,,Deli" deel; bij het doorzoeken der kampong, nadat
deze geen tegenstand meer had geboden, geraakte eene sectie
mariniers met eene plotseling opdagende bende Atjehers in
handgemeen, waarbij vier man sneuvelden, twee man zwaar
en ook de luitenant ter zee 2 R
kl. ('. Vreede gewond werden.
Hoe weinig de bevolking nog te vertrouwen was, bleek
opnieuw den 31 cn
Mei, toen de Commandant van de „Deli"
de luitenant ter zee 1° kl. A. P. Hooghwinkel, vergezeld
van eenen officier en met een escorte van 23 infanteristen,
uit de benting naar de landingsplaats werd gebracht en door
5(1 a 60 Atjehers werd overvallen, waardoor vier soldaten
sneuvelden. Beide officieren slaagden er in, den troep bij
elkander te houden, totdat uit de benting en uit de gereedliggende
sloep hulp kwam en de aanvallers verjaagd werden.
Als merkwaardige bijzonderheid dient nog vermeld, dat
de „Sambas" bij het binnenstoomen der Ambon-baai in de
2

IS
tweede helft van 1877 optornde tegen een dwars over de
baai gespannen van rotting gevlochten kabel, ter lengte van
1240 M. en dik 8 cM.; zonder stoornis te ondervinden, werd
de kabel binnenboord gehaald.
Wenden wij thans den blik naar de Noordkust, waar 1877
een veelbewogen jaar zou blijken.
In September van het vorige jaar was Z.M. stoomschip
„Aart van Nes" dicht onder den wal bij de Kwalla Djangka-
Boja door twee kanonskogels getroffen geworden, en op
12 Mei 1877 had het een 6-ponds kogel door het boord gekregen,
waardoor een man zwaar en twee licht gewond
werden.
Nog ernstiger was de ontmoeting, die de luitenant ter zee
2 e
e n
kl. L. A. H. Lamie van denzelfden bodem den lfi December
1870 had gehad; ter vervolging van eene groote
prauw, die uit cle Koeala Boerong kwam, was hij met zijne
gewapende sloep de Koeala en een ondiep zijriviertje daarvan
ingeroeid, waar de bemanning der prauw, die den schijn
had aangenomen, zich aan liet onderzoek te zullen onderwerpen,
plotseling in de sloep oversprong en met den klewang
op de roeiers in hakte. Slechts door te bevelen, uit de sloep
te springen en met geweervuur de aanvallers te verjagen,
wist Lamie verdere verliezen te voorkomen; hijzelf en vijf
man waren gewond, de Atjehers lieten vijf dooden achter.
Tot eene krachtige actie tegen Samalanga en Meureudoe
werd in Augustus overgegaan. Aan deze actie namen deel
Z. M. schepen „Metalen Kruis", „Citadel van Antwerpen",
„Watergeus", twee rader stoomschepen 2° kl. en vijf schroefstoomschepen
4 R
kl. De Commandant der Maritieme middelen
— Vandevelde - - wtfgens ziekte naar Java geëvacueerd
zijnde, voerde de Kapitein Luitenant ter zee J. D. J. van der
Hegge Spies het bevel. Behalve deze zeemacht bevonden
zich vóór de Koeala Kiran den 9 en
Augustus drie stoomschepen,
aan boord hebbende behalve den Civiel en Militair
Bevelhebber, den Kolonel K. van der Heyden, drie bataljons
infanterie, eene batterij-artillerie, genietroepen en hulpwapens,
twee stoomschepen met artillerie-materieel en

19
vivres, eindelijk drie kleine stoomers voor advies- en transportdiensten.
In de vroegte van den 10 en
verplaatste zich het grootste
deel der vloot naar het landingspunt, iets beoosten de Koeala
Tamboea; onmiddellijk daarna begon de landing van twee
bataljons met behulp van alle aanwezige sloepen, waarvan
echter door de hevige branding 13 sloepen van de oorlogsschepen
en een tiental van die der particuliere stoomers.
hoog op het strand waren geslagen. Deze omstandigheid
had een noodlottigen invloed op de operatiën der troepen
kunnen hebben, aangezien de ontscheping niet alleen van
munitie, maar ook van levensmiddelen en zelfs van drinkwater,
voortgang moest hebben.
Gelukkig had de bevelhebber der maritieme middelen
bepaald, dat de luchtdicht sluitende buskruitkisten der
Marine voor het overvoeren der levensmiddelen zouden
worden gebruikt, zoodat deze onbeschadigd overkwamen;
voor het drinkwater werden vaten gebezigd en ook de ijzeren
waterketels van 500 en 1000 L. inhoud, half gevuld. Goede
diensten bewezen de vletten der Marine en hoewel ook van
deze vaartuigen vele in de branding omsloegen, werd door
inspanning van alle krachten van officieren en manschappen
bereikt, dat in den avond geene vrees voor gebrek onder de
ontscheepte troepen meer bestond.
Gedurende den geheelen loop der krijgsverrichtingen,
bleven de transportdiensten de inspanning van de Zeemacht
vergen en werd de hulp van het geschut der schepen ingeroepen
om de vijandelijke sterkten te beschieten en de colonnes
der Landmacht bij haren opmarsch te steunen. Den
13*' 11
September onderwierp zich de Radja van Samalanga
en evenzoo, na tuchtiging der kustplaatsen van zijn rijkje
door vier schroefstoomschepen 4° kl., die van Meureudoe.
Wat betreft de verrichtingen der Marine in de overige
deelen van den Archipel dient het volgende vermeld.
Ongeregeldheden op het eiland Bonerate waren oorzaak,
dat het raderstoomschip 3e kl. „Sumatra" in Juni 1874
troepen daarheen overvoerde, waarna door deze, in ver-

20
eeniging met de landingsdivisie, door granaatvuur van het
schip gesteund, het huis van Daeng Taidi vernield werd,
hetgeen tot herstel der orde leidde.
Het raderstoomschip 4e kl. „Admiraal van Kinsbergen"
nam bij Poelo Pandjang drie groote rooversprauwen, waarvan
de bemanning vluchtte, maar negen van Barou en Koetei
geroofde personen konden worden bevrijd.
Het raderstoomschip 4 e
kl. „Onrust", gestationneerd in
de Wester-Af deeling van Borneo, vertoefde van 17 tot 22
Augustus 1875 te Kuching met den Resident aan boord
ten einde dezen in staat te stellen, een tegenbezoek aan den
Radja van Serawak te brengen.
Het schroefstoomschip 4° kl. „Bali" vatte op de eilanden
Tameti en Balang Loemong 6 roo vers op en bevrijdde 21
personen; hetzelfde schip vertok op 11 Juni 1875 met troepen
van Amboina naar de Noordkust van Ceram voor de expeditie
tegen Wahaai, en verrichtte daarbij nog verschillende
diensten.
Vrees voor onrust in Menado was oorzaak voor den overvoer
van troepen daarheen uit Macasser door het raderstoomschip
„Banka" in September 1875; hetzelfde schip
met de „Bali", het Gouvernements-stoomschip „Hertog
Bernard", twee kruisbooten en 16 prauwen van bevriende
hoofden bekruiste tijdens de expeditie tegen Kraeng Bonto
Bonto de kust van Celebes ter hoogte van Pankadjene ter
voorkoming van de vlucht van dezen opstandeling.
Eene belangrijke reis maakte het raderstoomschip „Soerabaia"
naar Nieuw-Guinea; de Commandant, Kapitein-
Luitenant ter zee P. Swaan, was in commissie benoemd met
den Resident van Ternate, om een onderzoek in te stellen
naar den staatkundigen en den economischen toestand en
naar de betrekkingen der bevolking van dat land met den
Sultan van Tidore; eenige hoofden van Tidore en twee particulieren
maakten de reis mede.
Den 16 en
November 1875 vertrok men van Ternate en
was 20 Maart 1876 aldaar terug; de reis was alleen onderbroken
geworden voor aanvulling van den kolenvoorraad
en dooi- een verblijf van 16 dagen ter reede Amboina tot

21
verbetering van den gezondheidstoestand der bemanning,
waarvan een groot deel op de reis door beri-beri was aangetast.
Nagenoeg alle nederzettingen op de Noordkust tot
aan de Humboldt-baai en op cle Westkust waren aangedaan
geworden; op de Zuidkust moest van voortzetting Oostwaarts
van Lakahia worden afgezien, daar bij het sterk
doorzetten van den West-moesson de steenkolenvoorraad
niet voldoende zou zijn voor de terugreis naar Dobo.,
Buiten de stations-diensten viel de reis van het schroefstoomschip
l e
kl. „Curacao", dat onder den kapitein ter
zee J. A. Vandevelde via de Stille-Zuidzee uit Nederland
in Oost-Indië was aangekomen, in November 1875 naar
Bangkok, waar van den 17 en
tot den 30 en
vertoefd werd.
Na verschillende diensten in den Archipel verricht te hebben
e n
vertrok de „Curacao" den l Juni 1877 naar Simonsstand
ter verwisseling van personeel met de aldaar aangekomen
oefenings-divisie en was op 15 Augustus ter reede Batavia
terug.
Ook kwam ter vervanging bij het Auxiliair Eskader van
het voor den dienst afgekeurde schroefstoomschip 2e kl.
„Vice-Admiraal Koopman", den 13 en
Juni 1876 Z. M. Ramtorenschip
„Prins Hendrik der Nederlanden" onder bevel
van den Kapitein ter zee A. N. L. Koops uit Nederland te
Batavia aan, waarna dit, voor dien tijd moderne, oorlogsschip
tot vertoon aan Europeesche en inheemsche bevolking
verscheidene kustplaatsen op Java zoomede Makasser bezocht
en later o.m. behoorde tot het eskader, dat den Gouverneur-Generaal
bij zijn bezoek aan Atjeh in 1877 escorteerde.

HOOFDSTUK II.
(1878—1880).
Sigli. — Idi. — Gedong. — Kroeëng-Baba. — De Marine
op de kust. — De „Samarang" tegen Maoenoera. — Tegen
Danoe Hassan op Halmaheira. — Tegen de zeerooverijen
in den Bangaai-Archipel. — Activiteit in de Zuider- en
Ooster-Af deeling van Borneo. — Kruisreis van de „Watergeus".
— De „Bromo" naar Nieuw-Guinea.
De nederlaag, der bevolking van Atjeh bij Samalanga
toegebracht, hoe indrukwekkend ook, had haren strijdlust
niet gedoofd.
Op de Noordkust bij eene opname der Koeala-Olim in
November 1877 werden de Luitenant ter zee 2 e
kl. J. D.
Heyning en een matroos van de „Amboina" verraderlijk
overvallen, tengevolge waarvan de matroos aan zijne wonden
overleed; in dezelfde maand werd de „Sambas" vóór Meuke
beschoten, welk vuur tot zwijgen werd gebracht, maar
niettemin in Januari 1878 opnieuw tegen hetzelfde vaartuig
werd geopend; dit jaar zoude van Land- en Zeemacht weder
groote krachtsinspanning vergen.
Alvorens tot het relaas hiervan over te gaan, dient vermeld,
dat de titel: „Commandant der Maritieme Middelen" met
1 Januari 1878 veranderd werd in dien van „Stations-Commandant
van Noordelijk Sumatra", in welke functie den 1
Mei de Kapitein ter zee Jhr. M. W. van Rensselaer Bowier
zijn ranggenoot Vandevelde verving.
Het schroefstoomschip 2 e
kl. „Citadel van Antwerpen",
reeds in het laatst van 1877 van Atjeh vertrokken, werd

23
1 Januari 1878 buiten dienst gesteld en voor den dienst
afgekeurd; hetzelfde geschiedde met de schroef stoomschepen
4° kl. „Bommelerwaard" op 1 Januari en „Schouwen" op
1 September.
Op de Westkust bij Kampong Pasir beschoot den 29en
Januari de „Aart van Nes" het huis van Panglima Nja
Malim, dat daarna door het volk van Loöng verhield
werd.
De „Merapi" en de „Sambas" assisteerden in Februari
bij den tocht eener colonne langs de Westkust tot Kloeang
en het vervoer dezer troepen naar Meulaboh.
In April toonde de bevolking in den omtrek van onzen
post te Sigli groote neiging tot aanvallen op deze versterking;
daarom trad de bevelhebber in overleg met den Commandant
van Z. M. stoomschip „Merapi" voor de noodige medewerking
voor de verdediging. Toen dan ook in den nacht van den
28 en
oj) den 29 eri
een krachtige aanval op de benting werd
gedaan, konden de aanstonds afgezonden gewapende sloepen
op de rivier in groote mate tot het afslaan van den aanval
bijdragen. Aangezien verdere aanvallen te wachten waren,
werden den 2 en
Mei 50 man der Marine tot versterking van
het garnizoen aan wal gebracht, die in het daarop volgende
etmaal bij den met groote macht hernieuwden aanval een
werkzaam aandeel aan de verdediging namen; het detachement
embarkeerde echter weder, toen versterking voor de
bezetting uit Groot-Atjeh was aangekomen.
De Civiele- en Militaire bevelhebber besloot thans tot offensief
optreden tegen Sigli en zond eene sterke troepenmacht
onder den Majoor Coblijn, aan welke eene landings-divisie
van de „Soerabaia", „Watergeus" en „Merapi", sterk 125man,
onder bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. P. J. Zaal werd
toegevoegd; de Luitenant ter zee 2° kl. G. M. Titsingh deed
dienst bij den Colonne-Commandant als tweede adjudant.
0 1 1
Den ll Mei werd uitgerukt, welke tocht tot den 13 pn
duurde. Doordat de sawahs onder water stonden, was de
marsch uiterst vermoeiend, te meer daar de nachten in open
bivaks in de nabijheid van den vijand moesten worden doorgebracht.
Afgemat kwam de colonne terug, met, wat de

24
landings-divisie betreft, het verlies van een marinier, gesneuveld;
de Luitenant ter zee 2 e
kl. J. M. Noorduyn, door
een Atjeher met den klewang aangevallen, had daarbij, daar
zijn revolver weigerde, in groot gevaar verkeerd, maar was
door den matroos l e
kl. van den Berg, die den aanvallerneerlegde,
ontzet geworden.
Tengevolge der gevoerde actie kwam de Radja van Gigieng
in onderwerping, en kon de rivier van dien naam voor den
handel laörden opengesteld.
Eene der van Groot-Atjeh naar Sigli gezonden compagnicn
keerde niet daarheen terug; zij werd door de „Watergeus"
overgevoerd naar Idi, waar ernstige vijandelijkheden waren
uitgebroken en de versterking Idi-Besar aan hevige aanvallen
was blootgesteld. Den 18 en
Mei had de bevelvoerende officier
in den post in overleg met den Commandant van Z.M. stoomschip
„Borneo" de Europeesche vrouwen en kinderen aan
boord van dien bodem doen gaan, en werd het garnizoen
tijdelijk versterkt met een officier en 30 man van de „Palembang",
terwijl een getrokken kanon van 7 cM. van dit schip
op een der bastions werd opgesteld.
In den daaropvolgenden nacht drong de vijand van alle
zijden op en trachtte de gebouwen nabij den post in brand
te steken, wat door den regen niet gelukte. Na een vuurgevecht,
dat ruim een half uur duurde, trok hij af, waarna
men op 30 pas van de wallen der benting vijf lijken van de
aanvallers vond.
Inmiddels was de „Bandjermasin" ter reede gekomen en
werd van dien bodem een detachement, sterk een officier
en 24 man aan de bezetting der benting toegevoegd; de Marinedetachementen
gingen weder scheep, nadat den 24 en
de
bovengenoemde compagnie per „Watergeus" was aangekomen.
Meer en meer was het duidelijk geworden, dat de onruststokers
bij Idi grootendeels afkomstig waren van Gedong;
dientengevolge werd eene colonne van drie compagniën
infanterie geformeerd, waaraan eene landings-divisie met
geschut, getrokken uit de bemanning van de „Borneo",
„Palembang" en „Bandjermasin" werd toegevoegd om tegen
Gedong te ageeren.

25
e n
Den 2 Juni stoomden de genoemde oorlogsbodems met
het particuliere stoomschip „Rayah" en het Gouvernementsstoomschip
„Boni" als transportschepen naar de reede van
Pase, alwaar den volgenden morgen alle troepen aan wal
werden gebracht. Branding belemmerde de ontscheping van
vele benoodigdheden, zoodat, toen in den vroegen morgen
van den 4 pn
de colonne uitrukte, in de voeding nog niet
voorzien was en men dus geen langdurigen tocht zou kunnen
maken.
De colonne bestond, zooals gezegd, uit drie compagniën,
die echter niet op volle sterkte waren, zoodat de infanterie
ongeveer 300 bajonetten telde, voorts was er een detachement
mineurs en sappeurs; de landings-divisie, sterk 50 man,
voerde twee mortieren mede en werd gecommandeerd door
den Luitenant ter zee l e
kl. P. J. L. de Chateleux; het geheel
stond onder bevel van den Majoor E. Perné; de waarnemend
Assistent-resident van cle Oostkust en een controleur zoomede
eenige Atjehsche hoofden vergezelden de colonne.
e n
In de rivier was reeds den 3 Juni eene flottille gewapende
sloepen, twee van ieder schip, benevens eene ambulance-sloep,
nabij het bivak, geankerd.
Oprukkend in de richting der benting van den Radja
van Gedong, ondervond de colonne vrij veel tegenstand en
de ligging dezer versterking kon door het sterk begroeide
terrein niet verkend worden; toen echter de Gedei door de
onzen in brand gestoken was, naderden van verschillende
zijden personen, met witte doeken wuivend; hun werd medegedeeld,
dat de Radja zich in het bivak bij den Colonne-
Commandant had te melden en ten 11 uur werd de terugtocht
aanvaard, waarbij men niet verontrust werd.
De Landmacht had een gesneuvelde en 5 gewonden; de
Marine had tot de voorhoede behoord, maar was voornamelijk
tot dekking der mortieren aangewezen geweest; van dit
geschut was veel gebruik gemaakt geworden.
Den 5 en
en 6 en
werd gewacht op de onderwerping van den
Radja, doch vergeefs, integendeel wezen de inkomende
berichten op versterking van den vijand en op te verwachten
hevigen tegenstand. Daarop werd den 7 en
in de vroegte

26
opnieuw uitgerukt in de'Jzelfde formate», doch vermeerderd
met een getrokken kanon van 7 cM. van de Marine, door
dwangarbeiders getrokken.
Reeds dadelijk bij den opmarsch bleek door nieuw aangebrachte
weermiddelen en grooten toeloop van volk, hoezeer
de vijand zich het uitstel ten nutte had gemaakt. Ook ditmaal
was het onmogelijk, tot de benting van den Radja door te
dringen; de daarvóór liggende kampong Blang-Pria zoomede
de Gedei waren versterkt en zwaar bezet, en onderhielden
een hevig vuur op de colonne en bij de nadering der Gedei
werd de infanterie door den talrijken in greppels verscholen
vijand, eerst met geweervuur, daarna onstuimig met den
klewang aangevallen. Hoewel deze aanval behoorlijk werd
afgeslagen, en de colonne daarop tot de beschieting met
geschut- en geweervuur van Blang-Pria en de Gedei overging,
bleek weldra dat er op het bereiken van eenig succes geen
uitzicht bestond.
Het eigenlijke object, de benting van den Radja, was nog
steeds voor het oog verborgen en de groote menigte gewapenden
binnen de kampong-randen toonde niet de minste geneigdheid
tot wijken. De colonne had reeds drie gesneuvelden
en 34 gewonden, waaronder een officier, allen van de Landmacht,
en van de reserve-munitie der infanterie was vijf zesde
deel verbruikt. Onder deze omstandigheden werd tot den
terugtocht besloten. Terwijl men bezig was, de formatie
daartoe aan te nemen, wist een 25-tal Atjehers uit Blang-
Pria door een kleine omtrekkende beweging onverhoeds
een klewangaanval op de ambulance te doen; de bende werd
spoedig teruggeslagen maar dekte zich achter een dijkje;
nadat de uiteengeslagen dragers der tandoes weder verzameld
waren en cle gewonden, met behulp van enkele manschappen
der landings-divisie waren opgenomen, deed de infanterie
een aanval op het genoemde dijkje en verdreef den vijand,
die 17 dooden achterliet.
Bij den terugtocht moest nog herhaaldelijk met geschuten
geweervuur worden opgetreden, daar de vijand in groot
aantal de colonne volgde; eerst toen de artillerie, door achter
een dijkje in de sawah stelling te nemen, den vijand ernstige

•27
verliezen wist toe te brengen, zag bij van verdere vervolging af.
Ten einde het bevriende landschap, waarin het bivak tot
dusver gelegen was, tegen invallen van Gedong te beschermen,
werd nu een Zuidelijker gelegen bivak betrokken, namelijk
cle verlaten benting Koeta Karang; daarheen werd alles
uit het vorige bivak overgebracht en de sloepen flottille
roeide de rivier op om ook hier het bivak te beschermen.
De waarnemende Assistent-resident vertrok den volgenden
dag met de „Palembang" naar Groot-Atjeh om rapport
uit te brengen en keerde terug met de opdracht aan den
Colonne-Commandant, om stand te houden in afwachting
der aankomst van versterking.
Do landingsdivisie bleef tot de colonne behooren en leerde
aldus den strengen bewakingsdienst van een in de nabijheid
des vijands gelegen bivak kennen; eene zware bijkomende
omstandigheid was, vooral voor de bemanning der sloepen
dat in de bovenstreken eene veeziekte heerschte, waardoor
tal van cadavers, in ontbinding verkeerende, de rivier afdreven.
e n
Den lö ankerden ter reede Pase Z. M. stoomschepen
„Soerabaia" en „Metalen Kruis" benevens het stoomschip
„Rajah" aan boord hebbende den Civiel- en Militair Bevelhebber,
benevens 5 compagnieën infanterie, 2 sectiën bergartillerie,
voor de helft bespannen, en eene ambulance.
Inmiddels waren van den Commandant der Zeemacht
bevelen ontvangen, om de landingsdivisiën der oorlogsschepen
niet dan in dringende noodzaak te ontschepen, en
dan nog alleen ter bewaking van een aan de kust gelegen
bivak; dientengevolge embarkeerde den 18 en
de landingsdivisie
der colonne Perné; eene landings-divisie van de
„Soerabaia" en „Metalen Kruis", onder den Luitenant ter
zee l e
kl. Jhr. H. M. van der Wijck, bezette het bivak.
De nu zooveel grootere troepenmacht, thans onder het
bevel van den Majoor Coblijn, bereikte den 19 en
door de
bestorming van Blang Pria een volledig succes, doch niet
dan ten koste van 6 gesneuvelden, waarvan 2 officieren en
van 46 gewonden, waaronder een officier. Daar de Radja
zijn zoon tot den Gouverneur had gezonden en de onder-

28
handelingen tot een goed einde waren gebracht, trok de
colonne den 21 en
naar Koeta Karang terug en werd den
volgenden dag de geheele macht ingescheept.
Het was het voornemen van den Gouverneur om zich
met deze macht tegen Peusangan te wenden, doch intusschen
ontvangen verontrustende berichten van Groot-Atjeh maakten
onverwijlden terugkeer van de troepen noodig; zoo werd
dan ook de geheele troepenmacht door de schepen naar
Oeleë Lheuë overgebracht, waar zij dadelijk werd ontscheept.
Sedert het vertrek der expeditionnaire macht naar Gedong
was de stelling in Groot-Atjeh nagenoeg op alle punten dooide
benden van den Habib Abdoe'r Rahman J
) gealarmeerd,
maar in het grootste gevaar bevond zich de post te Kroeëng
Raba, die nauw omsingeld en van het verkeer met de overige
posten afgesloten was. Daarom werd den 25 en
eene sterke
colonne onder den Majoor Coblijn tot ontzet en proviandeering
van den post afgezonden.
Niet dan ten koste van aanmerkelijke verliezen bij het
passeeren der kloof van Beradin bereikte de colonne in den
namiddag hare bestemming; de „Watergeus", vóór Kroeëng-
Raba liggende, bracht het bericht hiervan naar Oeleë Lhei4ë^
Hierop werden de „Soerabaia", „Watergeus", „Palembang"
en „Bandjermasin" weder naar de Kroeëng Raba-baai
gedirigeerd; cle bedoeling was, zoo mogelijk, de colonne-
Coblijn over zee terug te voeren, doch toen in den voormiddag
van den 26 en
eene sloep van de „Watergeus" onder
bevel van den Luitenant ter zee 2 e
kl. J. G. Snethlage, poogde
den wal te bereiken, om de gemeenschap met de militaire
autoriteiten te openen, sloeg zij in de branding om, waarbij
5 matrozen en een marinier verdronken..
Het bleek dus noodig, gunstiger gelegenheid af te wachten;
de colonne nam voor het grootste gedeelte over land den
terugtocht aan en eerst den 28 en
gelukte het, vivres voor den
1) Ken Arabier, die sedert 1870 als eerste Rijksbestuurder van Atjeh,
de voogdij over den minderjarigen Sultan had uitgeoefend; die zich
tijdens het begin van den oorlog tegen ons met de regeering van Turkije
in betrekking had gesteld en ook verder in het verzet tegen ons gezag
eene belangrijke rol had gespeeld.

29
post te landen en de gewonden van de colonne-Coblijn op
de schepen te brengen, door de sloepen buiten de branding
voor dreg te leggen en deze met behulp van vletten in verbinding
met den wal te stellen; zoodoende kon het vervoer
van zieken en gekwetsten naar Oeleë-Lheuë over zee plaats
hebben.
Uit het bovenvermelde omtrent de krijgsverrichtingen in
de maanden Mei en Juni 1878 blijkt wel, dat de troepenmacht
ter beschikking van den Civiel- en Militair Bevelhebber in
Atjeh tegenover de krachtsontwikkeling der in verzet blijvende
bevolking te gering was. Reeds in het begin van Juli
kwam versterking van Java aan en weldra hadden in de
vallei van Groot-Atjeh de belangrijke krijgsbedrijven plaats,
waardoor in den toestand aanmerkelijke verbetering kwam
en de Habib Abdoe'r Rahman ten slotte genoodzaakt werd,
zich aan het Nederlandsche gezag te onderwerpen.
Met de hier bedoelde operatiën had de Zeemacht uit den
aard geene directe bemoeienis; alleen vereischte cle veldtocht
in cle XXVI Moekims hare medewerking.
o n
Reeds had den ll November 1878 Z. M. Stoomschip
,,Merapi" door de landings-divisie bij Bateë Poeteh eene
verkenning doen verrichten naar den strandweg, die van
Pidië naar Groot-Atjeh voerde, gevolgd door het overvoeren
van een troep infanterie, en verleende dit schip hulp bij het
debarkeeren en embarkeeren van troepen, die in die omgeving
nachtelijke patrouille-tochten ondernamen. Vervolgens assisteerde
de „Borneo" in Juni 1879 bij ontscheping en wederinscheping
van eene compagnie infanterie voor de tuchtiging
der kampong Ladoeng in de Kroeëng Raja-baai, en beschoot
dit schip met de „Sambas" den 30 en
de kampongs in deze
baai; eindelijk in het laatst van Juli transporteerde de
„Soerabaia" troepen naar Lampanaih voor eene actie tegen
Lamtoba.
Op de kust bleef de werkzaamheid der Zeemacht niet
minder noodig; reeds in Mei 1878 had wegens het voeren
van eenige actie tegen Loöng, de „Sambas" troepen daarheen
overgevoerd, die door de „Palembang" terug werden gebracht
; van Meuke en Laboean Hadji werd nog op cle aldaar

30
kruisende schepen gevuurd; in Juli kreeg de „Palembang"
op laatstgenoemde plaats zelfs een lilla-kogel door den
schoorsteenmantel.
Op de Noordkust nabij Pedropunt maakte men zich herhaaldelijk
aan zeeroof schuldig. Reeds in het begin van Maart
1878 had door gewapende sloepen van Z. M. schepen „Metalen
Kruis" en „Deli" eene demonstratie in de Kroeëng
Raja baai plaats gehad, en op 22 en 23 Juli werd door de
„Metalen Kruis", „Curacao", „Soerabaia" en „Aart van
Nes" tot beschieting der kampongs Kroeëng Raja, Ladoeng
en Doerang overgegaan, waarbij de landings-divisie eerstgenoemde
kampong verbrandde en eene geroofde prauw,
met peper geladen, nam; den 7 cn
Augustus eindelijk, werden
nogmaals cle kampongs door de „Soerabaia", „Curacao'
en drie schroef stoomschepen 4 e
kl. met geschutvuur getuchtigd.
De door den Civiel- en Militair Bevelhebber gewenschte
expeditie tegen Peusangan kon. zooals vermeld, in Juni
1878 niet doorgaan, en na de aankomst der versterkingen
in Juli werd de actie in Groot-Atjeh meer urgent geacht;
vandaar dat de tuchtiging van dit staatje aan de Marine
werd opgedragen. Daartoe waren den 14 Juli cle „Merapi",
„Watergeus" en drie schroef stoomschepen 4 e
kl. vóór de
Gedei van Peusangan vereenigd en deden deze door hun
geschutvuur in vlammen opgaan; ook werden den volgenden
dag granaten geworpen in eenige meer Westelijk gelegen
kampongs.
Noo- dient vermeld, dat in den nacht van 22 op 23 Juli
nabij Kwalla Djempa een klein Engelsch stoomschip, de
„Cyrce", op het strand liep. Door het in de nabijheid gestationneerde
oorlogsschip „Bandjermasin", later ook door de
„Deli", werden pogingen gedaan om de „Cyrce" af te sleepen,
hetgeen echter ook den derden dag niet gelukte. Bemanning
en passagiers werden door het ingehuurde stoomschip „Semiroe"
naar Pedir overgebracht, waar de „Soerabaia hen
overnam en naar Oeleë Lheuë vervoerde. Aangezien een groot
aantal gewapende Atjehers zich bij cle. met den voorsteven
droogstaande „Cyrce" ophield, werd tijdens het verlaten

31
eene gewapende stoombarkas tot dekking in de nabijheid
gehouden; de Atjehers namen daarop bezit van het schip.
Eenige veteranen onder de oorlogsschepen verlieten de
wateren van Atjeh. Na vijfjarig verblijf in het gewest, waarmede
een veeljarige dienst bij de Zeemacht werd besloten,
werd Z. M. schroefstoomschip l e
kl. „Metalen Kruis" buiten
dienst gesteld en uit de sterkte der vloot afgevoerd; denzelfden
weg gingen in den loop van het jaar 1879 de schroefstoomschepen
4 e
kl. „Aart van Nes" en „Schouwen".
Ook het oude schroefstoomschip l e
kl. „Curacao" zou weldra
zijne actieve rol vaarwel zeggen, maar had vooraf eene
belangrijke zending te volvoeren, namelijk den overvoer
naar Djeddah van den Habib Abdoe'r Rahman en zijn gevolg.
Onder bevel van den kapitein ter zee W. Enslie werd
den 26 en
November 1878 de reis van Oeleë Lheuë ondernomen.
Heen en weer over Colombo en Aden was men den
14 0n
Februari ter reede Batavia terug; daarna onderging
het schip te Soerabaia de noodige veranderingen om als
wachtschip ter reede Oeleë Lheuë dienst te doen; met 1 October
1879 werd het geacht, tot de Indische Militaire Marine
te behooren.
In de Onclerhoorigheden werd in het jaar 1879 nog eenig
optreden vereischt. De versterking te Sigli werd meermalen
ernstig bedreigd. Den 3 en
April zond de „Watergeus" gewapende
sloepen de rivier op om bij het afslaan van een aanval
te helpen; van den 21 en
dier maand tot begon Mei nam
bovendien het schip zelf eene positie in, waardoor het de
Oostelijke face der benting dekte; ook den 18 eu
Mei moest
deze bodem een viertal granaten onder de benden werpen,
die het op Sigli gemunt hadden; aan deze actie had de „Palembang"
meestentijds deelgenomen; ook den 23 en
Mei ankerde
het schip daartoe bij Sigli; den 26 en
werd het bij Pakan
Baroe beschoten, waarop het de kampong met geschutvuur
tuchtigde, waarna den 28 en
de „Watergeus" en „Palembang"
gezamenlijk de Gedei bombardeerden; dergelijke tuchtiging
hadden beide schepen den 15 en
reeds op de Gedei van Koeala-
Djangka toegepast, die daarbij geheel in vlammen was opgegaan.

32
Te voren, den 29 en
Maart, hadden „Watergeus", „Sambas"
en „Amboina" gezamelijk op 4000 M. afstand hun vuur
gericht op een paar bentings, die Toekoe di Tirou in Gigieng
had opgericht; de groote afstand belette, de uitwerking van
dit vuur te beoordeelen.
Op de Westkust was het slechts eenmaal noodig, tot
tuchtiging over te gaan, namelijk tegen de kampong Koeala
Bateë, welker hoofd in verzet was, door de „Sambas" den
13 en
Juli.
Vermeld dient nog, dat in September de Luitenant-Generaal
Leger-Commandant, op bezoek aan het gewest ter inspectie,
door Z. M. stoomschip „Soerabaia" van Samalanga naar
Oeleë Lheuë werd overgevoerd.
Wat de overige stations in den Archipel betreft, vinden
wij medio 1876 de beide af deelingen van Borneo, Westeren
Zuid-Oost-, respectievelijk bezet door de raderstoomschepen
4 e
kl. „Onrust" en „Admiraal van Kinsbergen",
die de gewone stationsdiensten verrichtten.
Van 24 Februari 1878 af was in het station Riouw en
Onderhoorigheden Z. M. Raderstoomschip 3 C
kl. „Timor"
aanwezig, en van medio Juni af steeds een schroefstoomschip
4° kl. in het station Banka en Onderhoorigheden.
In het station Celebes en Onderhoorigheden vertoefde
het raderstoomschip 2 e
kl. „Soerabaia" meestentijds ter
reede Macasser doch toen de Duitsche schoener „Concordia"
op „de Bril" gestrand was, vertrok het schip, gecommandeerd
door den Kapitein Luitenant ter zee W. F.
Meyen, daarheen en slaagde er in, den 27 on
Februari 1877,
ondanks de hooge branding, die op de ondiepte stond, de
tien schipbreukelingen te redden.
Wegens de hooger vermelde actie tegen Kraeng Bonto
Bonto waren nog twee oorlogsschepen in het station, het
eene, de „Banka", werd in Augustus 1876 met spoed naar
Ternate gedirigeerd, het andere, de „Bali" werd medio
1877 door het raderstoomschip „Oenarang" vervangen, te
Soerabaia buiten dienst gesteld en voor verdere diensten
afgekeurd.

33
De „Oenarang" ging tegen het einde van November 1877
naar de Zuider- en Ooster-Afdeeling van Borneo over, doch
in zijn plaats kwam het schroefstoomschip 4 e
kl. „Macasser",
waarna, begin 1878, de „Samarang" van hetzelfde charter,
eveneens in het station kwam. Beide schepen bekruisten
niet alleen de Westkust van Celebes maar ook de Oostkust
van Borneo; de „Samarang, onder bevel van den Luitenant
ter zee l e
kl. D. J. Weys, werd echter veelal voor diensten
in den Timor-Archipel aangewezen; op een der tochten, in
deze streek ondernomen, waarbij te Koepang de Resident
zich had ingescheept, werd den 21 6n
September in de baai
van Endeh geankerd voor de kampong Maoenoera, welker
bevolking zich aan slavenhandel had schuldig gemaakt, en
zich door vlucht aan het onderzoek naar die euveldaad bij
een vorig bezoek van het schip, had onttrokken. De kampong
zoomede een groot aantal prauwen, werden nu, zoowel door
geschutvuur als door de landingsdivisie, onder bevel van den
Luitenant ter zee 2 e
kl. W. A. Kok, geheel vernield, waarbij
vijf stukken geschut werden buitgemaakt, doch aan onze
zijde negen man gewond werden, waarvan zes zwaar, en
van deze drie aan hunne wonden overleden.
Bijzondere werkzaamheid werd in de Oostelijke gewesten
van de Zeemacht gevergd, door den onrustigen toestand,
verwekt op het eiland Halmahera (Djailolo) door zekeren
Danoe Hassan. Deze, voormalig banneling op Amboina, die
vergunning had verkregen op Ceram handel te drijven, had
zich naar Djailolo begeven en zich onder de bevolking een
aanhang weten te verwerven, met behulp waarvan hij voorgaf,
zich als sultan te kunnen doen erkennen.
Weinig bekend als het groote eiland destijds nog was,
moest het civiel bestuur te Ternate zijne inlichtingen omtrent
Hassan's bewegingen en zijn invloed op de bevolking
van de Kapiteins-Laoet van Ternate en Tidore vernemen.
Bij den eersten tocht, dien Z. M. Stoomschip „Pontianak"
in Juli 1876 naar de Oostkust van Djailolo ondernam, bevonden
zich dan ook de Resident van Ternate met beide
inlandsche ambtenaren aan boord. Bij de kampong Weda,
den 30 en
aangedaan, bleken reeds hoofden en bevolking
3

34
weigerachtig om met het bestuur in aanraking te komen,
waarom tot vernieling der kampong en der aanwezige prauwen
werd overgegaan. In Augustus kwam, als boven vermeld, de
„Banka" tot versterking in het station aan.
Nog meermalen werden pogingen als boven bij de nederzettingen
aan de kust gedaan; ook werd Hassan's vloot door
de hongie-vloten van de Sultans van Ternate en Tidore,
somtijds versterkt door een daarop ingescheept detachement
infanterie, vervolgd, en raakte ook enkele malen met deze
slaags. Voorts werd door infanterie, aan boord van de „Banka"
overgevoerd, getracht te land succes te behalen, maar het
dichtbegroeide terrein noodzaakte zich tot het onderzoeken
en vernielen der strandkampongs te bepalen, waarbij aan
onze zijde eenige verliezen werden geleden. Hassan echter
kreeg men niet in handen. Eindelijk, in Juni 1877, konden
eenige hoofden den onruststoker overhalen zich aan boord
van de „Banka" te begeven en werd hij, den 24 en
dier maand,
te Ternate aan het civiel bestuur overgegeven.
Tot de bemoeiingen der Marine in dit station behoorde ook
het opsporen en zooveel mogelijk tegengaan van zeeroof in
de wateren ter Oostkust van Celebes, vooral in den Bangaai-
Archipel voorkomende. Reeds had de „Banka" in Februari
1878 aldaar een achttal op den wal gehaalde sampans, waarvan
de bemanning zeeroof had geleegd, vernield; op 16 Mei
vertrok hetzelfde schip van Ternate met den Resident, een
detachement van 30 militairen onder een officier en inlandsche
hulptroepen van Ternate ter overvoer naar Bangaai, waar
de Resident eene hongie-vloot wenschte samen te stellen ter
bestrijding van de Tobelloreesche zeeroovers, die zich in den
Bangaai-Archipel ophielden. Terwijl de Resident en de troepen
aan wal bleven, zou de „Banka" op Ternate den kolenvoorraad
aanvullen, en vandaar eene kruisboot naar Bangaai
overbrengen.
Werkelijk vertrok den 28 en
Mei eene vloot van 14 prauwen
om de Zuid en keerde, na met goed succes tegen de roovers
geageerd te hebben, den 13 en
Juni te Bangaai terug; inmiddels
was den 9 en
het schroefstoomschip 4 e
kl. „Batavia"
aangekomen en den Hen de kruisboot door de „Banka" aan-

gebracht. Beide schepen vertrokken den 18 en
van Bangaai
naar Ternate, medevoerende den Resident, de troepen en de
gevangen genomen zeeroovers.
Reeds tevoren, den 7 en
Maart, had de „Batavia" in de
Nonna-Pottong-Baai in den Bangaai-Archipel de aanwezigheid
van zeeroovers vernomen en vonden de gewapende
sloepen van dit schip op aanwijzing van een gids aan een
riviertje een uur landw^aarts in eene nederzetting met eenige
prauwen, al hetwelk vernield werd. Menschen werden niet
gezien, maar door beschieting uit het bosch werd een matroos
gewond; het moeielijke en boschrijke terrein en de geringe
aanwezige macht deden van vervolging afzien.
Op 21 September kwam het raderstoomschip 2° kl. „Bromo"
te Ternate aan en daarmede in het station; in November
1879 deed dit schip met een controleur aan boord eene reis
naar de Zuidwester-Eilanden in verband met het eenigen
tijd te voren afloopen van een Engelsen vaartuig, de „Kingston";
daar men weigerde de schuldigen uit te leveren, werd
de kampong Aukoeki door vuur uit het scheepsgeschut getuchtigd;
andere kampongs leverden daarop een achttal
schuldigen uit.
Dat ter Oostkust van Borneo zeeroof voorkwam, bleek ten
duidelijkste uit de ontmoeting, die de „Oenarang" den 15 en
December 1877 nabij Mangkalihat had. Van een inlandschen
schoener, die aangepraaid werd, had men vernomen, dat
dienzelfden ochtend vijf rooversprauwen gezien waren, die
eene handelsprauw aanvielen en medenamen.
Het schip zocht aanstonds de roovers op en zond de gewapende
sloepen er op af; jammer genoeg was toen de avond
reeds gevallen, en hoewel de sloepen, en later een kartetsschot
van het schip, hun vermoedelijk ernstige verliezen hadden
toegebracht, wisten de roovers, door eene kleine kreek in
te loopen, te ontkomen; alleen eene hunner prauwen, benevens
het geroofde vaartuig, vielen den onzen in handen; nader
onderzoek, den volgenden dag ingesteld, leverde geen resultaat
op.
Behalve de „Oenarang", die in het station was gekomen
in plaats van het voor den dienst afgekeurde raderstoom-

36
schip „Admiraal van Kinsbergen", kwam begin 1878 ook de
nieuwgebouwde „Salak", raderstoomschip 4 e
kl., in de Zuideren
Ooster-afdeeling van Borneo aan, en werd met 1 October
van dat jaar ook het schroefstoomschip 4° kl. „Riouw"
aldaar gestationneerd, voornamelijk met het doel om de
bekruising der Oostkust in den Westmoesson op zich te
nemen, waartoe de rader schepen 4 e
kl., meer voor den dienst
op de rivieren bestemd, minder geschikt waren.
Behalve deze bekruising, kwam het veelvuldig bevaren
der op de Oostkust uitmondende rivieren, waarbij aan alle
nederzettingen berichten over zeeroof en slavenhandel werden
ingewonnen, aan het voorkomen en weren dezer misstanden
ten goede. Te meer kon in deze richting gevolg worden bereikt,
daar in het station Celebes en Onderhoorigheden nu ook drie
oorlogsbodems aanwezig waren, in 1879 de „Banka", „Samarang"
en „Macasser", die, zooals boven reeds aangestipt,
behalve de Kleine Soenda-Eilanden, ook menigmaal Borneo's
Oostkust bezochten; hierbij zij nog vermeld, dat de „Macasser"
in September en October 1879 eene reis langs de
noordkust van Borneo maakte, waarbij Sera wak ? Broenei,
en Victoria-Harbour op het eilandje Laboean werden aangedaan;
ook bezocht men den Resident der firma Overbeck
en Dent aan de Papar-rivier en Pangeran Roup, het hoofd
der radja's op deze kust in zijne kampong aan de Gaya-Baai.
Eindelijk bracht de „Macasser" nog een bezoek aan de Soeloe-
Eilanden, te Jolo den kolenvoorraad aanvullende.
Het geluk, zeeroovers, althans slavenhandelaars op heeterdaad
te betrappen, was weggelegd voor de „Salak", onder
bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. G. van Herwaarden,
e n
den 3 Mei 1879 van Bandjermasin vertrokken. Te Koetei
had men den Assistent-Resident aan boord genomen, wien
onder meer een onderzoek naar de juiste grensscheiding
tusschen Boelongan en Solok was opgedragen. Na Barou
en Boelongan te hebben aangedaan, naderde men in den voormiddag
van den 23 en
de St. Lucia-Baai, toen vier verdachte
prauwen gezien werden, waarop dadelijk aangestuurd werd.
Het vermoeden, dat cle zich op de prauwen als passagiers
bevindende mannen, vrouwen en kinderen, samen 27 per-

37
sonen, van de Soeloe-Eilanden geroofd waren, werd bevestigd,
toen een der inlandsche matrozen van de „Salak", zelf van
daar afkomstig, met hen had gesproken, en bij nader onderzoek
teekenen van onvoldoende voeding en mishandeling bij hen
werden gevonden; men nam nu al de opvarenden aan boord
en de prauwen op sleper en zette de djoeragans in arrest;
later de Sesajab- en Samboeking-Rivieren bevarende, oordeelde
de Commandant het noodig, dezen maatregel ook op
de overige bemanning der prauwen toe te passen. Op een
avond echter maakte een der djoeragans amok, riep zijn volk
tot verzet op en wierp den Officier der Wacht eene ijzeren
stang naar het hoofd; de rust werd eerst hersteld, toen hij,
na driemaal tot stilte te zijn aangemaand, op order van den
Commandant werd neergeschoten; bij terugkomst ter hoofdplaats
den 16 en
Juni werden roovers en verloste slaven aan
het civiel bestuur overgegeven.
Eene andere merkwaardige reis maakte de „Salak" op de
Kahajan of Groote Dajak-Rivier; den 7 en
Augustus 1879
werden bij Pangkoe de Controleur Aernout en eenige inlandsche
hoofden aan boord genomen en stoomde men de
rivier op; des nachts ten anker komende en onder de vaart
eene vluchtige schets van den loop der rivier makende, bereikte
men den 12 en
de kampong Pahawang, een punt, tot
dusver door geen oorlogsschip bezocht; hier begaf zich de
Controleur met prauwen verder rivieropwaarts, om na terugkomst
met een aantal door hem opgeroepen hoofden den
22 en
eene vergadering te houden; daags daarna werd de
terugreis aanvaard en den 25en te Bandjermasin binnengevallen.
Andermaal vertrok het schip den 29 9n
naar de Oostkust
met eene kruisboot op sleper. Bij het laden van kolen uit
de mijn aan de Soengei-Birang vluchtten een zestiental in
de mijn werkende mannen aan boord; aangezien deze herkend
werden als van den Soeloe-Archipel afkomstig en dus vermoedelijk
geroofd waren geworden, werd hun toegestaan, de
reis met de „Salak" mede te maken, en zulks den Sultan, die
bij het passeeren van Goenong-Tabor aan boord ontboden
werd, aangezegd; ook deze verloste slaven werden te

38
Bandjermasin ter beschikking van het civielbestuur gesteld.
De reis vervolgende, heesch men aan den mond der Tawao-
Rivier in de St. Lucia-Baai ingevolge geheime opdracht den
19 en
September de Nederlandsche vlag en stationneerde
aldaar de kruisboot. Op de terugreis werden nog eenige
slavenhandelaren met hun buit, in prauwen aangetroffen,
ingescheept en eene prauw, van slavenhandel verdacht, op
e n
sleper medegenomen; den ll October was men ter hoofdplaats
terug.
Aangezien van nu aan voortdurend een oorlogsschip, hetzij
uit de Zuider- en Ooster-afdeeling van Borneo, hetzij uit
het station Celebes en Onderhoorigheden, in of nabij de
St. Lucia-Baai aanwezig was, had men steeds gelegenheid,
o,mtrent zeeroof en slavenhandel nasporing te doen. Zoo kon
de „Riouw" onder bevel van den Luitenant ter zee l e
kl.
J. P. Noorduyn, in October 1879 drie prauwen aanhouden,
komende van de Soeloe-Eilanden en bestemd naar Boelongan
en Barou, welke prauwen niet van behoorlijke passen waren
voorzien, doch, behalve vele vuurwapenen, als passagiers
44 mannen, vrouwen en kinderen aan boord hadden. De
vaartuigen konden wegens hun lekken toestand niet medegevoerd
worden, doch de uit 26 koppen bestaande bemanning,
lading en inventaris werden te Bandjermasin aan het civiel
bestuur overgegeven.
Nog menigmaal bleek, dat slavenhandel op deze kust van
oudsher gedreven werd en ook de hoofden der staatjes geenszins
af keer ig waren, daarvan profijt te trekken. Veelal werd
bij het vervoer gebruik gemaakt van de vele schuilplaatsen,
die de kust aanbood, en van de gemeenschap binnenslands
tusschen de verschillende rivieren, zoodat men, des nachts
den kortst mogelijken oversteek over zee makende, aan de
waakzaamheid der oorlogsschepen kon ontsnappen; intusschen
gelukte dit niet altijd, dank zij onze weinig diepgaande
raderschepen; zoo vond de Kapitein-Luitenant ter
zee O J. Marinkelle met de „Sindoro" in Juli 1880 op de
Samboeking-Rivier vijf rooversprauwen, die zich in de Soengei
Manoekan terugtrokken; aldaar door gewapende sloepen
achtervolgd, weigerden de opvarenden, mede te gaan, doch

39
vluchtten het bosch in, na op de sloepen te hebben geschoten;
door het gevangen houden van twee hoofden der kampong
Bengawan evenwel, verkreeg men drie dagen later, de uitlevering
van 22 opvarenden der prauwen en 34 geroofde
personen; nog meldden zich later te Goenong-Tabor vier
gevluchte slaven aan boord van het schip.
Twee voorvallen hadden inmiddels, in Juni 1880, gewezen
op het belang der bewaking van de grens van ons gebied op
de Oostkust van Borneo; het eerste dat, terwijl de „Riouw"
onder bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. J. F. M. Lange
aldaar ten anker lag, twee officieren van het Engelsche
oorlogsvaartuig „Egeria" de astronomische plaats van den
vlaggestok aan de Tawao kwamen bepalen, hetgeen onzerzijds
reeds in October 1879 door de „Oenarang" en „Macasser"
verricht was; het tweede de ontmoeting, die de „Riouw"
eenigen tijd later had; het schip was den 25 en
Juni geankerd
nabij den Zuidhoek van het eiland Sebatik, alwaar twee
officieren eene bazis zouden opmeten. Hiermede bezig zijnde,
trof men in eene soengei 15 prauwen aan en een groot aantal
opvarenden, die een pas vertoonden, in het Maleisch
maar met Latijnsche karakters, geteekend door den Resident
van Sandakan, den heer Pryer.
In den namiddag zond de Commandant van de „Riouw"
een aantal gewapende manschappen onder de beide officieren
met twee sloepen naar den wal, met opdracht, zoo mogelijk,
de prauwen aan boord te brengen. Daar de hoofden weigerden,
begonnen de onzen, de voorste prauw naar buiten te halen;
toen hierop eene spies uit het bosch aan de overzijde der
soengei werd geworpen, werd van onze zijde vuur gegeven
en ontspon zich een gevecht, waarbij een matroos sneuvelde
en de Adelborst l e
kl. F. Pinke en zes manschappen gewond
werden, terwijl de Luitenant 2 e
kl. J. P. van Rossum twee
schoten door zijne jas had gekregen. Hoewel van boord nog
eenige versterking werd gezonden, was het niet mogelijk,
den naar schatting ongeveer honderd man sterken, goed
gewapenden en in het bosch gedekt opgestelden tegenstander
te verdrijven, en moest men er zich toe bepalen, nadat de
sloepen teruggeroeid waren, uit het scheepsgeschut eenige

40
schoten op de soengei te richten totdat het invallen der
duisternis dit belette.
Bij nader onderzoek bleek, dat eene op de prauwen gevonden
vlag de kleuren voerde van de firma von Overbeck en
Dent; ook was uit in de prauwen gevonden papieren op te
maken, dat men niet met Soeloesche zeeroovers, doch met
lieden van de genoemde firma te doen had gehad.
Het voorgevallene gaf den Commandant der Zeemacht
aanleiding, den Gouverneur-Generaal er op te wijzen, dat de
schepelingen van de „Riouw" op 25 Juni in actie waren
geweest met de gewapende bemanning eener prauwenmacht,
die, zoo zij al niet uitgerust was door den Resident Pryer,
toch zeer zeker van dien ambtenaar der firma von Overbeck
en Dent een vrijbrief had gekregen en mitsdien hare vlag
voerde, en hij deswege meende, dat een nader onderzoek
zoude moeten worden ingesteld door een der oorlogsbodems,
waarbij een met de toestanden op Oostelijk Borneo bekend
ambtenaar van binnenlandsch bestuur zou kunnen assisteeren.
De Regeering evenwel bepaalde zich er toe, eenen Controleur,
onder rechtstreeksche leiding van den Assistent-Resident
van Koetei en de Oostkust van Borneo, toe te voegen aan
den Commandant van het maritiem station in de S. Lucia-
Baai, ten einde dezen in zijne aanrakingen met de inlandsche
bevolking ter zijde te staan; aan dezen ambtenaar, wien
het in of nabij de genoemde baai kruisende oorlogsschip als
standplaats werd aangewezen, werd het onderzoek naar het
op 25 Juni voorgevallene opgedragen.
Toen dit onderzoek geen resultaat opleverde, hetgeen
niet te verwonderen viel, aangezien van aanraking met de
autoriteiten te Sandakan geen sprake was, meende de Regeering
in het voorgevallene te moeten berusten, waarbij
zij van de opvatting uitging, dat afgewacht moest worden,
of van de zijde der firma von Overbeck en Dent eenige klacht
over de bejegening van hare lieden door onze maritieme macht
werd ingebracht; zoodanige klacht is echter niet ingebracht
geworden. ,
Wellicht is op de bovenvermelde opvatting der Regeering
van invloed geweest de omstandigheid dat blijkens de door

41
den Commandant van Z. M. S. „Atjeh" bij zijn bezoek aan
Noord-Borneo van Mei tot Juli 1880 verkregen inlichtingen
het kustgebied der firma von Overbeck en Dent werd gerekend
zich uit te strekken tot den mond der Siboekoe-
Rivier, waaruit volgt dat de opvarenden der prauwen bij
de ontmoeting met Z. M. S. „Riouw" moesten meenen, zich
op het eigen kustgebied der firma te bevinden.
Eene belangrijke reis deed de „Watergeus" van 16 Mei
1879 tot 22 Januari 1880 onder bevel van den Kapitein
Luitenant ter zee A. J. Baron van Geen, na 7 September
van zijn ranggenoot Marinkelle, met het doel de vlag te vertoonen
in de wateren beoosten Java. Na het aandoen van
Banjoewangie, Bali en Lombok, alwaar aan den Radja een
bezoek werd gebracht, vertoefde men ter reede Makasser
en op enkele plaatsen op de Westkust van Celebes; vervolgens
bezocht men in de residentiën Menado, Ternate, Ambon en
Timor alle eilandengroepen met uitzondering van Nieuw-
Guinea. Meermalen was het betrokken hoofd van gewestelijk
bestuur ingescheept, zoodat vele bestuurszaken konden
worden afgedaan, terwijl op hydrografisch gebied tal van
gegevens werden verzameld.
Vermelding verdient voorts de reis, door het raderstoomschip
2 e
kl. „Bromo", onder bevel van den Kapitein-Luitenant
ter zee K. W. E. von Leschen aanvaard, dat op 17 Mei
1880 van Ternate vertrok met de opdracht, langs de Westen
Zuid-kusten van Nieuw-Guinea de vlag te vertoonen en,
waar noodig, de vroeger geplaatste wapenborden te vernieuwen;
zoo mogelijk, zou de 141 e
lengtegraad bereikt
moeten worden.
Allereerst werd op het eiland Misool de kampong Waigama
bezocht, vervolgens in de golf van Mac Cluer na overleg met
de hoofden een wapenbord geplaatst in de kampong Roembati,
en daarna bij Poeloe Pandjang op de Westkust geankerd,
waar bij de komst van het oorlogsschip alle negorijen aan
het strand de vlag heschen. Inmiddels was het noodig geworden,
den kolenvoorraad aan te vullen, waarmede men
den 29 en
te Keser gereed kwam. Den volgenden dag ver-

42
trekkende, stelde men den koers, na Kaap „van den Bosch"
gepasseerd te zijn, op de Zuid-West-punt van Frederik-
Hendrik-Eiland. Had men op dit traject al dadelijk veel
regen en hevige deining ondervonden, nadat de Key-Eilanden
Zuid gepeild waren geworden, kreeg men hooge moeielijke
zee en harde windvlagen, en toen ook van het bestaan van een
sterken Westelijken stroom was gebleken, was het duidelijk,
dat de kolenvoorraad niet tot bereiken van de 141° 0. lengte
zou strekken. De Commandant besloot daarom den 3 en
Juni,
zich te bepalen tot het inloopen der Prinses Marianne-Straat
van om de Noord; hier plaatste men den 5 en
een wapenbord
op de plaats, waar het gouvernements-stoomschip „Havik"
het jaar te voren een wapenbord had aangebracht; de boom,
waaraan dit bord bevestigd was geweest, was omgekapt en
het bord verdwenen; de plaats was het eenige punt, waar
vaste grond werd gevonden en dat sporen droeg, niet lang
te voren door menschen bezocht te zijn geweest; ongeveer
15 passen meer binnenwaarts was alles weer moeras; nergens
meer zag men een drogen oever.
Den 6 en
Juni verliet de „Bromo" de straat en volgde
verder op het lood de kust, welke echter door den grooten
afstand zelden gezien werd; eindelijk ankerde het schip in
den avond van 8 Juni benoorden het eiland Lakahia; hier
werd aanraking met de bewoners verkregen en het oude
wapenbord door een nieuw vervangen; den 9 en
van hier
vertrokken, was de Commandant voornemens, het eiland
Adie aan te doen, doch een defect aan de stoomwerktuigen
noopte dit plan op te geven en, langzaam stoomende, te
e n
trachten Keser te halen; hier laadde men den ll kolen en
kwam den 14 ter reede Ternate terug.

HOOFDSTUK III.
(1881—1882).
Nieuwe eenheden in het Auxiliair Eskader. —- De Atjeh"
rondom Borneo. — De „Samarang" gestrand. — De „Batavia"
naar Nieuw-Guinea. — Tragische voorvallen bij de
Marine in Atjeh. — De eerste civiele gouverneur in Atjeh. —
Inkrimping der scheepsmacht. — Actie op de Noordkust. —
Op de Indragiri- en Djambi-Rivieren. — De Oostelijke
stations.
Reeds in 1878 was de Zeemacht in Oost-Indië versterkt
geworden door de toevoeging van Z. M. Ramtorenschip
„Koning der Nederlanden", dat onder bevel van den Kapitein
ter zee W. Enslie uit Nederland via Suez en Singapore
den 15 eu
Juni ter reede Batavia het anker liet vallen.
Van dit moderne oorlogsschip, destijds het zwaarst gewapende
en gepantserde in de wateren van geheel Oost-Azië,
moesten uit den aard der zaak de bewegingen nauw verband
houden met de noodzakelijkheid, officieren en verdere bemanning
ter dege te oefenen, terwijl het groote brandstofverbruik
noopte tot het vermijden van lange reizen; niettemin
benutte men zijne aanwezigheid, door het in November 1879
tot vlagvertoon eene reis langs de kustplaatsen van Java te
doen maken, waarbij het o.m. te Samarang door de autoriteiten
en een tiental Javaansche prinsen bezocht werd;
met hetzelfde doel maakte de „Koning" in Mei 1880 eene reis
naar den Timor-Archipel, waarbij ook aan Timor-Dilly een
bezoek werd gebracht.
Ook nabij Java echter werden somtijds actieve diensten

44
van het schip vereischt; zoo, toen in de eerste helft van het
jaar 1881 het heerschen eener veeziekte in West-Java tot
streng toezicht op den in- en uitvoer van vee had genoopt,
en men bij de uitoefening daarvan moreelen steun van de
Marine noodig achtte; de „Koning" bekruiste toen de kusten
van Tegal en Tjirebon, terwijl het raderstoomschip 4 e
kl.
„Salak" station had van den hoek van Krawang tot St.
Nicolaas-Punt en de „Watergeus" Tjilatjap tot station
had gekregen.
Eene andere gewichtige aanwinst voor de zeemacht in
Oost-Indië was de aankomst, op 28 Maart 1880 uit Nederland
via de Kaap de Goede Hoop, van Z. M. Schroefstoomschip
l e
kl. „Atjeh", het eerste van het nieuwe type, onder bevel
van den Kapitein ter zee Jhr. H. O. Wickers, Adjudant
i.b.d. van Z. M. den Koning en Oud-Minister van Marine.
Reeds spoedig maakte de Regeering gebruik van de gelegenheid
om met een modern oorlogsschip de vlag te doen
vertoonen aan onze buren op Noord-Borneo; den 15 en
Mei
vertrok het schip, vergezeld van de „Macasser" en nam te
Pontianak een ambtenaar en een tolk aan boord; tweemaal
opgehouden door defect aan de ketels van de „Macasser",
bereikten de schepen eerst den 24 en
Laboean. Nadat een
bezoek aan den Sultan van Broenei was gebracht, vertrok
de „Atjeh", terwijl de „Macasser" voor herstelling aan de
ketels te Laboean achterbleef.
Te Manila vertoefde de „Atjeh" van 11 tot 22 Juni, daarna
tot den 29 en
te Solo, waar de „Macasser" ook aankwam;
gezamenlijk werd nu nog twee dagen te Maiboen vertoefd,
waar een bezoek aan den Sultan van Solo werd gebracht en
e n
den 3 Juli in de Sandakan-Baai geankerd. Van hier vertrok
de „Atjeh" den 13 en
naar Macasser, kwam 19 Augustus
te Soerabaia, alwaar de Commandant vervangen werd door
zijn ranggenoot J. A. Greve, en alles gereedgemaakt werd
voor de bekende reis naar Autralië, vanwaar het schip, na
het aandoen van Timor-Koepang, den 13 en
Februari ter
reede Batavia terugkeerde.
Als diensten, buiten die der stations vallende, zijn nog te
vermelden het vertoonen der vlag ter reede van Pontianak

45
door de „Prins Hendrik" in Februari 1881, de oefeningstocht
van de „Atjeh" in den Riouw- en Lingga Archipel in September,
de reis van de „Watergeus" met den Resident van
Banjoewangie aan boord naar Bali en Lombok in Augustus
en het verrichten van diepzeeloodingen in Mei en Juni door
de „Borneo" met het oog op het leggen van telegraafkabels
van Sitoebondo over Macasser en Bandjermasin naar Sidjoeh
op Billiton, waarna dit schip den 2 en
Augustus te Palembang
door zijne landingsdivisie assisteerde bij de arrestatie van
31 inlandsche hoofden, die zich schuldig hadden gemaakt aan
eene samenzwering tot opstand en moord op de Europeanen.
Van de verrichtingen in de stations dient het volgende
vermeld.
De bekruising der Oostkust van Borneo tot het tegengaan
van zeeroof en slavenhandel en tot de bewaking der grens
aan de St. Lucia-Baai had geregeld plaats door de schepen
van de stations Zuider- en Ooster-afdeeling van Borneo en
Celebes en Onderhoorigheden. Als eenige ontmoeting met
verdachte lieden op dit gebied kan gelden het vinden door
de gewapende sloepen van de „Deli" op het eiland Maratoewa
e n
den l Juli 1881 van veertien prauwen, waarvan de passen
niet in orde waren, terwijl de bemanning vluchtte en na
sommatie weigerde om de prauwen naar het schip te brengen;
aangezien prauwen met gewapende bemanning in den omtrek
gesignaleerd waren geworden, verbrandde men de uit zeven
huizen bestaande vestiging en nam de prauwen in beslag,
die echter door het slechte weder niet konden worden opgebracht.
Van het station Wester-Afdeeling van Borneo deed de
„Salak" in Juni en Juli 1881 eene reis naar Broenei en Laboean,
waarbij aan den Sultan van Broenei een bezoek
werd gebracht en aan den Britschen Consulair-Agent aldaar
op plechtige wijze een geschenk van het Nederlandsch-
Inclisch Gouvernement werd uitgereikt.
Door gewapende sloepen van de „Soembing" uit het
station Riouw en Onderhoorigheden, in vereeniging met het
Gouvernements-stoomschip „Sampit" was op 20 December
1880 eene demonstratie gehouden op de Moeara Kompeh.

46
Den 17 en
September 1880 was de „Samarang" tijdens
hevigen regen, die het zicht geheel belette, op het rif aan de
Zuidwest-zijde van Poeloe Nain-Besar, Noordkust Celebes,
aan den grond geraakt. Na vele vergeefsche pogingen, en
het zooveel mogelijk leeghalen van het schip, werd het den
7 en
December afgebracht, vervolgens door de „Sumatra"
naar Macasser gesleept en ging vandaar onder eigen kracht,
doch door de „Sumatra" begeleid, naar Soerabaia, waar
e n
het den l Februari uit dienst werd gesteld.
Door de „Banda" met den Resident van Ternate aan
boord, werd in September 1881 de Noordelijke helft van het
eiland Halmaheira bezocht.
Het Nederlandsch gebied op Nieuw-Guinea was opnieuw
het doel van reizen uit het station Molukken; het schroefstoomschip
4 e
kl. „Batavia", onder bevel van den Luitenant
l e
kl. M. C. Medenbach, vertrok 14 December 1880, aan boord
hebbende den Controleur 1° kl. J. van Oldenborg en den Prins
van Tidore met gevolg, van Ternate naar de Zuidkust van
het groote eiland, met opdracht de vlag te vertoonen en
borden met het Nederlandsche Wapen te plaatsen op geschikte
punten, zoo mogelijk tot op den 141« ten
graad
Oosterlengte.
Na te Dobo den kolenvoorraad te hebben aangevuld, zocht
men eerst het bovengenoemde eindpunt op. Volgens de tijdmeterlengte
den bedoelden meridiaan bereikt hebbende,
stoomde de „Batavia" in Noordelijken koers, had weldra
5 vaam water en verder steeds minder, zonder nog zicht van
land te krijgen. Eerst den 23 en
vond men eene ankerplaats,
vanwaar eene sloep den wal kon bereiken, zonder uit het
gezicht van het schip te komen; aldaar werd den volgenden
dag door barkas en vlet een wapenbord aan een boom bevestigd.
De boomen stonden alle in het water en van menschen
of vaartuigen werd niets gezien.
De kust volgende, zag men den volgenden dag eenige
huizen en sampans, en daags daarna, den 26 en
, nog meer
teekenen van bewoning, zoodat men daar, zijnde op 140
0' 30" O. L., aanraking met de bevolking kreeg en een wapenbord
plaatste. Voortgaande, kon men den 28 en
binnenwaarts

47
van een eiland ankeren, alwaar hutten en prauwtjes werden
aangetroffen en de vlag geheschen werd. Na plaatsbepaling
te hebben genomen en nog eene aanraking met de bevolking
te hebben gehad, was het schip den 30 en
vóór den Zuidelijken
ingang der Prinses-Marianne-Straat; op het lood werd
verder langs de kust gestuurd, de lengte van eenige kapen
geverifiëerd en evenzoo langs de Westkust gestoomd, waarna
de kolenvoorraad in verband met den ondervonden tegenwind
het aandoen van Dobo noodig maakte; daarna had men nog
verkenning der Key-Eilanden willen ondernemen, doch een
groot aantal zieken onder de equipage noopte, via Amboina
naar Ternate terug te keeren, dat den 21 en
Januari 1881
bereikt werd.
Op 14 Maart vertrok de „Batavia" andermaal, weder
met den Controleur en twee prinsen van Tidore. Den 16 en
verkende men de Asia-Eilanden, waar geen ankergrond werd
gevonden, den 17 en
de Ajoe-Eilanden en den 19 en
de Mapia-
Eilanden; op het Zuidelijkste zag men huizen en eene Engelsche
vlag; de Controleur begaf zich daarheen. Na zijn terugkeer
vervolgde men de reis, nam den 20 en
te Doré een tolk
aan boord, vertrok van daar den 25 en
en ankerde den 26 en
bij Korrido op de Schouten-Eilanden. Het vroeger geplaatste
wapenbord bleek verdwenen te zijn; een nieuw werd geplaatst
en de vlag geplant; denzelfden dag ankerde het schip te
Awek op de Noordkust van Japen, en koerste daarna naar
de Humboldt-Baai, die den 29 en
bereikt werd. Na aldaar
een wapenbord geplaatst te hebben, vertrok men om de
West tot vlagvertoon en ankerde in de Sapidie-Baai; den
31 (
' n
plaatste men een wapenbord op de Zuidpunt van het
Oostelijkste eiland bij de Walckenaer-Baai, passeerde daags
daarna het eiland Koeroedoe en ankerde 2 April bij Ambai.
Den volgenden dag werd Ansoes bezocht, waarna het schip
overstak naar de Oostkust der Geelvink-Baai, waar bij
twee kampongs bezuiden de van der Schellings-Eilanden
een wapenbord geplaatst en de vlag geplant werden.
Na Angra Meos en Roon te hebben aangedaan, op welk
laatstgenoemd eiland het wapenbord, dat van den boom
gevallen was, opnieuw werd bevestigd, vertoefde men van

48
8 tot 12 April te Doré. De reis langs de kust om de West
vervolgende, ankerde men bij de kampong Has, waar de
tijdmeterlengte 131° 42' gaf; den 14 en
de reis voortzettende,
bereikte men Samate op Poeloe-Salawati en vandaar door
de Pitt-Straat en tusschen de Schildpad- en Gebroken-
Eilanden door en langs Pinon loopende, den 15 en
des avonds
de ankerplaats vóór Atti Atti; den 16 en
werd verstoomd
naar Roembati; hier waren bord en vlag aanwezig. Nog
bezocht men de kampongs Sekar en Argoenie en verrichtte
van 18 tot 24 April hydrografische waarnemingen in Watoebela-Eilanden
en de Gorang-groep der Ceram-Laoet-Eilanden.
Eindelijk laadde men kolen te Keser en was via Amboina
den 8en Mei ter reede Ternate terug.
Eene nieuwe versterking onderging het Auxiliair Eskader
door de toevoeging van Z. M. schroefstoomschip l e
kl.
„Koningin Emma der Nederlanden" den 3 en
December 1881,
op welken datum de „Watergeus" werd gerekend te behooren
tot de Indische Militaire Marine. De „Emma" was reeds in
het begin van het jaar, na om de Kaap uit Nederland te
zijn gekomen, onder bevel van den Kapitein ter zee Jhr.
M. W. van Rensselaar Bowier, ter reede van Batavia geweest,
maar had daarna eene reis naar Japansche en Chineesche
havens gemaakt.
Weldra zou blijken, dat van dezen bodem en het zusterschip,
de „Atjeh", met hunne moderne bewapening en talrijke
bemanning, met goed gevolg gebruik kon worden gemaakt
om de rust in den Archipel te bewaren; en dit voert
ons weder tot de gebeurtenissen in de wateren van Noord-
Sumatra.
Hier bleef, nadat krachtige actie van de jaren 1878 en
'79 in groote mate tot het herstel der rust had bijgedragen,
de taak der Zeemacht in het jaar 1880 bij de bewaking der
kusten wel zwaar, doch vielen daarvan minder dan in de
voorafgegane jaren bijzondere voorvallen te vermelden.
Reeds waren in de laatste maanden van het voorgaande
jaar het raderstoomschip 2 e
kl. „Merapi" en het schroefstoomschip
4 e
kl. „Palembang" aan het station onttrokken,

4!»
den 23 en
Januari 1880 verliet de „Watergeus" deze kust en
op 1 April de „Banda", die tot dusver het etablissement in
de Lambalei-Baai had bewaakt, alwaar de leiding verder
aan een officier van het Leger werd toevertrouwd. De „Deli"
werd den 12 en
Mei voor langdurige herstelling te Singapore
aan het station onttrokken. Daarentegen kwamen respectievelijk
op 5 Januari en 5 Juni de „Pontianak" en de „Padang"
de scheepsmacht versterken. Behalve deze waren
in het midden van het jaar in Atjeh's wateren aanwezig het
stationsschip „Curacao", waarop de Kapitein ter zee Enslie
als stations-commandant het bevel voerde, de raderschepen
„Soerabaia" en „Borneo" en de schroefstoomschepen 4 e
kl.
„Amboina" en „Sambas".
Als krijgsverrichtingen vallen van de Marine alleen te
vermelden, dat de „Amboina" op 10 Juli een twaalftal granaten
wierp in versterkingen van het volk van Peusangan,
die Kloempang-Doea hadden aangevallen en dat bij de
expeditie tegen Samalanga in Juli en Augustus de „Soerabaia"
alle troepen, paarden en materieel vervoerde, terwijl zoowel
door dezen bodem als door de „Borneo", „Amboina" en
„Sambas" bij genoemde expeditie voor in- en ontscheping
en andere diensten, tusschen 12 Juli en 4 Augustus het noodige
werd verricht.
Vermelding verdient nog de tragische gebeurtenis aan
boord van de „Pontianak" in Juni, toen bij het vuren op eene
prauw in een kanon van 12 cM. achterlaad de granaat sprong,
waardoor de Luitenant ter zee 2 e
kl. G. F. G. de Bruyn en
de Konstabel R. de Haan ernstig werden gewond; daar geen
officier van gezondheid aanwezig was, werd het voorloopig
verband door den Commandant, den Luitenant ter zee l e
kl.
W. J. A. Nolthenius gelegd, terwijl het schip zoo spoedig
mogelijk ter ontscheping der slachtoffers de reede van Oeleë
Lheuë opzocht; zoo ook het verlies, bij stormweer op de
Oostkust door de Marine geleden. Vóór Idi was de „Borneo"
geankerd, die den 14 en
November, met uitzondering van
één man, de bemanning had kunnen redden van een schoener,
die tengevolge van het slechte weer lek gesprongen en gezonken
was; den 15en werd het weder zóó onstuimig, dat
4

50
de Commandant het noodig achtte, zijne ankerplaats naar
dieper water te verleggen; de stoombarkas echter, waarmede
de Luitenant ter zee 2 e
kl. W. H. Wichers pakketten van de
mailboot had afgehaald, werd op twee zware trossen achter
het schip gelegd, daar men het bij de moeielijke zee gevaarlijk
achtte, haar langszijde te laten komen. Het weer verergerde
steeds en ten 10 u. des avonds was van de stoombarkas niets
te zien en bleken de trossen op de hoogte van de barkas
gebroken te zijn; het was onmogelijk, eenige poging tot
redding te doen. Een inlandsche matroos werd door eene
Atjehsche prauw opgepikt, de officier en verdere bemanning
bleven vermist. Later gedane pogingen om de barkas te
lichten, mislukten.
Ook op de Noordkust deed zich het slechte weer gevoelen;
de „Amboina", vóór Samalanga liggende, zag zich den 16 en
genoodzaakt, op zee te houden en den volgenden dag zelfs
te schalmen.
Op den weg van inkrimping der maritieme middelen werd
in het jaar 1881, dat op 1 April den eersten civielen gouver­
e n
neur van Atjeh zag optreden, nog verder gegaan. Den l
Maart nam de „Soerabaia" den dienst van stationsschip te
Oeleë Lheuë van de „Curacao" over, waarmede ook de
functie van stations-commandant van den Kapitein ter zee
Enslie op den Kapitein-Luitenant ter zee D. G. E. Wolterbeek
Muller overging.
Reeds had in October 1880 de „Sambas" het station verlaten;
achtereenvolgens vertrokken op 30 Januari de „Amboina",
20 Februari de „Borneo", 4 Maart de „Curacao",
16 Mei de „Pontianak" en 26 Mei de „Padang". Intusschen
waren resp. den 3 en
October 1880 en 15 Februari 1881 de
nieuwgebouwde schroefstoomschepen 4 e
kl. „Benkoelen"
en „Madura" in het station aangekomen, dat dus, met de
op 20 Mei in het station gekomen „Palembang", slechts
uit de „Soerabaia" en drie schroefstoomschepen 4 e
kl. bestond.
De dienst van de bekruising der kust leverde in de eerste
helft van het jaar 1881 geene bijzondere voorvallen op; alleen
bewees de „Soerabaia" opnieuw hare waarde als transport-

51
schip door in Juni troepen en materieel naar Lho-Seumawé
over te voeren voor de aldaar te stichten vestiging.
In Groot-Atjeh zelf kon de aanwezigheid van het stationsschip
niet worden ontbeerd; immers moest van 20 tot 24
November 1881 eene gewapende stoombarkas worden aangewezen
om te waken tegen rivier- en strandroof op de Atjeh-
Rivier en in en nabij Koeala Gigieng; in Maart 1882 had
hetzelfde plaats en op 12 Juni moest de „Soerabaia" een
40-tal manschappen te Oeleë Lheuë aan wal zetten wegens
een te verwachten aanval op die plaats, welke evenwel
uitbleef.
Ook in de onderhoorigheden kwam onrust voor; bestreed
de bevolking niet direct het Nederlandsch gezag, zoo beoorloogde
zij de ons bevriende hoofden.
Als dwangmaatregel tegen eene dergelijke rustverstoring
werd van 19 October 1881 tot 26 Maart d.a.v. een deel der
Noordkust tot het beletten van in- en uitvoer en van vischvangst
door drie schepen bekruist; van 7 Juni tot 8 Juli
werd op het kustgebied van Gigieng de vischvangst verboden
en daartegen door een onzer schepen gewaakt.
Nabij onze vestiging te Lho Seumawé hadden Atjehers
eene benting opgesücht ; deze werd einde Mei door de „Madura"
beschoten en daarna door den Maharadja geslecht :
later werd de vestiging verontrust door beschieting uit
bentings op de heuvelrij ten Zuiden, waar gewapend volk
van Pase, maar ook van Peusangan zich nestelde.
Het was duidelijk, dat versterking der scheepsmacht in
de wateren van Atjeh noodig was; daarom werd op 28 October
1881 de „Macasser" van de Westkust van Sumatra tijdelijk
aan het station toegevoegd; ook was de „Banda" van 15
Februari tot 20 Mei 1882 in deze wateren en kwam den
28 en
Augustus de „Padang" het station versterken.
In Juni 1882 besloot de Regeering, de beide schroefstoomschepen
l e
kl. „Atjeh" en „Koningin Emma der Nederlanden"
naar Noord Sumatra te dirigeeren. Eerstgenoemde
bodem had reeds in November en December van het voorgaande
jaar ter reede Oeleë Lheuë en op verscheidene plaatsen
ter Noord- en Oostkust de vlag vertoond, waar meermalen

52
hoofden het schip bezocht hadden en dit niet naliet, grooten
indruk op hen te maken.
Daarna had de „Atjeh", nog steeds onder het bevel van den
Kapitein ter zee Greve, eene reis in den Indischen Oceaan
gemaakt ter opsporing der sloepen, die na de schipbreuk van
het stoomschip „Koning der Nederlanden" van de Stoomvaart
Maatschappij „Nederland", nog vermist waren gebleven.
Na alle eilandengroepen te hebben onderzocht, helaas
zonder succes, was het schip den 25 en
Februari 1882 ter reede
Batavia teruggekeerd.
Ook de „Emma" had reeds te voren, in Februari en Maart,
een kort bezoek aan Atjeh gebracht.
In de laatste dagen van Juni kwamen de „Atjeh" en de
„Emma", thans resp. onder commando van de kapiteins
ter zee H. J. S. van der Sloot en Jhr. J. H. P. von Schmidt
auf Altenstadt, ter reede Oeleë Lheuë en na overleg met den
Gouverneur, weldra in actie.
Voor Peusangan komende, gelukte het den Commandant
van de Atjeh, zoodanige pressie op den Radja uit te oefenen,
dat deze zich op een gouvernements-stoomer inscheepte,
waarmede hij, door de „Atjeh" begeleid, den 23 en
Juli te
Oeleë Lheuë aankwam. De „Emma" bevond zich tegen
het einde van Augustus vóór Lho-Seumawé; hier was ter
beteugeling van het verzet de sluiting van de baai van Pase
voor den algemeenen handel afgekondigd en strenge bewaking
toegepast; tegen de bovengenoemde versterkingen op de
heuvels ten Zuiden onzer vestiging had de „Madura" reeds
meermalen haar vuur gericht, maar in Augustus trachtte
men de schuldigen in hunne woonplaatsen te treffen. Daartoe
nam de „Madura" den 21 en
, met den Assistent-Resident
aan boord, post tegenover de kampong Poentah in het
Pasesche; een ter plaatse bekende inlander observeerde
van de bramzaling de schoten, die ten getale van 16 op
afstanden van 2500 tot 3000 M. werden afgevuurd.
Den 28 en
nam de „Emma" stelling vóór de kampong
Paleuh ten Noordwesten van de heuvelrij te Lho Seumawé
gelegen; het doel was 1500 M. binnenwaarts gelegen ; zoodat
ook hier het geschut op aanwijzing moest worden gericht;

53
volgens later ingewonnen berichten had het vuur succes gehad.
Op de Westkust hadden weerspannigen tegen het hoofd
van Rigaih zich in eene benting en eenige huizen bij die
plaats genesteld, hetgeen aanleiding was, dat de „Benkoelen"
den 6 en
September een tiental granaten daarin wierp.
Van meer belang dan dit alles was de toestand, waarin
zich onze post te Samalanga bevond en hier was het, dat de
aanwezigheid van de beide groote schepen in het bijzonder
tot haar recht kwam. De versterking werd sedert eenigen
tijd herhaaldelijk beschoten, ook uit loopgraven in den rand
der, Zuidelijk van de benting gelegen, kampong Kandang,
waaruit niet alleen de benting, maar ook de rivier bestreken
werd. In den nacht van 4 op 5 September poogde men de
benting in brand te steken door middel van pijlen, in petroleum
gedrenkt, hetgeen echter mislukte, en dien dag moest
een troep van de bezetting, die naar de schijf schoot, zich
binnen de versterking terugtrekken. Het vuren hoorende,
en het sein: „Vuren westwaarts van de benting" ontvangende,
richtte de „Madura" het vuur van hare drie stukken op de
plaatsen, waar men de granaten uit de benting zag neerkomen,
totdat het sein: „ophouden met vuren" ontvangen werd.
De „Atjeh" vatte nu ook post ter reede, en beschoot verder
herhaaldelijk het terrein bewesten de benting met het geschut.
Op verzoek van den postcommandant zond de „Atjeh"
den 7en de halve landingsdivisie onder den Luitenant ter
zee 2 e
kl. J. C. Cramer met een kanon van 7.5 cM. A. op
landing-affuit en een mortier ter versterking der bezetting
aan wal. Daags daarna, bij een transport van munitie, werden
de gewapende barkas en de jol van de „Atjeh" hevig beschoten,
zoodat er in de sloep van den Luitenant ter zee
2° kl. H. E. Bunnik, hoewel niemand gekwetst was geworden,
5 kogels gevonden werden; dien middag werd de
Luitenant ter zee Cramer, die, terwijl hij in de benting bezig
was met seinen, een schot in het been had gekregen, naar
boord teruggebracht, en vervangen door den Luitenant ter
zee 2 e
kl. W. Naudin ten Cate.
Den 9 en
vuurde de „Atjeh" 50 granaten af en ook den
e n
volgenden dag werd dit voortgezet; den ll echter kwam

51
de „Palembang" ter reede, van Groot-Atjeh 50 man Infanterie
aanvoerende, die den 12 en
door eene sloepen-flottille
onder bevel van den Luitenant ter zee l e
kl. J. van Scheers
ontscheept werden; bij dit transport werd een matroos
gewond; men was hevig beschoten geworden, ook uit loopgraven
in de Westelijk van de Kwalla gelegen, kampong
Pinang-Seriboe, maar had zich eenigszins gedekt door ijzeren
platen, die rechtstandig aan den zonnetentstut, hetzij voor,
hetzij achter, bevestigd werden. Het deel der landingsdivisie
tot de bemanning der artillerie behoorende, werd in de benting
achtergelaten, het overige ging naar boord terug. Dien dag
kwam ook de „Koningin Emma" aan, welk schip dadelijk
aan de beschieting des vijands deel nam.
Den 13 en
zond de „Atjeh" weder een transport munitie
en andere benoodigdheden aan wal en werd tevens het noodige
voorbereid voor eene actie op den volgenden dag; den 14 en
debarkeerden van de „Atjeh" de geheele landingsdivisie en
van de „Emma" een officier en 40 man, terwijl dit schip
tevens twee gewapende sloepen zond onder bevel van den
Luitenant ter zoe l e
kl. H. L. Cadet. De geheele landingsdivisie
werd aangevoerd door den Luitenant ter zee l e
kl.
van Scheers en daarbij waren ingedeeld de Luitenants ter
zee 2 e
kl. H. E. Bunnik en H. T. Hoven. Met de Landmacht
mede telde de colonne ongeveer 240 man.
Bij het transport op de rivier ondervond men reeds in
mindere mate dan op de vorige dagen beschieting; zoodra
de troep de bevolen formatie had aangenomen, werd tot
bestorming der loopgraven van Kandang overgegaan. De
vijand loste nog eenige salvo's, waardoor een infanterist
gewond werd, maar nam toen overhaast de vlucht. Het
peleton van Bunnik, dat op den linkervleugel der voorste
linie stormde, kwam het eerst voor de loopgraven bij de
rivier, uit welke onze sloepen zoo veel beschoten waren geworden;
deze loopgraven werden deugdelijk onderzocht en
daarna gedempt.
Den vluchtenden vijand werd een hevig vuur nagezonden,
maar in het dichte bosch werd hij spoedig onzichtbaar; de
colonne marcheerde na een eind door het bosch en stak de

55
daarin liggende kampong dwars over, waarbij men een aantal
huizen verbrandde, ten einde den vijand den terugkeer tot
dit terrein te bemoeielijken. Bij den terugtocht vertoonden
zich enkele Atjehers, waarvan een op de Infanterie der achterhoede
wilde aanvallen, doch neergelegd werd, waarop de
anderen vluchtten. Na aankomst bij de versterking keerde
de Marine-divisie naar boord terug.
Kwamen aanvallen van eene beteekenis als de bovenvermelde
voorloopig niet meer voor, rustig was het nabij onzen
post niet. Den Radja werd het steeds lastig gemaakt, zoowel
door de bevolking van Meureudoe, als door die van de bovenstreken
van Samalanga. Zoo zien wij dan ook meestal een
der groote schepen vóór de versterking post vatten en den
7 en
December de „Atjeh" den Maharadja van Lho-Seumawé
met 45 velgelingen naar Samalanga overvoeren om den
vorst van dit staatje te steunen. Reeds hadden sedert 2
December de „Emma" en de „Palembang" de kampong
Melek, bewesten onze vestiging en het terrein bewesten de
Koeta Balei, waar Toekoe Tjihiq ingesloten was, meermalen
onder vuur genomen; ook had onze post eene versterking
van 100 man bij hare bezetting gekregen; den 12 en
na het vertrek van de „Emma", steunde de „Atjeh" met
hare batterij de actie van den Radja, die den 16 en
en vooral
den 21 en
door uitvallen uit Koeta Balei bereikte, dat
de geheele rechteroever der rivier door zijne vijanden ontruimd
werd.
Ook tegen de bestokers van Lho Sei/imawé was verder optreden
noodig. Den 28 en
October openden de „Emma" en
de „Madura" hun vuur op Kroeëng Koekoes en eene legerplaats
bij Blang-Lantjang, waar zich veel volk van Peusangan
ophield, en tuchtigde tegelijk de „Atjeh" eenige kampongs
in Peusangan zelf; andermaal op 24 en 29 dier maand werd
dezelfde streek en ook Paleuh beschoten.
In November namen weder de groote schepen eenige malen
aan de beschieting deel, en zorgde de „Madura" voor de
sluiting van Kroeëng-Koekoes, het beletten der vischvangst
in die streken en het steunen door het scheepsgeschut van
eene voorwaartsche beweging der bevolking uit Tjoenda,

56
Nizam, Bajoe en Sawang tegen Peusangan, van welk staatje
tevens van 21 tot 27 November het kustgebied voor allen
in- en uitvoer gesloten werd.
In December nam de „Benkoelen" de taak alhier over;
den 3 en
werd door het granaatvuur van dit schip een algemeene
aanval voorbereid, waarbij het gebied van Kloempang-
Doewa binnengerukt en veroverd werd; den 8 en
beschoot
men Semoetie en werd die kampong genomen en verbrand.
Aangezien de vorst van Lepong weigerde eene opgelegde
boete te betalen, tuchtigde de „Macasser'\waar aan boord
zich de waarnemende Assistent-Resident van Meulaboh
bevond, door scheeps- en sloepsgeschut de kampongs en
verbrandde ze onder dekking der landings divisie.
Buiten Atjeh vonden de volgende verrichtingen der Zeemacht
plaats.
Z. M. Raderstoomschip „Salak", onder bevel van den
Luitenant ter zee 1° kl. W. J. P. van Waning, gestationneerd
in de Wester-Afdeeling van Borneo, werd in October 1881
aangewezen tot het maken van een tocht naar Ringat op de
Indragiri-Rivier, ten einde den Assistent-Resident van
Lingga in staat te stellen, aan den Soetan een brief van den
Resident van Riouw te overhandigen, waarin hem de ernstige
ontevredenheid der Regeering werd kenbaar gemaakt, en
gelast, een weerspannige, Said Begab, uit te leveren.
Den 23 en
werd deze reis aanvaard; behalve den Assistent-
Resident, embarkeerden de Onderkoning van Riouw en
Onderhoorigheden met gevolg, totaal meer dan 50 personen,
tot welker vervoer de Commandant eene prauw medenam
en tevens in de stoomsloep en eene roeisloep een deel het
overgaan.
Het opvaren der Indragiri-Rivier, zoodra Koeala-Tjenakoe
gepasseerd was, leverde door de geringe breedte en den sterken
e 1
tegenstroom vele bezwaren op; den 25
werd Ringat be­
reikt ; de aankomst was geheel onverwacht, en daar nog nooit
een oorlogsvaartuig ter plaatse geweest was, verwekte zij
groote opschudding, zoodat een deel der bevolking vluchtte.
De Soetan bevond zich op eene plaats, hooger op gelegen,
doch kwam den 30 e
'\ na herhaalden oproep, te Ringat,

57
alwaar den volgenden dag de plechtige overreiking van den
regeeringsbrief, onder het lossen van saluten uit het geschut
plaats had.
Den 5 en
November embarkeerde het gezelschap en verliet
de „Salak" Ringat, nadat een antwoord van den Soetan
was ingekomen, waarin deze zijn goeden wil betuigde en beloofde,
Said Begab .uit te leveren, zoodra hij de hand op hem
zou kunnen leggen.
Aangezien aan deze belofte niet werd voldaan, besloot de
Regeering in Maart 1882, de rivier Indragiri voor alle verkeer
te sluiten en tegen in- en uitvoer te doen waken. Hiertoe
werden Z. M. Stoomschip „Watergeus", de „Salak" en een
Gouvernements-stoomschip aangewezen; den 19 en
Maart
ankerde de „Watergeus" bij Poelo Mas en den 25 en
werd
met de sluiting een aanvang gemaakt.
Van 10 tot 13 Mei maakte de Commandant van de „Watergeus"
met den Resident een tocht naar de naburige plaatsen,
om met de hoofden maatregelen tegen doorvoer naar Indragiri
te bespreken.
De dienstverrichtingen leverden verder geene bijzondere
voorvallen op, behalve dat, toen op 25 September de stoombarkas
van de „Watergeus", onder bevel van den Adelborst
l e
kl. N. J. Gips uitgezonden was om eene prauw naar boord
te sleepen, die bovenstrooms van de afsluiting onder den wal
ten anker lag, de barkas, naast de prauw liggende, onverhoeds
door de opvarenden der prauw werd overvallen, met
het gevolg, dat de adelborst en de Matroos 2 e
kl. van Essen
aan de bekomen wonden overleden en de Machinist-Leerling
Kammeyer vermist werd. Den Machinist Kremer gelukte
het, de barkas zonder schade terug te brengen.
De „Watergeus" werd in October door de „Borneo" en
deze later door de „Banka" vervangen; den 15 en
Mei 1883
werd de sluiting opgeheven.
Nog zijn van het jaar 1882 de volgende verrichtingen te
vermelden.
Bij de installatie van een nieuwen Sultan van Djambi door
e n
den Resident van Palembang den 3 Mei waren de étatsmajors
van Z. M. stoomschepen „Sindoro" en „Soembing"

58
aanwezig, terwijl deze bodems een saluut van 13 schoten
losten en uit hunne equipages eene eerewacht was gevormd.
Toen Z. M. stoomschip „Bandjermasin" in het begin van
Juli Pelarang bezocht, werd den Commandant door het
hoofd van gewestelijk bestuur verzocht, te Tengarong, de
residentie van den Sultan, de vlag te vertoonen, met het oog
op de vijandige stemming in de streken,, aan de Koeteische
bovenlanden grenzende. Hieraan werd voldaan, de vlag
van den Sultan werd op den Kraton neergehaald, de Nederlandsche
vlag aldaar geheschen onder een saluut van 13
kanonschoten waarop het schip met 11 schoten antwoordde,
en ceremonieele bezoeken werden gewisseld.
In April had de „Batavia" bij een bezoek aan het eiland
Bas of Groot-Sangir den gezagvoerder, genaamd Stapleton,
van een Engelsch koopvaardijschip aangetroffen, die zich
gezag over de bevolking had aangematigd en oorlogsmateriaal
ingevoerd. Hem werd aangezegd, de eilanden te verlaten
en 15 geweren werden in beslag genomen.
Op 26 Juni bezocht dezelfde bodem de Tofay-Baai aan de
Noordkust van Waigeo, op het bericht, dat zich daar vreemdelingen
hadden gevestigd. Werkelijk bleek, dat een Duitsch
schip met ongeveer 25 opvarenden eenige maanden aldaar
was geweest en een vijftal dagen geleden vertrokken was;
men had eene stoomsloep in elkander gezet, scheen ook
voornemens tot het uitoefenen van eenig landbouw-bedrijf
te hebben gehad, doch deze te hebben opgegeven, daar men
te veel zieken kreeg. De Radja had hun te verstaan gegeven,
dat zij voor het stichten eener nederzetting de toestemming
van den Sultan van Tidore hadden te vragen.
Den 17 en
Augustus werd door den officier, belast met de
astronomische plaatsbepalingen, met Z. M. stoomschip
„Banda" in de S. Lucia-Baai gekomen, de plaats van de
Batoe-Tinagat bepaald, en op dat punt een grenspaal, dragende
een wapenbord, opgericht.

HOOFDSTUK IV.
(1883—1888).
stranding van de „Nisero". — De Oostelijke stations. —
Krakatau. — Teunom. — De politioneele blokkade. — De
„Leeuwarden" op een rif. — Aanvallen op Poeloe-Breuë.—
De „Hok Canton". — Actie tegen Rigaih. — Nieuwe aanvallen
in Groot-Atjeh. — Troemon verontrust. — De
\\ est kust.
Ook in het jaar 1883 vorderde Noordelijk Sumatra de
voortdurende werkzaamheid der Marine.
Het raderstoomschip „Soerabaia", als stationsschip ter
reede Oeleë Lheuë vertoevende, had reeds op 16 November
1882 een officier en 40 man moeten debarkeeren om de
kazerne te bezetten, daar het garnizoen genoodzaakt was
uit te rukken, totdat de uit Koeta-Radja gezonden versterking
zoude aankomen; ook had het schip op 13 en 14 December
200 man troepen naar de Kroeëng Raja-Baai en vandaar
terug vervoerd; in de eerste dagen van Januari 1883 assisteerde
het, met de „Palembang" en „Macasser", bij eene expeditie
van 300 man troepen, dwangarbeiders en materieel in het
Lepongsche, naar Ritiëng en Lho-Poeloet op de Westkust,
en vertoefde later in deze maand een viertal dagen in de
Lambalei-Baai op Poeloe Breuë wegens een verwachten aanval
van Toekoe Oemar, die evenwel uitbleef. Den 12 en
April
werd assistentie van Oeleë Lheuë voorbereid met het oog
op verwachte aanvallen en op 3 Mei moest de Landingdivisie
het kampement aldaar bewaken, terwijl een aanval
op Pasar-Atjeh door het garnizoen werd afgeslagen.

60
In Augustus maakte het schip met den Gouverneur-
Generaal aan boord een tocht naar de eilanden Weh en Breuë.
Op de Westkust vertoonde zich Z. M. schroefstoomschip
l e
kl. „Atjeh", met den waarnemenden Assistent-Resident
aan boord, in Januari voor Wojla, later te Meulaboh, waar
het schip door de hoofden bezocht werd; onderweg had men
eenige granaten in de kampongs van den weerspannigen
radja van Teunom geworpen, te Rigaih den radja van dat
staatje aan boord genomen en te Lam Beusoë door gewapende
sloepen met de hoofden de rivier doen opvaren tot
Mandarsah Weh en Tjoet-Doelang, waar blijkbaar rust
heerschte en de bevolking zich vriendschappelijk toonde.
In April opnieuw de Westkust bezoekende, wierp het schip
15 granaten in Boeboen en 24 in Teunom ter bestraffing
wegens de vele aanvallen op onze vestiging te Meulaboh.
In dezelfde maand beschoot het zusterschip „Koningin
Emma" de stellingen, die de benden van Nja Hassan op den
rechteroever der rivier in de Kroeëng Raba-Baai hadden
ingenomen, welke daarna door onze troepen werden aangevallen.
De aanvallen op onze vestiging te Meklaboh hielden echter
niet op; Z. M. stoomschip „Madura" was deswege meermalen
ter plaatse; den 5 en
Juni wierp dit schip eenige granaten
in de kampong Darat nabij Mettrepboh, den 7 en
eveneens
in de richting der woning van den Bjadja van Boeboen;
toen later eenige geweerschoten van den wal vielen,
waarbij een schepeling door een matten kogel werd
getroffen, werden nog een zestal granaten in die richting
geschoten. Hierop werd naar Meulaboh teruggekeerd, waar
de benting hevig door den vijand beschoten was geworden,
welk vuur echter bij de nadering van het oorlogsschip ophield.
Tusschen het schip en den vijand had daarna nog nu
en dan beschieting plaats; eerst den 15 en
gelukte het de
bevolking van Meulaboh, den vijand te verjagen.
Ter Oostkust had Z. M. stoomschip „Padang" in Mei
het geluk, aan boord van een schoener en een prauw twee
kanonnen op rolpaarden, drie s, drie geweren en een
revolver, benevens dertig vaatjes buskruit aan te halen.

61
In Juli moest de „Macasser" met geschutvuur ageeren tegen
volk van Gedong, dat versterkingen in Blang-Me bezet had
en op de Dj ambo-Aje-Ri vier arresteerden gewapende sloepen
van de „Banka" den 12 en
Augustus een beruchten roover
en bemachtigden daags daarna op de Ara Koendoë een
gestolen prauw.
Later in November werd Idi weer verontrust, zoodat de
„Banka" op verzoek van den Controleur een zevental granaten
in Idi Tjoet wierp en gewapende sloepen in de rivier
van Idi posteerde om het overtrekken van deze door kwaadwilligen
te beletten; in den nacht van 26 op 27 dier maand
had een hevige aanval op de benting plaats; de „Madura"
zond gewapende sloepen tot steun, doch toen deze ter plaatse
kwamen, was de aanval reeds afgeslagen.
In dezelfde maand had een voorval plaats, dat zeer ernstige
gevolgen zou hebben. Bij Panga op de Westkust strandde
het Engelsche stoomschip „Nisero", waarvan de bemanning
door den Radja van Teunom werd gevangen genomen.
Onderhandelingen, door bevriende hoofden en enkele particulieren
geopend om de loslating der gevangenen te verkrijgen,
hadden geen resultaat; de sluwe vorst begreep zeer
goed, in welke moeielijkheden het Gouvernement zou komen,
vooral toen een Britsch oorlogsschip, de „Pegasus", vóór
de kust verscheen.
Onzerzijds was op het eerste bericht reeds Z. M. stoomschip
„Benkoelen" naar de kust van Teunom gedirigeerd en weldra
stoomde ook de „Palembang" met den Stations-Commandant
Kapitein-Luitenant ter zee W. A. Arriëns, vergezeld van de
„Pegasus", naar de Rigaih-Baai.
Alvorens het verder verloop dezer zaak te beschrijven, zij
hier vermeld, wat zich in de overige deelen van den Archipel
voordeed.
Z. M. schroefstoomschip 2 e
kl. „Watergeus" werd in Augustus
te Soerabaia buiten dienst gesteld en voor verderen
dienst afgekeurd.
In het station Menado en der Molukken was de „Samarang",
en na 16 Maart 1883 ook de „Merapi", Commandant de
Kapitein-Luitenant ter zee E. L. Ehnle, aanwezig. Aangezien

62
tot tuchtiging van enkele negorijen op de Timorlaoet-Eilanden
moest worden overgegaan, embarkeerde zich de Resident met
gevolg den 12 en
April te Amboina en werden den 17 c
" de
kampongs Keliobar en Kahajan door de landings-divisiën
van beide schepen vernield en verbrand.
In de Zuider- en Ooster-Afdeeling van Borneo, en wel aan
den bovenloop der Barito, had een gevluchte Atjehsche
kettingganger zich aan het hoofd van opstandige elementen
gesteld en trachtte bentings op te richten om het verkeer op
de rivier te stremmen; van dit alles bleek eerst op 23 Augustus,
toen de benting te Teweh en Z. M. stoomschip „Onrust",
gecommandeerd door den Luitenant ter zee l e
kl. P. G. Bruch,
op ongeveer 500 M. afstand van de heuvels op den linkerrivier-oever
beschoten werden; wel werd dit vuur door zes
schoten met het kanon van 5 cM. tot zwijgen gebracht, doch
later hervat. De „Onrust" stoomde nu naar Boentok en zond
vandaar bericht aan den Resident.
Den 5 eR
September kwam het Gouvernements-Stoomschip
„Boni" met 60 man troepen te Teweh aan en daags daarna
begaven zich de „Onrust" en „Boni", samen 100 man troepen
overvoerende, naar de kampong Telok-Majan, welke ver­
e n
laten bevonden en verbrand werd; den ll werd de „Onrust"
opnieuw beschoten; ingekomen berichten meldden, dat de
opstandelingen te Mandar-Oedjong eene benting zwaar versterkt
hadden en daarop o.m. stukjes geschut van de in het
jaar 1859 afgeloopen „Onrust" hadden opgesteld.
Den 19 en
kwamen per Gouv. s.s. „Djambi" de Resident,
de Militaire Commandant, 3 officieren en 52 Ambonneesche
soldaten te Teweh aan en den volgenden dag ging men tot
den aanval op Mandar-Oedjong over.
De drie stoomers hadden nu samen 6 officieren en 167
geweerdragende manschappen aan boord genomen. Op het
achterschip van de „Boni" was een getrokken kanon van
7 cM. opgesteld en dit vaartuig stoomde door het vuur der
vijandelijke versterking heen en ankerde bovenstrooms; de
beide andere vaartuigen bleven aanvankelijk beneden de versterking
en beschoten deze met hunne kanonnen van 5 cM.
op het voorschip; na 20 schoten afgevuurd te hebben, stoom-

63
den zij ook op en werd de troep gedebarkeerd, terwijl het
geschutvuur op de versterking onderhouden werd; omstreeks
den middag werd tot bestorming overgegaan en viel de benting
in onze handen; 28 dooden werden daarin gevonden, onder
welke het hoofd der opstandelingen; aangetroffen werden
o.m. vier tilla's van 5 cM., 20 geweren en twee sultans-vlaggen.
Van geheel anderen aard was de gebeurtenis, die 1883 tot
een jaar van rampspoed voor een deel van Nederlandsch-
Indië zou stempelen door aan tienduizendtallen zijner bevolking
het leven te ontnemen, namelijk de vulkanische uitbarsting
van het eiland Krakataoe. Ook de Marine had daarmede
hare bemoeiingen; reeds in Mei had er eene uitbarsting
plaats, die het Noordelijk deel van het eiland met asch overdekte
en aanleiding was, dat Z. M. stoomschip „Sumatra"
van 27 tot 30 Mei rondom het eiland voer om door loodingen
te onderzoeken of de zeebodem veranderingen had ondergaan ;
het schip stoomde door groote velden drijvende puimsteen,
maar vond overigens niets bijzonders.
De vloedgolf, gevolg van de uitbarsting op 27 Augustus
veroorzaakte te Onrust eenige ontsteltenis, daar het drijvende
dok dreigde in beweging te komen en de aan den wal gemeerde
„Koningin Emma" losgeslagen werd, hetgeen echter geene
ernstige schade tengevolge had; de belangrijke veranderingen
in den zeebodem nabij Krakataoe werden door het opnemingsvaartuig
„Hydrograaf" in kaart gebracht.
Om inkomende schepen tegen gevaren, door de uitbarsting
ontstaan, te waarschuwen, werd Z. M. Ramtorenschip „Prins
Hendrik" den 30 en
Augustus naar Straat Soenda gezonden;
den 15 en
September echter, op het ontvangen van het verzoek
om assistentie tot het verkrijgen van gemeenschap met de
kuststreek, stoomde dit schip de Semangka-Baai binnen;
hierbij geraakten twee sloepen in het puim bezet, terwijl
van het schip de machines dreigden onbruikbaar te worden
door verstopping der buitenboords-kleppen; men zag zich
dus genoodzaakt, de baai te verlaten en eerst den 13en
October gelukte het, door middel van eene lijn, de achtergelaten
manschappen weder aan boord te nemen.

64
Van het jaar 1884 vraagt allereerst de actie tegen den
Radja van Teunom onze aandacht.
Na de bovenvermelde vergeefsche pogingen, de gevangen
bemanning van de „Nisero" te bevrijden, werd al spoedig
tot eene expeditie besloten. Den 4 0n
Januari vertrokken
van Oeleë Lheuë Z. M. stoomschepen „Bromo", „Banka"
en „Palembang", resp. onder bevel van den kapitein-Luitenant
ter zee W. A. Arriëns (Stations-Commandant), den
id. J. G. J. Spanjaard en (tijdelijk) den Luitenant ter zee l e
kl.
J. A. H. Beek, vergezeld van het ingehuurde stoomschip
„Devonhurst" en twee stoombarkassen; aan boord dezer flottille
waren ingescheept de Militaire Commandant van Atjeh
(de Kolonel Demmeni), het 3 e
Bataljon Infanterie, eene sectie
Berg-Artillerie benevens twee mortieren, detachementen
Genie, Geneeskundige Dienst en Intendance, 430 dwangarbeiders
en 30 koelies, terwijl werden medegevoerd belangrijke
hoeveelheden munitie, vivres en materialen voor geniewerken
en riviertransport, waaronder 10 chineesche sampans.
Den volgenden morgen vóór Teunom aangekomen, trof
men aldaar, behalve het Engelsche oorlogsschip „Pegasus",
Z. M. stoomschip „Benkoelen", Commandant de Luitenant
ter zee 1° kl. H. R. J. J. Thorbecke, aan. Den vorst van
Teunom was een ultimatum gesteld, w r
aaraan niet voldaan
werd, waarop in den morgen van den 7 en
begonnen werd
met de landing; deze werd voorafgegaan door het geschutvuur
der oorlogsschepen, die op 700 M. afstand van de. kust
geankerd waren; vervolgens staken de vaartuigen, bevattende
de troepen, van boord, onder dekking van gewapende sloepen,
die begonnen haar vuur op den wal te richten ; met de leiding
van het debarkement was de Commandant der „Benkoelen"
belast. Met behulp van Marine-sloepen, vlotten en sampans
kwamen op een punt, 1200 M. ten Zuid-Oosten van den mond
der rivier gelegen, eene compagnie Infanterie, de sectie
Berg-Artillerie en de Genietroepen aan wal; enkele/schoten
uit een paar op het strand opgestelde zesponders waren gelost
geworden, doch de vijand had met achterlating dezer stukken
de vlucht genomen; de gelande troepen richtten nu meer
nabij den riviermond een eenigszins versterkt bivak in en

65
betrokken dat voor den nacht, die rustig voorbijging.
Den volgenden dag had, ondanks de hevige branding, de
ontscheping der overige troepen plaats, terwijl de Luitenant
ter zee l e
kl. P. H. Prager met drie gewapende sloepen,
eenige Atjehsche prauwen en Chineesche sampans de rivier
binnenvoer. Aan de overzijde, dus op den rechteroever der
rivier, lag de versterkte Gedei, waartegen de troepen thans
hadden te ageeren. Nadat de overgang der troepen door de
gewapende sloepen was gedekt geworden, werden twee dezer
vaartuigen aangewezen om den aanval op de Gedei te ondersteunen;
zij onderhielden daartoe een goed gericht vuur op
den vijand en steunden de troepen bij de landing, waarbij
een vijandelijke klewang-aanval tot bij de sloepen werd voortgezet;
onderwijl had de derde sloep, waarin zich de Commandant
der flottille bevond, de rivier verder opgevaren en aldaar
eene versterking aangetroffen; deze werd beschoten en vervolgens
stormenderhand genomen.
De Gedei werd door de troepen, niet zonder belangrijke
verliezen, genomen, door een Compagnie bezet en tot bivak
ingericht; den volgenden dag, 9 Januari,,keerden twee der
sloepen naar boord terug.
Ten einde bij het verder oprukken de beschikbare macht
e i 1
in haar geheel te kunnen benutten, werd den ll eene landings-divisie
der Marine van ongeveer 70 man onder den
Luitenant ter zee 1° kl. Prager ontscheept, welke het strandbivak
bezette, terwijl de Luitenant ter zee l 6
kl. Beek twee
gewapende sloepen binnen de rivier bracht.
Den volgenden morgen, toen de hoofdmacht zich in beweging
begaf, beschoten de schepen de vijandelijke hoofdstelling
Padang Kring, op ongeveer 900 M. afstand van de
Gedei gelegen, en voer de flottille gewapende sloepen, nu
weder drie sterk, de rivier op, gesteund door eene langs de
rivier oprukkende colonne.
Nadat Padang Kring in bezit genomen was, richtten de
Artillerie en de sloepen haar vuur op de ongeveer 700 M.
verwijderde nieuwe nederzetting van den vorst, Simpang
Olim genaamd, en brachten het vuur van den vijand tot
zwijgen.
5

66
Landings-divisie en sloepen begaven zich den l-l 011
weder
aan boord en daags daarna werden troepen en materiaal
ingescheept.
De Marine had bij deze expeditie één doode en drie gewonden.
De „Palembang" bleef de kust blokkeeren, doch het duurde
nog tot in de maand September, vóórdat door een, in vereeniging
met 'een vertegenwoordiger van het Engelsche
Gouvernement aan den Radja van Tenom gesteld ultimatum,
en niet zonder betaling van een losgeld, de laatste der gevangenen
van de „Nisero" werd losgelaten.
Wat de overige verrichtingen in de wateren van Atjeh
betreft, zij het volgende vermeld.
In Maart moest de „Madura" vóór de Pase Rivier nog
eenige malen met geschutvuur optreden om het volk van
Gedong te beletten, Blang-Me van de zeezijde aan te vallen.
Einde Juli nam de „Benkoelen" de Atjehsche hoofden
Toekoe Oemar en Toekoe Brahim met volgelingen aan boord;
van beide hoofden werd door het Bestuur verwacht, dat zij
hunnen invloed ter bevrijding van de gevangen bemanning
der „Nisero" zouden aanwenden; T. Oemar werd nu te
Rigaih aan wal gezet en de ander te Meulaboh; daarna werd
Oemar te Rigaih weder aan boord genomen met 34 volgelingen
ter overvoer naar Lam Beusoë; bij de ontscheping
aldaar den 9 ei1
Juli van de tweede helft der volgelingen, in
eene sloep, geroeid door 8 inlandsche matrozen en bestuurd
door een Mandoer, allen met geweer gewapend, werd de
sloep door al de ontscheepte Atjehers overvallen, met het
gevolg, dat 6 man dadelijk gedood werden; één matroos,
hoewel zwaar gewond, wist zwemmende te ontkomen, een
tweede vluchtte naar den Datoe van Lam Beusoë, de derde
werd gevangen genomen en eerst den 19 ea
Juli uitgeleverd.
Het schip, hierop naar Oeleë Lheikgestoomd om bericht
van het gebeurde te geven, werd onmiddellijk teruggezonden,
ontmoette een gouvernements-stoonier met den Assistent-
Resident aan boord en nam dezen ambtenaar mede naar
Lam Beusoë; door bemiddeling van den Kedjoeroean dier
plaats gelukte het de sloep terug te krijgen, terwijl T. Oemar

67
beloofde de buitgemaakte wapenen terug te geven; vermoedelijk
is deze belofte niet gehouden, althans de „Benkoelen"
vertoefde tot einde Augustus vóór Rigaih om den vorst
van dit staatje tegen Oemar's aanvallen te beveiligen.
In den loop van het jaar 1884 kwam de Regeering tot
het besluit, de stelling van Groot-Atjeh door inkrimping
van haren omvang en door het openkappen van eene, een
kilometer breede strook vóór de verdedigingslinie beter
dan tot dusver tegen alle aanvallen bestand te maken, waarmede
de opheffing van enkele posten in de Onderhoorigheden
gepaard zoude gaan; om nu, gedurende de werkzaamheden,
aan de nieuwe inrichting der stelling verbonden,
druk op de kuststaten uit te oefenen, zoude eene gestrenge
blokkade worden ingesteld en moesten de door den Gouverneur
aangewezen staatjes voor allen in- en uitvoer worden
gesloten; op andere kustgedeelten werd alleen de in- en uitvoer
van oorlogsmaterieel en opium verboden; na voltooiing der
nieuwe postenlinie zouden de sluitingsmaatregelen geleidelijk
worden opgeheven.
Tot uitvoering dezer blokkade, veelal als „politioneele"
aangeduid, waren in October niet minder dan vijftien oorlogsschepen
in de wateren van Atjeh verzameld en tot eene divisie
vereenigd.
Z. M. schroefstoomschip 1° kl. „Koningin Emma der
Nederlanden" had in het begin van het jaar o.m. deelgenomen
aan de blokkade der kust van Teunom; na het plotseling
overlijden van den Commandant, den kapitein ter zee P. J.
e n
Rosenwald, ging het bevel over op den l officier, Luit.
ter zee l e
kl. R. C. L. A. Jansen van Afferden; na eenigen
tijd onder bevel van den Kapitein ter zee T. C. Gobeé den
stationsdienst ter reede Oeleë Lheuë te hebben waargenomen,
kwam het schip op 12 October weder onder het commando
van bovengenoemden luitenant ter zee, en werd daarop de
standaard geheschen van den Kapitein ter zee C. H. Bogaert,
die als divisie-commandant het bevel over de geheele, met
de blokkade belaste scheepsmacht zoude voeren.
Aanwezig was ook het schroefstoomschip l e
kl. van ouder
type „Leeuwarden", dat kort te voren ter aflossing van de

68
„Atjeh" bij het Auxiliair Eskader uit Nederland was aangekomen
; verder bestond het eskader uit 3 raderstoomschepen
en 10 schroefstoomschepen 4 e
kl. Toegevoegd waren tevens
6 gouvernementsstoomschepen en 3 hopperbarges, vroeger
in gebruik geweest bij de havenwerken te Batavia. Op al de
toegevoegde vaartuigen waren detachementen Marine-schepelingen
gedetacheerd onder bevel van luitenants ter zee, die
als militair commandant van het vaartuig, dat dan ook den
gespleten wimpel voerde, optraden; eindelijk beschikte men
nog over een tiental lichte stoom vaartuigen. Een ingehuurd
en met steenkool geladen stoomschip van de Ned. Ind.
Stoomvaart-Maatschappij voer geregeld de kust langs, zoodat
de schepen niet voor het kolenladen hunne posten behoefden
te verlaten.
Bij het overbrengen der benting van Samalanga naar
Koeta Pohama in September had de „Borneo" reeds assistentie
verleend; in November voerden de „Leeuwarden" en de
„Borneo" met behulp van een gouvernements-stoomschip
en een ingehuurd zeilschip de bezetting en het materieel van
den opgeheven post te Lho Seumawé naar Groot-Atjeb over.
Uit den aard der zaak kon door de bovengenoemde maatregelen
de bewaking der kust met gestrengheid worden volgehouden;
intusschen bleven de havens van Oeleë Lheuë
en Idi voor den algemeenen handel geopend en dus de noodzaak
tot controle op den invoer van oorlogsmaterieel en
opium bestaan.
Behalve dat de „Bromo" in November vóór Boeboen op
de Westkust eene prauw met eene belangrijke hoeveelheid
opium in beslag nam, vonden aanhalingen van prauwen
door de blokkeerende scheepsmacht niet plaats; alleen moest
in Februari 1885 het onder Nederlandsche vlag varende
stoomschip „Hoth An" van de Oostkust naar Oeleë Lheuë
worden opgebracht.
Aangezien de monding der Djambo-Aje-Rivier en andere
koeala's op de Oostkust het invoeren van oorlogs- en andere
contrabande gemakkelijk maakten en vandaar binnendoor
vervoer naar de staatjes op Noord- en Oostkust mogelijk
was, onderzocht de „Banka" in November met gewapende

69
sloepen de koeala's Bekas, Mentoei en Djambo-Aje en herhaalde
de Divisie-Commandant, met het vlaggeschip in
Februari en Maart 1885 daar passeerende, persoonlijk dit
onderzoek; ook had reeds in October de „Bandjermasin",
onder dekking eener colonne Infanterie beproefd de koeala
Gigieng op te nemen; de sloepen werden daarbij beschoten
en daar branding en lage waterstand het onderzoek belemmerden,
moest de opname worden uitgesteld.
Voor het dienstdoende wachtschip ter reede Oeleë Lheuë
deed zich nog steeds actieve dienst op; zoo posteerde de
Commandant van de „Emma" in December eene kruisboot
met een luitenant ter zee en 12 man in de koeala Tjangkoel
om het volk van Lampagger te beletten, vischvangst uit te
oefenen en handel met de eilanden te drijven, als straf voor
de sluipmoorden op onze schildwachten en moest later de
„Bromo" tijdelijk het vlaggeschip vervangende, kampongs
met geschutvuur tuchtigen en vijanden verjagen, die het
openkappen van het terrein rondom onze nederzetting bemoeielijkten.
Bij de ontruiming van onze versterking in de Kroeëng
Raba-Baai werd door de „Palembang" en „Benkoelen"
assistentie verleend en steunde de „Batavia" door vuur
op de kampongs; ook werd door de „Banda" bij Poelo-Toean
ter anker, granaatvuur op de kampongs in de VI Moekims
gegeven.
Groote inspanning werd tijdens de blokkade nog gevorderd
door het vastloopen van de „Leeuwarden" op het rif van
Agam-Agam nabij Diamantpunt. Het schip was den 3 en
Maart met flauwe koelte onder zeil en geraakte geboeid ter
hoogte van de machinekamer, doch daar het achterschip
op een steen stootte, begaven zich achtereenvolgens het roer,
de roersteven, die later bleek, inwendig geheel vervuurd te
zijn, een stuk van de kiel en de schroef. Pogingen om het
schip af te sleepen, hadden geen resultaat; men ontscheepte
daarom, met assistentie van het vlaggeschip, de „Borneo",
een hopperbarge, drie groote prauwen en het kolentransportschip,
het tuig met de rondhouten, ankers en kettingen,
munitie, victualie, ballast, zware machinedeelen, 135 ton

7(1
steenkolen, inventaris, waarlooze schroef enz.; alleen kooien
en plunjes van de bemanning bleven aan boord.
e n
Eindelijk gelukte het den ll het schip vlot te brengen,
waarna, behalve een deel van munitie en geschut, de geloste
goederen weder ingescheept en een noodroer samengesteld
werden en de „Borneo" het schip naar de reede van Lho
Seumawé sleepte. Van hier vertrok de „Leeuwarden" op
sleeper van twee hopperbarges en onder convooi van de
„Borneo" den 17 en
April naar Batavia, waar men den 4 en
Mei aankwam. Later werd het schip naar Soerabaia gesleept
waar het ten slotte voor den dienst werd afgekeurd; zoo vond
het schip, dat bij verscheidene Oceaan-reizen als zeiler eene
zekere vermaardheid had verkregen, na 24-jarigen dienst
een roemloos einde.
Den 9 0n
Mei werd de standaard aan boord van de „Koningin
Emma" neergehaald en de divisie ontbonden, en omstreeks
dien datum vertrokken ook de overige oorlogsschepen naar
Java, zoodat in de wateren van Atjeh slechts overbleven
de „Bromo" en drie flottille-vaartuigen, aanvankelijk de
„Batavia", „Palembang" en „Sambas", over welke scheepsmacht
de Commandant van eerstgenoemden bodem, de
kapitein-Luitenant ter zee J. G. J. Spanjaard, het bevel
voerde.
In het begin van Juli en tegen het einde van Augustus
tuchtigde de „Bromo" de Moekim Lampagger met granaatvuur,
aangezien de bevolking menschenroof pleegde op van
Oeleë Lheuë uitgaande sampans.
Eene gelukkige vangst deed de „Sambas" door het in
beslag nemen op 18 Juli ter reede van Idi van het onder
Engelsche vlag varende stoomschip „Canton", dat, te Penang
uitgeklaard voor de Noordkust van Atjeh, o.m. 124 geweren,
200 geweerloopen, 150 laden voor geweren en 950.000 slaghoedjes
aan boord had.
Eene eveneens onder Engelsche vlag varende toop geraakte
in de koeala Olim aan den grond en werd door het
volk van Djangka-Boja beroofd; de „Palembang" was van
2 tot 11 Augustus bezig om haar vlot te brengen, waarna
zij naar Oeleë Lheuë gesleept werd; het oorlogsschip dadelijk

71
ter plaatse terugkeerende, wierp een drietal granaten in de
strandkampong als waarschuwing voor meer ernstige bestraffing,
wanneer niet voldaan werd aan den eisch van het
civiel bestuur tot teruggave der gestolen goederen.
Welken invloed de indrukwekkende machtsontwikkelingbij
de politioneele blokkade op de welvaart van Atjeh's bevolking
ook moge hebben gehad, hare activiteit in het verontrusten
onzer vestiging in Groot-Atjeh, zoo bleek weldra,
was niet verminderd, en deze uitte zich thans, meer dan
voorheen, tegenover het Westelijk front onzer stelling, op
de eilanden en aan den zeeweg naar de Westkust.
Den 23 on
December, terwijl het stationsschip voor een
tocht naar het eiland Weh afwezig was, lag de „Sambas"
ter reede Oeleë Lheuë, toen eene stoombarkas van onze
vestiging op Poelo Breuë het bericht bracht van een overval,
door Atjehers gedaan op eene veldontdekking in de nabijheid
van ons etablissement aan de Lambalei Baai. Onmiddellijk
werd stoom-op gemaakt, en na den Chef van den Staf en
de noodige troepen aan boord genomen te hebben, naar de
genoemde baai gestoomd, waar dit personeel ontscheept
werd; daarna vertrok het schip naar de Westkust van Poelo
Breuë, om den kwaadwilligen het ontkomen langs dien weg
te beletten.
Intusschen was de „Bromo" den 24 en
ter reede Oeleë
Lhenë aangekomen en bracht dit schip den 25 en
meer troepen
en dwangarbeiders naar de Lambalei Baai over, waar de
Stationscommandant het bericht ontving van het gebeurde
in de Zandbaai op de Westkust van het eiland daags te voren.
In die baai had namelijk de „Palembang" den 24 en
een
troep van 15 schepelingen onder bevel van eenen luitenant
ter zee 2 e
kl. voor schijfschieten aan wal gezonden; deze
troep was onverwachts door eene bende Atjehers overvallen
geworden; van de onzen, voor het meerendeel ongeoefenden,
werden vier man gedood, een werd vermist en de overigen
met den officier retireerden overhaast naar eene rotspunt, op
de Westzijde van het schijfschietterrein gelegen, waar zij
zich staande hielden, totdat eene van boord gezonden sloep
hen afhaalde.

72
Daar inmiddels de „Sambas" in de Zandbaai aangekomen
was, werden door gewapende sloepen van beide bodems de
lijken der gesneuvelden van den wal gehaald en de barkas
mede teruggebracht.
De „Sambas" bracht het bericht van dit alles aan den
Stationscommandant in de Lambalei-Baai over; door de
troepen werd nu het geheele eiland afgepatrouilleerd; de
schepen assisteerden daarbij, voor zoover noodig, tot overvoer
der troepen, bekruisten overigens de Westkust van het
eiland en onderzochten de baaien. Kwaadwilligen werden
echter niet ontdekt; een drietal kampongs werden in de asch
gelegd en 15 prauwen werden vernield; den 29 en
werden de
troepen te Oeleë-Payah ingescheept, waarbij de „Sambas"
en „Palembang" assisteerden en keerde de „Bromo" naar
Oeleë Lheuë terug; bekruising der eilanden had na deze
voorvallen zooveel mogelijk plaats.
e u
Den 3 Januari 1886 werden door de „Bromo" in vereeniging
met het tijdelijk in het station vertoevende stoomschip
„Samarang" de kampongs Lamtih en Lamdjamoe,
ten Zuidwesten van Oeleë Lheuë gelegen, met granaatvuur
getuchtigd.
In het begin van Februari was eene tongkang zonder verlof
van den havenmeester de koeala ïjangkoel binnengeloopen
en daar aan den grond gevaren; den 7 eu
beproefden de sloepen
van de „Bromo" en „Palembang" het vaartuig naar buiten
te brengen; daarbij geraakte het echter bij hoog water opnieuw
geboeid aan den rechteroever nabij den mond; men
ontscheepte nu de opvarenden en alle losse goederen vóór
den nacht en trachtte door toezicht van de „Palembang",
vóór de kwalla geankerd, en van eene soldatenwacht het
vaartuig voor molest te vrijwaren, hetgeen niet kon beletten,
dat de vijand des nachts bij het vlot geraken de tongkang
wist los te maken en naar den overwal te halen. Eerst den
4 en
Maart bij volgend springtij werd het vaartuig door de
sloepen van de „Bromo", „Riouw" en „Sambas" teruggehaald.
Intusschen had de „Palembang" den 9 eu
Februari hulp
verleend aan eene onder Nederlandsche vlag varende prauw,

73
die bij Lampagger onder den wal was geraakt, bij welke
gelegenheid een inlandsche schepeling doodelijk gewond
werd.
Het gebeurde met de tongkang leidde tot het bouwen
van een blokhuis op den linkeroever der koeala Tjangkoel,
bij welke werkzaamheden dekking door de Marine moest
worden gegeven door granaatvuur; van des vijands zijde
werd daarbij vuur ondervonden, waarbij eenig tuig werd
stukgeschoten en de romp door geweerkogels werd getroffen
zonder verliezen aan personeel toe te brengen; toen evenwel
in April op het eilandje Toean voor de ernst-exercitiën met
het geschut eene schijf werd opgericht, werd een der daarmede
belaste matrozen door geweervuur van den wal doodelijk
gewond; ook moest de Marine in April en Mei dagelijks
met het scheepsgeschut steun aan de Landmacht verleenen,
om de vijandelijke benden in toom te houden, die uit den
boschrand ten Westen van Sabang de aflossing der wacht
in het blokhuis bemoeielijkten.
Bij de koeala Naridja hadden de Atjehers eene benting
opgeworpen, vanwaar met lilla's en geweren op de langs
Atjeh-Hoofd varende schepen werd gevuurd; later werd
met hetzelfde doel op Atjeh-Hoofd een kanon opgesteld.
Bij een bezoek van de „Riouw" aan de Balohan-Baai,
in het Zuid-Oostelijk deel van Poelo-Weh, werd vernomen,
dat het met ons bevriende hoofd aldaar was overvallen door
de bewoners van kampong Lamnga, aan de Oostkust van het
eiland gelegen, die daarbij geholpen waren door volk uit de
XXVI Moekims; tijdens de aanwezigheid van de „Riouw"
werd de aanval herhaald, waarvoor Lamnga met granaatvuur
getuchtigd werd.
Den 23 en
Mei werd de „Bromo" als stationsschip door de
„Merapi", onder bevel van den Kapitein-Luitenant ter zee
D. G. Brand, vervangen; dit schip bevond zich op eene reis
langs de kust en was reeds tot de Oostkust gevorderd, toen
een Gouvernements-stoomschip de tijding bracht, dat het
stoomschip Hok-Canton in de baai van Rigaih overrompeld
was geworden en twee der opvarenden door Toekoe-Oemar

74
in gevangenschap werden gehouden; de „Merapi" keerde
hierop onmiddellijk naar Oeleë Lheuë terug ]
).
Intusschen was de „Palembang", die zich den 15en Juni
in de nabijheid van Oeleë Lheuë bevond, op sein van den wal
ten anker gekomen, had een bestuurs-ambtenaar en eenige
Atjehsche hoofden ingescheept, den kolenvoorraad op Poelo
Breuë aangevuld, en was nog dienzelfden avond naar Rigaih
vertrokken; den volgenden dag vóór de baai komende, bevond
men het binnenstoomen, wegens de hooge zee en den
feilen N. W. wind, niet raadzaam, doch kon nog in den namiddag
door den Zuidelijken ingang binnenloopen; eene
poging tot bevrijding der gevangenen zoude echter geene kans
van slagen hebben, daar vernomen werd, dat zij voortdurend
door 30 gewapenden werden bewaakt.
Onderhandelingen, door eenige Atjehsche hoofden met
T. Oemar gevoerd, leidden niet tot gunstig resultaat, en den
18 en
stoomde het schip naar Oeleë Lheuë terug.
De „Merapi", zooals bovenvermeld, met spoed naar Oeleë
Lheuë opgekomen, vulde den brandstofvoorraad aan en was
den 20 en
gereed tot vertrek; de „Palembang" en de „Sambas"
waren reeds naar Rigaih gezonden.
Het bevel over de „Merapi" en daarmede over de geheele
scheepsmacht, was inmiddels op den Kapitein-Luitenant
ter zee W. J. H. de Kanter overgegaan.
Op den 20 en
Juni vertrok de „Merapi", vergezeld van de
„Devonhurst" als transportschip naar de Westkust; daags
daarna begonnen de operatiën; ongeveer 450 man troepen,
1) De „Hok Canten" lag den 14 en
Juni vóór Rigaih ten anker,
toen T. Oemar met een dertigtal gewapende volgelingen door de geen
kwaad vermoedende opvarenden aan boord werden toegelaten; plotseling
vielen deze do bemanuing aan, de l e
stuurman en de l e
machinist
werden gedood, eenige andere opvarenden verwond, de gezagvoerder
Hansen, diens vrouw en de 2e machinist in gevangenschap naar den wal
medegevoerd, waar Hansen weldra aan zijne wonden overleed; gelden
en goederen werden geroofd. De Franschman Roura, met zijne bark
de „Eagle", mede ter reede liggende, voor wiens rekening de „Hok
Canton" peper zoude laden, begaf zich aan boord en voerde het afgeloopen
schip naar Oeleë Lheuë.

75
onder aanvoering van den Luitenant Kolonel H. K. F. van
Teyn, waren in drie colonnes verdeeld; zoo noodig zoude
deze macht versterkt worden door eene landings-divisie der
Marine, sterk 67 man, onder bevel van den Luitenant-ter zee
1° kl. W. E. Hazenberg.
Te Lho-Gloempang werden twee colonnes geland, en dadelijk
daarna ver stoomden de schepen naar Rigaih, waar de derde
colonne en de landings-divisie ontscheept werden, terwijl
het vuur der schepen op de kampong en het versterkte huis
van T. Oemar gericht werd; de nu verzamelde colonnes
rukten op; tegenstand werd niet ontmoet, doch ook de gezochte
personen werden niet gevonden, zij waren naar het
binnenland weggevoerd.
De weder inscheping der troepen, waartoe nu besloten
werd, kon wegens de toenemende branding slechts voor
twee colonnes worden uitgevoerd, de derde betrok een bivak
aan den wal. Eene verkenning met gewapende sloepen langs
het strand, den volgenden dag onder dekking van infanterie
gehouden, leverde niets'bijzonders op; eenig vuur, van den
vijand ondervonden, werd door het vuur uit de sloepen en
ten slotte door geschutvuur van de „Palembang" tot zwijgen
gebracht.
Den 23 en
in den vroegen morgen verliet de flottille de
baai van Rigaih en ankerde met het aanbreken van den dag
vóór Lho-Gloempang, alwaar een deel der troepen landde
en onmiddellijk oprukte naar eene op een uur afstand gelegen
kampong, met het doel een hoofd met zijne familie op te
lichten ten einde deze personen als gijzelaars aan te houden;
ook nu werd geen tegenstand ondervonden, doch ook de
verlangde buit niet aangetroffen. Men liet nu de „Sambas"
ter plaatse om met gewapende sloepen schijnmanoeuvres
uit te voeren, alsof eene landing beoogd werd en verplaatste
de overige schepen met spoed naar Rigaih, waar een detachement
infanterie in allerijl landde en het huis, waar T. Oemar
zich gewoonlijk ophield, omsingelde; men vond teekenen,
dat het huis kort te voren verlaten was, doch had niet het
gewenschte succes. Evenmin had men dat bij de onderneming
op den 24 en
toen, na voorbereiding door de gewapende

76
sloepen, de troepen zich langs verschillende wegen begaven
naar het Noordwaarts van Rigaih gelegen versterkte huis
van T. Oemar — Koeta Brandong — bij welken tocht eenige
tegenstand werd ondervonden.
Ook hier vond men noch de gevangenen, noch den Toekoe,
maar kon den vijand schade berokkenen door het huis, de
goederen en producten (o.a. peper) te vernielen, en legde
beslag op een aantal wapenen, munitie en voorwerpen,
klaarblijkelijk van de „Hok Canton" of andere beroofde
schepen afkomstig; ook nam men als gijzelaars ten overvoer
naar Oeleë Lhenë mede 11 mannen, 10 vrouwen en
een kind, waaronder zich familieleden van T. Oemar bevonden.
Den 25 on
in den namiddag verliet de flottille de baai en
stelde koers naar Lam Beusoë, met het doel, den volgenden
ochtend in de kampong Tjot-jadi Toekoe Nanta met familie
op te lichten. Wegens hooge branding moest van het voornemen
worden afgezien, waarop men naar de reede Oeleë
Lheuë terugkeerde; de „Sambas" echter begaf zich weder
naar Rigaih.
Met het oog op hernieuwd optreden tegen T. Oemar kwam
den 14 en
Augustus het schroefstoomschip l e
kl. „De Ruyter"
onder bevel van den kapitein ter zee Jhr. T. E. de Brauw in de
wateren van Atjeh aan; inmiddels was de uitlevering van de
gevangenen der „Hok-Canton" langs anderen weg verkregen.
Van de diensten der „de Ruyter" werd daarom elders gebruik
gemaakt en wel voor de beschieting van de kampong Lambada
op ongeveer 1000 M. afstand van Koeala Gigieng gelegen,
en voor twee reizen naar de Westkust; de eerste duurde van
10 tot 18 September; de Assistent-Resident voor de Onderhoorigheden
en het hoofd van Meulaboh bevonden zich aan
boord, zoomede de mannelijke gijzelaars, die in Juni uit
Rigaih waren medegevoerd; deze werden aldaar aan wal
gezet. Van Menlaboh uit werden verschillende tochten ondernomen
in verband met de vervanging van het hoofd van
Rigaih en de aan sommige staatjes opgelegde boeten.
Andermaal vertrok het schip den 20 en
naar de Westkust,
vergezeld van de ,, De von hu est", w r
aar aan boord zich cle

77
Assistent-Resident, de Atjehsche hoofden Toekoe Bait en
Toekoe Nja Banta en eene der vrouwelijke gijzelaars bevonden;
de „Zeemeeuw" voerde de overige vrouwelijke
gijzelaars mede. Te Rigaih werden de gijzelaars ontscheept
en den 22 en
had aldaar eene samenkomst plaats van den
Assistent-Resident met de opgeroepen hoofden, waarbij twee
sectiën der landings-divisie, ter sterkte van 75 man, tegenwoordig
waren, terwijl drie gewapende sloepen, waaronder
eene van de „Palembang" in cle nabijheid bleven Be vergadering,
waarin Potjoet Banta tot hoofd van Rigaih werd
aangewezen, verliep rustig en den volgenden dag vertrok de
„de Ruyter" naar Oeleë Lheuë.
Te voren had het schroefstoomschip l e
kl. „Tromp", gecommandeerd
door den Kapitein ter zeeK. A. StakmanBosse,
eene verschijning van eenige maanden in de wateren van
Atjeh gemaakt. Dit schip, waaraan de „Samarang" bij vertrek
uit Batavia in divisie verband was toegevoegd, was
31 December 1885 ter reede Oeleë Lheuë aangekomen;
beide schepen vatten den 5 en
Januari, de „Tromp" vóór
Peusangan, de „Samarang" vóór Lho-Seumawé post, en
beletten vischvangst en handelsvaart als dwangmaatregel
tegen de betrokken hoofden tot betaling van hun opgelegde
boeten; deze maatregel eindigde voor Peusangan den 8 en
Maart, waarna de „Tromp" naar Oeleë Lheuë vertrok; vandaar
voerde men den 25 en
den Gouverneur naar de beide
genoemde landschappen over; de hoofden brachten de voorgeschreven
bezoeken, welke de Gouverneur, vergezeld van
den état-major van het schip, beantwoordde; den 30 en
werden
de dwangmaatregelen voor de Pase-streek ingetrokken.
Na het bezoeken van nog eenige plaatsen op Atjeh's kusten
verlieten de „Tromp" en cle „Samarang" den 16 en
April
het gewest.
Opnieuw moest in October 1886 door de Marine krachtig
worden opgetreden tegen den vijand, die de Westelijke linie
onzer stelling in Groot-Atjeh verontrustte.
De kruisboot, tot dusver in de Koeala Tjangkoel gestationneerd,
werd den 13 eu
door gewapende sloepen van de
„Merapi" en „Macasser", onder bevel van den Luitenant

78
ter zee l e
kl. B. J. G. Volck, naar de reede gebracht, waarbij
2 schepelingen gewond werden.
Den l(> en
namen de „De Ruyter", „Merapi" en „Macasser"
post nabij Poelo Toean, zoo dicht mogelijk bij den wal en
ondersteunden het vuur, dat door de posten der Westerlinie
werd gegeven; eene divisie gewapende sloepen, gecommandeerd
door den Kapitein-Luitenant ter zee P. Zegers Veeckens,
bemachtigde tegelijk een paar groote visschersprauwen, die
ter hoogte der kampong Lampagger tegen het strand lagen;
hevig geweervuur des vijands bezorgde ons twee gewonden.
Eene poging, door gewapende sloepen van de „Macasser"
terzelfder tijd gedaan, om eenige prauwen te nemen, die langs
de Koeala Naridja trachtten te ontkomen, faalde doordat
de sloepen opgehouden werden door het kruisvuur van twee
versterkingen, waarbij een man gewond werd.
Den 18 en
vertrok de „De Ruyter" uit de wateren van
Atjeh; de „Merapi" bleef nog tot den 23 en
in de nabijheid
van Poelo-Toean, ten einde de in den omtrek gelegen kampongs
met granaatvuur te verontrusten en de vischvangst
te beletten. /vi«,G^_
Steun door geschutvuur tegen den vijand bij de Waterlinie
werd weder op 28 en 29 December verleend door de „Macasser"
en op 10 Februari 1887 eveneens door dit schip en de „Sambas"
bij de oprichting van een nieuw blokhuis.
Eene overrompeling van de bezetting van den vuurtoren
op Poelo-Breuë was aanleiding, dat den 4 cn
Januari 1887
het stoomschip „Kongsee", met troepen aan boord, door de
„Merapi" naar de Zandbaai op genoemd eiland werd begeleid,
waarna bij het opsporen der kwaadwilligen werd geassisteerd
en den 14 en
de troepen ter sterkte van 200 man benevens
dwangarbeiders naar Oeleë Lheuë werden teruggevoerd;
de „Sambas" nam aan deze verrichtingen deel; ook had de
e n
„Palembang" reeds den 4 50 man troepen naar de Lambalei
Baai overgevoerd, voorts de kusten van het eiland bekruist
en Poelo Nassie onderzocht, waarbij de landings-divisie
een zevental prauwen had vernield.
Eenige malen werd de Koeala Atjeh door een oorlogsschip
of door gewapende sloepen bewaakt, ten einde het invaren

79
van vijandelijke prauwen te beletten; ook sleepte de „Batavia"
in Juni eene wangkang weg van onder den wal nabij
Koeta Pohama, waar een aantal Atjehers zich reeds op het
strand verzamelden, blijkbaar met vijandige bedoeling.
In Mei hadden Atjehsche benden zich in verschillende versterkingen
op den rechteroever der rivier van Troemon genesteld;
de „Macasser", den 21 en
van haar station nabij cle
Noordwester Eilanden vertrokken, verdreef op verzoek van
den Radja van Troemon den vijand uit de loopgraven en de
Noordelijk gelegen versterkingen met granaat- en geweervuur
en verontrustte door haar vuur de versterking Koeta
Toewa. Voorts stelde de Commandant aan de staatjes Sebadi
en Bakongan, die met bovengenoemde benden heulden, een
ultimatum, hen met tuchtiging bedreigende, wanneer daarmede
niet binnen acht dagen werd geëindigd; in overleg met
het civiel bestuur werd deze tuchtiging niet noodig geoordeeld.
Vervolgens bood het schip, in vereeniging met de „Banda",
op verschillende wijzen hulp en steun aan de actie, die door
de expeditionnaire troepen in Juli en Augustus werd gevoerd,
waarbij ook de Resident van Tapanoeli aanwezig was, en
die tot gevolg had, dat door de troepen in samenwerking
met het volk van Troemon op den 12 en
Augustus de vijandelijke
benden uit alle versterkingen ten Noorden van Troemon
werden verdreven.
Aan de schepen viel daarna nog de taak ten deel, de kust
te bewaken en berichten in te winnen aangaande de richting,
waarin de verdreven benden waren gevlucht en met geschutvuur
de nederzettingen te tuchtigen, wier bevolking aan het
verontrusten van Troemon had deelgenomen; bij het embarkement
der troepen op 2 en 3 October werd door de
schepen assistentie verleend.
Behalve de hier beschreven verrichtingen waren de oorlogsschepen
in het station nagenoeg aanhoudend in de vaart bij
de hun opgedragen taak, om de handelsschepen langs de
kust te vergezellen, hetgeen noodig was in verband met
het volgende. Het voor de uitlevering der twee gevangenen
van de „Hok Canton" aan Toekoe Oemar uitbetaalde losgeld
moest verhaald worden op de bij de berooving van het schip

80
betrokken staatjes, door het gezamenlijk opbrengen eener
boete van f 75000, blijvende tot de geheele afdoening dier
boete, de represaille-maatregelen van kracht.
Ter vergemakkelijking van het afdoen der boete, was o.a.
aan die staatjes op bepaalde voorwaarden, de uitvoer van
peper toegestaan, terwijl alle invoer, door middel van inlandsche
vaartuigen verboden bleef; bij het vergezellen
der koopvaardijschepen moesten dan ook de oorlogsbodems
toezien, dat geen contrabande, opium of andere zaken naar
den wal werden gebracht, en de voor de bedoelde koopvaarders
bestemde prauwen onderzoeken, om te waken
tegen den uitvoer van andere producten dan peper; voorts
moest de in die prauwen overgevoerde hoeveelheid peper
gecontroleerd en de daarvoor verschuldigde boete worden
geïnd.
Aangezien Oemar steeds Lam Beusoë bedreigde, moest
ook die plaats voortdurend door de Marine worden bewaakt.
Op de Noordkust moesten de schepen zich meermalen vóói
de kust bij Sigli vertoonen, welke post voortdurend aan aanvallen
van Pakan Baroe blootstond, terwijl ook het oorlogsschip
enkele malen door kwaadwilligen beschoten werd; de
kust van Sigli tot Meureudoe werd voor handel en vischvangst
gesloten gehouden en over het algemeen moest tegen invoer
van opium en oorlogsmaterieel worden gewaakt.
Niettegenstaande het bestuur van de nieuwe inrichtingder
postenlinie in Groot-Atjeh goede verwachtingen had gekoesterd,
stond de stelling nog steeds aan aanvallen bloot .
Zoo zouden volgens ingekomen berichten in den nacht van
1 op 2 October 1887 vijandelijke prauwen de Atjeh-Rivier
opvaren, reden waarom de „Bali" des avonds vóór den mond
post vatte. Van prauwen werd niets bespeurd, maar des
morgens werden twee gewapende sloepen de rivier opgezonden,
om met de uitgerukte troepen samen te werken tot
het insluiten van eene vijandelijke bende, die zich bij de
heilige graven nabij Radja-Bedil ophield. Bij het opvaren
werden de sloepen uit het struikgewas beschoten, waardoor
een schepeling doodelijk gewond werd; door kartets- en
geweervuur werd dit vuur tot zwijgen gebracht, en daarna

81
de tocht vervolgd, die echter niet tot het gewenschte doel
leidde.
. Hetzelfde schip kreeg in het begin van November de opdracht,
het blokhuis bij Lampagger, dat door den vijand
bestookt werd, te ondersteunen, waarbij men den wal bij
Koeala Tjangkoel tot in 33/ 4 vaam water naderde en door
geschutvuur de verlangde hulp verleende.
Tn den nacht van 10 op 11 December werd de havensloep
van Oeleë Lheuë geroofd; om deze op te sporen, ondernamen
cle gewapende sloepen van de „Macasser", de „Bali" en de
„Batavia" eene verkenning onder de kust bij Lampagger,
waarbij de „Macasser", tot steun der sloepen-divisie, nabij
den wal medestoomde en door geschutvuur het vrij hevige
vuur uit eene vijandelijke benting tot zwijgen bracht; een
marinier van de „Batavia" sneuvelde bij dezen tocht; het
doel werd niet bereikt, vermoedelijk was de sloep reeds
naar de Westkust weggevoerd.
Intusschen hadden weder verontrustende berichten omtrent
Poelo-Breuë in November tot de zending van eene troepenmacht
daarheen doen besluiten. Den 12 en
ankerden in de Zandbaai
de „Merapi", de „Bali" en de Ned. Ind. stoomer,, Gouverneur
Generaal 's Jacob", die troepen aan boord had;
den volgenden dag assisteerde de „Merapi" bij het debarkement
en vatte daarna post vóór Lampoejang, waar eene
vijandelijke benting beschoten werd; vervolgens nam men,
gezamenlijk met de „Banda" en de „Bali", in de Lambalei-
Baai eene afdeeling troepen, sterk 350 man, aan boord en
stoomden de drie oorlogsschepen met een Gouvernementsstoomschip
des nachts naar Lampoejang terug, waar de
schepen met lilla- en geweervuur ontvangen werden; dit
vuur werd met granaten tot zwijgen gebracht, en het omliggende
terrein schoongeveegd, en daarna begon men met
het debarkement der troepen onder dekking der gewapende
sloepen. Felle stroom en branding waren echter oorzaak, dat
eerst den 18 en
de ontscheping geheel beëindigd was, terwijl
de barkas van de „Merapi" op het strand uit elkaar geslagen
was.
Bij den opmarsch der colonne stoomden de oorlogs-
6

82
schepen mede, om het voorliggend terrein door geschutvuur
van vijanden te zuiveren, ankerden daarna vóór Oeleë-Paya
en brachten vivres voor de troepen aan wal; den 19 en
maakte
eene landings-divisie nog eene verkenning in Oostelijke
richting, waarna alles ingescheept werd en de troepen nog
denzelfden avond te Oeleë Lheuë aankwamen; de „Banda"
bleef achter met opdracht, het Zuidelijk gedeelte van het
eiland te bekruisen; bij de uitvoering dezer opdracht werd
men in de Midden-Passage beschoten, waardoor de tamboer
doodelijk gewond werd.
Eene gezamenlijke actie van land- en zeemacht tegen de
kampongs Lambaroe en Lampagger van de VI Moekims
had den 27^ Februari 1888 plaats; de „Merapi", „Bali"
en „Macasser" namen daaraan, ook door gewapende sloepen,
deel.
e n
Met den l Maart werd het Marine-Etablissement op
e n
het eiland Breuë opgeheven en den 5 Juli ging het bevel
over het station over op den Kapitein-Luitenant ter zee
P. Zegers Veeckens, met de „Java" den 30 6n
Juni in de
wateren van Atjeh aangekomen.
Op de Westkust noopte de actie van Toekoe Oemar nog
e n
steeds tot optreden van de Marine; den ll December
1887 te Menlaboh aankomende, vernam de Commandant
van de „Bandjermasin" berichten, die aanleiding waren,
dat het schip met den Assistent-Resident en eenige hoofden
naar Teunom vertrok; hier vernam men, dat Oemar Kroeëng
Sabil veroverd had en zich nu te Sa wang ophield; het schip
ankerde nu vóór Sawang en wierp een elftal granaten daarin;
den 18, de „Bali" ook ter plaatse gekomen zijnde,
werden de vijandelijke bentings door beide schepen gebombardeerd,
waarop de vijand ze verliet.
Eenige dagen later vernielde de „Bandjermasin" te Lho
Gloempang eenige aan T. Oemar behoorende prauwen en
beschoot de op den heuvel gelegen benting, met het gevolg,
dat een zich daarin bevindend houten huis, ook aan Oemar
behoorende, in brand geraakte en in de lucht vloog. Te
Rigaih ontving de Commandant een brief van T. Oemar,
waarin deze zich over de gemelde beschieting beklaagde,

83
hetgeen den Commandant aanleiding gaf, nog een zestal
granaten in Sawang te werpen.
In Januari 1888 had de Militaire Commandant van Meulaboh,
bij wien berichten van een voorgenomen aanval waren
ingekomen, den Commandant van de „Bali", die ter reede
was gekomen, verzocht, eenigen tijd aldaar te vertoeven; de
aanval bleef echter uit. In Februari evenwel, het schip weder
vóór Meulaboh komende, nam dit deel aan de beschieting,
door de Landmacht, van de nabijgelegen vijandelijke versterkingen.
Na op den 10 de Gedei van Ketapang-Pasir,
waar zich veel volk van T. Oemar ophield, onder vuur te
hebben genomen, ankerde de „Bali" weder vóór Meulaboh en
nu deed de Militaire Commandant het dringende verzoek,
de zwakke bezetting door een detachement van de Marine
te versterken. Aan dit verzoek werd voldaan, doch na eenigen
tijd kreeg de post versterking en kon het detachement weder
scheep gaan.
Ook eenige met ons bevriende hoofden ter Westkust
voerden actie tegen Oemar; in Januari deed het volk van
Teunom een aanval op zijne nabij Kroeëng-Sabil gelegen
benting; bij het oprukken langs het Strand en de vermeestering
der benting assisteerde de „Merapi", ook met granaatvuur,
en den 28 Februari verleende de „Banda" te Rigaih
met geschutvuur steun aan onze bondgenooten; verder de
kust bekruisende, werd het schip bij het binnenkomen der
baai van Gloempang met lilla- en geweervuur begroet, dat
echter spoedig tot zwijgen werd gebracht.
In Maart voerde het volk van Teunom, nu in bondgenootschap
met dat van Lho Kroeët, actie tegen Toekoe Oemar,
waarbij de „Bali", die bij Pate post had gevat, steun verleende;
den 5 bij het optreden met gewapende sloepen,
die poogden met kartetsvuur den achter een pagger opgestelden
vijand te verjagen, werd de Luitenant ter zee 2 e
kl.
P. D. Holtzapffel doodelijk gewond; men verstoomde naar
Oeleë Lheuë en den volgenden dag had de begrafenis te
Koeta-Radja plaats.
Den 7 was de „Bali" weder vóór Pate en posteerde zich
bij Lageuën; door het vuur van den wal werden o.m. cle

84
atoomsloep en de kombuis getroffen, waarop het schip dit
vuur tot zwijgen bracht. In April eindelijk was de „Bandjermasin"
ter plaatse en kon door geschutvuur de actie van
het volk van Teunom en Lho Kroeët zoodanig voorbereiden
en steunen, dat drie bentings aan den linkeroever der Koeala
Rigaih veroverd werden.
Ter ondersteuning van den vorst van Lho Kroeët en zijne
ondernemingen tegen Pate, Lageuën, Lho Gloempang en
Randi, was de „Ceram" in November vóór dat deel der
Westkust en beschoot op aanwijzing van den verdreven
vorst van Pate de benting en de kampong van dien naam,
waardoor brand ontstond; het volk van Lho Kroeët kwam
echter niet opdagen, zoodat van herovering niets kwam.
Op de Noordkust had Sigli nog nu en dan steun van de
Marine noodig, om behulpzaam te zijn bij het verdrijven
van den vijand uit de nabij onze benting gelegen versterkingen
en loopgraven. Van 7 Maart tot 21 April heeft tot dit doel
de „Macasser" vóór Sigli post gevat.
Bij Koeala Gigieng was in November eene wangkang,
met drie koppen bemand, door de Atjehers op het strand
gehaald en beroofd geworden; op het bericht werden de
„Samarang" en een gouvernements-stoomschip daarheen
gezonden. Tusschen den verdekt opgestelden vijand en de
schepen ontwikkelde zich daarop een scherp vuurgevecht,
waarbij tuig en romp der beide schepen meermalen getroffen
werden; daar er tevens eene gevaarlijke branding stond,
werden de reeds gereed gemaakte gewapende sloepen teruggeroepen
en moest men de nu geheel waardeloos geworden
prauw aan haar lot overlaten.
Den 19 en
en 20 en
November ondernam de landings-divisie
van de „Macasser" eene verkenning van Troemon naar
Bakongan; het vuur van een vijftal Atjehers moest daarbij
door salvo's worden tot zwijgen gebracht; te Bakongan
nam het schip den troep weder aan boord.
In de laatste dagen van het jaar waren ter Noordkust
weder een schip van het Auxiliair Eskader, het schroefstoomschip
l e
kl. „van Speyk" benevens de „Bali" en de
„Padang" aanwezig, waaraan bovendien werden toegevoegd

85
de „Pontianak", de „Bandjermasin" en de „Ceram", tezamen
vormende eene divisie onder bevel van den Commandant
der „van Speyk", den kapitein ter zee C. ten Bosch,
met opdracht, allen in- en uitvoer te beletten en de vischvangst
tegen te gaan op het kustgedeelte Bateë Poeteh
tot Meureudoe.
Afgescheiden van deze scheepsmacht bleef het station
bezet door de „Java", „Macasser", „Sambas" en „Samarang".

HOOFDSTUK V.
(1884—1888).
De oefeningenter reede Besoeki. — De Oostelijke stations. —•
Mandor. — Djambi. — Diverse verrichtingen. — Bijzonderheden
omtrent het materieel der vloot en de marineetablissementen.
Uit de boven beschreven verrichtingen der Zeemacht in
de wateren van Atjeh, alwaar eene inkrimping van het
aantal oorlogsbodems nimmer kon worden volgehouden,
doch telkens maatregelen tot versterking moesten worden
genomen, valt af te leiden, dat voor de andere diensten, in
den Archipel te verrichten, het aantal beschikbare schepen
steeds wisselend was. Meer en meer bleek dan ook de juistheid
van het stelsel, van de vroeger bestaan hebbende stationneering
van de schepen der Indische Militaire Marine
in de gewesten buiten Java, voor zoover niet strikt noodzakelijk,
af te zien en de niet in Atjeh en andere afgelegen
deelen van den Archipel benoodigde bodems in de nabijheid
der vlag te houden, gereed om daarheen te worden gedirigeerd,
waar zich de behoefte aan vlagvertoon of ander actief
optreden zoude doen gevoelen.
Aan de oefening van officieren en verdere bemanning en
aan het onderhouden van de tucht en den militairen geest
onder het personeel der vloot zoude zulks tevens ten goede
komen. Zoo werd dan ook door den in 1885 opgetreden Commandant
der Zeemacht, den Schout-bij-Nacht J. W. Binkes,
bepaald, dat eenige schepen ter reede Besoekie zouden bijeenkomen
voor oefeningen, te houden deels door de schepen

87
afzonderlijk onder zeil, voorzoover de wisselende gelegenheid
het toeliet, deels gezamenlijk met gewapende sloepen en
landings-divisie, volgens regeling door den oudst-aanwezenden
Commandeerenden Officier. In de maanden Juni tot September
van genoemd jaar konden voor deze oefeningen
een viertal schepen worden aangewezen.
Omtrent andere diensten, door de Marine verricht, valt
het volgende te vernielden.
Bij eene reis, door den Resident van Ternate in Juli 1884
met het Couvernements-stoomschip „Havik" naar Nieuw-
Cuinea ondernomen, werden de Officier van Gezondheid
en een luitenant ter zee van Z. M. stoomschip „Merapi"
aan boord gedetacheerd, laatstgenoemde o.m. voor hydrografische
opnemingen. Hetzelfde oorlogsschip maakte in
October van dat jaar met den Resident van Menado eene
reis naar de Sangir- en Talaoet-Eilanden, en bezocht in
November Daweloor en de Timorlaoet-Eilanden; eindelijk
vervoerde het in December den Resident van Ambon en
41 man Infanterie naar de Elpapoetih-Baai, waar een overval
van Alfoeren had plaats gehad.
Het oude raderstoomschip „Sumatra" voerde in November
1884 eene opname van het rif „den Bril" uit, werd daarna
wegens, in het droogdok te Onrust, gebleken slechten toestand
der huidplaten, onder geleide van het ramtorenschip „Prins
Hendrik" naar Soerabaia gedirigeerd, en aldaar voor verderen
dienst afgekeurd.
Te Bandjermasin assisteerde den 13 en
October een detachement
schepelingen van de „Sindoro" onder bevel van
den Luitenant ter zee 2° kl. D. Mensert krachtig bij het
blusschen van een hevigen brand in de Chineesche wijk.
Nog denzelfden dag vertrok het schip naar de Oostkust,
waar te Koetei de Assistent-Resident embarkeerde; vervolgens
stoomde men naar Goenong-Tabor, vanwaar de van
zijn ambt vervallen verklaarde Regent naar Koetei werd
overgevoerd.
De „Onrust", reeds herhaaldelijk tochten tot vlagvertoon
op de Boven-Doesson gemaakt hebbende, werd in het najaar

SS
van 1884, vóór den mond der Menawing ten anker liggende,
bij herhaling beschoten, waarbij men telkens door geweervuur
of met een kanonschot den vijand kon verdrijven. Op
15 December bracht de Gouvernements-stoomer „Boni"
den Resident en de Militairen Commandant der Zuider- en
Ooster-Afdeeling van Borneo ter plaatse aan; deze autoriteiten
zagen echter van actie af en de „Onrust" vatte post
vóór onze vestiging te Moeara Teweh.
In de Wester-Afdeeling van Borneo assisteerde de „Salak"
bij de expeditie tegen Mandor in October en November
van hetzelfde jaar, door den overvoer van troepen en dwangarbeiders
van de hoofdplaats naar het terrein van actie,
later door het slepen van prauwen met troepen en vivres
naar Koeboe-Tenga aan de Soengei-Trap. Voorts werd eene
ingehuurde stoombarkas, van eene blindeering met rottan
voorzien, bewapend met een kanon van 5 cM. van de „Salak"
en bemand met een onderofficier en 10 minderen, onder
bevel van den Luitenant ter zee 2 e
kl. J. D. Heyning gesteld
en dezen officier opgedragen, de Mandor-Rivier zoo hoog
mogelijk op te varen en eventueele versperringen op te
ruimen: een bidar met 20 dwangarbeiders werd tot hulp
bij dit werk medegegeven. Versperringen werden niet aangetroffen,
doch de barkas kon goede diensten bewijzen bij het
wegnemen van natuurlijke hindernissen, waarbij men door
den vijand niet verontrust werd.
Einde Mei 1885 haalde de „Sindoro" den opstandeling
Perbatasarie met 84 volgelingen van Koetei af en voerde
allen naar Bandjermasin over en wegens verstoring der rust
in Tanette bracht de „Samarang" in Augustus den Gouverneur
van Celebes en Onderhoorigheden benevens een detachement
Infanterie daarheen.
Bij eene reis naar de Key-Eilanden, in Juni door de „Merapi"
ondernomen, werd op het eiland Klein-Key door den
Luitenant ter zee 2 e
kl. E. O. Kerkhoven aan den voet van
den berg Gelanit eene zoogenaamde doodengrot onderzocht,
van welk onderzoek de verzamelde gegevens en de aangetroffen
voorwerpen ter beschikking werden gesteld van het
Bataviaasch Genootschap van Kunsten en Wetenschappen.

89
Tn cle nederzetting te Djambi bad in Mei een moordaanslag
op Europeanen plaats. Zoodra het bericht hiervan
den 27 en
te Palembang werd ontvangen, vertrok de aldaar
liggende „Soembing" na inscheping van 62 man troepen
naar Djambi, waar het schip den 29 ou
aankwam; toen
daarna het Gouvernements-stoomschip „Sampit" ook ter
plaatse kwam, vertrok de „Soembing" weder naar Palembang.
Den 27 cn
Augustus kwamen weder onrustbarende berichten
van Djambi, namelijk dat zekere Raden Anom voornemens
was, mèt 300 volgelingen de plaats aan te vallen;
onmiddellijk vertrok de „Soembing" met 17 infanteristen
daarheen; na het oplooden van eene droogte in den mond
der rivier, waarop het schip vastgeraakt was, kwam men
den 31 en
vóór de vestiging. Aldaar had de aanval den 28 eu
plaats gehad, doch was afgeslagen, waarbij 8 gesneuvelden
en 2 gewonden door de aanvallers waren achtergelaten.
Sedert werd nog tweemaal, in September, beproefd wachtposten
te overrompelen enz., doch zonder succes; aan den
Pangeran-Ratoe werd de cisch gesteld, om de hoofden der
aanvallers uit te leveren; de „Soembing" bleef vóór Djambi
stoomklaar liggen, en beschoot nu en dan de kampong Solok,
vanwaar uit onze posten herhaaldelijk beschoten werden.
Spionnen meldden steeds plannen tot aanvallen en in den
nacht van 2 October werden de benedenstrooms gelegen
kolenloodsen in brand gestoken, waardoor ongeveer 265 ton
steenkool verloren gingen; blussching, dien morgen beproefd,
gelukte niet. Den 13 eu
werd bericht ontvangen, dat
er bovenstrooms raketten, d.z. vlotten, met hevig brandbare
stoffen, gereedgemaakt werden, welke men brandende zou
laten afdrijven; er zouden er wel 40 zijn; de „Soembing"
en „Sampit" voorzagen zich tegen dit gevaar door vóór den
boeg op een afstand uitgehouden drijvende balken in V-vorm;
tot uitvoering van de bedreiging is het evenwel niet gekomen.
Een gemakkelijken slag sloeg de vijand door den 24 en
de
kruisboot, liggende te Moeara-Saba aan den benedenloop
der Djambi-Rivier, met vier, slechts met den klewang gewapenden,
te overvallen, waarop de bemanning, zonder
tegenstand te bieden, zich zwemmende redde. Zoodra het

90
bericht hiervan, twee dagen later, den Commandant van de
„Soembing" bereikte, zond deze, de Luitenant ter zee l e
kl.
A. P. Tadema, de gewapende officierssloep, onder bevel van
den Luitenant ter zee 2 e
kl. C. Beels, vergezeld van de „Sampit",
— gezagvoerder Cocheret de la Morinière — af, om
het vaartuig op te sporen en te hernemen.
Nadat zooveel mogelijk gegevens omtrent het gebeurde
waren verzameld, stoomde den 28 en
de „Sampit", de sloep
op zijde sleepende, de Dindang, een linker-zijriviertje der
Djambi-Rivier op en al spoedig trof men prauwen aan, waarin
inventaris-goederen van de kruisboot werden gevonden en
in beslag genomen. Op eene plek, waar de rivier zich in tweeën
scheidde, ging de „Sampit" ten anker en roeide de sloep
verder den rechter-zijtak op.
Na ongeveer drie kwartier geroeid te hebben, kreeg men
enkele huizen in het zicht, en vielen op korten afstand aan
S/B uit de rimboe een tiental geweerschoten, waarbij echter
niemand gekwetst werd; onmiddellijk werd met geweervuur
geantwoord en spoedig daarna, nog vóórdat men de kruisboot
kon zien, gingen twee kanonskogels over de sloep heen.
De Luitenant ter zee Beels achtte het onder deze omstandigheden
niet geraden, voort te gaan zonder de hulp van den
Gouvernements-stoomer en keerde terug om deze hulp in
te roepen, waarbij hij de „Sampit" weldra ontmoette; immers
Cocheret, aanvankelijk de vaart niet mogelijk achtende,
wegens de in het riviertje liggende boomstammen en het
overhangende hout, besloot, op het hooren der kanonschoten,
die niettemin te beproeven, hetgeen met veel moeite
gelukte en zoo bereikte men weldra gezamenlijk een punt,
vanwaar op ongeveer 500 M. afstand, de kruisboot, dwars
in het riviertje liggende, kon worden gezien, nabij een kampong
en daarmede door een vlot verbonden.
Nauwelijks was de „Sampit" ten anker gekomen, toen een
kogel van een der eenponders der kruisboot, wier dek vol
menschen was, over het schip vloog; beide vaartuigen richtten
nu hun granaat- en kartetsvuur op de kampong en beschoten
de kruisboot met geweervuur, met het gevolg, dat de boot
in allerijl verlaten werd, waarop Beels met de sloep haar in

91
bezit nam en de geladen stukjes op de vluchtende bevolking,
deels in cle kampong, deels in prauwen stoomopwaarts
gaande, afvuurde.
Op dit oogenblik verscheen eene sloepen-divisie van het
schroefstoomschip 4 e
kl. „Pontianak" op het gevechtsterrein.
Deze bodem, Commandant de Luitenant ter zee l e
kl.
P. M. W. T. Krayenhoff van de Leur, te Palembang liggende,
was den 26 en
, toen het bericht omtrent de kruisboot aldaar
ontvangen was, dadelijk naar de Djambi-Rivier vertrokken,
medevoerende eene gewapende stoombarkas en een detachement
van 15 mariniers onder een sergeant, bestemd tot
versterking der bemanning van de „Soembing". Bij aankomst
vóór den mond der Dindang werden de gewapende sloepen
gereedgemaakt en ten 11.30 u. voeren deze, ten getale van
drie, gesleept door de stoombarkas, het geheel onder bevel
van den Luitenant ter zee 2 e
kl. C. A. de Brauw, de rivier op,
waarbij het geluid van de actie onder Beels weldra de richting
aangaf.
De flottille kon na aankomst nog deelnemen aan het werk,
de „Sampit" rond te halen en de kruisboot op sleeper te
brengen en voer nog een eind de rivier op, doch geen volk
ontmoetende, keerde zij terug geruimen tijd na de flottille
van de „Soembing" en cle „Sampit" die geene gekwetsten
hadden. Ongeveer halverwege echter, werden van den linkeroever
door geheel onzichtbaar opgestelde schutters twee
geweerschoten afgegeven, waarvan het eene een Europeesch
matroos in de stoombarkas doodelijk verwondde. Na het
lossen van eenige kartetsschoten in de richting, vanwaar
het vuur gekomen was, vervolgde de flottille haren weg.
De kruisboot werd te Djambi aan het civiel bestuur overgedragen
en de begrafenis van den gesneuvelde had den
volgenden dag te Moeara-Saba plaats, waar de „Pontianak"
verder geposteerd bleef, en aan opvarende stoomschepen
een gewapend detachement onder eenen officier meegaf;
bij de eerste maal, dat zulks geschiedde, en wel met de
„Ophir" van de Nederlandsen-Indische Stoomvaart-Maatschappij,
werd dit schip, kort na het vertrek van Djambi,
waar zich de juist vervangen controleur had ingescheept,

92
met een, naar schatting twintigtal geweerschoten van den
oever begroet, waardoor echter niemand getroffen werd; bij
het onmiddellijk door het Marine-detachement afgegeven
snelvuur kon men tusschen het dichte struikgewas eenige
vluchtenden waarnemen; eerst later vernam de detachementscommandant,
dat den Ambtenaar een dergelijk „saluut"
was toegezegd geworden.
Te Djambi viel verder, behalve^t nu en dan lossen van*
geweerschoten tegen onze vestiging, niets voor, totdat in den
nacht van 20 op 21 November de „Soembing" met 9 a 10
lillakogels werd beschoten uit eene verlaten benting op
ongeveer 600 M. stroomafwaarts, op eene hoogte, genaamd
Tanah-Poetie gelegen; twee kogels troffen de huid van het_
schip; het vuur werd door het kanon van 12 cM. K.A. spoedig
tot zwijgen gebracht; men ging tot den dag voort met ieder
half uur eene granaat in de versterking te werpen.
In den volgenden nacht werden 5 kogels op de „Soembing"
afgevuurd; een dezer trof het hek van de in de takels hangende
jol, een andere het kippenhok op de brug. Inmiddels was per
stoombarkas aan den Commandant van de „Pontianak"
bevel gezonden om naai' Djambi op te komen; den 22 en
kwam dit schip, waarvan brug, mars en bramzaling van
rottan-blindeeringen waren voorzien, tegen den avond aan, eu
kon juist waarnemen, dat op Tanah-Poetie een roode vlag
geheschen en een lillaschot tegen de „Soembing" werd gelost.
De „Pontianak" ankerde nu dwars van den heuvel zoo
dicht mogelijk bij den wal; van de bramzaling het terrein
verkennende, zag men geen volk meer; vermoedelijk had de
bezetting reeds in der haast de versterking verlaten en de
stukjes geschut weggevoerd; daar het te laat was geworden
voor debarkement, bepaalde men zich er toe, om de minuut
een geweerschot op den heuveltop te richten, totdat in den
vroegen morgen de ontscheping plaats had van eene macht,
bestaande uit 25 man van de „Pontianak", 30 mariniers
van de „Soembing" en 50 man van het garnizoen van Djambi,
het geheel onder bevel van den Commandant der „Pontianak".
Men vond de versterking nog niet geheel afgew-erkt en de
sporen vertoonende van in allerijl verlaten te zijn; men slechtte

93
haar zooveel mogelijk en verbrandde de daarin staande
huizen; de „Pontianak" nam daarna haren post vóór Moeara
Saba weder in.
Met 8 December hield het geweervuur tegen de vestiging
te Djambi geheel op en behalve het voorbijdrijven van enkele
kleine brandende vlotten in het begin van het jaar 1886
kwam actief verzet der Djambineezen niet meer voor; de
aanwezigheid van twee oorlogsbodems op de rivier bleef
echter nog gehandhaafd; in het einde van genoemd jaar was
nog alleen de „Onrust" vóór Djambi gestationneerd en werd
het verstrekken van gewapend geleide aan de schepen, die
de rivier bevoeren, niet meer noodig geoordeeld.
Eene vreedzame zending volbracht de „Bali", Commandant
de Luitenant ter zee l e
kl. H. G. Hildebrandt, door eene
reis van Menado uit in April 1886 naar de Sangir- en Talaoet-
Eilanden, waar eene epidemie heerschte en geruimen tijd
geene geneeskundige hulp te bereiken was geweest; het schip
voerde een dokter-djawa en eene groote hoeveelheid geneesmiddelen
mede; wel bleek, toen men ter plaatse kwam, de
epidemie reeds geweken, doch veel hulp kon nog worden verleend.
Voorts kon het schip belangrijke diensten bewijzen, toen
in Juli het stoomschip „Amboina" van de Ned. Ind. Stoomv.
Mij. op een rif in de Tenimber-Eilanden gestrand was; men
hielp bij het lossen, nam de helft der steenkolen aan boord,
sleepte het schip vlot, hielp weder bij het laden en bracht
ten slotte het gevaar nauwkeurig in kaart.
Belangrijk was ook de reis, die de Luitenant ter zee l 6
kl.
L. C. Rovers met de „Samarang" van Bandjermasin uit
van Juli tot September naar de Oostkust van Borneo maakte.
Reeds medio 1884, toen voor versterking der Marine in de
wateren van Atjeh gezorgd moest worden, had het geregeld
bekruisen van de St. Lucia-Baai opgehouden; het was dus
niet overbodig, opnieuw een onderzoek naar menschenroof
en slavenhandel in te stellen; de reis werd dan ook door den
Assistent-Resident van Koetei medegemaakt.
Behalve het reeds elders gebleken feit, dat ook van Celebes
slaven naar Borneo werden uitgevoerd, werd vernomen,

94
dat op 2 Mei te Tawao verschenen was de zich noemende
Pangeran Mangkoe-Negara, een man, reeds vroeger als
slavenhaler en -houder gesignaleerd, met een kotter onder
Engelsche vlag en nog 22 andere vaartuigen, bij zich hebbende
ongeveer 250 personen, mannen, vrouwen en kinderen, en
dat met hem ook van Tawao 149 personen waren medegegaan,
allen ten overvoer naar Laboeh in Britsch Noord-Borneo;
zulks onder belofte, de laatstbedoelde personen over twee
maanden terug te zullen brengen; den 14en September was
dit echter nog niet geschied.
Tusschen 8 Augustus en 30 September maakte de Kapitein
ter zee K. A. Stakman Bosse met de „Tromp" eene reis naar
de Noord- en Westkusten van Nieuw-Guinea tot de Humboldt-Baai,
waarbij nagenoeg alle nederzettingen bezocht
werden en de te Ternate ingescheepte controleur l e
kl. de
noodige besprekingen kon houden. De Commandant had ook
de opdracht, onderzoek te doen naar den overval, die op een
der Schouten-Eilanden op het stoomscheepje „Coredo"
had plaats gegrepen, en waarbij de gezangvoerder Holland,
de inlandsche machinist, een inlandsche stoker en een Papoea
vermoord en nog 3 personen gewond waren geworden. In
de omgeving der plaats van het misdrijf sloeg de bevolking
bij de nadering van het oorlogsschip op de vlucht; trachtte
men dan door de landings-divisie aanraking te verkrijgen,
dan werd deze met pijlen uit het bosch beschoten; vandaar
dat in sommige nederzettingen granaten geworpen, huizen
in brand gestoken en prauwen vernield werden; twee der
vermoord gewaanden bleken nog in leven te zijn en werden
uitgeleverd. Later op het eiland Koeroedoe vond men in
verwoeste kampongs sporen van denzelfden hongi-tocht,
waarvan de overval op de „Coredo" deel had uitgemaakt.
De gezondheidstoestand der bemanning was gedurende
de reis goed geweest en van de gelegenheid was gebruik
gemaakt om verbetering te brengen in de bestaande zeekaarten
van Nieuw-Guinea. Op de terugreis naar Batavia,
28 October van Ternate aangevangen, werden verscheidene
plaatsen in den Soela- en den Bangaai-Archipel bezocht en
werd overal van posthouders en inlandsche hoofden de ver-

95
zekering ontvangen, dat in de laatste jaren van zeeroof in
deze parages geen sprake was geweest.
Het schroefstoomschip l e
kl. „De Ruyter" na tot 18
October in de wateren van Atjeh dienst te hebben gedaan,
begaf zich vandaar naar Padang, van welke plaats uit men
verschillende tochten naar de tot Sumatra's Westkust behoorende
eilanden maakte; bij den eersten daarvan was ook
de Gouverneur met het Gouvernements stoomschip „Valk"
aanwezig; bij een bezoek aan de Mentawei-Eilanden werd
wegens eene berooving van handelsprauwen eenige druk
uitgeoefend door de landings-divisie en gewapende sloepen.
Nog werd in December met den Resident van Benkoelen
aan boord eene reis gemaakt naar Engano en in het begin
van Januari 1887 met den Resident van de Lampongs een
bezoek aan de Semangka-Baai gebracht.
De ramtorenschepen „Koning" en „Prins Hendrik" waren
sedert 5 Mei 1887 ter reede van Macasser tot oefening, doch
vergezelden in divisie-verband met de „Bromo" in Juli den
Gouverneur van Celebes en Onderhoorigheden bij een bezoek
aan Boeton, waarbij de Sultan aan boord van de „Koning"
bij den Gouverneur vergiffenis kwam vragen voor zijne
bij een vorig bezoek aangenomen minder gepaste houding,
en den volgenden dag de gezamenlijke landings-divisie der
drie schepen, den Gouverneur bij diens tegenbezoek vergezellende,
eene militaire demonstratie naar den Kraton maakte.
Bij een tweetal reizen, die de „Padang" in Juni en Augustus
1887 naar de Oostkust van Borneo ondernam, werden te
Barou tweemaal en eens te Boelongan, slaven aan boord
genomen, die eene toevlucht op het oorlogsschip zochten.
Onder de vele reizen, die de „Java" van Ambon uit ondernam,
zij hier vermeld die, welke 27 April 1887, kort nadat
de Luitenant ter zee l e
kl. A. G. Ellis het bevel had aanvaard,
met den Resident aan boord, naar de Aroe-Eilanden werd
gemaakt. Sedert lang had de Regeering aan de bewoners
der kampongs Lola en Mairirie den eisch gesteld, zekeren
geestdrijver Noelaer uit te leveren, aan welken eisch niet
voldaan was. Thans gelukte het, met behulp van Boegineesche
en Macassaarsche handelaren Noelaer en zijn broeder

96
te vatten; de schuldige kampongs werden daarna door de
„Java" en „Samarang" met 68 granaatschoten getuchtigd
en later door landingsdivisiën de tuinen en een zestal prauwen
vernield.
Den 26 en
Mei vertrok de „Java" van Ternate met den
Resident aan boord, met bestemming naar Nieuw-Guinea;
op de Westkust en in de Golf van Mac-Cluer werden een aantal
nederzettingen bezocht, waar de aanraking met hoofden en
bevolking niet te wenschen overliet; daarna echter, toen de
„Java" vóór Atti-Atti, eiland Ega, ankerde, weigerde de
Radja, aan boord te komen, reden waarom zijne kampong
e n
door de landings-divisie vernield werd; den ll Juli was
men te Ternate terug, doch den 30 en
vertrok het schip opnieuw
met den Resident en den Prins van Tidore, ditmaal
Waigeo en de Noordkust bezoekende; voornamelijk aan de
natuurlijke gesteldheid van de Geelvink-Baai werd veel
aandacht geschonken, en den 17 eu
September viel het anker
weder ter reede Ternate.
Andermaal werd op 1 October met den Resident de reis
naar de Noordkust van Nieuw-Guinea ondernomen, thans
de Schouten- en Arimou-Eilanden bezocht en in de Humboldt-
Baai vertoefd. Van hier werd om de West gestoomd en de
Witriwaai-Rivier bezocht; bij het verlaten dezer rivier sloeg
door de hevige branding de vlet om, waardoor een matroos
verdronk en de Resident ternauwernood gered werd; de
toestand van dien hoofdambtenaar na dit ongeval noopte,
naar Ternate terug te keeren, waar men 6 November aankwam.
Ter regeling van ankele zaken door den Resident van Bali
en Lombok achtte de Regeering het noodig, aan deze zending
door eene maritieme demonstratie klem bij te zetten. Daartoe
werden Z. M. schepen „Van Speyk", „De Ruyter",
„Madura", „Pontianak" en „Ceram" tot eene divisie vereenigd
onder bevel van den Commandant van eerstgenoemden
bodem, den Kapitein ter zee Jhr. J. A. Roëll, die den 20 en
November 1887 van Boeleleng naar Ampenan vertrok.
Het gevolg was, dat met den Vorst van Lombok een vergelijk
betreffende den opiumhandel en de behandeling van Europeanen
getroffen kon worden. De divisie ver stoom de daarop

1(7
den 14 en
December naar de Oedjong-Baai op Bali, waar
reeds denzelfden avond afgezanten van de vorsten van
Karang-Asem ter verwelkoming afgezonden, ontvangen
werden; den volgenden morgen ging de Resident met gevolg
aan land en vertrok naar de hoofdplaats voor de besprekingen
met de vorsten. Na den goeden afloop hiervan werd de
Resident weder geëmbarkeerd en te Boelelengteruggebracht,
waarna de divisie ontbonden werd.
Den 10 en
April 1888 verliet de „Van Speyk", ditmaal
onder bevel van den Kapitein ter zee Jhr. ï. E. de Brauw,
met de „Java" en de „Mores" in divisie vereenigd, de reede
van Ambon met bestemming naar Selaroe op de Tenimber-
Eilanden, alwaar vóór de kampong Warain werd ten anker
gekomen; dit was de woonplaats van degenen, die een gedeelte
der bemanning van eene aldaar gestrande prauw, afkomstig
van Daweloor, vermoord hadden. Na het verstrijken van het
gestelde ultimatum werden eenige schoten uit het scheepsgeschut
gedaan, vervolgens debarkeerden de landings-divisiën
der drie schepen, tezamen ongeveer 200 man sterk, die de
kampong verbrandden zonder tegenstand te ontmoeten.
Dank zij den indruk, door dit machtsvertoon teweeggebracht,
konden nog eenige zaken geregeld worden, waarna den 21 en
de divisie ontbonden werd.
Om eenige rooverkampongs aan den mond der Karama-
Rivier op de Westkust van Celebes te tuchtigen en geschillen
te vereffenen met vorsten aan de Palos-Baai werd de Gouverneur,
aan boord van den Gouvernements-Stoomer „Sperwer",
den 20 en
Juni vergezeld door de „Prins Hendrik" en „Madura",
gezamenlijk onder bevel van den Kapitein ter zee
C. A. Le Bron de Vexela. Vóór den Karama-mond gekomen,
werd na eenige voorbereiding door geschutvuur der schepen
tot landing van 100 man overgegaan; onder dekking van
gewapende sloepen en zonder tegenstand te ontmoeten
werden de kampongs genomen en verbrand; men nam eenig
geschut en vaandels mede. Vervolgens stoomde men naar de
Palos-Baai, waar verschillende politieke aangelegenheden
tot een goed einde werden gebracht; bij terugkeer ter reede
Macasser werd de divisie ontbonden.
7

98
Onlusten in de residentie Bantam waren oorzaak, dat de
„Pontianak" den 10 en
Juli van Tandjong-Perioek met spoed
naar Anjer werd gedirigeerd; den volgenden morgen aldaar
aankomende, bevond men de bewoners van het kustlichtetablissement
op een Duitsch koopvaardijschip gevlucht,
waarop de Commamdant den vuurtoren liet versterken en
door een detachement schepelingen bezetten. Na eenige
dagen kwam eene afdeeling infanterie den dienst der Marine
overnemen en vertrok het schip den 18 en
.
In October en November bleek machtsvertoon noodig
tegenover oorlogzuchtige staatjes aan de Solor-straat gelegen;
daartoe stelde zich te Larantoeka de „Benkoelen"
onder de bevelen van den Commandant van de „Prins
Hendrik". Na vele besprekingen tusschen de autoriteiten
en het stellen van ultimatums moest op 6 November tot beschieten
van Lamahak worden overgegaan, gevolgd door het
verbranden der kampong en vernielen der prauwen door de
landings-divisie; hetzelfde lot ondergingen de volgende
dagen drie andere nederzettingen, tegenstand werd nergens
geboden; men wierp eenige ijzeren stukjes geschut in zee
en voerde 12 bronzen lilla's mede.
In Djambi was langzamerhand een betere toestand in-'
getreden; den 28 en
Mei werd het contract van het Nederlandsen-Indische
Gouvernement met het Sultansbestuur
geteekend en nu besloot de Regeering, verandering te brengen
e n
in de bezetting der rivier door oorlogsschepen; den ll
Juli vertrok de „Onrust" naar Riouw en vatte de „Oenarang"
post te Palembang, van waar uit nu en dan de kust en riviermondingen
bezocht zouden worden.
Ook ten opzichte van het voormalige station Celebes had
eene belangrijke verandering plaats; den 29 en
September
vertrok van Macasser de „Bromo", begeleidende het kabelschip
„Seepie", dat den kabel naar Bali ging leggen, waardoor
het Gouvernement Clebes en Onderhoorigheden in telegrafische
verbinding met den zetel der Regeering zou komen; hierdoor
kon van vaste stationneering in dat gewest worden afgezien;
daarentegen bestond het voornemen, bij voorkomende gelegenheden
de reede van Macasser door de Marine te doen bezoeken.

99
Aan het einde van het jaar 1888 bestond vaste stationneering
nog alleen in Noordelijk Sumatra, de Molukken en
de Zuider- en Ooster-Af deeling van Borneo, in elk der beide
laatstgenoemde gewesten slechts door één schip.
Zooals uit het voorgaande is gebleken, behoorden tot het
Auxiliair Eskader, sedert het ontvallen aan den dienst van
de „Leeuwarden" in 1885, steeds twee der schroefstoomschepen
1° kl. type „Atjeh", de reizen van deze schepen
van en naar Nederland werden dan rond de Kaap de Goede
Hoop gedaan, en, evenals die van de oudere „Van Galen",
tot aflossing van personeel benut.
De beide ramtorenschepen werden in den regel in de
nabijheid van Java gehouden, maar waren ook veelal voor
het ondergaan van soms belangrijke herstellingen voor geruimen
tijd aan den actieven dienst onttrokken. Vooral met
de „Koning der Nederlanden", welk schip overigens door
bewapening en pantsering voor de destijds in de wateren
van het verre Oosten aanwezige schepen van vreemde natiën
een geduchte tegenstander zoude zijn geweest, had men in
dit opzicht met grooten tegenspoed te kampen. Zoo was deze
bodem van December 1883 tot einde Juli van het volgende
jaar bij het Marine-Etablissement te Soerabaia voor belangrijke
herstelling aan de stoomketels; terwijl het in Augustus
d.a.v. in het droogdok te Onrust opgenomen was voor vernieuwing
van het pokhout, bleek dat een deel van het houtwerk
der binnen-betimmering door witte mieren vernield
was. Den 17en November waren de hierdoor benoodigde
herstellingen afgeloopen, doch in December brak cholera
aan boord uit, waardoor men tot debarkement der bemanning
op het eiland Hoorn moest overgaan en het schip moest
desinfecteeren; den 27 en
Januari 1885 was de „Koning"
weder gereed voor den dienst, maar reeds op 29 Maart d.a.v.
werd het schip weder te Soerabaia opgenomen voor verwisseling
van de oude tegen nieuwe stoomketels, gepaard
met nieuwe voorzieningen tegen de plaag der witte mieren,
welke werkzaamheden gevolgd door dokken te Singapore,
niet eerder dan 21 April 1887 werden beëindigd.
Aan de vloot der Indische Militaire Marine waren in de

100
jaren 1886—'88 de raderstoomscliepen „Banka" en „Borneo"
en de schroefstoomschepen „Riouw" en „Palembang" ontvallen;
daarentegen kwamen in 1888 de schroefstoomschepen
4 e
kl. „Ceram" en „Flores" in Indië aan, aan welker bouw en
inrichting nieuwe beginselen ten grondslag lagen; de bewapening
bestond uit 3 kanonnen van 12 cM. K. A. en een
van 7.5 cM. A.; er was dus van het voeren van een zwaar deikaliber
— 18 cM. of 15 cM. A — zooals de oudere schepen van
dit charter voerden, afgezien, ook was de sterkte der bemanning
van 104 op 82 koppen verminderd. Het stoomvermogen
was opgevoerd, hetgeen mogelijk was door het afzien van den
eisch, dat ketels en stoomwerktuigen onder de lastlijn moesten
liggen, waardoor de zooveel gunstiger verticale opstellingder
machines kon worden toegepast J
).
Te voren was reeds in 1886 de „Java" aan de Ind. Mil. Mar.
toegevoegd, die wel als eene vergrooting van het type „Benkoelen"
moest worden beschouwd, doch dezelfde bewapening
als laatstgenoemd type voerde, met dien verstande echter,
dat het kanon van 15 cM. A onder den bak opgesteld was,
zoodanig dat het, onder het voortuig door, ook recht vooruit
kon vuren.
In de geschutbewapening van eenige schepen kwamen
verbeteringen tot stand. De houwitsers van 12 cM. — voorlaad
— als sloepsgeschut in gebruik, werden vervangen door
kanonnen van 7.5 cM. A; de „Onrust", tot dusver slechts
een middelbaar kanon van 30 pd. voerende, kreeg 2 kanonnen
van 12 cM. K.A. en 2 getrokken kanons van 7 cM. Van de
overige rivier-raderstoomschepen werd het kanon van 16 cM.
getrokken, vervangen door een kanon van 12 cM. K.A.
waaraan evenwel eene verhoogde opstelling werd gegeven
met het oog op vuren in de richting vooruit, terwijl aan de
bewapening werd toegevoegd een kanon van 7.5 cM. A,
waarmede recht achteruit vuur kon worden gegeven. Voorts
werden al de schroefstoomschepen, die er nog geene hadden,
van eene stoomsloep voorzien.
1) Ter vergelijking.
Madura Waterverplaatsing 853 ton Stoomvermogen 559 I.P.K.
Ceram id. 565 ,, id. 804 „

101
Einde Juli werd de haven van Tandjong-Priok door de
Marine in gebruik genomen; nabij deze haven was eene
schietbaan aangelegd en 500 ton kolen waren ten gebruike
der oorlogsschepen opgeslagen.
In het jaar 1887 werd begonnen met de verbouwingen,
benoodigd voor het overbrengen der fabriek voor de Marine
en het Stoomwezen te Soerabaia naar het Marine-Etablissement
aldaar; ook werd de machtiging der Regeering verkregen
voor den bouw van een Marine-kruitmagazijn te Kertosono.
Eindelijk werden in Juni 1888 de werkzaamheden aan het
Marine-Etablissement op het eiland Onrust gestaakt, de
magazijnen aldaar opgeheven en die te Batavia gesloten.
In den loop van dit jaar was de vice-admiraal J. W. Binkes
als Commandant der Zeemacht en Chef van het Departement
der Marine in Nederlandsch-Indië vervangen door den Schoutbij-Nacht,
Adjudant in buitengewonen dienst van Z. M.
den Koning P. ten Bosch.

ALPHABETTSCHE OPGAVE VAN DE NAMEN
DER PERSONEN, IN DEN TEKST GENOEMD
A b d Ü e ' r R a h m a n H a b i 1),
28, 29, 31
A o r ii o u fc, 37
A r r i e n s, (51, 04
B'aoker D i i t s (J. J.) 7
Bait T o e k o o, 77
Beek (J. A. H.), 04, 66
Beels (C), 90
Berg (van den), 24
B i n k es (J. W.), 86, lol
BJJ g a e r t (C. A.), 11, 11, 07
B o s c h (C. ten), 85
B o s c h (P. ten), 101
B o w i o i' (Jhr. M. W. van Renssc-
laer), 22, 48
Brahira T o e k o e, 66
B r a n d (D. G.), 73
B r a u w (C. A. de), 91
B u n w (Jhr. T. E. de), 70, 97
B r u c h (P. G.) 62
B ruyn (G. F. G. de), 49
B u n n i k (H. E.), 53
Cadet (H. L.), 54
C a t e (W. Naudin ten), 53
Chateleux (P. J. L. de), 25
C o b 1 ij n, 23, 27, 28
Cramer (J. C), 53
D a n o e Hassan, 33, 34
D e mm e n i, 04
Dent, 40, 41
Ehnle (E. L.), 01
E l l i s (A. Cl.), 95
E n s l i e (W.), 31, 43, 49
Escher (W. B. F.), 10
Essen (van) 57
Premery (G. de), 13
Geen (A. J. Baron van), 41
Gips (N. J.), 57
G o g h (J. van), 10
Go bée (T. C), 67
Greve (J. A.), 44, 52
Haan (de), 49
Hansen, 74
H a z e n b e r g (W. E.), 75
Hegge Spies (J. D. J. van der)
18
Hor w aarden (G. van), 36
He y den (K. van der), 18
H eyni n g (J. D.), 22, 88
H i 1 (I e b r a n d t (H. G.), 93
Hofstede (W. H.), 11
H o l l a n d , 94
H o l t z a p f f e l (P. IX), 83
H o o g h w in.ke 1 (A. P.), 17
H o v e n (H. T.), 54
Jansen van A f f o r d e n
(R. C. A. L.), 67
K a m m e y e r, 57
K ante r (W. J. H. de), 74
K e r k h o v e n (E. O.), 88
K i p (H. B.), 10
K o k (W. A.), 33
K o o p s (A. N. L.), 21
K r a eng B o nto B o n t o, 20
K r a y e n h o f f van de Leur
(P. M. W. T.), 91
K r e m e r, 57
L a mie (L. A. H.), 18
Lange (J. F. M.), 39
L e 6 r o n de V e x c 1 a (C. A.), 97
Leschen (K. W. E. von), 41
Mangkoe N a g a ra Bange-
r a n, 94
M a r i n k e l l e (C. J.), 38
Medenbao h (M. C), 46
M e n s e r t (D.), 87
M e y e n (W. E.), 32
M o e d a A n g k a s a T o e k o e,
14, 15
Nanta Toekoe, 12, 76
N j a B a n t a Toekoe, 77
N j a Hassan Toe koe, 60
N j a M a l i m Toekoe, 15, 16
Noelaer, 95

Nolthenius (W. J. A.), 49
Noorduyn (J. M.). 24
Noorduyn (J. P.), 38
Nygh (H.), 16
Oemar T o e k o e, 66, 76, 79, 80,
82, 83
Oldenborg (J. van), 46
Overbeck (von), 40, 41
Pel, 10
Perbatasarie, 8S
Perné (E.), 25
Pink-e (F.), 39
Potjoet Banta, 77
Prager (P. H.), 65
Pryer, 39. 40
Radon A n o m, 89
Roëll (Jhr. J. A.), 96
Rosenwald (P. J.), 07
R o s s u m (J. P. van) 39
R o u r a, 74
Rovers (L. C), 93
S a i d B e g a b, 50
Seheemaker (de), 14
Scheers (J. van), 54
Schmidt auf Alten stadt
(Jhr. .1. H. P. von), 52
Sloot (H. J. S. van der), 52
S m i t s (M.). 11
103
Snethlage (J. O.), 28
Spanjaard (J. G. J.), 64, 70
S takman Bosse (K. A.), 77,
94
S t a p 1 e t o n, 58
S t o o k e r (J. J.), 15
S w a a n (P.), 20
S w i e t e n (J. van), 9
Tadema (A. P.), 90
Teyn (H. K. F. van), 75
T h o r b e c k o (H. R. J. J.), 64
Tiro u (Toekoe di), 32
Titsingh (G. M.), 23
T j li i g Toekoe, 55
T romp (J.), 14
Van de velde (J. A.), 10, 18, 20
Volck (B. J. G.), 78
Vree de (C.), 17
Waning (W. J. P. van), 50
Weys (D. .T.), 33
W i c h e r s (W. H.), 50
Wi oh e r s (Jhr. H. O.), 44
Wolter beek Muller (D. G.
O.), 50
Wyck (Jhr. H. M. van dor), 27
W ij e rs (W.), 16
Zaal (P. J.), 23
Zegers Veeckens (P.), 82

INHOUD
Bladz.
Inleiding '
HOOFDSTUK I (1874—'77).
Atjeh. — De Mariniers. — De taak der Zeemacht. — Simpang-Olim.
Meulaboh — Samalanga. — Stations-diensten. — Nieuw-Guinea.
— De „Curacao" en de „Prins Hendrik der Nederlanden" . . . . 9
HOOFDSTUK II (1878—'80)
Sigli. — Idi. — Gedong. — Kroeëng-Raba. — De Marine op de kust.
— De „Samarang" tegen Maoenoera. — Tegen Danoe Hassan op
Halmaheira. — Tegen de zeerooverijen in den Bangaai-Archipel.
— Activiteit in de Zuider- en Oostor-Afdeeling van Borneo. — Kruisreis
van de „Watergeus". — De „Bromo" naar Nieuw-Guinea . . . . 22
HOOFDSTUK III (1881—'82)
Nieuwe eenheden in het Auxiliair Eskader. — De „Atjeh" rondom
Borneo. — De „Samarang" gestrand. — De „Batavia" naar Nieuw-
Guinea. — Tragische voorvallen bij de Marine in Atjeh. — De eerste
civiele gouverneur in Atjeh. — Inkrimping der scheepsmacht. -
Actie op de Noordkust. — Op de Indragiri- en Djambi-Rivieren.
— De Oostelijke stations 43
HOOFDSTUK IV (1883—'88)
Stranding van de „Nisero". — De Oostelijke stations. — Krakatau. —
Teunom. — De politioncele blokkade. — De „Leeuwarden" op een
rif. — Aanvallen op Poeloe-Breuë. — De „Hok Canton". — Actie
tegen Rigaih. — Nieuwe aanvallen in Groot-Atjeh. — Troemon
verontrust. — De Westkust 88
HOOFDSTUK V (1884—'88)
De oefeningen ter reede Besoekie. — De Oostelijke stations. — Mandor.
Djambi. — Diverse verrichtingen. — Bijzonderheden omtrent het
materieel der vloot en de marine-etablissementen 8(5
Alphabetische opgave van de namen der personen, in den tekst genoemd.
, 102

UITGAVEN VAN
DE GEBROEDERS VAN CLEEF
TE 'S-GRAVENHAGE
DE NEDERLANDSCHE ZEEMACHT
IN HARE VERSCHILLENDE TIJDPERKEN
GESCHETST
rT^ölR J. J. BACKER DIRKS
Twee deelen groot 8° te zamen bijna
1600 bladzijden. - Vermind. pr. f6.—
JAARBOEK VAN DE KONINKLIJKE
MARINE
UITGEGEVEN DOOR DE ZORG VAN
HET DEPARTEMENT VAN DEFENSIE
Van alle jaarg. (1875/76 tot 1928/29)
zijn nog exemplaren verkrijgbaar
Verminderde prijs f2.— per deel