HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN - Acehbooks.org

HET BELANG VAN
DE BUITENGEWESTEN
1870-1942
HA - SERIES

BIBUOTHEEK KITLV
0037 9618

HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
1

NEHA-SERIES III
1. P.M.M. Klep e.a. (red.), Wonen in het verleden 17e-20e eeuw; economic,
politiek, volkshuisvesting, cultuur en bibliografie. Amsterdam
1987.
ISBN 90-71617-02-5
2. R.T. Griffiths (ed.), The Netherlands and the gold standard 1931-
1936; a study in policy formation and policy. Amsterdam 1987.
ISBN 90-71617-04-1
3. E.S.A. Bloemen, Scientific management in Nederland 1900-1903.
Amsterdam 1988.
ISBN 90-71617-05-X
4. W.G. Heeres e.a. (red.), From Dunkirk to Dantzig; Shipping and
trade in the North Sea and the Baltic, 1350-1850. Amsterdam 1988.
ISBN 90-71617-06-8
5. G.P.J. Verbong, Technische innovaties in de katoendrukkerij en
-ververij in Nederland, 1835-1920. Amsterdam 1988.
ISBN 90-71617-10-6
6. M.S.C. Bakker, Ondernemerschap en vernieuwing. De Nederlandse
bietsuikerindustrie, 1858-1919, Amsterdam 1989.
ISBN 90-71617-11-4
7. A.H.P. Clemens en J.Th. Lindblad (red.), Het belang van de buitengewesten.
Economische expansie en koloniale staatsvorming in de
Buitengewesten van Nederlands-Indie 1870-1942. Amsterdam 1989.
ISBN 90-71617-15-7

HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Economische expansie en koloniale staatsvorming
in de Buitengewesten van Nederlands-Indie
1870 - 1942
onder redactie van
A.H.P. CLEMENS
en
J.TH. LINDBLAD
NEHA
AMSTERDAM
1989
¥00*

Deze uitgave werd mogelijk gemaakt dank zij bijdragen van:
het Unger-Van Brero Fonds
CIP-gegevens Koninklijke Bibliotheek
Belang
Het belang van de buitengewesten: economische expansie en koloniale
staatsvorming in de buitengewesten van Nederlands-Indie, 1870-1942
/ onder red. van A.H.P. Clemens en J.Th. Lindblad. - Amsterdam:
NEHA. - 111. - (NEHA-series III; 7)
Met bibliogr.
ISBN 90-71617-15-7 geb.
SISO az.z-indo 944.4 UDC 33(594-52)" 1870/1942"
Trefw.: Nederlands Oost-Indie; economische geschiedenis;
1870-1942.
ISBN
Druk: AD-Druk, Zeist
Lay out: N. Arriens, Nieuwegein

INHOUD
Woord vooraf VII
Inleiding
1 De opkomst van de Buitengewesten, door J.Th.
Lindblad 1
I KOLONIALE STAATSVORMING 39
2 Het economisch belang van Noord-Sumatra tijdens
de Atjehoorlog, 1873-1910, door H. Bakker 41
3 De komst van Nederlandse banken naar Sumatra,
1877-1914, door C.J.M. Potting 67
II BEDRIJFSVOERING IN DE VERTE 95
4 De Deli-Maatschappij aan de Oostkust van Sumatra
gedurende de jaren 1900-1940, door A. van Kommer 97
5 De Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet" in
Zuidoost-Borneo, 1903-1913, door J. Baks 123
6 De Mijnbouw-Maatschappij "Salida" in West-
Sumatra, 1910-1933, door P.T. Scholte 151
III HET INHEEMSE ONDERNEMERSCHAP 175
7 De niet-Europese bijdrage tot de economische ontwikkeling
van West-Borneo, 1900-1940, door E.A. Ranken
177
8 De inheemse rubbercultuur in Jambi en Palembang
tijdens het Interbellum, door A.H.P. Clemens 213
9 De economische ontwikkeling van de Molukken,
1900-1938, door R.R.F. Habiboe 243
IV BIBLIOGRAFIE 281
10 Voorlopige bibliografie van de economische geschiedenis
van de Buitengewesten, c. 1870-1942, door
A.H.P. Clemens en J.Th. Lindblad 283
Curricula vitae auteurs 305

— - w JO
O ~ro ~co
O h h s -
C ro ra § -£
< I- co cone Q
»- CM 00 ^f LT> CD

WOORD VOORAF
In de geschiedschrijving over het economisch leven van het toenmalige
Nederlands-Indie heeft vanouds de nadruk gelegen op Java terwijl de
overige eilanden, de zgn. Buitengewesten, slechts een stiefmoederlijke
behandeling ten deel viel. Dit is des te opmerkelijker omdat vooral in de
laat-koloniale periode de economische betekenis van juist de Buitengewesten
sterk is toegenomen, hetgeen ten koste ging van Java. Mede om
in deze lacune te voorzien wordt sedert het begin van de jaren tachtig bij
de Vakgroep Geschiedenis van de Rijksuniversiteit te Leiden onderzoek
gedaan naar de (sociaal-) economische geschiedenis van de Buitengewesten
van Nederlands-Indie. Velen hebben voor kortere of langere
duur hierin geparticipeerd - als deelnemers aan doctoraal werkcolleges,
als auteurs van scripties, als promovendi. Aan hen alien zijn we veel
dank verschuldigd.
Dit boek vormt de neerslag van deze collectieve inspanning en beoogt
een eerste aanzet te zijn tot een systematische economische geschiedenis
van de Buitengewesten gedurende de laat-koloniale periode. Het merendeel
van de afzonderlijke bijdragen is gebaseerd op onlangs aan de
Rijksuniversiteit te Leiden voltooide doctoraalscripties. Alle artikelen
zijn exclusief voor deze bundel geschreven. Aan de negen thematische
bijdragen is een (voorlopige) bibliografie toegevoegd; een nieuw gebied
van onderzoek heeft immers een apparaat nodig.
De geschiedschrijving dient zowel overzichtskennis als nieuwe inzichten
te kunnen bieden. In dit boek is getracht hieraan tegemoet te komen,
zowel door weinig stringente beperkingen in ruimtelijk of thematisch
opzicht aan de auteurs op te leggen, als door ruimte te bieden voor
"case studies" met eenexemplarischkarakter. In principe bestrijkt het
boek alle eilanden in de Indonesische archipel buiten Java (en Madoera).
In deze studie wordt het vakgebied der economische geschiedenis in
ruime zin opgevat; zo zullen we menig raakvlak tegenkomen tussen economische
geschiedenis aan de ene en politieke of sociale geschiedenis
aan de andere kant. De "case studies'' zijn dusdanig gekozen dat meerdere
belangrijke facetten van het Buitengewestelijke economisch leven
in de laat-koloniale periode belicht worden. Desalniettemin kunnen zij,
ook wanneer bij elkaar genomen, geen aanspraak maken op een volledig
beeld. Voor een samenvattende synthese van de economische geschiedenis
van de Buitengewesten is de tijd nog niet rijp. Dat is de volgende
stap in de vordering van onze kennis terzake.
In chronologisch opzicht beperkt deze studie zich tot de periode van
omstreeks 1870 tot 1942. Pas met de entree van het liberalisme in het
Nederlandse koloniale beleid, vanaf ca. 1870, konden de Buitengewesten
daadwerkelijk worden betrokken bij de opbouw van een saraenhangende
koloniale staat met eigen economische kenmerken. Ons over-

HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
zicht eindigt met de Japanse aanval in 1942 omdat de daaropvolgende
roerige periode, door de bijzondere omstandigheden van bezetting, wederopbouw,
vrijheidsstrijd en onafhankelijkheid, zich moeilijk onder
dezelfde noemer laat scharen als het voorgaande tijdperk.
Elk geschiedkundig werk over het toenmalige Nederlands-Indie
worstelt met het probleem van de spelling van met name de Indonesische
plaatsnamen. Kiezen we voor de oude, uit de koloniale literatuur
vertrouwde spelling of voor de huidige schrijfwijze (van kracht sinds
1972)? Het komt ons voor dat in een Nederlandstalige publikatie, die
zich tot de koloniale tijd beperkt en nagenoeg uitsluitend gebaseerd is op
Nederlands primair materiaal, de oude spelling de voorkeur verdient.
Dit is een pragmatische oplossing, vooral om de herkenbaarheid van
plaatsnamen te bevorderen.
Gaarne spreken wij de hoop uit dat dit boek een stimulans zal blijken
voor de verdere studie van de fascinerende economische geschiedenis
der Buitengewesten van Nederlands-Indie. Wij hopen dat ook anderen
door deze materie evenzeer geboeid zullen worden als de auteurs van deze
bundel. Speciale dank richten we tot het Nederlandsch Economisch -
Historisch Archief wiens bestuur bij wijze van primeur ruimte creeerde
binnen de reeks "NEHA Series III" voor een thema uit onze koloniale
geschiedenis.
J.Th. Lindblad
A.H.P. Clemens

INLEIDING

DEOPKOMST VAN DE BUITENGEWESTEN
door
J.TH. LINDBLAD
"Onbekend maakt onbemind". Met deze woorden trachtte in 1917 de
vertrekkende resident H.J. Grijzen van de Zuider- en Oosterafdeling
van Borneo te verklaren waarom hij bij aankomst, anderhalf jaar tevoren,
zo weinig enthousiasme had getoond voor zijn nieuwe gewest.
Maar het was alleszins meegevallen; nu maakte zich bij de bewindvoerder
een gevoel van weemoed meester over het afscheid moeten nemen
van deze weinig toeschietelijke maar ontegenzeggelijk intrigerende
regio 1 . Een soortgelijke metafoor is ook van toepassing op de positie van
de Buitengewesten als geheel binnen de geschiedschrijving over het
toenmalige Nederlands-Indie. Vanouds valt in de historiografie de Buitengewesten
slechts een stiefmoederlijke behandeling ten deel 2 . Gevolg
hiervan is een te geringe appreciatie van de bijdrage der Buitengewesten
tot de algehele economische ontwikkeling van Nederlands-Indie tijdens
het laat-koloniale tijdperk. Toen grepen de meest verregaande economische
veranderingen buiten Java plaats, niet in het centrum maar in de
periferie van de kolonie. Deze bijdrage beoogt te laten zien hoe de Buitengewesten
op de voorgrond traden.
Een volledige beschrijving van het Buitengewestelijke expansieproces
bestrijkt de periode 1870-1942, vanaf de openstelling van de Indonesische
archipel voor Westers particulier kapitaal tot op de vooravond
van de oorlog in de "Pacific". Binnen deze periode onderscheiden we
een drietal fasen: het voorspel (van omstreeks 1870 tot het eerste decennium
van de twintigste eeuw), de tijd van snelle expansie (de jarenl905-
1930) en de nasleep met zijn traumatische wisselingen van de conjunctuur
(de jaren dertig). In het navolgende zullen de drie fasen ieder afzonderlijk
van een kenschets worden voorzien.
Bij de analyse gaat onze aandacht uit naar het staatkundig en economisch
fundament van de expansie en tevens naar de uiteindelijke gevolgen
daarvan. De belangstelling betreft de tegenstellingen tussen parti-

I HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
culiere ondernemers en het Gouvernement, tussen werkgevers en werknemers,
tussen Europeanen en niet-Europeanen. Dank zij de expansie
ontstonden nieuwe regionale structuren die ten tijde van het Interbellum
definitieve vormen hadden aangenomen; een summiere momentopname
daarvan (geplaatst na de paragraaf over de eigenlijke expansie)
vormt een apart onderdeel van het betoog.
In geografisch opzicht laten de Buitengewesten zich verdelen over de
vier grotere eilanden - Sumatra, Borneo, Celebes (nu: Sulawesi) en
Nieuw-Guinea - alsmede over een tweetal agglomeraties van kleine eilanden,
de Molukken (nu: Maluku) en de Kleine Sunda-eilanden (zie
de kaart voorin). De totale oppervlakte van dit gebied overschrijdt de
1,8 miljoen km 2 hetgeen overeenkomt met 48 keer Nederland. Qua oppervlakte
kennen deze regio's een zeer grote variatie: van Bali (5.800
km 2 ) of Banka (11.300 km 2 ) tot Sumatra (490.000 km 2 ) of Nederlands-
Borneo (nu: Kalimantan, 550.000 km 2 ). In 1930 telden de Buitengewesten
tezamen ruim 19 miljoen inwoners, waarvan 44% op Sumatra,
22% op Celebes, 18% op de Kleine Sunda-eilanden, 11% in
Nederlands-Borneo en 5% in de zgn. "Grote Oost" (de Molukken en
het westelijk deel van Nieuw-Guinea). Als geheel namen de Buitengewesten
toen een-derde van de totale bevolking van Nederlands-Indie
voor hun rekening (Bijlage I).
In het navolgende worden afzonderlijke gewesten geidentificeerd aan
de hand van de in koloniale tijd geldende residenties, dit om anomalieen
te voorkomen. Op Sumatra onderscheiden we tien residenties: Atjeh,
Tapanoeli en (het Gouvernement) Oostkust van Sumatra in het noorden,
de Westkust van Sumatra, Riouw en Indragiri in het midden en
Benkoelen, Djambi, Palembang en de Lampongsche districten in het
zuiden. Voor de zuidoostelijke kust treffen we Banka en Billiton aan.
Nederlands-Borneo was verdeeld in twee aparte residenties, de Westeren
de Zuider- en Oosterafdeling respectievelijk. Ongeveer op het midden
van het eiland Celebes liep de grens tussen de noordelijke residentie,
Menado, en de zuidelijke, Celebes (en onderhorigheden). De Molukken
tezamen met Nederlands-Nieuw Guinea (nu: Irian Jaya) vormden
het ressort van de residentie Amboina ofwel het Gouvernement der
Molukken 3 . Tot de residentie Bali behoorde tevens Lombok terwijl
(Nederlands-) Timor een aparte residentie vormde tezamen met de overige
Kleine Sunda-eilanden (waaronder Flores, Soemba en Soembawa).
I HET VOORSPEL
Twee nieuwe wetten maken het jaar 1870 tot een caesuur in de economische
geschiedenis van Nederlands-Indie. Krachtens de Suikerwet werd

OPKOMST 5
met de afschaffing van het Cultuurstelsel een begin gemaakt terwijl de
Agrarische wet van De Waal de beschikking over landbouwgrond door
particuliere ondernemers regelde. Het liberalisme vierde hoogtij en Nederlands
voornaamste kolonie diende voortaan door tussenkomst van
particulier kapitaal en met een minimum aan staatsinmenging te worden
ontwikkeld. Ofschoon beide wetten voornamelijk op Java betrekking
hadden, werd hierdoor de grondslag gelegd voor een nieuw ondernemingsklimaat
dat tevens bepalend is geweest voor de economische
ontplooiing van de Buitengewesten. In laatstgenoemde gebieden
heerste een sfeer die uitnodigend was voor het ongeremde initiatief van
de ondernemende particulier. De "bottleneck" betrof hier niet de
grond maar de beschikking over arbeidskrachten. Het wettelijke kader
van ondernemen in de Buitengewesten kreeg gestalte in 1880 met de invoering
van de koelie-ordonnantie, een regeling van de arbeidsverhoudingen
vanuit oogpunt van schaarste van arbeid, die alleen buiten Java
noodzakelijk werd geacht. De verregaande bescherming van de belangen
van de werkgever kenmerkte het ondernemingsklimaat waarin
de Buitengewesten werden ontsloten voor het wereldverkeer.
Weldra vond rondom de onontgonnen eilanden buiten Java een buitensporige
mythevorming plaats en decennialang zouden de verwachtingen
hooggespannen blijven. Fabelachtige winsten in de tabak verlokten
nieuwkcmers het succes van Deli elders te proberen te herhalen en
zelfs in de Staten-Generaal werd ophef gemaakt over de schatten die
voor het oprapen lagen in de Buitengewesten 4 . De openlegging van de
Buitengewesten ging gepaard met zowel een afronding van het Nederlands
koloniaal bezit in politiek-bestuurlijk opzicht als een verhoogde
Westerse aanwezigheid ter plaatse. Alleen na uitbreidingen van het lokale
bestuurlijk apparaat en nadere regelingen van de gezagsverhoudingen
bleek het Gouvernement bereid en in staat de veiligheid van persoon
en bezit te garanderen. Ook vanouds bestaande vestigingen van
koloniaal bestuur oefenden een grote aantrekkingskracht uit op presumtieve
investeerders, in het bijzonder wanneer ambitieuze ambtenaren
reclame maakten voor de toekomstmogelijkheden van hun gewest. Er
was een voortdurende wisselwerking tussen particuliere en bestuurlijke
initiatieven 5 . Aldus ontstond een nieuwe staatkundige eenheid in de
Buitengewesten; dit betekende een blijvende verandering in het politiek
en economisch klimaat van deze gebieden.
De bereidheid van het Gouvernement zijn gezag te doen gelden in
nieuw ontgonnen gebieden is langbeperkt gebleven. Nog in 1873 stelde
de Gouverneur-Generaal J. Loudon in alle ernst voor om de Nederlandse
aanspraken op het westelijk deel van Nieuw-Guinea aan Italie te verkopen.
In Djambi in zuidoostelijk Sumatra legde het Gouvernement
zich decennialang neer bij een situatie waarin het feitelijke gezag in de
regio werd uitgeoefend door de reeds in 1858 afgezette sultan Taha die

t HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
zich sedertdien in het binnenland ophield. Onmiskenbaar tekende zich
echter een kerend getij af. De vestiging van de British North Borneo
Company dichtbij geclaimde, doch nauwelijks daadwerkelijk beheerste
gebieden in noordoostelijk Borneo lokte in 1878 een onmiddellijke felle
reactie uit van het Nederlands-Indische Gouvernement; een oorlogsschip
ging de grensrivier patrouilleren en nadere bestuurlijke regelingen
werden getroffen met de Maleise sultans in de Nederlandse interessesfeer.
Elders werd het ambtenarenapparaat uitgebreid met het oog
op mogelijke particuliere investeringen; zo genoot het sultanaat Siak
(Oost-Sumatra) tussen 1873 en 1887 de status van een afzonderlijke residentie
die tot centraal punt had moeten uitgroeien van de toen reeds
befaamde "Oostkust". Somtijds, bijvoorbeeld op Flores in 1889, trok
een militaire expeditie het binnenland in om de toegang tot vermeende
natuurlijke rijkdommen veilig te stellen 6 .
Na 1890 trad een versnelling op in de afronding van de Nederlandse
heerschappij over de Buitengewesten. In 1894 had de Lombokexpeditie
plaats; in zijn nauwkeurige analyse van het vaderlandse koloniale
beleid stelt Kuitenbrouwer dat Nederland vanaf dat moment zich
in het gelid der imperialistische naties voegde 7 . In 1898 volgde de escalade
van de oorlog in Atjeh die uitmondde in de hardhandige onderwerping
van dit gewest aan het Nederlandse gezag. De tijdgeest veranderde
en het Gouvernement nam een steeds aggressiever houding in ten opzichte
van toestanden die moeilijk te rijmen vielen met een absoluut Nederlands
gezag over de volkeren van de Indonesische archipel. In de
lang slepende Atjehoorlog viel de intensivering van de oorlogsvoering
samen met een verschuiving in de beweegredenen tot militaire actie:
van politiek prestige zoals in 1873 tot behartiging van economische belangen
kort voor de eeuwwisseling. In deze bundel gaat H. Bakker nader
hierop in met zijn artikel getiteld "Het economisch belang van
Noord-Sumatra tijdens de Atjehoorlog, 1873-1910" 8 .
In de schaduw van de gewelddadige acties op Lombok en in Atjeh
werd in de jaren negentig ook op vreedzame wijze de bestuurlijke greep
van het Gouvernement verstevigd, vooral waar men belangstelling kon
verwachten van de zijde van particuliere ondernemers. In de drie
noordoostelijke sultanaten van Nederlands-Borneo droegen de Maleise
heersers steeds meer bevoegdheden over aan het snel groeiende lokale
ambtenarenapparaat. Aan de zgn. '' Goudkust'' van Gorontalo (Menado)
noopte de belangstelling van particuliere zijde tot invoering van
rechtstreeks bestuur. In de wirwar van inheemse mini-staatjes in
Midden-Celebes werd door middel van gestandaardiseerde politieke
overeenkomsten orde op zaken gesteld 9 . Reeds voor 1900 had het Gouvernement
feitelijk de traditionele onthoudingspolitiek ten opzichte van
de Buitengewesten laten varen.
In 1898 werd de "Korte Verklaring" in Atjeh ingevoerd op voorstel

OPKOMST 0
van C. Snouck Hurgronje, de Arabist die het ideologische fundament
verschafte van de geintensiveerde oorlog. Dit was een gestandaardiseerde
vorm van overdracht van gezag aan het Gouvernement, ter bevestiging
van de onderwerping aan Nederland, maar met behoud van inheems
zelfbestuur, althans in formele en vooral ceremoniele zin. De inheemse
bestuurder erkende daarbij de Koningin als oppergezag, zag af
van het onderhouden van buitenlandse betrekkingen en zegde toe alle
bevelen van het Gouvernement op te volgen. Vooral gedurende het eerste
decennium van de twintigste eeuw vond de "Korte Verklaring"
veelvuldig toepassing buiten Atjeh. In tientallen gewesten regelde de
"Korte Verklaring" de bestuurlijke verhoudingen, zowel in nieuw bezette
gebieden als ter vervangingvan bestaande, op het afzonderlijke gewest
toegesneden overeenkomsten. Slechts in een bescheiden aantal
Buitengewestelijke vorstendommen was het Gouvernement vanwege
de bijzondere omstandigheden bereid tot het sluiten van zgn. lange politieke
contracten die met de specifieke omstandigheden van het desbetreffende
gebied rekening hidden 10 .
Het eerste decennium van de twintigste eeuw zag tevens een reeks van
wat destijds eufemistisch als "pacificaties" werden aangeduid. Drijvende
kracht achter deze korte maar bijzonder doeltreffende militaire expeditieswasJ.B.
vanHeutsz, devoormaligeopperbevelhebberinAtjehen
Gouverneur-Generaal van 1904-1909. In 1904 werd Djambibezet door
het leger van de beruchte luitenant H. Christoffel terwijl de hoogbejaarde
sultan Taha de dood vond in zijn schuilplaats in het binnenland. Als
bijzondere drijfveer tot militaire actie fungeerde in dit geval de onmiddellijk
daaraan voorafgaande ontdekking van rijke oliebronnen in deze
regie In 1905 rekenden de eenheden van Christoffel af met een verzetshaard
in Boven-Dajak in de binnenlanden van Borneo die teruggreep op
de traditie van de plaatselijk vermaarde opstandeling Pangeran Antasari
uit de tijd van de Bandjermasinsche oorlog (1859-1863). De gehele residentie
Zuider- en Oosterafdeling van Borneo werd een jaar lang
(1905/06) geplaatst onder het militaire bewind van een gezaghebber,
majoorH.N.A. Swart. Deze laatste vaardigde zelfseen verboduit tegen
het verspreid wonen van de Dajaks langs de oevers van de grote rivieren
in het Borneose binnenland, een maatregel die op het Ministerie van
Kolonien bestempeld werd als "de meest verregaande willekeur" 11 .
De "pacificaties" raakten de meest uiteenlopende gewesten. In zuidwestelijk
en zuidoostelijk Celebes werd tussen 1905 en 1907 rechtstreeks
bestuur ingevoerd. Op Bali lokte een twist over de schadevergoeding
van een geplunderd Chinees schip militair ingrijpen uit terwijl in 1907
de uiteindelijke inlijving van Flores plaats had. Meerdere acties in
westelijk en midden-Ceram in de jaren 1905-1907 braken het verzet tegen
de koloniale overheerser. Op Soemba en (Nederlands-) Timor was
vanaf 1907 het oppergezag van het Gouvernement ondubbelzinnig

O HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
gevestigd 12 . Steeds kleiner werden de "witte vlekken" op de kaart van
de Nederlandse hegemonie over de Indonesische archipel; slechts de
meest afgelegen en ontoegankelijke streken, zoals Apo-Kajan in
noordoost-Borneo en de binnenlanden van westelijk Nieuw-Guinea
bleven nog enige tijd buiten de onmiddellijke greep van het Gouvernement.
Mede dank zij de nadere vestiging van het koloniaal gezag nam de
Westerse aanwezigheidnn de Buitengewesten toe, maar nog in 1905 bedroeg
het aantal in de Buitengewesten woonachtige Europeanen slechts
16.000 tegenover tenminste 7,5 miljoen inheemsen en bijna 320.000
Chinezen (en daarmee gelijkgestelden). Lange tijd bleven de kleine
Europese nederzettingen de kenmerken vertonen van een klassieke
" frontier"-samenleving. De kleine absolute aantallen, om maar te zwijgen
van het procentuele aandeel in het totaal, stonden in schril contrast
tot de politieke en economische macht die deze bovenlaag bezat. Binnen
de groep domineerden mannen in de produktieve leeftijd; dikwijls klom
de sekseratio (aantal mannen per 100 vrouwen) boven de 150 uit 13 . Het
was een wereld van pioniers, die naar voor het Westers kapitalisme
maagdelijke gebieden trokken om aldaar hun geluk te beproeven.
Pionierswerk is risico's durven nemen en in feite moesten velen het in
de Buitengewesten wagen opdat enkelen zouden slagen. In golfbewegingen
sloeg de belangstelling van de potentiele pioniers over van de ene
naar de andere bedrijfstak. Vaak waren de ambitieuze plannen slecht
gefundeerd. De opbouw en verspreiding van kennis over de fysieke omstandigheden
en bodemschatten in de Buitengewesten stond nog in de
kinderschoenen. Opmerkelijk vaak moest een onderneming na korte
tijd weer het veld ruimen. Een voorbeeld uit de geschiedenis van het pionierswerk
in Zuidoost-Borneo: tussen 1880 en 1914 hebben 88 particuliere
ondernemingen zich in deze residentie gevestigd; daarvan maakte
na twee decennia slechts 35 nog deel uit van het bedrijfsleven ter
plaatse 14 .
In de commerciele landbouw gaf aanvankelijk het succes van Deli aan
Sumatra's Oostkust het toonaangevende voorbeeld. Elders op Sumatra
en zelfs op Borneo hebben velen in de jaren tachtig en negentig getracht
tabaksplantages op te zetten, doch dikwijls was de grond slechter dan die
van Deli. Ook werd op de meest uiteenlopende plaatsen geexperimenteerd
met koffie en copra. Al deze gewassen werden echter in de vroege
twintigste eeuw overschaduwd door de rubber; daarvoor overtrof de
toename van de vraag op de wereldmarkt de stoutste verwachtingen.
In de exploitatie van delfstoffen ging aanvankelijk de voorkeur uit
naar tin; de twee oudste grootschalige mijnen in Nederlands-Indie waren
immers de beide tinmijnen op Banka en Billiton. In het Sumatraase
sultanaat Siak werd naar tin gezocht terwijl de tinlegende van Flores een
ongewoon lang leven was beschoren. De tinproduktie bleef beperkt tot

OPKOMST
de beide eilandjes Banka en Billiton. Ook goud en zilver misten nimmer
hun uitwerking op de fantasie van de pioniers. In zowel West-Borneo als
in Gorontalo deed zich een ware "gold rush" voor en mettertijd zou
vooral West-Sumatra belangrijk worden voor de winning van zilver.
Omstreeks de eeuwwisseling verschoof echter het accent in de Buitengewestelijke
mijnbouw blijvend naar de brandstoffen: steenkolen en aardolie.
De nieuwe, op Westerse technologie gebaseerde mijnen in West-
Sumatra en Zuidoost-Borneo bonden de concurrentie aan met de geimporteerde
buitenlandse steenkolen op de snel groeiende afzetmarkt in
Nederlands-Indie. De ontdekking van rijke oliebronnen op Sumatra en
Borneo deed een volwaardige industrietak ontstaan die zich weldra zou
onderscheiden als een voorname dynamische kracht achter de algehele
expansie van de Buitengewesten.
De gewaagde en niet altijd even weloverwogen initiatieven van particuliere
zijde brachten een proces van verandering op gang in het economisch
leven van de Buitengewesten. Tot ongeveer 1905 waren de tastbare
resultaten hiervan echter bescheiden. In de jaren tachtig en de
vroege jaren negentig bedroegen de totale opbrengsten uit de uitvoer
van de Buitengewesten slechts 40-50 miljoen gulden ofwel minder dan
25% van het Nederlands-Indische totaal. Vanaf 1905 daarentegen beliep
de waarde van de uitvoer uit de Buitengewesten 100 miljoen gulden
of meer (Bijlage II).
De groeikernen van Westerse pioniers in de Buitengewesten hadden
enige typerende kenmerken. In economisch opzicht waren ze sterk georienteerd
op produktie voor de export, sociaal waren ze nauw gelieerd
aan het Binnenlands Bestuur en qua voorzieningen waren ze dikwijls op
eigen middelen aangewezen. Op den duur ontstond op basis van de verspreid
gelegen groeikernen een samenhangend netwerk van diensten en
communicatielijnen ten behoeve van de Westerse vestigingen. Illustratief
hiervoor is de terugkeer van de Nederlandsche Handel-
Maatschappij (N. H. M.) naar hoofdplaatsen buiten Java waar destijds,
in de eerste helft van de negentiende eeuw, agentschappen dikwijls bij
gebrek aan succes waren opgeheven. Als rivaal in bankzaken ter plaatse
ontmoetten de N. H. M. -vertegenwoordigers vaak de agenten van de Javaasche
Bank, die zich eveneens trachtte te profileren in de Buitengewesten.
Nieuwe kredietfaciliteiten ontstonden en een eerste aanzet werd
genomen om het muntstelsel in de Buitengewesten op uniforme voet te
krijgen. Over deze, in de literatuur dikwijls verwaarloosde materie
spreekt C.J.M. Potting in haar bijdrage aan dit boek, getiteld "De
komst van Nederlandse banken naar Sumatra, 1877-1914 15 . De opleving
en innovatie in de financiele en monetaire sfeer gaven aan dat de
"nieuwe" samenleving van de Buitengewesten bezig was volwassen te
worden.

O HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
II EXPANSIE
Anders dan in Europa, vormde in Zuidoost-Azie de Eerste Wereldoorlog
geen caesuur tussen opeenvolgende ontwikkelingsfasen. De bijzondere
omstandigheden van de Eerste Wereldoorlog versterkten eerder
tendenties die kort voor de oorlog tot bloei waren gekomen. In
Nederlands-Indie viel de omslag omstreeks 1905 toen de stormachtige
economische expansie aanving die de Nederlandse kolonie een zeer
vooraanstaande plaats op de wereldmarkt zou opleveren. Tegelijkertijd
maakte de agressieve politiek-bestuurlijke expansie in de Buitengewesten
plaats voor het zgn. Ethisch Beleid met zijn unieke ondertoon
van Protestants roepingsbesef; in de typisch Nederlandse imperialistische
geesteshouding meende men het particulier economisch belang te
kunnen verenigen met ethische drijfveren 16 . De omslag in zowel conjunctuur
als beleid betekende dat binnen korte tijd veel anders was geworden
in Nederlands-Indie. Bewustoverdrijvend, doch niet geheel ten
onrechte, stelt de koloniale geschiedschrijver Gonggrijp dat er in de tien
jaren tussen 1905 en 1914 meerveranderde in Nederlands-Indie dan gedurende
de voorafgaande drie eeuwen 17 . Voor de Buitengewesten gaat
deze uitspraak in nog hogere mate op dan voor Java. We zullen dit expansieproces
belichten door in vogelvlucht zowel de groei van de export
als de voornaamste bedrijfstakken de revue te laten passeren.
De meest in het oog springende versnelling had plaats in de export
naar het buitenland (Grafiek 1). De totale waarde van de uitvoer, uitgedruktinlopendeprijzen,
nam toe van 108 miljoen gulden in 1905 tot 750
miljoen in 1919 en verder tot 964 miljoen gulden in 1925, een absoluut
hoogtepunt in het koloniale tijdperk. De geleidelijke teruggang in de
tweede helft van de jaren twintig bracht de gezamenlijke Buitengewestelijke
uitvoerwaarde op ongeveer 600 miljoen gulden in 1930 hetgeen nog
altijd op zes maal het aanvangsniveau uit 1905 zeer respectabel mag heten.
Pas met de mondiale Depressie in de jaren dertig zou aan het momentum
van expansie in de buitenlandse handel van de kolonie een einde
komen.
We onderscheiden een drietal groeistuipen in de vergroting van de
Buitengewestelijke uitvoer, korte opwaartse bewegingen waardoor het
niveau van de export een blijvende en radicale verandering onderging
(Bijlage II). De eerste sprong naar boven was tussen 1909 en 1913, een
stijging van 142 naar 320 miljoen gulden ofwel met 125 %. Deze toename
is voor driekwart toe te schrijven aan de export uit slechts drie gewesten:
Oostkust van Sumatra, Riouw en Zuidoost-Borneo; steeds
grootschaliger leveranties van olie uit de raffinaderijen te Pangkalan
Brandan (Oost-Sumatra) en Balikpapan (Oost-Borneo) en het oliedepot
op Poeloe Samboe (residentie Riouw).
De tweede abrupte stijging dateert uit de naoorlogse hausse van 1919-

OPKOMST
Uitvoer = bovenste lijn
Invoer = onderste lijn
Waarde in miljoenen gulden
1000
900-
800
700-
600-
500
400
300-
200-
100
GRAFIEK 1
De totale handel van de Buitengewesten 1900-1938
i • • ' '—• i • •—•—r
1900 1910 1920 1930 1940
Bron: Bijlage II
20 - voor de Buitengewestelijke uitvoer een verdubbeling van de uitvoerwaarde.
Deze stijging is echter bijna geheel toe te schrijven aan de

10 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
buitengewone prijsstijgingen uit hoofde van de wereldwijde inhaalvraag
onmiddellijk na de afloop van de oorlog. Reeds in 1921 bleek echter
de inhaalvraag te zijn verzadigd waardoor de prijzen gingen dalen;
in datjaarvertoonde overigens, voor het eerst sinds 1830, de handelsbalans
van geheel Nederlands-Indie een (miniscuul) tekort 18 . Desalniettemin
kon ook na de terugkeer naar meer normale omstandigheden in
1922 een aanmerkelijk hoger niveau worden gehandhaafd dan voor de
Eerste Wereldoorlog mogelijk was geweest. De uitvoerproduktie in de
Buitengewesten bleef stijgen onder invloed van de voordelige prijzen op
de wereldmarkt.
De derde groeistuip volgde in 1925. Wederom nam de totale Buitengewestelijke
uitvoerwaarde op korte termijn zeer snel toe, nu met 50%
in een jaar. Opnieuw werd ook na de eigenlijke piek een aanmerkelijk
hoger niveau dan voorheen gerealiseerd. Vier gewesten waren verantwoordelijk
voor meer dan twee-derde van de toename: Oost-Sumatra,
Zuidoost-Borneo, West-Borneo en Palembang. Rubber, waarvan veel
door inheemse producenten geleverd, vormde de gemeenschappelijke
noemer van de exportproduktie in deze speerpunten van expansie. De
rubberprijzen bereikten een ongewoon hoog peil en de wereldmarkt was
in staat steeds grotere hoeveelheden te absorberen 19 . Evenals in het begin
van het expansieproces berustte de toename van de opbrengsten uit
de uitvoer vooral op een aanzienlijke fysieke vergroting van de produktie
in bepaalde Buitengewesten.
De uitvoer nam sneller toe in de Buitengewesten dan op Java hetgeen
weerspiegeld werd in de positie van de Buitengewesten binnen het totaal.
Was het aandeel van de Buitengeyi^sten in het Nederlands-Indische
totaal irf 1905 slechts 29%, in de jaren 1914-1918 bedroeg dit gemiddeld
43% en in zowel 1922 als in 1925 kwam 54% van de opbrengsten
uit de Nederlands-Indische uitvoer voor rekening van de
Buitengewesten 20 . Reeds het verschil in groeitempo tijdens Gonggrijps
befaamde "tien jaren" liep vooruit op de blijvende verschuiving van het
zwaartepunt in de Indonesische economie naar de Buitengewesten.
Sindsdien wordt, globaal gesproken, het geld buiten Java verdiend en
op Java uitgegeven.
De sleutel tot succes op de buitenlandse markten lag in de snelle aanpassing
aan de nieuwste veranderingen in de vraag; "demand was right
abroad and supply was right at home" om met Kindleberger te
spreken 21 . De Buitengewesten hebben bijzonder veel geprofiteerd van
de zegetocht der zgn. automobielgrondstoffen - benzine en rubber - op
de wereldmarkt in de vroege twintigste eeuw. De gunstige ontwikkeling
van de vraag zette zich voort gedurende de Eerste Wereldoorlog en alleen
de fysieke beperkingen van de produktiecapaciteit remde een verdere
toename van de leveranties uit Sumatra en Borneo af. Het aandeel
van de nieuwe produkten (waaronder ook copra) in de algehele uitvoer

OPKOMST 11
van Nederlands-Indie nam toe van minder dan 20% in de jaren 1905/14
tot meer dan 30 % in 1914/24 22 . Aangezien deze produkten onevenredig
sterk vertegenwoordigd waren in de door de Buitengewesten geleverde
uitvoerprodukten, hebben deze laatste meer nog dan Java geprofiteerd
van de algehele vernieuwing van het door Nederlands-Indie aangeboden
exportpakket; de snelle stijging van het Buitengewestelijke aandeel
in het totaal was daarvan het gevolg.
De gunstige marktprijzen voor de nieuwe mijnbouw- en landbouwprodukten
oefenden een voortdurende stimulans uit zowel tot vergroting
van de reeds bestaande produktiecapaciteit als tot nieuwe vestigingen.
De verschillende produktielijnen vertoonden echter niet altijd
veel onderlinge overeenkomst. De Buitengewestelijke economie kreeg
hierdoor een sterk gediversificeerde, bijna fragmentarische structuur,
die echter niet het meest optimale fundament zou blijken voor een evenwichtige
"self-sustained" economische groei.
In de olie-industrie trad snel een neiging tot concentratie en oligopolisering
naar voren, mede door de steeds hogere eisen aan kapitaal en
technische "knowhow". In 1907 culmineerde een reeks van fusies en
overeenkomsten in de alliantie tussen de beide koplopers onder de olieproducenten,
de "Koninklijke" en de Shell; voortaan genoot hun gemeenschappelijke
dochteronderneming, de Bataafsche Petroleum-
Maatschappij (B.P.M.), praktisch het monopolie in de oliesector van
Nederlands-Indie. De totale produktie vertienvoudigde tussen de aanvangsjaren
1901 /05 en de jaren twintig terwijl de totale opbrengst van de
export een hoogtepunt bereikte met ongeveer 300 miljoen gulden tijdens
de naoorlogse inflatie (1919/20). De produktiecapaciteit van de
raffinaderijen der B.P.M. - te Pangkalan Brandan, Palerhbang en Balikpapan
- werd met rasse schreden opgevoerd zodat kort voor 1914 de
uitvoer naar het buitenland nauwelijks enige ruwe olie bevatte; dit overigens
in tegenstelling tot tegenwoordig. De Nederlands-Indische olieindustrie
was een bedrijfstak gegrondvest op kostbare investeringen die
ruime winsten opleverde maar relatief weinig werkgelegenheid bood 23 .
Ook in de overige takken van de mijnbouw overheerste het Westers
ondernemerschap. Zoals vanouds, bleven de tinmijnen met hun Europese
opzichters en Chinese koelies het leven op Banka en Billiton bepalen.
Ofschoon Nederlands-Indie geleidelijk aan uitgroeide tot een van
de voornaamste tinproducenten ter wereld - met 20% van de mondiale
produktie in 1928 24 -, bood deze bedrijfstak weinig gelegenheid tot
nieuwe initiatieven of ruimte voor nieuwkomers. Het Gouvernement
dreef zelf het bedrijf op Banka en participeerde voor een belangrijk deel
in de winning op Billiton; in de jaren twintig werd een fusie tussen de
beide tinbedrijven overwogen maar zover is het nooit gekomen. Het
overgrote deel van het tin werd voor verdere verwerking naar Nederland
verscheept; de handel daarin bereikte een piek op de vooravond

1 2 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
van de Eerste Wereldoorlog en in de late jaren twintig.
Anders dan bij olie of tin, valt het belang van de steenkolen in de
Nederlands-Indische mijnbouw slechts zeer ten dele af te lezen uit de
uitvoercijfers. De steenkolenmijnen richtten zich vooral op de snel
groeiende afzetmarkt binnen de archipel waar de commerciele stoomschepen
en de marine tot de voornaamste afnemers behoorden. Bij de
opbouw van de kolenindustrie in de kolonie speelden twee discussies
voortdurend door elkaar: de keuze tussen regionaal gewonnen kolen en
goedkope, hoogwaardige kolen uit Engeland aan de ene kant en de keuze
tussen particuliere en Staatsexploitatie aan de andere 25 . Het grootste
bedrijf was dat van het Gouvernement bij de Ombilinmijnen aan Sumatra's
Westkust dat sinds 1891 in produktie was. Hiernaast ontpopte zich
Zuidoost-Borneo met drie grote mijnen als een nieuw centrum voor kolenproduktie
op basis van Westerse technologie (d.w.z. dieptebouw als
tegengesteld tot de reeds aanwezige inheemse dagbouw). De totale
steenkolenproduktie van de Nederlands-Indische mijnen bleef gestaag
toenemen tot een absoluut hoogtepunt boven de 1,8 miljoen ton in
1929/30; daarvan was het Gouvernement verantwoordelijk voor tweederde
en de particuliere ontginningen voor een-derde 26 .
De eerste Westerse pionier in de Borneose kolen, de Oost-Borneo
Maatschappij (O.B.M.) arriveerde kort na 1890 in het sultanaat Koetei
en worstelde zich door tal van aanvangsproblemen. De onderneming
kon alleen dank zij cijnsopbrengsten uit een naburige olieconcessie
overleven en pas in de jaren twintig nam de produktie van deze mijn
dusdanige vormen aan dat een winstgevende exploitatie mogelijk
bleek 27 . De tweede mijn, "PoeloeLaoet", gesitueerd op het gelijknamige
eiland voor de zuidoostelijke kust van Borneo, begon in 1903 op een
gedurfder en grootschaliger wijze dan de O.B.M., maar reeds in 1913
werd deze onderneming door het Gouvernement overgenomen. Hierbij
prevaleerden politieke overwegingen boven de puur bedrijfseconomische
beoordeling. De particuliere fase van de geschiedenis van deze kolenmijn
vormt het onderwerp van de bijdrage van J. Baks aan deze bundel,
getiteld "De Steenkolen-Maatschappij 'Poeloe Laoet' in Zuidoost-
Borneo, 1903-1914". Dederde Borneose mijn, "Parapattan", lag zeer
afgelegen in het noordoostelijke sultanaat Sambalioeng en was een volledige
dochteronderneming van de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij
(K.P.M.); deze mijn zou pas in de jaren dertigop de voorgrond dringen
in de regionale kolensector 28 .
Niet alleen de grote fysieke afstand maar tevens verschillen in mentaliteit
en beleid waren verantwoordelijk voor de dikwijls scherpe scheiding
tussen eigenaren in Nederland en bedrijfsleiders in de kolonie.
Puur financiele transacties, vanuit een min of meer uitgesproken speculatief
oogpunt, konden in Nederland voor aanzienlijke opschudding
zorgen terwijl de continuiteit in het mijnbedrijf in Nederlands-Indie

OPKOMST 13
hiervan weinig merkte; soortgelijke tegenstellingen deed zich in het bijzonder
voor in de goud- en zilvermijnbouw waar het produkt uit de kolonie
zich bij uitstek leende voor speculatie op de financiele markten in
het Westen. Over dit onderwerp handelt de bijdrage van P.T. Scholte
aan deze bundel, getiteld "De Mijnbouw-Maatschappij 'Salida' in
West-Sumatra, 1910-1933".
In de commerciele landbouw van de Buitengewesten onderscheiden
we een tweetal types, de Westerse grootlandbouwondernemingen en de
kleinschalige inheemse bedrijven. In het eerstgenoemde geval werden
kapitaal en management door het buitenland geleverd terwijl de inheemse
ondernemingen alleen kans van slagen hadden wanneer zij
kapitaal-extensief waren opgezet. In de regel steunden de inheemse bedrijven
zwaar op gezinsarbeid met de daaraan verbonden flexibiliteit in
de omvang van de input. De Westerse ondernemingen daarentegen
zochten steeds hun toevlucht tot gei'mporteerde koelies; zelden of nooit
probeerde men lokaal te werven. Hierdoor ontstond gaandeweg een belangrijke
nieuwe bevolkingscategorie in de Buitengewestelijke samenleving,
de aan hun oorsprong in China of op Java ontwortelde koelies. In
1920 bedroeg het totaal aantal contractkoelies in de Buitengewesten ca.
320.000 waarvan driekwart aan de Oostkust van Sumatra 29 .
De grootlandbouwondernemingen in de Buitengewesten grepen terug
op een oudere en deels andere traditie dan de mijnbouwbedrijven.
Deli aan Sumatra's Oostkust bleef decennialang het prototype vormen
van succesvolle en volledig op de uitvoer gerichte grootlandbouw. Lag
vanouds de nadruk sterk op de tabak, tijdens de jaren van de snelle expansie
verschoof het accent in de nieuwe investeringen naar de rubber.
Opmerkelijk hierbij was overigens het hoge aandeel niet-Nederlandse
investeringen in deze nieuwe tak van de plantagebouw 30 . Investeringen
in klapperondernemingen en theeplantages bleven steeds op een
respectvolle afstand van die in tabak en rubber.
Het zgn. arbeidsvraagstuk speelde steeds een kritieke rol in de exportlandbouw,
in het bijzonder in de tabak. De arbeidsintensieve produktiewijze
vereiste een grootschalige en continue inzet van goedkope koelies.
Dit bepaalde in hoge mate het politiek optreden van de betrokken ondernemers.
Aanvankelijk, kort na de eeuwwisseling, besteedden zij veel
energie aan de verdediging tegen de aanklachten over misstanden op de
plantages. Later trachtten zij de mede vanwege de misstanden ingestelde
arbeidsinspectie voor de Buitengewesten tegen te werken. Het is overigens
zeer de vraag in hoeverre de vorm van het arbeidsregime in de
Buitengewesten daadwerkelijk bepalend is geweest voor de bedrijfsresultaten
van de grote ondernemingen; dit onderwerp wordt aan de orde
gesteld in de bijdrage van A. van Kommer aan deze bundel, getiteld
"De Deli-Maatschappij aan de Oostkust van Sumatra gedurende de jaren
1900-1940" 31 .

1 4 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Het inheemse ondernemerschap trad vooral naar voren in de rubber
en copra. Ofschoon de Hevea plant aanvankelijk vooral door Westerse
ondernemers in Nederlands-Indie was gei'ntroduceerd, sloegen spoedig
vonken over naar ondernemende Indonesische landbouwers die hun inspanningen
verschoven van voedsel- naar commerciele landbouw, van
rijst naar rubber. Soms werkte het zgn. demonstratie-effect vanuit het
oogpunt van de Westerse ondernemer al te goed. Zo kwam het in de
vroege dagen van de rubber-"hausse" in Zuid-Borneo voor dat jonge
mannen uit naburige kampongs dienst namen als koelie op de nieuw gevestigde
plantages alwaar zij de technieken van aanplanten, aftappen en
bewerken leerden waarna zij weer huiswaarts keerden om eigen rubberbedrijfjes
op te zetten. Slechts ten dele gold in de rubber dat de Westerse
pioniers vooropliepen met de inheemse tuineigenaren in hun kielzog.
De inheemse reactie op de gunstige signalen van de wereldmarkt voor
rubber was vaak even snel en adequaat als die van de meer kapitaalkrachtige
Europese planters 32 .
De inheemse producenten boekten met name succes op Borneo en in
zuidoostelijk Sumatra; in de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo bijvoorbeeld
was naar schatting ruim de helft van alle inheemse huishoudens
geengageerd in de rubberproduktie. Dank zij de voortdurende
nieuwe aanplant en een steeds intensiever tap gedurende de jaren twintig
groeide het inheemse aandeel in de totale rubberproduktie van
Nederlands-Indie tot bijna 50 %. In puur kwantitatief opzicht had in deze
sector een spectaculaire schaalvergroting plaats; de totale uitvoer van
Nederlands-Indische rubber, zowel van inheemse als Westerse oorsprong,
klom van minder dan 100.000 ton voor 1920 tot omstreeks de
300.000 ton in de jaren dertig; dit kwam overeen met ongeveer eenderde
van de wereldproduktie 33 .
Aldus ontstonden twee parallelle volwaardige produktielijnen voor de
rubber die verschillende kwaliteiten leverden tegen verschillende prijzen
op (deels) verschillende markten. Beide hebben in de loop der jaren
hun vitaliteit en overlevingskracht bewezen. Twee bijdragen aan deze
bundel gaan nader in op de betekenis van de niet-Westerse rubber in het
expansieproces: "De niet-Europese bijdrage tot de economische ontwikkeling
van West-Borneo, 1900-1940" doorE.A. Rankenen "De inheemse
rubbercultuur in Jambi en Palembang tijdens het Interbellum"
door A.H.P. Clemens 34 .
In de copra-industrie overheerste, vooral na het debacle van de Oliefabrieken
'' Insulinde " in 1921, de inheemse producenten in combinatie
met Chinese handelaren. De beide residenties op Celebes waren, tezamen
met West-Borneo, de voornaamste produktiegebieden en vanaf
1928 bedroeg de totale produktie van Nederlands-Indie stelselmatig
meer dan 400.000 ton. Door de lagere prijs op de wereldmarkt speelde
dit produkt echter een meer bescheiden rol in de Buitengewestelijke ex-

OPKOMST 15
pansie dan de rubber 35 .
De economische expansie in de Buitengewesten tussen 1905 en 1930
kan getypeerd worden aan de hand van een drietal kenmerken:
(1) de buitenlandse handel als motor van expansie;
(2) een aanbod bestaande uit grond- en brandstoffen;
(3) een dubbele grondslag van zowel Westers als inheems ondernemerschap.
Deze kenmerken bepaalden de structurele gevolgen van de expansie.
Ill REGIONALE STRUCTUREN
Niet alleen in het economisch verkeer nam de betekenis van de Buitengewesten
toe. Tussen 1905 en 1930 is de bevolking van de Buitengewesten
gestegen van minder dan 8 tot ongeveer 19 miljoen inwoners.
Het accres van de bevolking verliep hier sneller dan op Java; dientengevolge
nam het Buitengewestelijke aandeel in de totale bevolking van
Nederlands-Indie toe van 20 tot 31 %. Opmerkelijk daarbij was de relatief
snelle vergroting van de Chinese bevolkingsgroep (inclusief vele
contractkoelies) waardoor in 1930 meer dan de helft van alle Chinezen
in Nederlands-Indie buiten Java woonachtig waren. De Europese groep
in de Buitengewesten daarentegen bleef numeriek zeer klein. Vier van
de vijf Europeanen in de kolonie woonden op Java. Het inheemse aandeel
in de Buitengewestelijke bevolking was overweldigend groot, boven
de 95 %; hierdoor kwam het leeuwedeel van de bevolkingsgroei voor
rekening van deze groep 36 .
Onder de ongeveer twintig regio' s buiten Java treffen we een heel seala
aan van variatie in ontwikkelingspatronen. Er waren speerpunten
van economische ontplooiing waar de bevolking qua omvang bescheiden
bleef en er waren volkrijke regio's die weinig deel hadden aan de
economische expansie. Een een-duidige relatie tussen de stijging van de
produktie en de groei van de bevolking valt moeilijk te leggen. Nochtans
is het mogelijk een classificatie van de verscheidene gewesten aan te
brengen door geografische proximiteit te combineren met structurele
kenmerken van de regionale economie. Bij onze momentopname van de
situatie in de Buitengewesten, zoals door de onafgebroken economische
expansie gevormd, onderscheiden we een vijftal clusters van gewesten
met gemeenschappelijke karaktertrekken.
Onder de dragers van de expansie deden zich weinig dramatische verschuivingen
voor. De regionale opbouw van de export was in de jaren
twintig, globaal gesteld, nagenoeg dezelfde als in het daaraan voorafgaande
decennium (Grafiek 2). Bij het binnenhalen van opbrengsten uit
de uitvoer deed de Oostkust van Sumatra alleen, met haar 1,7 miljoen
inwoners (1930), niet onder voor de rest van Sumatra waar 6,3 miljoen

16 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
GRAFIEK 2
De verdeling van de uitvoer over de regio's in de Buitengewesten 1910-1919.
(gemiddeld procentueel aandeel)
OSM = Oostkust van Sumatra
OVS = Overige gewesten op Sumatra
BOR = Borneo
OVR = Celebes en de Kleine Sunda-eilanden
Bron: Zie Bijlage II.
inwoners woonden (Bijlage I). In de beide Borneose gewesten woonde
nauwelijks meer dan 10% van de Buitengewestelijke bevolking maar
hun gezamenlijk aandeel in de export bevond zich steeds omstreeks de
25 %; van de twee voerde de Zuider- en Oosterafdeling steeds de boven-
OVS
30

OPKOMST 17
toon. De verhoudingsgewijs dichtbevolkte gebieden op Celebes en in de
'' Grote Oost'' (met uitzondering van Nieuw-Guinea) daarentegen hadden
slechts een bescheiden deel aan de totale uitvoer, derhalve 66k aan
de baten van de economische expansie.
Langs de oostelijke kustlijn van Sumatra, tegenover de "Straits Settlements"
met Singapore, treffen we een eerste cluster aan van gewesten
waar de economische ontwikkeling bijna geheel bepaald werd door het
optreden van de Westerse ondernemers. Tot deze groep behoren zowel
de Oostkust van Sumatra als de Riouw-archipel en Banka en Billiton.
De Oostkust en Riouw registreerden beide een verdrievoudiging van de
bevolking tussen 1905en 1930 en in alle drie regio's was het Chinese element
in de bevolking ongewoon sterk aanwezig. Ieder gewest had zijn
eigen signatuur: de plantages van Deli aan de Oostkust, de opslag en
doorvoerhandel in Riouw en de tinmijnen op Banka en Billiton.
In de tweede helft van de jaren twintig nam de totale uitvoer van de
Oostkust van Sumatra toe tot een gemiddeld jaarlijks niveau van 275
miljoen gulden 37 . Daartegenover stond een invoer van aanmerkelijk
meer bescheiden proporties, gemiddeld 82 miljoen gulden. Naast haar
vanouds befaamde tabak, ging de Oostkust vanaf 1915 steeds grotere
hoeveelheden rubber exporteren en vanaf 1925 tevens palmolie, thee en
vezels. Op de vooravond van de Depressie waren tabak, rubber en deze
laatst toegevoegde produkten verantwoordelijk voor ieder ongeveer
een-derde van de exportopbrengsten. Hieraan waren grootschalige investeringen
van onder meer Amerikaans en Brits kapitaal in de commerciele
landbouw ter plaatse voorafgegaan. Consumptiegoederen en
rijst ten behoeve van de koelies domineerden de invoer 38 . Twee facetten
van de Westers georienteerde plantagesamenleving aan Sumatra's
Oostkust worden in deze bundel nader belicht, te weten de opbouw van
het bankwezen en de bedrijfsvoering van de toonaangevende Deli-
Maatschappij (Zie de bijdragen van C.J.M. Potting en A. van Kommer).
De bloei van Riouw ving aan met de opslag van olie van de B.P.M.
op Poeloe Samboe tijdens de Eerste Wereldoorlog. Voor het overige exporteerde
dit dunbevolkte gewest (tezamen met het naburige Indragiri)
vooral ondernemingsrubber en inheemse copra. De totale waarde daarvan
bleef echter bescheiden, gemiddeld 28 miljoen gulden zelfs in de florissante
tweede helft van de jaren twintig. De invoer werd voor een belangrijk
deel aan rijst besteed.
Zoals reeds gezegd, bleef tin het economisch leven op Banka en Billiton
beheersen, vooral op laatstgenoemd eiland. De uitstralingseffecten
van het tinbedrijf bleven echter beperkt, daar vrijwel geen verwerking
van dit produkt ter plaatse geschiedde. Hiernaast genoot de peper uit
Muntok (Banka) vanouds enige bekendheid. Dank zij de grootschalige
uitvoer en de weinig omvangrijke vraag naar invoer boekten de tineilan-

18 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
den steeds een groot surplus op de handelsbalans; zo werd in de jaren
1925/29 gemiddeld slechts een-derde van de opbrengsten van de uitvoer
aan invoer uitgegeven.
Onze tweede cluster omvat het meest noordelijke punt en de westkust
van Sumatra, de gewesten Atjeh, Tapanoeli, Sumatra's Westkust en
Benkoelen. Hier bleef de economische expansie achter bij vele andere
regio's in de Buitengewesten. In alle vier gewesten, met uitzondering
van Tapanoeli, nam de bevolking in het tijdperk 1905-1930 langzamer
toe dan elders in de Buitengewesten. Hoewel het inheemse ondernemerschap
eerder dan het Westerse bepalend is geweest voor de verdere ontplooiing
van deze gewesten, stonden in vooral Atjeh en Sumatra's Westkust
aanzienlijke belangen van het Westerse kapitaal op het spel; daarover
handelen twee van de bijdragen aan deze bundel (Zie de artikelen
van H. Bakker en P.T. Scholte).
Atjeh kon steunen op een rijke traditie van peperhandel op Penang
aan de overzijde van de Straat van Malakka maar de langdurige oorlog
heeft dit verkeer ontwricht. Pas vanaf omstreeks 1910 kende de buitenlandse
handel wederom enige bloei. Naast de peper werd ook rubber
verbouwd, mede op instigatie van het Gouvernement en vooral door inheemse
tuineigenaren. Vanaf 1920 werd peper door de rubber op de
voornaamste positie in de export verdrongen en toen de export in
1925/26 een piek bereikte met 21 miljoen gulden naderde het aandeel
van de rubber hierin de 50 % . Er was in Atjeh een levendige vraag naar
buitenlandse consumptiegoederen en het kwam zelfs voor, in de vroege
jaren twintig, dat de handelsbalans een tekort vertoonde 39 .
Tapanoeli speelde naast Atjeh een minder gewichtige rol in het Buitengewestelijke
economische systeem. De totale uitvoer klom slechts bij
hoge uitzondering uit boven de 10 miljoen gulden. Aanvankelijk ging
alle belangstelling uit naar copra, naderhand verschoof dit naar rubber
en koffie. Het Europese en Chinese element in de plaatselijke economie
was niet sterk.
West-Sumatra is vooral bekend om het ondernemerschap van de Minangkabauers
in de Padangsche bovenlanden. Zij beheersten de produktie
en uitvoer van de onbewerkte grondstoffen voortgebracht door
de landbouw ter plaatse. Gaandeweg verschoof daarin het accent van
koffie naar copra en van copra naar rubber. De uitvoer nam gestaag toe
en bereikte een hoogtepunt op gemiddeld 30 miljoen gulden in de tweede
helft van de jaren twintig. Hiertegenover stond een aanzienlijke invoer
van vooral consumptiegoederen, waaronder veel manufacturen.
Pas vanaf 1922 kon een (klein) overschot op de handelsbalans worden
geregistreerd, hetgeen getuigt van het vermogen van de exportproduktie
om de effectieve vraag te stimuleren.
Benkoelen, eertijds door Groot-Brittannie gekoloniseerd, bevond
zich, letterlijk en figuurlijk, in de marge van de algehele expansie in de

OPKOMST 19
Buitengewesten. De totale uitvoer, waarbinnen de inheemse koffie domineerde,
bleef bescheiden van omvang, nimmer meer dan 7 miljoen
gulden, maar tot 1925 werd deze overtroffen door de invoer van met name
voedingsmiddelen en manufacturen. Het surplus, dat na 1925 behaald
werd in de buitenlandse handel, was niet groot.
Met onze derde cluster richten we ons op het zuidoostelijke deel van
Sumatra, de residenties Djambi, Palembang en de Lampongsche districten.
Hier was er veel inheemse bedrijvigheid, maar ook omvangrijke
investeringen van Westers kapitaal. Over het algemeen gesproken, was
hier meer expansie dan aan de westzijde van Sumatra. Palembang
speelde de meest opzichtige rol in deze streken; het was een residentie
van 85.000 km 2 , bijna even groot als Sumatra's Oostkust, met in 1930
meer dan 1 miljoen inwoners 40 .
In zowel Palembang als Djambi deed zich de combinatie van nieuwe
produktielijnen voor, die zozeer bijgedragen heeft tot de dynamiek van
de Buitengewestelijke expansie: aardolie en rubber. In Palembang stonden
de raffinaderijen van de B.P.M., later ook van de rivaal Standard
Oil (de "Koloniale") terwijl de rijke olievondsten in Djambi aanleiding
gaven tot een langdurige deliberatie over dejuiste vorm van exploitatie;
uiteindelijk is deze gevonden in de samenwerking tussen de Nederlandse
Staat en de B.P.M., de Nederlandsch-Indische Aardolie-
Maatschappij (N.I. A.M.). Doordat de olie uit Djambi onmiddellijk per
pipeline naar Palembang voor verwerking gepompt werd, zijn de uitvoercijfers
van laatstgenoemd gewest enigszins geflatteerd. De uitvoer
van Palembang combineerde zowel olie en rubber als koffie en rotan terwijl
die van Djambi nagenoeg alleen (inheemse) rubber bevatte. Algemener
gesteld, vertoonde Palembang een meer gediversificeerde en
daardoor vitaler economische structuur dan Djambi.
De jaren twintig zagen een ongekende bloei voor Palembang en
Djambi. In het topjaar 1925 naderde de gezamenlijke uitvoerwaarde de
150 miljoen gulden (waarvan twee-derde voor rekening van Palembang).
De grotere afhankelijkheid van rubber alleen betekende een snellere
daling van de handelswaarden in Djambi, vergeleken met Palembang,
nog voordat de Depressie begonnen was. In beide gewesten werd
ten tijde van de grootschalige uitvoer een zeer aanzienlijk surplus op de
handelsbalans geregistreerd, gemiddeld 85% in Palembang en 65% in
Djambi in de jaren 1925/27.
Vanouds werd vanuit de Lampongsche districten veel peper geexporteerd
en pas vanaf 1915 ondervond dit produkt enige concurrentie van
de voornamelijk inheemse rubber. De totale export bereikte een hoogtepunt
met 23 miljoen gulden in 1929 maar hierbij bleef de invoer ver
achter 41 . De bevolking nam relatiefsnel toe, mede dank zij de aankomst
van enige tienduizenden kolonisten uit het overbevolktejava in de jaren
twintig.

20 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Onze vierde cluster bevat de beide residenties op Borneo, twee immens
grote en vooral in de binnenlanden uitermate dun bevolkte regio's.
De Zuider- en Oosterafdeling was met haar 400.000 km 2 drie keer
zo groot als de Westerafdeling; hier treffen we drie van de vijf inwoners
van (Nederlands-) Borneo aan. In de buitenlandse handel domineerde
Zuidoost-Borneo sterk, bijvoorbeeld in 1919/20 met een uitvoer van
ruim 200 miljoen gulden tegenover 20 miljoen voor West-Borneo. Later
tijdens de expansie, in de jaren twintig, lagen de onderlinge verhoudingen
minder scheef, bijvoorbeeld in het "rubberjaar" 1925 toen
Zuidoost-Borneo 167 en West-Borneo 74 miljoen gulden ontvingen
respectievelijk uit de verkoop op de wereldmarkt.
Het overwicht van Zuidoost-Borneo vloeide voort uit de meer gediversificeerde
economische structuur, vergeleken met West-Borneo;
hierbij dringt zich onwillekeurig een vergelijking met Palembang en
Djambi op. Met haar dubbele grondslag van de expansie, Westerse olie
en inheemse rubber, liet Zuidoost-Borneo in het klein zien wat voor de
Buitengewesten in het groot gold. Ook het grote surplus op de handelsbalans,
ongeveer 85 % van de uitvoer in 1918/23 of 70% in delate jaren
twintig, demonstreerde de betrekkelijk zwakke relatie tussen baten uit
export en bestedingen aan import in de Buitengewesten als geheel. In
West-Borneo, daarentegen, was niet alleen de omzet van de uitvoerhandel
meer bescheiden; ook gaf het gewest zelf relatief meer van de opbrengsten
uit aan invoer waardoor het surplus kleiner werd, gemiddeld
45% in de tweede helft van de jaren twintig 42 . Twee van de bijdragen
aan deze bundel gaan nader in op de oorsprong van de economische ontplooiing
van Zuidoost- en West-Borneo: het particuliere pionierswerk
en het inheems ondernemerschap respectievelijk (Zie de artikelen van J.
Baks en E.A. Ranken).
Onze vijfde cluster brengt ons verder oostwaarts in de archipel, naar
Celebes, Menado, de Molukken, Nieuw-Guinea en de Kleine Sundaeilanden.
Hier overheerste de stagnatie en het achterblijven bij de algehele
expansie. Westerse pioniers vestigden zich slechts bij uitzondering
in deze regio's en inheemse ondernemers waren niet in de gelegenheid
van de rubber-"hausse" te profiteren. Nochtans was dit een gebied
waar de bevolking snel groeide, zowel in (Zuid- en Midden-) Celebes als
op Bali en Timor. Het aandeel van deze verspreid gelegen gebieden in
de totale bevolking van de Buitengewesten nam toe van 27 % in 1905 tot
45% in 1930.
Op het curieus gevormde Celebes eiste de inheemse landbouw alle
aandacht op. De gelijknamige residentie in het zuiden en het midden
van het eiland ontpopte zich als een netto-exporteur van rijst terwijl Menado
het voortouw nam in de klapperproduktie. Naderhand sloeg de
copra-"boom" ook over naar de residentie Celebes waar de aanplant
zelfs doorging nadat de wereldprijzen waren gaan dalen op de voor-

OPKOMST
avond van de Depressie. De gezamenlijke uitvoer van de beide residenties
klom tot gemiddeld ongeveer 65 miljoen gulden in de late jaren twintig
(waarvan twee-vijfde voor rekening van Menado). De omvang van
de invoer - voornamelijk manufacturen, tabakswaren en overige consumptiegoederen
- was in beide gevallen nauw gerelateerd aan de uitvoer;
dit duidt op het realiseren van welvaartseffecten uit hoofde van de
verkoop van copra (tezamen met koffie en rotan) op de wereldmarkt 43 .
De kloof tussen uit- en invoer was echter aanmerkelijk groter voor Menado
dan voor de residentie Celebes.
De Molukken, de koloniale bezittingen van de oudste datum in de archipel,
brachten vooral kruiden, copra en harsen op de markt. De export
kende een eerste bloeiperiode in de jaren 1914-1920 en bereikte een
hoogtepunt in 1917/20; toen bedroeg de totale uitvoerwaarde (tezamen
met Nederlands Nieuw-Guinea) ruim 10 miljoen gulden. Het aandeel
daarin van het zuiden (Amboina) was groter dan dat van het noorden
(Ternate) terwijl dat van Nieuw-Guinea te verwaarlozen viel. Op de
handelsbalans werd telkenjare een (absoluut) bescheiden surplus geregistreerd.
De Molukken volgden een eigen pad in vergelijking met de
overige Buitengewesten; hierover handelt de bijdrage van R.R.F. Habiboe,
getiteld "De economische ontwikkeling van de Molukken,
1900-1938" 44 .
Op de Kleine Sunda-eilanden kwamen grootschalige cultures nauwelijks
voor. Bali stond bekend om de vooral intergewestelijke handel in
vee en rijst terwijl op Timor en de aangrenzende eilanden weinig vooruitgang
werd geboekt in de landbouw. Op de vooravond van de Depressie
bedroeg de buitenlandse handel van deze beide residenties tezamen
ruim 10 miljoen gulden. De moderne literatuur betreffende deze gewesten
heeft zich vooral gericht op de relatie tussen de koloniale heerschappij
en het gebrek aan economische ontwikkeling 45 .
We zijn geneigd uit- en invoer als elkaars tegenhanger te beschouwen.
Immers, de opbrengsten uit de export worden gebruikt om buitenlandse
goederen aan te kopen. Zoals we hebben gezien tijdens deze
rondgang onder de verscheidene Buitengewesten, was het verband tussen
uit- en invoer niet altijd even sterk aanwezig. Dat verraadt iets over
het karakter van de economische expansie die zich in de periode 1905-
1930 voltrok. Een blijvend groot positief saldo op de handelsbalans betekent
dat de exportproduktie niet in staat is een voldoende vraag naar invoer
te genereren; er zijn dan potentiele groei-effecten die niet verwezenlijkt
worden.
Als geheel kende Nederlands-Indie voortdurend een flink surplus op
de handelsbalans, een overschot dat alleen maar groter werd naarmate
de expansie vorderde, van ruim 30 % in 1910 of 1913 tot gemiddeld 50 %
in de jaren 1923/25 46 . Het beeld van een algemeen surplus voor geheel
Nederlands-Indie versluiert echter dat de verhoudingen nog schever
21

22 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
waren voor de Buitengewesten alleen. Vrijwel meteen na aanvang van
de toename aan de export, is de invoer achtergebleven. De kloof was bijzonder
groot tijdens de Eerste Wereldoorlog en kort na 1920. Het gemiddelde
saldopercentage, d.w.z. het deel van de exportopbrengsten
dat niet besteed werd aan invoer, overschreed de 50 % vanaf 1912 en bereikte
het niveau van gemiddeld 66 % in de jaren 1922/26. Dit is naar elke
maatstaf gemeten buitengewoon veel. Van de baten uit de export
vloeide veel weg naar het buitenland en daarom heeft dan ook de spectaculaire
vergroting van produktie en uitvoer niet steeds geresulteerd in
een blijvende economische groei.
IV NA DE EXPANSIE
Nog altijd weet men zich met enige weemoed de weelde van de jaren
twintig te herinneren in de binnenlanden van Zuid-Borneo, in de rubberproducerende
afdeling Hoeloe Soengei, weleens de "tierige" afdeling
genoemd. In deze voor Borneo ongewoon dichtbevolkte streek bezat
haast elk gezin een eigen rubbertuin en op de lokale pasars hidden
de handelaren zich nauwkeurig gei'nformeerd over de laatste prijzen geboden
te Singapore. De Bandjerese tussenhandelaar, de zgn. pemblantikan,
gaf voorschotten en bracht de natte rubber naar Bandjermasin alwaar
overlading voor vervoer naar Singapore plaatsvond. De opbrengsten
van de uitvoer werden snel omgezet in aankopen van consumptiegoederen
varierend van fietsen en auto's tot textielgoederen en
rijst. In de kampongs verrezen bioscopen en tandartsenpraktijken. Men
kende een welvaart zoals nimmer tevoren maar zij was niet blijvend 47 .
Reeds ruim voor 1930 begonnen de prijzen op de wereldmarkt te dalen
voor de grote exportprodukten uit de Buitengewesten: copra en
aardolie vanaf 1927, rubber en tabak vanaf 1928. Zowel de Westerse als
de niet-Westerse producenten reageerden hierop door de produktie op
te voeren. In de grotere volumes zocht men compensatie voor de lagere
opbrengst per eenheid produkt. In de inheemse rubber- en coprateelt
werden nieuw aangeplante tuinen in gebruik genomen en meer gezinsleden
ingeschakeld, dikwijls in plaats van ingehuurde koelies. De
olieraffinaderijen slaagden erin op zeer korte termijn de produktiecapaciteit
te vergroten, mede door technische verbeteringen waardoor de efficiency
steeg. Hierdoor wist de uitvoer van de Buitengewesten zich zelfs
tot en met 1930 op een zeer indrukwekkend niveau te handhaven, bijna
600 miljoen gulden in laatstgenoemd jaar (Grafiek 1). Het kostte steeds
meer extra inspanning maar vooralsnog was het getij nog niet definitief
gekeerd.
Maar na 25 jaar van nagenoeg onafgebroken economische expansie
sloeg ook in de Buitengewesten vanaf 1931 de malaise toe. Overduide-

OPKOMST
GRAFIEK 3
De verdeling van de uitvoer over de regio's in de Buitengewesten 1920-1929.
(gemiddeld procentueel aandeel)
OSM = Oostkust van Sumatra
OVS = Overige gewesten op Sumatra
BOR = Borneo
OVR = Celebes en de Kleine Sunda-eilanden
OSM
31
Bron: Zie Bijlage II.
lijk bleek toen hoe kwetsbaar de Buitengewestelijke economie was en
hoezeer zowel de werkgelegenheid en de bestedingen afhankelijk waren
geworden van de wisselvallige conjunctuur op de wereldmarkt. In 1933
was de totale uitvoerwaarde terug op het niveau van 1913, rond de 250
BOR
26
23

24 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
miljoen gulden. De prijzen waren tot een dusdanig laag niveau gekelderd
dat het niet meer mogelijk was daarvoor door middel van grotere
hoeveelheden te compenseren. Vele inheemse rubberproducenten verlieten
hun tuinen en schakelden over op rijst of andere gewassen. De
Westerse planters en de oliemaatschappijen gingen over tot massale ontslagen
van hun arbeiders. De afschaffing van de koelieordonnantie vanaf
1931 bood een welkome gelegenheid aflopende koeliecontracten niet
in "vrije" arbeidsovereenkomsten om te zetten; het tempo van de afschaffing
van de poenale sanctie is aanmerkelijk versneld door de verminderde
vraag naar arbeid van de zijde der Westerse ondernemers 48 .
Anders dan in een geindustrialiseerde samenleving herhaalde de inzinking
in de uitvoer zich onverminderd aan de invoerzijde 49 . De invoer
van de Buitengewesten liep drastisch terug, in 1935 zelfs tot onder de
100 miljoen gulden, het niveau van voor 1910. Dit trof vooral consumptiegoederen
en rijst. Voor consumptieve bestedingen zoals in de jaren
twintig was nu geen ruimte terwijl de vraag naar buitenlandse rijst om
tweeerlei reden kleiner was geworden, deels door de verminderde koopkracht
onder de inheemse bevolking, deels door het substitutie-effect dat
optrad toen inheemse producenten de commerciele gewassen (tijdelijk)
verlieten om zich wederom op voedsellandbouw toe te leggen. In vele
streken trad zelfs een de-monetarisatie op toen men bij gebrek aan contant
geld op ruilhandel teruggreep. Elders nam de criminaliteit toe. De
armoede was vooral zichtbaar op het platteland; aldus getuigden bijvoorbeeld
opeenvolgende residenten van Zuidoost-Borneo, een gewest
dat ook nu in zijn ontwikkeling de globale Buitengewestelijke trend
weerspiegelde 50 .
In het Interbellum had de noodzaak zich voorgedaan de voortdurende
prijsdaling voor primaire produkten tegen te gaan door de toename
van het aanbod op de wereldmarkt af te remmen. In de jaren 1922-1928
was in de Britse kolonien het zgn. Stevenson Rubber Restriction Scheme
van kracht geweest waardoor de produktie van deze gebieden aan
een produktieplafond werd onderworpen; door hierin niet te participeren
heeft Nederlands-Indie (d.w.z. de Buitengewesten) haar aandeel in
de wereldproduktie aardig kunnen vergroten. Aan de opnieuw ingevoerde
rubberrestrictie tijdens de Depressie, van kracht vanaf 1934, kon
Nederlands-Indie zich niet onttrekken. Produktie en uitvoer werden
hierdoor sterker afgeremd dan door de prijsdaling alleen 51 . Met name
de inheemse rubberproducenten zijn hiervan de dupe geworden.
Pas in 1936 volgde de depreciatie van de Nederlandse en de daaraan
gekoppelde Nederlands-Indische gulden, te laat om veel effect te kunnen
sorteren voor de uitvoer uit de kolonie 52 . Het algemene herstel van
de wereldhandel vanaf 1937 deed echter zowel uit- als invoer van de Buitengewesten
weer stijgen, zij het aarzelend en op een meer bescheiden
schaal vergeleken met de vroegere expansie. In 1939 naderde de totale

OPKOMST 25
Buitengewestelijke uitvoer het niveau van een half miljard gulden, vergelijkbaar
met het teleurstellende jaar 1921. De invoer bleef achter met
slechts 160 miljoen gulden in 1939, het niveau van de Eerste Wereldoorlog.
De jaren dertig als geheel zagen een zekere verschuiving in de uitvoer
van Borneo naar Zuidoost-Sumatra terwijl de positie van Sumatra's
Oostkust ongewijzigd bleef 53 . Door de diepe malaise en het voorzichtige
herstel toonde dit decennium slechts een weinig opwindend
naspel van de voorgaande expansie.
CONCLUSIE
De Buitengewesten in 1942 boden in welhaast elk opzicht een gans andere
aanblik dan in 1870. Tot in de verste uithoeken van de archipel deed
zich nu het koloniale bewind gelden. Een fijnmazig net van Westerse
ondernemingen en agentschappen, Chinese handelshuizen en inheemse
familiebedrijfjes vormden het kader voor de meest uiteenlopende economische
activiteiten. Menige exporthaven onderhield nauwere contacten
met Singapore en ander buitenlandse stapelmarkten dan met Batavia.
Dank zij de bestuurlijke afronding van het Nederlandse koloniale
bezit, de aanzienlijke kapitaalsinvesteringen op de eilanden buiten Java
en - "last but not least" - de verregaande integratie met de wereldmarkt
was de Buitengewestelijke economie uitgegroeid tot een belangrijk
gebied voor produktie en consumptie.
In economisch opzicht voltrok de eigenlijke expansie zich in de periode
1905-1930, maar zij werd voorafgegaan door een politiekbestuurlijke
afronding van de koloniale heerschappij die het voor economische
groei noodzakelijke ondernemingsklimaat in het leven riep. Op
de eigenlijke expansie volgde dan achteruitgang en gedeeltelijk herstel
maar de nieuwe economische structuur van de Buitengewesten bleef intact
. Kenmerkend voor de nieuwe structuur was het ongeremde Westerse
en niet-Westerse ondernemerschap die tezamen een dubbele grondslag
meegaven aan de door exportproduktie gedreven expansie. De baten
van de expansie waren aanzienlijk maar zij waren niet gelijkelijk
verdeeld over de archipel en zij droegen in de regel geen duurzaam karakter.
Het opbouwen van een ongekend groot vermogen tot verdienen
van buitenlandse deviezen impliceerde zowel een sterke neiging de baten
te laten wegvloeien als een verhoogde kwetsbaarheid ten aanzien
van de internationale conjunctuur.
Drie onderling gerelateerde sleutelbegnppen beschrijven het proces
waardoor de Buitengewesten op de voorgrond traden binnen
Nederlands-Indie: koloniale staatsvorming, Westerse bedrijfsvoering
en inheems ondernemerschap, in deze bundel onder afzonderlijke rubrieken
behandeld. Het eerste begrip brengt de verstrengeling tot uiting

L
26 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
van politiek en economie bij het creeren van het voor de expansie geeigende
ondernemersklimaat. Het tweede begrip, bedrijfsvoering vanuit
het Westen, onderstreept zowel de cruciale externe bijdrage aan de expansie
als de daaraan verbonden drainage van winsten; alleen in een politiek
samenhangend geheel kon dit type ondernemerschap gedijen. Het
derde begrip, inzake de inheemse reactie op marktsignalen van buiten,
geeft aan hoe onontbeerlijk de dubbele grondslag van de expansie is geweest
en tevens hoe de dynamische kracht van de expansie plaatselijk
wortels schoot.

OPKOMST
Gewest
Atjeh
Tapanoeli
Sumatra's Oostkust
Sumatra's Westkust
Riouw*
Palembang* *
Benkoelen
Lampongsche districten
Banka & Billiton
Westerafd. van Borneo
Zuider- en Oosterafd. van
Borneo
Celebes
Menado
Molukken***
Bali
Timor
Totaal Buitengewesten
BIJLAGE I
Bevolkingsomvang van de Buitengewesten in 1905 en 1930
1905
Inheemsen
571.477
410.939
450.941
1.295.581
93.315
783.259
201.515
155.080
105.034
400.332
772.532
407.762
428.063
401.098
520.762
306.469
7.304.159
* inclusief Indragiri
** inclusief Djambi
*** inclusief Nederlands Nieuw -Guinea
Chinezen
9.846
1.926
114.809
9.966
18.680
12.274
2.396
1.292
46.560
48.348
9.186
6.165
7.079
3.651
2.654
1.882
296.714
Europeanen
761
436
2.667
2.923
221
678
358
146
453
' 374
1.008
1.572
1.264
2.764
119
249
15.993
27
Totaal
582.084
413.301
568.417
1.308.470
112.216
796.211
204.269
156.518
152.047
449.054
782.726
415.499
436.406
407.513
523.535
308.600
7.616.866

28
Gewest
Atjeh
Tapanoeli
Sumatra's Oostkust
Sumatra's Westkust
Riouw*
Palembang
Djambi
Benkoelen
Lampongsche districten
Banka & Billiton
Westerafd. van Borneo
Zuider- en Oosterafd. van
Borneo
Celebes
Menado
Molukken**
Bali
Timor
Totaal Buitengewesten
HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
1930
Inheemsen
976.265
1.034.108
1.455.051
1.896.710
257.507
1.061.967
234.768
315.819
349.856
151.576
713.824
1.328.021
3.057.121
1.111.065
875.769
1.788.339
1.654.722
18.253.548
* inclusief Indragiri
** inclusief Nederlands Nieuw-Guinea
Chinezen
23.384
6.349
207.489
17.227
40.198
30.761
10.080
5.917
9.210
125.636
113.038
33.885
25.525
24.954
12.417
13.250
9.904
709.224
Europeanen
3.251
852
11.083
5.173
624
3.827
494
889
890
1.630
1.036
4.729
4.689
3.232
4.844
557
960
48.760
Totaal
1.002.900
1.041.309
1.673.623
1.919.110
298.329
1.095.555
245.342
322.625
359.956
278.842
827.898
1.366.635
3.087.335
1.139.251
893.030
1.802.146
1.656.636
19.011.522

OPKOMST 29
BIJLAGE II
De totale buitenlandse handel van de Buitengewesten, 1880-1939
(duizenden gulden)
Uitvoer Invoer Saldo
1880
1881
1882
1883
1884
1885
1886
1887
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
42.194
43.118
38.112
44.664
38.748
41.990
39.261
42.880
42.805
51.382
49.615
52.723
50.950
41.178
45.095
49.929
56.185
67.232
66.542
71.702
73.201
75.902
80.785
83.240
96.976
107.896
116.593
129.888
135.457
143.583
156.591
185.103
240.272
319.949
319.356
330.188
351.976
325.648
321.451
35.885
34.325
32.004
26.407
32.732
33.757
36.970
41.103
42.382
50.880
52.710
53.505
45.220
44.238
46.439
46.646
48.699
58.454
51.809
52.315
56.103
72.972
64.889
59.736
65.423
64.459
71.383
74.716
78.857
84.262
96.941
111.258
118.875
139.079
124.060
114.536
117.166
155.563
165.929
6.309
9.093
6.108
18.258
6.016
8.232
2.291
1.778
424
r 501
-3.095
-781
5.730
-3.060
-1.344
3.283
7.486
8.778
14.732
19.388
17.097
2.930
15.896
23.504
31.549
43.437
45.210
55.173
56.600
58.321
59.650
73.845
121.397
180.870
195.296
215.652
234.810
170.085
155.522

L
30 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Uitvoer Invoer Saldo
1919 748.933 218.864 530.070
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
723.233
530.091
624.075
548.547
642.807
963.890
838.512
836.523
743.347
734.078
593.941
376.663
292.131
260.644
266.207
268.756
331.572
658.669
439.136
474.011
311.645
303.570
202.856
184.073
214.779
292.676
334.122
343.679
347.288
394.736
321.029
184.013
115.128
110.362
101.387
96.484
107.115
179.941
167.148
160.137
412.588
226.521
421.219
364.474
428.029
671.214
504.390
492.844
396.059
339.342
272.912
192.650
177.002
150.282
164.821
172.273
224.457
478.727
271.988
313.874
Bronnen: Statistiek van den handel, descheepvaart/en de in- en uitvoerrechten/in Nederlandsch-Indie
over het jaar 1900... 79.2.3 (Batavia 1902-1925); "Jaaroverzicht van den in-en uitvoer van
Nederlandsch-Indie gedurende het jaar 1924... 1938", Mededelingen van het Centraal Kantoor
voor de Statistiek 20-176 (Weltevreden 1925-1940).

OPKOMST
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 1
1
AlgemeenRijksArchief[A.R.A.]: Kolonien [Kol.] 1901-1963: Vol. AA221. Memorie
van Overgave van resident H.J. Grijzen (Bandjermasin 1917) 4.
2
Vgl. D.H. Burger, Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia (Wageningen
1975). Van de in totaal 250 pagina's tekst betreffende de twintigste eeuw (= deel II)
worden slechts 47 exclusief aan de Buitengewesten gewijd.
3
In 1900 omvatte de "Grote Oost" drie afzonderlijke residenties: Amboina (de
zuidelijke Molukken), Ternate (de noordelijke Molukken en noordwestelijk Nieuw-
Guinea) en Zuid-Nieuw-Guinea, waarvan de laatstgenoemde spoedig werd opgeheven.
Doorsamenvoegingontstondin 1923de residentie Amboina, in 1926 omgedoopt tot het
Gouvernement der Molukken.
4
J. Breman, Koelies, planters en koloniale politiek; Het arbeidsregime op de grootlandbouwondernemingen
aan Sumatra's Oostkust (Dordrecht/Providence 1987) 50-57; R. Lenstra, "Jacob
Theodoor Cremer, het koloniaal beheer en het Nederlands belang in Atjeh",
Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 49 (1986) 165-216, i.h.b. 184.
5
Zie verder: J.Th. Lindblad, "Economische aspecten van de Nederlandse expansie
in de Indonesische archipel, 1870-1914", in: J. van Goor, red., Imperialisme in de marge;
De afronding van Nederlands-Indie (Utrecht 1985) 227-265; J.Th. Lindblad, "Economic
aspects of the Dutch expansion in Indonesia, 1870-1914:", Modern Asian Studies 23 (1989)
1-23.
6
Over de residentie Siak, zie: ARA: Kol. 1850-1900: Vol. 2472. Res. 22/2 1872
(24). Zie ook: R. Broersma, Oostkust van Sumatra (Batzvia 1929) I, 138, 181; P. Jobse, De
tin-expedities naar Flores 1887-1891; Een episode uit de geschiedenis van Nederlands-Indie in het
tijdperk van het moderne imperialisme (Utrecht 1980); J.Th. Lindblad, Between Dayak and
Dutch; The economic history of Southeast Kalimantan 1880-1942 (Dordrecht/Providence
1988)123.
7
M. Kuitenbrouwer, Nederland en de opkomst van het moderne imperialisme; Kolonien en
buitenlandse politiek 1870-1902 (Amsterdam/Dieren 1985), 160-163, 204; vgl. H.L. Wesseling,
"The giant that was a dwarf, or the strange history of Dutch imperialism", Journal
of Imperial and Commonwealth Studies 16 (1988) III: 58-70. Over Lombok, zie met name:
J. van Goor, "De Lombokexpeditie en het Nederlandse nationalisme", in: Van
Goor, Imperialisme in de marge, 19-70.
8
Zie tevens: A.J. Reid, The contest for North Sumatra; Atjeh, the Netherlands and Britain
1858-1898 (Kuala Lumpur 1969).
9
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Vol. 5246. Res. 16/2 (62); Vol. 5432. Res. 3/11 1899
(56); Koloniaal Verslag 1889, 83. Zie tevens: A.I.P.J. vanBeurden, "De Indische'Goldrush';
Goudmijnbouw en beleid", in: Van Goor, Imperialisme in de marge, 179-226.
10
Van Beurden, "De Indische 'Goldrush' ", 217; Kuitenbrouwer, Nederland, 170;
J.M. Somer, De Korte Verklaring (Breda 1934) i.h.b. 251-347. De vorstendommen met
"lange" politieke contracten waren: Deli, Serdang, Langkat, Asahan, Koeala & Ledong,
Pelalawan, SiakSrilndrapoerainOost-Sumatra, Mempawah, PontianakenTajan
in West-Borneo, Koetei in Oost-Borneo en, tenslotte, Soembawa, Bima en Doempoe
op Soembawa.
11
Lindblad, "Economischeaspecten", 239; ARA: Kol. 1901-63: Vol. AA221. Memorie
van Overgave van gezaghebber H.N. A. Swart (Bandjermasin 1906) 10-11. Voor
de geschiedkundige achtergrond van het verzet in de binnenlanden van Borneo, zie:
H.G.J. L. Meyners, Bijdragen tot de kennis der geschiedenis van het Bandjermasinsche rijk 1863-
1866 (Leiden 1886); W.A. van Rees, De Bandjermasinsche krijg van 1859-1863 (Arnhem
1865). Over Djambi, vgl. E.B. Locher-Scholten, "Motieven voor het optreden tegen
het sultansbestuur van Jambi in 1901", ongepubliceerde bijdrage voor het symposium
"Imperialisme in de marge", Utrecht, 18 januari 1984. Over de persoon van Van
Heutsz, zie: J.C. ~Witte,J.B. van Heutsz (Bussum 1976).
12
H. Craandijk, "Bali en imperialisme",IndischeGids28 (1906) I: 829-849; W. Ma-
31

32 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
nuhutu, "Pacificatie in de praktijk, de expansie van het Nederlands gezag op Ceram,
1900-1942", in: Van Goor, Imperialisme in de marge, 267-315.
13
Bijlagel. Meer gedetailleerde gegevens uit de volkstellingen van 1905, 1917, 1920
en 1930 in: Koloniaal Verslag [na 1930: Indisch Verslag]; Regeerings-Almanak voor Nederlands-
Indie (jaarlijkse afleveringen).
14
Lindblad, Between Dayak and Dutch, 48-50. Vgl. Th. van Tijn, "Een nabeschouwing",
Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden 86 (1971) 79-90.
15
C.J.M. Potting, "De muntvoorziening in Nederlands-Indie, 1877-1913",
Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 50 (1987) 111-144.
16
Van Tijn, "Een nabeschouwing", 85. Zieverder: H. Baudet, "Nederland en de
rang van Denemarken'', Bijdragen en Mededelingen betreffende de Geschiedenis der Nederlanden
90 (1975) 430-443; Kuitenbrouwer, Nederland, 214; Lindblad, "Economische aspecten",
256-258.
17
G. Gonggrijp, Schets ener economische geschiedenis van Nederlands-Indie/Indonesie^ (Haarlem
1928 1 , 1957") 139.
18
B. van Ark, "The volume and price of Indonesian exports, 1823 to 1940; The
long-term trend and its measurement", Bulletin of Indonesian Economic Studies 24 (1988)
III: 87-120, i.h.b. 120; W.L. Korthals Altes, De betalingsbalans van Nederlandsch-Indie
1822-1939 (Rotterdam 1986) 160-168; J.Th. Lindblad, "De handel tussen Nederland
en Nederlands-Indie, 1873-1939", Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek 51 (1988)
240-298, i.h.b. 278-279. De statistische gegevens van Korthals Altes' dissertatie zijn tevens
opgenomen en becommentarieerd in: Changing economy in Indonesia; VII. Balance of
payments 1822-1939 [door W.L. Korthals Altes] (Amsterdam 1987).
19
Lindblad, Between Dayak and Dutch, 68-71.
20
Gebaseerd op de gereviseerde totaalcijfers van Korthals Altes, De betalingsbalans,
167-168.
21
OP. Kindleberger, Foreign trade and the national economy (New Haven 1962) 211.
22
Lindblad, "De handel", 249-252, 262-270.
23
J.Th. Lindblad, "The petroleum industry in Indonesia before the Second World
War", Bulletin of Indonesian Economic Studies 25 (1989) ter perse. Zie tevens: Lindblad,
Between Dayak and Dutch, 42-47, 79-89. Over de tegenwoordige olie-industrie in Indonesie,
zie: S. Arief, The petroleum industry andthe Indonesian economy; An impact study (EastBalmain
1982). Een nadere studie van de olie-industrie op Sumatra, Borneo en Java, vooral
met gebruikmaking van de archieven van de B. P. M., behoort tot de belangrijkste desiderata
in het onderzoek naar de economische geschiedenis van Indonesie.
24
A.F. Kamp, De standvastige tinnen soldaat ('s-Gravenhage/Bergen 1960) 194.
25
L.C. Admiraal, "Het brandstofvraagstuk in Ned.-Indie", Koloniale Studien 2
(1918) III: 1-36; M.A.J. Kelling, "Het steenkolenvraagstuk voor Nederlandsch-
Indie", Koloniale Studien 2 (1918) III: 37-90; R.J. van Lier, De steenkolenindustrie (Haarlem
1917) 10-17.
26
De totale produktie van de Gouvernementsmijnen in 1930, ongeveer 1.230.000
ton, was als volgt opgebouwd: Ombilin: 630.000, Boekiet Asem (residentie Palembang):
400.000 ton, Poeloe Laoet 200.000 ton. De particuliere produktie, 640.000 ton,
verdeelde zich over de Oost-Borneo Maatschappij (220.000 ton), de "Parapattan"mijn
vandeK.P.M. (250.000 ton) en enige kleinere mijnen (tezamen 170.000 ton). Nadere
gegevens in: Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indie; Statistisch jaaroverzicht
voor Nederlandsch-Indie (1922/23-1929).
27
J.Th. Lindblad, "Strak beleid en batig slot; De Oost-Borneo Maatschappij, 1888-
1940", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 48 (1985) 182-211.
28
Over de geschiedenis van de "Poeloe Laoet"- en "Parapattan"-mijnen gedurende
het Interbellum, zie: Lindblad, Between Dayak and Dutch, 89-99. Het archief van de
'' Parapattan "-mijn is nog volledig bewaard en leent zich uitstekend voor een nadere bedrijfseconomische
analyse.
29
A. Kamphues, "Na Rhemrev; Arbeidsomstandigheden op de Westerse onderne-

OPKOMST 33
mingen in de Buitengewesten van Nederlands-Indie, 1904-1938", Economisch- en
Sociaal-Historischjaarboek 51 (1988) 299-337, i.h.b. 327-329.
30
Burger, Sociologisch-economischegeschiedenis, II, 87.
31
Vgl. Breman, Koelies, 214-219; Kamphues, "NaRhemrev", 315-321.
32
J .Th. Lindblad, ' 'Westers en niet-Westers economisch gedrag in Zuid-Oost Kalimantan,
c. 1900-1940", Bijdragen totde Tool-, Land- en Volkenkunde 142 (1986) 215-237,
aldaar222; Lindblad, Between Dayak and Dutch, 109-111.
33
Burger, Sociologisch-economische geschiedenis, II, 98; Lindblad, Between Dayak and
Dutch, 178; Lindblad, "De handel", 288-289; Verslag van de commissie tot bestudering van
staatsrechtelijke hervormingen [ = Commissie-Visman] (New York 1944) I: 12. Zie ook: A.
Luytjes, De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; VII. Eindrapport (Weltevreden
1927).
34
Een moderne samenvattende geschiedenis van de inheemse rubber in Nederlands-
Indie zou bijzonder welkom zijn.
35
Burger, Sociologisch-economische geschiedenis, I, 98; Lindblad, "De handel", 269,
288-289.
36
Volkstelling van 1930; gedetailleerde gegevens in: Indisch Verslag, deel II;
Regeerings-Almanak voor Nederlandsch-Indie (afleveringen vanaf 193 r). Voor een marginaal
deel is de toename van de inheemse bevolking na 1905 toe te schrijven aan een verbeterde
registratie, in het bijzonder op Nieuw-Guinea.
37
De in het navolgende vermelde gegevens betreffende uit- en invoer zijn afkomstig
uit de Nederlands-Indische handelsstatistieken; voor de volledige bronvermelding zie
Bijlage II. De gegevens over de bevolkingsontwikkeling per regio zijn ontleend aan Bijlage
I.
38
Het voornaamste overzicht van de economische geschiedenis van Sumatra's Oostkust
is: Thee Kian Wie, Plantation agriculture and export growth; An economic history of East Sumatra,
1863-1942 (Jakarta 1977).
39
Voor een eigentijds overzicht, zie: R. Broersma, Atjeh als land voor handel en bedrijf
(Utrecht 1925). In voorbereiding is een dissertatie van M.G. Ismael over de economische
geschiedenis van Oost-Atjeh.
40
Voor een bruikbaar, eigentijds overzicht van deze agglomeratie van gewesten (inclusief
Benkoelen), zie: J.W.J. Wellan, Zuid-Sumatra; Een economisch overzicht (Wageningen
1932).
41
Het is denkbaar dat de residentie Lampongsche districten vanwege haar geografische
ligging meer nog dan andere gewesten de invoer betrok via de intergewestelijke
handel met Java.
42
Voor eigentijdse overzichten van het economisch leven in deze twee gewesten, zie:
R. Broersma, Handel en bedrijf in Zuid- en Oost-Borneo ('s-Gravenhage 1927); J. Ozinga,
De economische ontwikkeling der Westerafdeling van Borneo en de bevolkingsrubbercultuur (Wageningen
1940). Voor een modern overzicht betreffende Zuidoost-Borneo, zie: Lindblad,
Between Dayak and Dutch.
43
De correlatie-coefficienten tussen de totale uitvoer en totale invoer per gewest gedurende
de jaren 1900-1938 bedroeg 0,84 voor de residentie Celebes en 0,94 voor Menado.
De berekeningen werden uitgevoerd door W.H.I.M. Jansen te Rotterdam.
44
Een moderne economische geschiedenis van Nederlands Nieuw-Guinea in de
twintigste eeuw zou bijzonder welkom zijn. Dat dit gewest echter geenszins achtergesteld
is in de meer algemene historiografie van Nederlands-Indie, moge blijken uit de in
deze bundel opgenomen bibliografie.
45
A. van der Kraan, Dutch rule on Lombok 1900-1940; The development of underdevelopment
(Townsville 1980).
46
A.H.P. Clemens, J.Th. Lindblad & W.B. Springveld, "Buitenlandse handel en
economische ontwikkeling 1900-1940", Leidschrift 2 (1986) VI: 6-23, i.h.b. 18; Lindblad,
"De handel", 253.
47
Lindblad, Between Dayak and Dutch, 68-71. Zie tevens: C.J.W. Cramer, "De rub-

34 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
berhandelindeHoeloeSoengei",7^'o/onza/e5'W!e>! 18(1934)11: 366-401; H.T. Velsing,
"De bevolkingsrubbercultuur in de Hoeloe Soengei, Res. Zuider- en Oosterafdeling
van Borneo", Koloniale Studien 9 (1925) I: 200-229.
48 Kamphues, "Na Rhemrev", 321-325; H.J. Langeveld, "Arbeidstoestanden op
de ondernemingen ter Oostkust van Sumatra tussen 1920 en 1940 in het licht van het
verdwijnen van de poenale sanctie op de arbeidscontracten", Economisch- en Sociaal-
Historischjaarboek 11 (1978) 294-368, i.h.b. 303-305.
49 Vgl. Lindblad, "De handel", 248-249.
50 A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 222. Memories van Overgave van de residenten
B.C.C.M.M. van Suchtelen (Bandjermasin 1933) en W.G. Moggenstorm (Bandjermasin
1937).
51 Vgl. B.G.J. deGraaf, '"Never again' - de Amerikaanse reactie op de Nederlandse
deelname aan de internationale rubberrestrictie, 1934-1942", Jambatan 2 (1983/84)
II: 27-32; A.J.H. Latham, The Depression and the developing world, 1914-1939 (Totowa,
Londen 1981) 113-114.
52 W.L. Korthals Altes, "De depreciatie van de Nederlandsch-Indische gulden in
1936", in: F. van Anrooy e.a., red., Between people and statistics; Essays on modern Indonesian
history presented to P. Creutzberg ('s-Gravenhage 1979) 157-173.
53 In de jaren dertig verdeelde de uitvoer van de Buitengewesten zich als volgt over
de ook in grafiek II gebezigde agglomeraties van afzonderlijke gewesten: Oostkust van
Sumatra: 31%, Overig Sumatra: 39%, Borneo: 20%, Celebes en de Kleine Soendaeilanden:
10%.

OPKOMST
J.B. van Heutsz, Gouverneur-Generaal van Nederlands-Indie 1904-1909. Tijdens zijn bewind
vond een versnelling plaats in de uitbreiding van het Nederlandse gezag over de archipel.
35

36 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De olie-industrie was kenmerkend voor het Westerse ondernemerschap in de Buitengewesten; hier een
indruk van de rqffinaderij te Balikpapan in de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo.

OPKOMST
Het particuliere ondernemerschap overheerste in de winning van klapper en copraverwerking, o. a. op
Celebes.
37

II
KOLONIALE STAATSVORMING
i

ECONOMISCH BELANG ATJEH 41
HET ECONOMISCH BELANG VAN NOORD-
SUMATRA TIJDENS DE ATJEHOORLOG, 1873-1910
door
H. BAKKER
De onderwerping van de Indonesische archipel in het tijdperk van het
modern imperialisme (1870-1900) ging aanvankelijk niet gepaard met
grootse, militaire acties. Nederland kon zich zonder allesverslindende
militaire uitgaven als koloniale macht manifesteren. Dit veranderde
echter snel. In Noord-Sumatra kon het gewest Atjeh en Onderhoorigheden
alleen door middel van een langdurige en kostbare oorlog worden
onderworpen. Juist omdat het Nederlandse koloniale bestuur bereid
bleek zich grote offers te getroosten is de vraag gerechtvaardigd of dit alles
slechts werd ondernomen ter bevestiging van de imperiale status of
uit hoofde van economische motieven.
In dit verband zijn er in de Nederlandse historiografie twee tradities
of "scholen" te onderscheiden: de economische en de imperiale school.
Vele auteurs, zoals Baudet, Fasseur, Van Tijn en Van 't Veer, zijn, gezien
hun genuanceerde uitlatingen op dit terrein, zeer voorzichtig waar
het de economische motieven betreft. Alleen Pluvier ziet economische
overwegingen als de primaire drijfveer. Belangrijk bij deze discussie is
dat men zich realiseert dat in het koloniale tijdperk op zichzelf staande,
puur-economische of puur-imperiale motieven niet traceerbaar zijn.
Beide motieven speelden steeds een rol. Om te bepalen welk motief in
Atjeh dominerend is geweest, moeten we kijken naar zowel het ontstaan
als het verdere verloop van de oorlog.
De problematische driehoeksverhouding tussen Nederland, Atjeh en
Groot-Brittannie aan de vooravond van de Atjehoorlog in 1873 is een
goed voorbeeld van de verwevenheid van economische en politieke belangen.
Nederland werd door een onwillig Atjeh voor een lastige situatie
geplaatst. Het ondernemen van directe actie leek onmogelijk zonder de
Britse handelaren in de Straits Settlements (Malakka) te benadelen. De
Britse regering in Londen daarentegen, wenste uit machtspolitieke
overwegingen dat Atjeh snel onder Nederlands gezag zou worden

42 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
gesteld; een klein land zoals Nederland vormde geen serieuze concurrent.
De Britse handelaren rond de Straat van Malakka waren slechts
gebaat bij handhaving van de status quo van Atjeh als afhankelijke handelspartner.
DeAtjehse bevolking, tot slot, streefde naar zowel politieke
als economische onafhankelijkheid. Juist als gevolg van de versnipperde
politieke structuur in Atjeh kon de economische doelstelling niet bereikt
worden.
Atjeh, dat al sinds eeuwen gei'slamiseerd was, had formeel een sultan
als staatshoofd. Dit staatshoofd had echter hoogstens een moreel gezag.
Alleen het gebied aan de monding van de Atjehrivier, met de sultans residentie
(de Kraton) als kern, stond in feite onder zijn rechtstreeks
bestuur. De sultan werd gekozen door vrijwel autonome prinsen of
landschapsbestuurders, de zgn. "hoeloebalangs" (hoeloe = hoofd
balang = leger). In de tweede helft van de negentiende eeuw waren er
twaalf van deze hoeloebalangs die de sultan kozen of afzetten. De twalf
bij hen horende staatjes waren weer ingedeeld in drie federaties, de sagi's.
Deze waren waarschijnlijk opgericht ter bescherming van de belangen
van de "lidstaten".
Gezien de nogal pluriforme bestuurlijke indeling is het niet moeilijk
te begrijpen dat Atjeh, zeker in tijden van crisis, intern zeer verdeeld
was. De lokale prinsen hadden in de tweede helft van de negentiende
eeuw slechts twee belangen gemeen:
(1) de sultansmacht zo klein mogelijk houden;
(2) het voeren van strijd tegen Nederland.
In tegenstelling tot hetgeen men zou verwachten werkte deze "gezamenlijke"
strijd tegen de koloniale onderdrukker niet bevorderend voor
de eenheid. Integendeel, aan de vooravond van de eerste Nederlandse
expeditie, heerste er chaos in Atjeh. De sultan was geheel machteloos
buiten zijn eigen gebied, waar iedereen vocht tegen iedereen! Het Nederlands
koloniaal bestuur was niet in staat van deze schijnbaar "gunstige''
situatie te profiteren en snel het land aan zich te onderwerpen. De
reden hiervan was even duidelijk als eenvoudig: een totale onbekendheid
met het gebied en zijn politieke structuur.
I UITBREKEN VAN DE OORLOG
Vanca. 1300 tot 1800 was Atjeh een klein islamitischhavenvorstendom.
Naar alle waarschijnlijkheid bereikte de Islam Atjeh in de veertiende
eeuw. Onder Sultan Ali Mughajat Sjah (1514-1528) werd Atjeh de dominerende
macht aan de noordkust van Sumatra. Deze islamitische
staat voerde een expansionistische politiek. Al snel breidden de islamitische
heersers hun invloed uit tot buiten de grenzen van Atjeh, met name
naar Malakka. Vooral dank zij het pepermonopolie kreeg Atjeh rond

ECONOMISCH BELANG ATJEH 43
1500 een zekere internationale status.
Onder Sultan Muda (ca. 1607-1636) bereikte Atjeh het hoogtepunt
van haar macht. Daarna ging het vrij snel bergafwaarts. Naast de zwakte
van de sultanaten was vooral de V.O.C. hiervoor verantwoordelijk.
De Compagnie maakte niet alleen na de verovering van Malakka een
eind aan Atjehs pepermonopolie, ook droeg ze door middel van intriges
bij tot de verzwakking van dit vorstendom. Op deze manier ontstond
langzamerhand een situatie waarin de interne politiek van het land beheerst
werd door machtsstrijd en onderling gekijf tussen de hoeloebalangs,
de sagihoofden en de hoofden der moekims (een aantal georganiseerde
dorpen).
In 1769 vestigden Britse kolonisatoren zich in Penang dat hierdoor
het handelscentrum van Malakka werd. Met hun commerciele activiteiten
brachten ze de Atjehse peperhandel een gevoelige slag toe. Dat Atjeh
als een min of meer autonome staat bleef voortbestaan was eigenlijk alleen
te danken aan het feit dat noch Engeland noch Nederland in staat
was - gezien hun onderlinge delicate relatie als koloniale "concurrenten"
- dit gebied te annexeren. Toen beide mogendheden in 1824 het
Londens Tractaat sloten, waardoor ieders invloedssfeer in ieder geval
op papier gescheiden werd, ving een politiek spel aan dat zou uitlopen
op een langdurig gewapend conflict tussen Nederland en Atjeh. Met het
sluiten van dit tractaat namelijk werd een "tijdbom" gelegd onder de
Nederlands-Atjehse relatie 1 . In een explicatoire nota verplichtte Nederland
zich om bij verdere gezagsuitbrediging de onafhankelijkheid van
Atjeh te ontzien en tevens de veiligheid van kooplieden in de regio te garanderen.
Juist het voortduren van Atjehs onafhankelijkheid zou in
1873 van beslissende invloed worden op de verhouding met Nederland.
Pas in de tweede helft van de negentiende eeuw ging Nederland daadwerkelijk
actie ondernemen als gevolg van de vrijheid verkregen op basis
van het Tractaat van Londen. In 1858 werd een verdrag gesloten met
het sultanaat Siak aan de Oostkust. Hiermee ontdeed het Gouvernement
zich meteen al van de grootste ' 'lastpak''. Siak vormde namelijk,
net zoals Atjeh, een kernstaat met omliggende "Onderhoorigheden".
In het noorden waren dit Tamiang, Langkat en Deli. Deze staatjes stonden
al sinds eeuwen afwisselend onder Atjehse of Siakse opperheerschappij.
Na het Siakverdrag kozen Deli en Langkat voor Nederlands
bestuur, om zo Siak en Atjeh te ontlopen 2 . Dit maakte het gebied vrij
voor kolonisatie. Op deze manier behaalde Nederland met een minimum
aan inspanningeen maximum aan resultaat! In 1865 kwam zo het
Gouvernement Sumatra's Oostkust tot stand.
Dat de spanning in het gebied niet geheel verdween kwam door de politiek
van de sultan van Atjeh. Evenals andere sultans op Sumatra poogde
hij de koloniale mogendheden tegen elkaar uit te spelen. Hierdoor
wist hij conflicten met buurstaatjes in zijn voordeel te beslissen zodat

44 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
handhaving van zijn gezag, zeker binnen de eigen grenzen, mogelijk
bleef. Vooral Sultan Ibrahim verzette zich in de jaren zestig van de negentiende
eeuw tegen de onderwerping van de Oostkust-staatjes aan het
Nederlandse gezag. Hij werd hierin indirect gestimuleerd door de Engelse
Gouverneur te Singapore, Cavenagh (1859-1867), wiens beleid
erop gericht was die staatjes aan de oostkust te ondersteunen die zich tegen
het Nederlands bestuur verzetten. In 1862 vroeg Ibrahim rechtstreeks
om Engelse diplomatieke hulp voor zijn aanspraken op dit gebied.
Londen weigerde echter - met het oog op het verdrag van 1824 -
hieraan medewerking te verlenen. Daarom besloot de sultan zelf op
avontuur te gaan. Hij organiseerde een expeditie aan de oostkust, met
name gericht op het nog onafhankelijke Tamiang, dat in het zuiden
rechtstreeks aan Atjeh grensde. Dat Nederland zenuwachtig werd en
snel bereid was zijn beleid te wijzigen, bleek spoedig. In 1861 nog
schreef de toenmalige Minister van Kolonien, Loudon, aan Couverneur-Generaal
Pahud: "Ikbeschouw elke uitbreiding van ons gezag, in
den Indische Archipel als een schrede nader tot onze val" 3 .
Onthoudingspolitiek en een beleid gericht op een batig slot waren hier
de voornaamste drijfveren. In 1865 gaf echter Gouverneur-Generaal
Fransen van de Putte opdracht voor een militaire expeditie in Tamiang
om dit staatje te doen afzien van onderwerping aan Atjeh. Bij deze gelegenheid
werd de Tamiangrivier als grens aangewezen tussen Atjeh en
de gebieden onder Nederlands gezag. Hieruit blijkt dat de toen al problematische
verhouding tussen Nederland en Atjeh enerzijds en met
Engeland anderzijds, veel instabiliteit teweegbracht. Nederland was er
veel aan gelegen de succesvolle tabaksbouw aan de oostkust (met name
in Deli), te beschermen. Het bleek immers dat succesvolle landbouw een
uitstekend middel tot pacificatie was waarvan zowel de vorst als de bevolking
profiteerden. Machtspolitieke en economische faktoren gingen
hand in hand bij de uitbreiding en consolidatie van het koloniale
bestuur.
Nadat in november 1869 het Suezkanaal was geopend, nam de spanning
in deze regio verder toe. De realisatie van dit kanaal immers
plaatste de economische vooruitzichten van Sumatra in een gunstiger
perspectief. Het scheepvaartverkeer tussen Europa en Oost-Azie, met
name China, hoefde nu niet meer rond de Kaap. De route kon sterk verkort
worden door gebruik te maken van de Straat van Malakka. Atjeh,
dat zich goed bewust was hiervan, probeerde door middel van gebruikmaking
van zekere bepalingen in het Londense Tractaat, de banden
met Groot-Brittannie nauwer aan te halen. Alleen in goed contact met
Engeland, zo dacht men in Atjeh, kon van de nieuwe situatie optimaal
geprofiteerd worden en kon Nederland van verdere gebiedsuitbreiding
worden afgehouden.
In dit onafhankelijke en anti-Nederlandse gedrag van Atjeh school

ECONOMISCH BELANG ATJEH 45
voor Nederland een groot gevaar. Nederland kon het zich als koloniale
macht niet permitteren een deel van het, voor het overig onderworpen
Sumatra een dergelijk onafhankelijk gedrag te gunnen. De "tijdbom"
ging luider tikken; er moest met Engeland onderhandeld worden! Dit
gebeurde dan ook. In 1871 sloot Nederland met Engeland het zgn. Sumatratractaat.
Nederland kreeg hierbij de vrije hand op Sumatra doordat
Engeland zich verplichtte af te zien van alle "vertogen" tegen uitbreiding
van het Nederlands gezag op Sumatra. In ruil hiervoor kreeg
Engeland de Goudkust in Afrika ( = Guinea), het monopolie op de Surinaamse
koeliewerving en bovenal fiscale voordelen binnen het Gouvernementsgebied
Sumatra's Oostkust.
Het beleid van Engeland tegenover Atjeh stond nu vast. In de onderhandelingen
met Nederland waren twee zaken voor Engeland van primair
belang. Ten eerste was het beter dat Atjeh in Nederlandse handen
geraakte (als kleine staat) dan in die van een der grote koloniale machten.
Ten tweede was Atjeh zelf niet belangrijk, de uit de onderhandelingen
verkregen tariefconcessies op Sumatra daarentegen wel 4 . Nog in
1871 sprak de Gouverneur van Sumatra's Oostkust over Franse en
Duitse interesse voor Noord-Sumatra. Engeland, zo redeneerde men,
zou hierbij niet passief blijven toekijken! De conclusie die men trok was
een logische: de onafhankelijkheid van Atjeh kon niet onaangetast
blijven 5 .
Een eerste stap in die richting vormde de poging van Nederland om,
door middel van het aandoen van havenplaatsen aan de oost- en westkust
van Atjeh, vriendschappelijke betrekkingen aan te knopen met regionale
bestuurders. Deze methode gebruikte men o.a. met het oog op
de veiligheid van de handel op Sumatra onder Nederlands bestuur en uit
hoofde van een "doortastende staatskunde" waarbij veiligheid van andere
streken en de bestraffing van onrechtmatigheden voorop stonden 6 .
Atjeh leek nu geheel aan Nederland overgeleverd. Echter, aan een
rechtstreeks militair optreden werd (nog) niet gedacht.
In 1873 zou een serie gebeurtenissen, die onder de naam het "Verraad
van Atjeh'' een eigen leven zijn gaan leiden, de militaire confrontatie
tussen Nederland en Atjeh onvermijdelijk maken. In dat jaar bereikten,
via de Resident van Riouw, Gouverneur-Generaal Loudon berichten
die het vermoeden bevestigden dat Atjeh bondgenoten zocht tegen
Nederland. Deze informatie kreeg Loudon van William Read, de
Consul-Generaal der Nederlanden te Singapore, die de berichten van
zijn informant, Arafin genoemd, ongeverifieerd naar Buitenzorg doorzond.
De inhoud van deze berichten maakte duidelijk dat een Atjehse
gezant naar Frankrijk zou zijn vertrokken om aldaar steun te vragen ten
gunste van Atjehs onafhankelijkheid en dus ten koste van het Nederlands
gezag. Daarnaast maakte Read melding van - en dit werd als het
meest bedreigende ervaren - contacten van Atjehse gezanten in Penang
1

46 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
met Italiaanse en Amerikaanse afgevaardigden. Deze vermeende activiteiten
van de Atjehse gezanten werden door het Nederlandse gezag
zonder meer als "verraderlijk" beschouwd 7 . Loudon, die de uitdrukking
" Verraad van Atjeh" zelf introduceerde, nam naar aanleiding van
deze berichten meteen een duidelijk standpunt in. Hij ontkende het
recht van Atjeh zich als onafhankelijke staat op te stellen.
De Gouverneur-Generaal drong nu bij Minister Fransen van de Putte
aan om snel actie te mogen ondernemen. De minister, die een voorstander
was van voorzichtig afhouden van de buitenlandse interesse
voor Atjeh, kon weinig anders dan toestemming geven voor een vlootactie
en een ultimatum aan Atjeh: erkenning van Nederland als souverein
of... oorlog! Het werd het laatste.
Dat bij het uitbreken van de oorlog machtspolitieke of imperiale overwegingen
de overhand hadden, wordt duidelijk wanneer men de serie
telegrammen, brieven en andere diplomatieke stukken beziet, die uitgewisseld
werden tussen de Gouverneur-Generaal, de Consul-Generaal te
Singapore en de Minister van Kolonien in de periode februari tot april
1873 8 . Uit deze stukken blijkt onomstotelijk dat:
(1) de Gouverneur-Generaal en de Minister van Kolonien de berichten
van Read en Arafin wel degelijk serieus namen;
(2) de Gouverneur-Generaal de dreiging van buitenlandse inmenging
als "het zwaard van Damocles" boven het hoofd voelde hangen 9 ;
(3) de geruststellende telegrammen uit de Verenigde Staten en Italie
niet vertrouwd werden;
(4) Nederland tevens vreesde dat Engeland zou ingrijpen wanneer buitenlandse
machten vaste voet aan wal zouden krijgen.
Met andere woorden, Nederland zag zijn positie als koloniale macht op
Sumatra rechtstreeks bedreigd. Atjeh moest onderworpen worden
voordat nog meer schade werd toegebracht aan Nederlands koloniale
status. Deze overwegingen voerden, zo blijkt uit de stukken, duidelijk
de boventoon. Het economisch belang, samenhangend met de opening
van het Suezkanaal, stond het Gouvernement nog lang niet helder voor
ogen.
Als pikant detail dient hier nog vermeld te worden dat het zgn. "Verraad
van Atjeh" - een gebeurtenis die zonder twijfel de directe aanleiding
tot de oorlog vormde -, waarschijnlijk een produkt van intriges
was. De intrigant heette in dit geval Arafin, de Atjehse gezant die goede
contacten onderhield met Read in Singapore. Van 't Veer wijst in dit
verband erop dat Arafin zelf de contacten met de Verenigde Staten en
Italie legde; hij kan dus ervan beschuldigd worden de partijen tegen elkaar
te hebben uitgespeeld 10 . Daarentegen was het Read die de berichten
niet geverifieerd en zelfs aangedikt naar Batavia overseinde. Wel of
geen bewuste misleiding? Het valt moeilijk te bepalen.
Voor Nederland werd de situatie pas in 1883 duidelijk. Minister Ro-

ECONOMISCH BELANG ATJEH 47
chussen drong toen aan op het ontslag van Read als consul wegens onbetrouwbaarheid
of in ieder geval goedgelovigheid. Het'' Verraad van Atjeh"
noemde hij de grootste fout en ramp van " de laatste halve eeuw " 11 .
In 1885 werd Reads ontslag bekrachtigd. De enige partij die bij de
schuldvraag van 1873 geheel vrijuit gaat, was Atjeh zelf. Het in 1857
met Nederland gesloten Verdrag voor Handel, Vrede en Vriendschap
kende geen enkel artikel dat Atjeh verbood, nadatin 1871 alsgevolgvan
het Sumatratractaat de Britse garantie was vervallen, elders diplomatieke
en materiele steun te zoeken. Echter, de intensieve imperialistische
en commerciele competitie van de late negentiende eeuw maakte onafhankelijk
beleid van een dergelijk kleine staat onmogelijk.
II AANZET TOT ECONOMISCH BELEID
Al snel werd duidelijk dat de hoge kosten van de Atjehoorlog niet te verenigen
waren met het traditionele streven naar een "batig slot" op de
Nederlands-Indische begroting. De uitspraak van Gouverneur-
Generaal Van den Bosch enige decennia eerder, dat alleen een strikte
onthoudingspolitiek een batig slot op de Nederlands-Indische begroting
in stand kon houden, werdbewaarheid. Tussen 1874 en 1877 werden er
nog wel bedragen uit het "Batig Slot" naar de Nederlandse schatkist
overgeheveld maar het Nederlandse aandeel in de oorlogskosten was
toen al groter dan het totaal van deze uitkeringen. Het beleid van een
"batig slot" Hep in feite reeds in 1874 ten einde, na het eerste oorlogsjaar.
De financiele basis van het Gouvernement was ook ingrijpend gewijzigd
door de geleidelijke afschaffing van het Cultuurstelsel (vanaf 1870).
Het Nederlands-Indische aandeel in de oorlogskosten - die al vanaf
1880 de 100 miljoen overschreden - kon alleen worden opgebracht door
middel van drastische bezuinigingen op andere uitgaven, vooral op die
van het Binnenlands Bestuur. Zo daalden de bestuursuitgaven tussen
1867 en 1895 van 50 naar 31,5 miljoen. De Nederlandse regeringkwam
tot het besef dat hoge oorlogskosten weliswaar nodig waren om het
prestige als koloniale mogendheid hoog te houden, maar dat de inheemse
bevolking door hogere belastingen een groter deel van de kosten
moest dragen. Het gevolg hiervan was dat toen de ondernemingen in
Atjeh winst gingen maken, de "mindere welvaart" van het volk bleef
bestaan.
Dat maatregelen ter onderwerping zowel politieke als economische
doeleinden konden dienen, bewijst de zgn. scheepvaartregeling. De
blokkade van de Atjehse kustwaren had ten doel een wakend oog te houden
op de in- en uitvoer van de vijand, hem zo nodig te isoleren van de
handel met het buitenland en door een gebrek aan oorlogstuig en le-

48 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
vensmiddelen tot onderwerping aan het Nederlands gezag te dwingen.
Van cruciaal belang hierbij was dat de peperhandel tussen Atjeh en de
Straits-handelaren te Penang tot stilstand kwam. Voor de Atjeher, die
peper ruilde tegen levensmiddelen, kleding en opium, was het handelscontact
met Penang van levensbelang.
Een nadere analyse van de activiteiten van de marine tot ca. 1890 laat
zien dat het accent verschoof van een typische oorlogshandeling ("blokkade"),
via politieverordeningen ("sluiting") naar een echte scheepvaartregeling:
een administratieve maatregel van duurzame aard, met
een duidelijk economisch-fiscaal karakter.
In de eerste oorlogsjaren was er sprake van blokkades. Effectief zijn de
blokkades nooit geweest doordat ze, als gevolg van de relatief beperkte
capaciteit van de marine, slechts partieel konden worden toegepast.
Toch werd de inheemse bevolking bij tijd en wijle zwaar getroffen door
de handelsbelemmeringen. Dit beleid bracht daardoor geen onderwerpingsgezindheid
maar juist heftige verbittering met zich mee die zelfs de
meest gematigde Atjeher tot vijand maakte van het Nederlands bestuur.
Terwijl de handel tussen Atjeh en Penang na 1876 in een vacuum dreigde
te geraken - noch het Gouvernement noch Penang beheerste het terrein
volledig - verwierven de bevoorraders van het Nederlands-Indisch
Leger (N.I.L.) toch langzamerhand het leeuwedeel ervan 12 .
Tussen 1878 en 1882 was Generaal Van der Heijden persoonlijk verantwoordelijk
voor de beperking van de scheepvaart op Atjeh. Door zijn
beleid, dat in feite erop neerkwam klandestiene invoer van opium, wapens
en munitie tegen te gaan, moesten alle schepen eerst de haven van
Oleh-leh in Noord-Atjeh aandoen om aldaar gevisiteerd te worden.
Vervolgens mochten de schepen met hun lading de kust opgaan, voorzien
van een schrijven van de Gouverneur waarop vermeld stond welke
plaatsen ze mochten aandoen en wat er gelost mocht worden. Vanzelfsprekend
werkte deze "sluiting" hoogst belemmerend voor de handel
en scheepvaart op de Atjehse kustwateren. Grafiek 1 laat het afnemende
relatieve belang zien van de handel tussen Atjeh en Penang in het
kader van het totale handelsverkeer tussen Sumatra en Penang.
Voor Nederland hadden deze maatregelen echter potentiele voordelen.
Zo richtte in de jaren 1879/80 de firma De Lange & Co. samen met
enige andere handelsfirma's uit Atjeh en Penang een syndicaat op te
Oleh-leh. Dit syndicaat had als doel de handel tussen Penang en Atjeh
te beheersen. De expansie van het syndicaat werd sterk vergemakkelijkt
door de regelgeving van Van der Heijden, die als het ware de handel kanaliseerde
op de route Penang-Oleh-leh. Al snel werden protesten uit de
Straits hoorbaar. De Britten verdachten Van der Heijden ervan moedwillig
te streven naar de uitschakeling van Penang als entrepot voor
Noord-Sumatra ten gunste van Oleh-leh. Deze veronderstelling van de
Engelsen bleek niet helemaal uit de lucht te zijn gegrepen. De als pacifi-

ECONOMISCH BELANG ATJEH 49
GRAFIEK 1
De import van Penang uit Sumatra en Atjeh, 1870-1905
(Import van Penang in duizenden Straits-dollars)
Sumatra = bovenste lijn, Atjeh = onderste lijn
1870 '75 '80 '85
90
~l r
'95 1900 '05
Bron: A. Reid, The contest for North Sumatra (Kuala Lumpur 1969) 193-194.
catie bedoelde maatregelen gingen nu ook voordelen opleveren voor
Nederlandse firma's.
Het Gouvernement liet zich echter, zeker in deze jaren, nog voornamelijk
door politieke overwegingen leiden. Als gevolg van de onderwerping
van enige '' Onderhoorigheden'' was het Nederlands bestuur in de
1

50 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
gelegenheid betrekkingen aan te knopen met de voornaamste Atjehse
peperhavens. In commercieel opzicht werd hiervan op geen enkele wijze
geprofiteerd. Intussen probeerde men wel een einde te maken aan het
tot nu toe gevoerde ad hoc-beleid inzake blokkades en sluitingen. In
1883 werd de zgn. Koetaradja-conferentie georganiseerd om de vele
voorstellen van lokale bestuurders tot sluiting van de Atjehse havens in
goede banen te leiden. De meeste voorstellen kwamen erop neer dat Van
der Heijdens regeling moest worden aangepast zodat de Penanghandel
geheel gecontroleerd kon worden. Deze havens zouden dan kunnen uitgroeien
tot handelscentra. Tevens zou dit de radja's van de kuststreken
onder druk zetten, zodat ze bereid zouden zijn de oorlogspartij in Atjeh
gunstig te beltnvloeden. Politieke en economische belangen lagen hier in
elkaars verlengde.
Uiteindelijk wist vooral Gouverneur Laging Tobias de Gouverneur-
Generaal, 's Jacob, van het belang van de zaak te overtuigen. In zijn
verzoek om strengere maatregelen met betrekking tot de scheepvaart
legde de Gouverneur vooral de nadruk op controle van de handel, het tegengaan
van de vrije opiumhandel en het elimineren van de wapensmokkel
vanuit Brits-Indie 13 . Het verzoek van de Gouverneur en de
bijval die hij kreeg, ontlokte tijdens de conferentie aan 's Jacob de uitspraak
"dat het dringende noodzaak was om sterke invloed uit te oefenen
op de handel".
Ofschoon de Nederlandse regering het oplossen van het commerciele
geschil met Engeland de eerste prioriteit toekende, werd Gouverneur
Laging Tobias in mei 1883 gemachtigd een besluit te ondertekenen
waardoor de beperkende bepalingen nu voor de gehele Atjehse kust golden.
Alleen een vijftal havens, te weten Oleh-leh, Sigli, Idi, Meulaboh
en Lho Seumawe, werden voor de algemene handel opengesteld. In feite
was dit een eerste proef met een echte "scheepvaartregeling". Een bijkomende
regeling was dat alleen schepen varende onder Nederlandse
vlag voor de legerbevoorrading mochten zorgen. Dit betekende weliswaar
het einde van het syndicaat onder leiding van de firma De Lange
& Co., maar het zorgde er tevens voor dat de handel tussen Atjeh en Penang
voor Nederland voor het eerst van enige betekenis werd.
De havens, die als gevolg van de scheepvaartregeling open bleven,
werden hoofdzakelijk bevaren door schepen van de Koninklijke Paketvaart
Maatschappij (K.P.M.). De regelmatige bevaring van de
K.P.M.-schepen deed pas in de tweede helft van de jaren negentig de
handel meer en meer ontluiken en de welvaart, althans van de het Gouvernement
gunstig gezinde landschappen, toenemen. De scheepvaartregeling
bleek weliswaar haar politieke doel te kunnen waarmaken (bevoordelen
van goedgezinden en druk op vijandige streken) maar de ontwikkeling
van de handel en nijverheid werd op den duur toch daardoor
belemmerd.

ECONOMISCH BELANG ATJEH 51
Ook op een geheel ander terrein waren de eerste tekenen van economisch
beleid te ontdekken. De exploratie naar en exploitatie van bodemschatten
kwam aarzelend doch zeker op gang. Door middel van een efficient
gebruik van de hulpbronnen kon in de kolonie een economische
structuur ontstaan die zowel voor moederland als kolonie een hoger welvaartspeil
mogelijk maakte. Vanzelfsprekend betekende een grotere
welvaart in de kolonie een hogere fiscale opbrengst voor de schatkist van
het moederland. In Nederlands-Indie schiep de koloniale regering al in
een vroeg stadium, d.w.z. in een periode waarin het betreffende gebiedsdeel
nog niet geheel onder controle was van het koloniaal bestuur,
de mogelijkheid om de bodem nader te onderzoeken. In december 1874
kwam via het Ministerie van Onderwijs, Eeredienst en Nijverheid een
ontwerpreglement tot stand voor het opsporen en ontginnen van
delfstofbevattende gronden in Nederlands-Indie. Dit reglement zou
voor Atjeh, gezien de hoogst onzekere politieke situatie daar, nogal wat
discussie doen oplaaien over het tijdstip en de wijze waaropmen concessies
moest verlenen aan particulieren.
Tot ca. 1880 was men zonder meer pessimistisch gestemd over de natuurlijke
rijkdommen van Atjeh. Men achtte de nog resterende reserves
karig en zonder meer onvoldoende om de regering en het hof van de sultan
te onderhouden. Volgens de kennis in deze periode bood het land
nauwelijks economische perspectieven. Vanaf 1881, het jaar waarin Atjeh
voor het eerst onder louter civiel bestuur werd gesteld, leefde de belangstelling
voor Atjehs bodemschatten op. Naar aanleiding van toevallige
steenkoolvondsten aan de westkust werd de Directeur van Onderwijs,
Eeredienst en Nijverheid gemachtigd om te zijner tijd een mijnbouwkundig
ingenieur ter beschikking te stellen van een onderzoek
naar de minerale rijkdommen van Atjeh. Bij deze gelegenheid werd
door de Gouverneur van Atjeh de aandacht gevestigd op de haven van
Oleh-leh als mogelijke toekomstige opslagplaats voor kolen. Op deze
manier zou deze plaats zelfs een concurrent kunnen worden van Singapore.
In 1883 bleek echter, dat de steenkool aan de westkust niet exploitabel
was gezien de geringe kwaliteit en kwantiteit en de slechte
bereikbaarheid 14 .
Hierna bleef het op mijnbouwkundig gebied stil tot in 1897 een verzoek
werd ingediend door H. Persijn en J. Deen, werknemers van de
"Koninklijke", tot het doen van mijnbouwkundige opsporingen in enkele
staatjes aan de noordoostkust van Atjeh waar het Gouvernement
nog maar een beperkte controle bezat. Een van deze staatjes was Perlak,
dat binnen enkele jaren een aanzienlijke economische betekenis zou
krijgen. Uit een briefwisseling tussen de Gouverneur van Atjeh, de
Gouverneur-Generaal en de Directeur van Onderwijs, Eeredienst en
Nijverheid blijkt dat de Gouverneur adviseerde om voor de betrokken
staatjes (met uitzondering van Pelak) alvast een vergunning te geven tot

52 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
exploratie maar nog niet tot ontginning, dit laatste als gevolg van de onrust
in Perlak. De bestuurders echter wilden ontginning niet van opsporing
loskoppelen. Zij concludeerden dan ook: is het te onveilig voor ontginning,
dan ook geen opsporing 15 .
Onder druk van de vele concessie-aanvragen in de hiernavolgende jaren
werd men echter gedwongen tot het scheppen van duidelijkheid. In
1898 ontving Gouverneur Van Heutsz tenminste 14 concessieaanvragen
van particulieren voor het doen van mijnbouwkundige
opsporingen. Als reactie hierop stelde hij grote delen van Atjeh open
voor de particuliere mijnbouw. Tevens verklaarde hij dat opsporing
mocht leiden tot daadwerkelijke ontginning.
Via het openstellen van deze gebieden raakte de hierboven beschreven
ontwikkeling in een stroomversnelling. Daarbij werd de noodzaak
tot militaire dekking van de mijnbouwkundige activiteiten steeds sterkergevoeld.
In 1902 wees de Commandant van het leger en de Chef van
het Departement van Oorlog te Nederlands-Indie op de noodzaak van
het "meer blijvend vestigen in de binnenlanden der Onderhoorigheden
dan aanvankelijk in de bedoeling der Regering lag" 16 . Deze noodzaak
werd geboren, zo stelde hij, uit het sedert 1898 meer ingrijpend optreden
en besturen in de "Onderhoorigheden", het aanleggen van een
trambaan, en het toelaten van de particuliere mijnbouw. Vooral Gouverneur
Van Heutsz was een groot voorstander van het geven van militaire
steun aan mijnbouwondernemingen, zowel van de staat als van
particulieren. Met andere woorden, vooral na 1898 vormden de vele
economische, met name mijnbouwkundige activiteiten een stimulans
voor de verdere militaire bezetting van Atjeh.
Onder deze omstandigheden werd het mogelijk nogmaals een onderzoek
naar de aanwezigheid van steenkool op gang te brengen. Ook werd
nu voor het eerst een uitzondering gemaakt op de regel dat buitenlanders
geen toegang hadden tot een concessieterrein. Op verzoek van de
"Koninklijke" gaf de Gouverneur-Generaal in 1903 hiervoor toestemming
17 . De reden was dat de ondernemingen met alleen inheemse en
Nederlandse werknemers het niet meer af konden. In de jaren 1903/04
deed onder meer de Nederlandse Handel-Maatschappij (N.H.M.) vele
concessie-aanvragen voor exploratie naar steenkool, olie en goud. Naar
aanleiding hiervan wilde Van Heutsz de staat meer laten profiteren van
al deze ondernemersactiviteiten. Hij stelde hiertoe voor, de inkomsten
voor het Gouvernement uit mijnexploitatie op te schroeven door middel
van verpachting van de exploitatie en tegelijkertijd verdubbeling van
het gouvernementsaandeel van 4 naar 8 %. Dit plan diende als alternatief
voor het systeem met concessionarissen. Ondanks het feit dat Van
Heutsz veel kritiek kreeg op dit plan, was wel duidelijk geworden dat het
behalen van fiscale voordelen uit de in Atjeh te vestigen indusirie een
nieuw belangrijk uitgangspunt vormde van het koloniale beleid. In Den

ECONOMISCH BELANG ATJEH 53
Haag bleef men vooralsnog heel wat terughoudender. Pas in 1907, na
acht jaar van ad hoc-besluiten terzake, werd dit bij wet geregeld.
Ter illustratie van het feit dat de economische aspecten in het beleid
steeds sterker op de voorgrond traden, tot slot van deze paragraaf nog
een korte uiteenzetting van de visie van enige toenmalige beleidsbepalers.
Naar aanleiding van de trage voortgang van de "pacificatie" en de
gespannen situatie in Atjeh, deed dr. G. Snouck Hurgronje, ''Adviseur
voorOosterse talenenMohammedaansrecht", in de jaren 1891/92 een
onderzoek naar het leven in Atjeh en de invloed daarvan op de politieke
en maatschappelijke verhoudingen aldaar. Als resultaat van dit onderzoek
publiceerde hij een rapport onder de titel "Verslag omtrent de
religieus-politieke toestanden in Atjeh". Met dit rapport steunde
Snouck Hurgronje in feite het beleid van Van der Heijden, dat gebaseerd
was op een flinke portie geweld. Ter nuancering van zijn visie
bestempelde hij de "pacificatie" als primair doel, met de. economische
ontwikkeling voorlopig als middel hiertoe. Vooral de Raad van
Nederlands-Indie had nogal wat kritiek op dit rapport. Men twijfelde
sterk aan de zin van het geweld a la Van der Heijden en legde meer nadruk
op de bevordering van de produktiviteit van de Atjehse bevolking,
het beschermen van handel en scheepvaart en slechts "tuchtiging'' van
hen die zich hiertegen verzetten. Met andere woorden, de Raad bestempelde
meteen al de economische ontwikkeling als hoofddoel.
Nog in 1893 verscheen een naschrift op het rapport. Hierin benadrukte
Snouck Hurgronje nog eens extra de rol van Penang voor Atjeh.
Penang, zo schreef hij, vormde voor de Atjeher de poort van de wereld.
Op basis hiervan vond de Atjeher de Engelse heerschappij vele malen te
verkiezen boven de Nederlandse. Dit stimuleerde vanzelfsprekend zijn
vijandige houding. Van het allergrootste belang was nu dat het Gouvernement
de Atjeher in zijn eigen land een haven gaf die met Penang kon
concurreren. Hij adviseerde dan ook de produktenstroom naar Atjeh
via Oleh-leh te geleiden en tevens de Atjehse produkten via deze haven
rechtstreeks naar Europa te verschepen. Anders gezegd, het belang van
Penang voor Atjeh zou geelimineerd moeten worden, waardoor een
grote stap naar volledige "pacificatie" kon worden gezet 18 .
Daar de Gouverneur-Generaal de visie van de Raad van Nederlands-
Indie steunde, leverde het rapport van Snouck Hurgronje in eerste instance
geen doorbraak op voor de "pacificatie" van Atjeh. Wel gaf het
een aanzet tot een meer gericht denken over de wijze waarop deze tot
stand zou kunnen komen en vooral ook over de verhouding hiervan tot
het economisch rendement van Atjeh. In de tweede helft van de jaren
negentig - toen de militaire situatie als gevolg van grote expedities naar
Pidie, Perlak en Idi zich ten gunste van Nederland had ontwikkeld -
stelde ook Snouck Hurgronje de economische belangen primair. Zo stel-

54 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
de hij voor "roofstaten te brengen tot vrede en welvaart en de schone
landen van Noord-Sumatra te openen voor Europeesche ondernemingen
19 .
Ook vanuit geheel andere hoek werd uiting gegeven aan de ideeen
van de koloniale bestuurders. In 1896 pleitte vooral J.T. Cremer, de
grote man van de Deli-Maatschappij, voor een krachtdadig optreden
om rust en orde te brengen in Atjeh. Alleen in een dergelijk klimaat zouden
zich meer particuliere ondernemingen in Atjeh kunnen vestigen.
Deze ondernemingen zouden op hun beurt kunnen bijdragen tot de
handhaving van de politieke rust. Op deze manier zou Atjeh het middelpunt
worden van de handel met geheel Sumatra, Penang en de landen
rond de golf van Bengalen. Meer in het algemeen stelde hij dat door de
ontwikkeling van de Buitengewesten deze een grotere bijdrage konden
leveren aan de algemene financiele middelen en tevens - als gevolg van
de hierdoor mogelijk gemaakte gewestelijke decentralisatie - aan de
ontwikkeling van handel en nijverheid.
Vanaf 1897 kon Cremer zijn ideeen in daden omzetten dank zij zijn
benoeming tot Minister van Kolonien in het kabinet-Pierson. In de kamerdebatten
over de koloniale kwestie legde de minister de meeste nadruk
op het grote economische belang van Nederlands-Indie. Zonder
kolonie, zo stelde hij, zou Nederland er slecht aan toe zijn. Nederlands-
Indie bood het bedrijfsleven werkterrein en het Nederlands kapitaal beleggingsgebied.
Een goed renderend bedrijfsleven in de archipel bevorderde
de economie in Nederland zelf. De overheid, tenslotte, profiteerde
indirect via de door het bedrijfsleven opgebrachte belastingen. Niet
in het minst door de activiteiten van deze minister kan gezegd worden
dat vanaf ca. 1898 het parlement voor het eerst sinds het uitbreken van
de Atjehoorlog weer invloed uitoefende op Nederlands-Indische zaken.
In dat jaar loodste Cremer een nieuwe Mijnwet voor Nederlands-Indie
door het parlement, waardoor o.a. het opsporen van bodemschatten
voortaan verbonden werd aan het recht op ontginning. Ondanks het feit
dat deze wet pas inl907 volledig in werking trad, stimuleerde Cremers
initiatief de mijnbouw en daarmee ook handel en verkeer. Met het ontwerp
van de nieuwe mijnwet en een actiever optreden van het
Nederlands-Indische leger op de achtergrond konden zo perspectiefrijke
concessies worden uitgegeven. Daarnaast bleef Minister Cremer zich
ook bekommeren om de financiele middelen van de koloniale overheid;
deze moesten voldoende zijn wilden zij de werkzaamheden kunnen bekostigen.
Cremer voelde zich ook in zijn ambtsperiode nog "belemmerd"
door het idee van de "Batig slot "-politiek. Hoewel er in praktijk
allang niets meer van terecht kwam, bleef het streven op zich nog lange
tijd voortbestaan. Een financiele scheiding tussen Nederland en
Nederlands-Indie zag de Minister dan ook als het antwoord op de vraag
hoe de inkomsten van de koloniale overheid vergroot moesten worden 20 .

ECONOMISCH BELANG ATJEH 55
De achterliggende gedachte hierbij was dat vrije arbeid altijd produktiever
was en de overheid zodoende meer voordelen opleverde.
In de hierna volgende paragraaf zal echter blijken dat de inheemse bevolking
van Atjeh nauwelijks profiteerde van al deze ontluikende economische
activiteiten. Van het smeden van economische banden tussen
het Atjehse volk en het Gouvernement was (nog) geen sprake.
Ill DE OLIE EN DE MILITAIRE DOORBRAAK
De acties van het Nederlands-Indisch Leger brachten in de eerste jaren
van de oorlog het doel, de volledige onderwerping van Atjeh, niet of
nauwelijks dichterbij. Ondanks diverse expedities door het gewest
waarbij soms enkele tienduizenden Atjehers het leven lieten, bleef het
door Nederland beheerste gebied zeer beperkt. De krachtsinspanningen
van het Gouvernement leken slechts te leiden tot verlies van mensenlevens
en verzwakking van het leger en uitputting van de schatkist.
De oplossing van deze problemen zocht het Nederlands bestuur in de
aanleg van de zgn. "Geconcentreerde Linie", een gebied van ca. 50
km 2 met zestien forten als grensposten. Deze "oplossing'' bracht de oorlogskosten
weliswaar drastisch omlaag, het beoogde doel echter leek verder
weg dan ooit. Het werd een tijd van wachtlopen, graven, honger lijden,
beri-beri-epidemieen en desertie. Er is weinig fantasie voor nodig
om te begrijpen dat dit alles een sterk demoraliserende werking had op
de manschappen van het N.I.L.
Intussen werd in 1890 het Korps Marechaussee te Voet opgericht, dit
om beter het hoofd te kunnen bieden aan de door de Atjehers gevoerde
guerillaoorlog. Dit legeronderdeel bestond geheel uit Indonesiers, met
name Javanen, Ambonezen en Menadonezen. Belangrijk was dat dit
nieuwe korps door zijn fanatisme, zelfstandigheid en bekendheid met
het oerwoud, juist geschikt was voor het voeren van een contraguerilla.
Men leek de zaken nu serieuzer en vooral effectiever te willen aanpakken.
Het belang van de nieuwe aanpak bleek in 1896, toen Nederland
nog eens geconfronteerd werd met de vasthoudendheid van het Atjehse
verzet. Een vermeende inheemse bondgenoot, Teukoe Oemar, was ingehuurd
om het gebied buiten de Geconcentreerde Linie van verzet te
zuiveren. Geheel onverwacht liep deze huurling over naar de Atjehse
kant en pleegde zo verraad aan de Nederlandse zaak. Langzamerhand
kwam men tot de conclusie dat het stelsel van defensieve concentratie
verlaten moest worden.
De hierboven beschreven situatie viel in de tijd samen met de opkomst
van de olie-industrie in Nederlands-Indie. De oliewinning werd
georganiseerd met behulp van Europees kapitaal; mede daarom maakte
het nieuwe produkt geen deel uit van het traditionele handelsverkeer

56 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
tussen Atjeh en Penang dat juist door niet-Europese interessen werd gedomineerd.
De olie was echter verantwoordelijk voor dat Atjeh ineens
van grote betekenis werd voor de Nederlandse staat en, niet in de laatste
plaats, voor het Nederlands bedrijfsleven.
Geheel onbekend was de aanwezigheid van aardolie in de archipel
niet. Samen met goud, tin en diamanten behoorde de olie tot de van
oudsher door de inheemsen ontgonnen bodemschatten. Reeds uit vroege
rapporten van Nederlanders in het Verre Oosten bleek het bestaan
van oliebronnen op Sumatra. Daar de olie toen werd gezien als een geneesmiddel
(balsem), raakte het produkt snel in de vergetelheid. Dit
duurde voort totdat rond 1880 in Langkat, niet ver van de grens van Atjeh,
opnieuw olie werd gevonden. A.J. Zijlker, administrateur van de
Oost-Sumatra Tabaksmaatschappij zag daar de mogelijkheden van een
lonende ontginning in. In 1883 lukte het hem een concessielostekrijgen
van de sultan van Langkat, op grond waarvan hij in 1884 de " Voorlopige
Sumatra Petroleum-Maatschappij" oprichtte. Hierdoor werd hij de
pionier voor de later op te richten "Koninklijke". Zijn concessie op het
terrein "Telaga Said" werd als een voorbeeldconcessie gezien voor de
nieuwe mijnindustrie 21 .
In 1890 werd, toen bleek dat de aardolielagen economisch goed ontginbaar
waren, in Nederland een exploitatieonderneming opgericht die
als naam kreeg de "N.V. Koninklijke Nederlandse Maatschappij tot
Exploitatie van petroleumbronnen in Nederlands-Indie". De Nederlandse
regering, die het belang van de olieproduktie begon in te zien,
steunde de onderneming in haar beginjaren fors. De eerste olie, gewonnen
tussen 1892 en 1895, werd dan ook "Kroonolie" genoemd. De betrokkenheid
van de regering beperkte zich niet alleen tot geldelijke
steun, maar hield ook in het zonodig geven van militaire bij stand.
Ondanks de politiek instabiele situatie zette de "Koninklijke" alles in
het werk om haar produktieterreinen te vergroten. De ruwe olie werd
via een pijplijn naar de raffinaderij te Pangkalan Brandan aan Sumatra's
oostkust getransporteerd. In 1894 waren de resultaten van de''Koninlijke"
al zodanig, dat in dat jaar voor het eerst dividend aan de aandeelhouders
kon worden uitgekeerd 22 . Tussen 1895 en 1897 kon zelfs
gesproken worden van een explosieve groei, waardoor het aan de aandeelhouders
uit te keren dividend steeg naar tussen de 44% en 52%.
Grafiek 2 geeft een beeld van de sterk groeiende betekenis van de produktie
van olie in Pangkalan Brandan, precies ten tijde van de militaire
doorbraak in de Atjehoorlog.
Dat de koersen van deze prille maatschappij nog lang niet stabiel waren,
bewees het jaar 1897. Terwijl de produktie bleef stijgen, kreeg de
"Koninklijke" te maken met scherpe concurrentie van de Standard Oil
Co. Hierdoor liepen de olieprijzen op de wereldmarkt snel terug. Voor
het eerst zag de "Koninklijke" haar winst en aandelenkoersen dalen.

ECONOMISCH BELANG ATJEH
kisten
(361)
600.000-
500.000-
400.000-
300.000-
200.000-
100.000-^
GRAFIEK 2
Produktie van olie te Pangkalan Brandan, 1895-1897
1 1
1895 1896 1897
Bron: C. Gerretson, Geschiedenis der 'Koninklijke'(Haarlem 1932 1 ) I, 233.
57

58 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De onderneming liet zich echter niet ontmoedigen en ondernam, wanneer
de situatie er rijp voor was, actie ter uitbreiding van haar produktieterreinen.
Als gevolg van de ' 'voortvarende wijze'' waarop het gezag
in Noord-Sumatra werd gevestigd en gehandhaafd, verwachtte de "Koninklijke'
' een snelle openstelling van de grensgebieden met Atjeh, met
name Tamiang 23 . Ter voorbereiding hierop sloot de onderneming nog
in hetzelfde jaar definitieve contracten met Tamiangse hoofden, dit ter
vervanging van de al eerder afgesloten voorlopige vergunningen.
Het jaar 1898 bracht voor de "Koninklijke" een korte maar heftige
crisis, die van beslissende invloed zou zijn op de situatie in Atjeh. In mei
begon de produktie van het Telaga Said-terrein plotseling drastisch te
dalen. Men vreesde een snel uitdrogen van de bronnen. De aandelenkoersen
vielen eveneens snel terug, nadat ze zich net hadden hersteld
van de zojuist genoemde crisis van 1897. In vijf maanden werd de produktie
bijna gehalveerd, de koersen reageerden navenant. Het was niet
verwonderlijk dat er in juli 1898 paniek uitbrak in de oliehoek van de
Amsterdamse beurs. Daarnaast werd de "Koninklijke" tevens bedreigd
met concurrentie uit de Verenigde Staten. De "Standard" had
een distributieve overeenkomst gesloten met een nieuwkomer op Sumatra,
de "MoearaEnim". Het gevaar voor een vestiging van een Amerikaans
bedrijf op Sumatra leek reeel. De "Koninklijke" werd, na een
zeer voorspoedige start, nu in haar bestaan bedreigd.
Intussen werd op steeds noordelijker gelegen terreinen olie gevonden.
Voor het eerst kon nu ook in Atjeh de aanwezigheid van ontginbare
olielagen worden aangetoond, vooral in het landschap Perlak aan de
oostkust. Gezien de crisissituatie waarin de "Koninklijke" verkeerde,
was oliewinning in Perlak nu voor de maatschappij "een zaak van leven
of dood" geworden 24 . De "Koninklijke", die zowel in Batavia als in
Den Haag uitstekende contacten had, wendde vanaf nu al haar invloed
aan om de oostkust van Atjeh opengesteld te krijgen voor de particuliere
mijnbouw. Zoals eerder gezegd, kreeg zij de gevraagde steun in de vorm
van een zeer actief militair optreden door het Gouvernement ter onderwerping
van de "Onderhoorigheden", met name die aan de oostkust.
Uit dejaarverslagen van de "Koninklijke" uit deze tijd blijkt duidelijk
de waardering voor de welwillende steun van het Gouvernement en
haar ambtenaren om de politieke toestand te verbeteren: "terwijl het
aan het uitnemend beleid en het krachtig optreden van den Gouverneur
van Atjeh, Generaal-Majoor Van Heutsz, te danken is, dat de veiligheidstoestand
in het noordelijk gedeelte van onze concession zeer belangrijk
verbeterde, en zelfs in Atjeh terreinen voor de particuliere industrie
konden worden opengesteld" 25 .
In de tweede helft van 1899 was de politieke situatie als gevolg van het
militair optreden van Van Heutsz zoveel verbeterd, dat een expeditie
onder leiding van Loudon naar Perlak vertrok om de plaatselijke hoof-

ECONOMISCH BELANG ATJEH 59
den door middel van beloften inzake '' hasil" (deel in de opbrengst) van
deolie gunstig te stemmen. In 1900 verkreegde "Koninklijke" dedoor
haar zo begeerde concessie: "De grootst mogelijke steun en hulpvaardigheid
werd steeds zowel van civiele als militaire zijde ondervonden,
zoodat dan ook zonder enig bezwaar de Perlak-concessie werd verleend
en reeds belangrijk kon worden geexploiteerd" 26 .
De opening van de oostkust van Atjeh voor de particuliere mijnbouw
vormde een belangrijke episode in de geschiedenis van de "Koninklijke".
Aan de ontdekking van aardolie te Perlak dankte de onderneming
haar redding op een tijdstip waarop de toekomst hopeloos scheen. Het
succes te Perlak betekende het einde van de produktiecrisis. De produktie
zou vrijwel meteen een spectaculaire ontwikkeling doormaken en na
1900 het produktieverlies van Telaga Said goedmaken. Mede als gevolg
van dit succes werd de "Koninklijke" enige jaren na de crisis de grootste
olieproducent van Nederlands-Indie.
De produktie van olie was echter zo geregeld dat de inheemse bevolking
nauwelijks ervan profiteerde .Deels werden de verdiensten voor de
Nederlands-Indische staatskas (4% over de netto opbrengst van de Perlakolie)
in Nederland nog eens belast, waardoor een en ander weinig
soelaas bood voor de Nederlands-Indische kas, deels werd de olie voor
verwerking via een bijna 200 km lange pijpleiding naar de buiten Atjeh
gelegen raffinaderij gepompt. De ontginning op zich bood zo vanzelfsprekend
weinig werkgelegenheid. Zelfs Van Heutsz, die van mening
was dat de olieindustrie ook ten gunste diende te komen van de Atjehers
zelf, zodat er een "pacificerende" werking vanuit ging, kreeg
hierin niet zijn zin. De Raad van Nederlands-Indie, de Gouverneur-
Generaal en de Minister van Kolonien gaven toestemming alle ruwe
olie centraal te laten raffineren. De argumenten hiervoor waren even
simpel als duidelijk: het belang van de algemene petroleumindustrie
ging voor het belang van een enkel gewest. Van 't Veer noemt dit, mijns
inziens terecht, een goed voorbeeld van "economische drainage" 27
In 1901 werd het toekomstperspectief van de Nederlands-Indische
olieproducent nog verbeterd door een ware revolutie op de benzinemarkt
als gevolg van de introductie van de auto. Daarvoor was al gebleken
dat er in de Verenigde Staten weinig benzine kon worden geproduceerd
en geexporteerd; de "Standard" had al haar benzine nodig voor
de thuismarkt. Zo ontstond er een acute benzine-nood. De verwachtingen
van de "Koninklijke" ten aanzien van de nieuwe benzinemarkt
waren hooggespannen. Proefondervindelijk was al komen vast te staan
dat de Sumatrabenzine niet alleen kon wedijveren met andere benzinesoorten
maar zelfs tot een der zuiversten ter wereld kon worden gerekend.
Plotseling sloegen de producenten in Nederlands-Indie aan het
rekenen of vervoer van benzine naar Europa haalbaar was. De voorlopige
uitkomst was zonder meer positief.

60 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De bijzonder gunstige perspectieven en de verder stijgende opbrengst
veroorzaakte een grote belangstelling voor de "Koninklijke". De aandeelhouders
hadden intussen niets meer te klagen; in 1903 stond het dividend
al op 65 %. Het Gouvernement, dat nu de "Koninklijke" als de
voornaamste onderneming van Nederlands-Indie beschouwde, verzekerde
zich vanzelfsprekend van een deel van de in deze tijd steeds maar
stijgende winsten van de olie-industrie. In 1904 werd, op basis van de
nieuwe mijnwet, de door het Gouvernement geheven accijns bepaald op
4 % van de bruto waarde. De waarde van 1000 liter olie van de "Koninklijke"
werd door de Chef van het Mijnwezen bepaald op 15 gulden;
hierdoor werd de schatkist op regelmatige wijze gevoed door de winsten
uit de olie. Gezien haar protesten tegen deze verhoging, was de oliemaatschappij
niet erg gelukkig met dit prijsbeleid.
Het belang van de olie uit Atjeh was zonder meer groot te noemen.
Uit de jaarverslagen van de "Koninklijke" blijkt dat al vanaf 1902 de
Perlakmaatschappij - een van de vele dochterondernemingen van de
'' Koninklijke " - de meeste olie produceerde op Sumatra. Met de alliantie
tussen de "Koninklijke" en de Shell in 1907 werd de basis gelegd
voor een wereldolierijk met de Buitengewesten van Nederlands-Indie
als belangrijkste provincie.
CONCLUSIE
In dit artikel staat de vraag centraal of aan de Atjehoorlog 'imperiale'
dan wel economische motieven ten grondslag lagen. De onderwerping
van Atjeh was een langgerekt proces dat zich moeilijk laat verklaren
vanuit slechts een invalshoek. Noch economische, noch 'imperiale' of
machtspolitieke motieven stonden tijdens de gehele Atjehoorlog voorop.
De ontwikkelingen rond de oorlog tonen ons hoe de motieven en de
daaruit voortvloeiende handelwijze van de koloniale bestuurders meeevolueerden
met de ontwikkeling van de economische belangen in Atjeh.
Economische belangen hebben geen doorslaggevende rol gespeeld bij
het uitbreken van de Atjehoorlog in 1873. Immers, voor het
Nederlands-Indische bestuur gold Atjeh toen als een grotendeels onbekend
gebied. Het bestaan van de levendige peperhandel was natuurlijk
bekend, maar de belangen daarvan waren vast gevestigd in de Britse
Straits Settlements. Gezien de delicate verhouding met Engeland was
Nederland geenszins van plan deze belangen te schaden.
Alles wijst er op dat Nederland Atjeh aanviel uit angst voor buitenlandse
inmenging. Het is duidelijk dat het imperiale motief hier allesoverheersend
was, waarbij status en concurrentie de sleutelwoorden
vormden. Een situatie, waarin Atjeh zich steeds meer als onafhankelijke

ECONOMISCH BELANG ATJEH 61
in plaats van afhankelijke staat ging gedragen en als zodanig bondgenoten
zocht tegen Nederland, stond de koloniale bestuurders, evenals de
politici in Den Haag, als een schrikbeeld voor ogen.
Van een snel tot de orde roepen van dit onwillige gebiedsdeel was
geen sprake. De daaropvolgende strijd eiste onverwacht veel mensenlevens,
geld en tijd. In de jaren tachtig zag het Gouvernement zich daarom
genoodzaakt zich terug te trekken in veilige stellingen, binnen de
zgn. "Geconcentreerde Linie", om vervolgens passief te wachten. Intussen
was men wel begonnen met een voorzichtige bodemexploratie in
de min of meer veroverde gebieden, maar de resultaten hiervan waren
vooralsnog weinig hoopgevend. Deze situatie bood voor het Gouvernement
geen prikkel de zaken serieuzer aan te pakken.
In de jaren negentig kwam hierin echter verandering. Ten eerste
droeg de scheepvaartregeling - in eerste instantie bedoeld als dwangmiddel
- bij tot de vergroting van de economische betekenis van Atjeh.
Niet alleen waren de Nederlandse ambtenaren nu beter in staat de in- en
uitvoerrechten te heffen van vooral peper, tevens kon ook een
Nederlands-Indisch bedrijf, de K.P.M., zijn invloed doen gelden op de
belangrijke handelslijn Atjeh-Penang, waar eveneens aan de peper een
belangrijke rol was toebedeeld. Daarnaast maakten de denkbeelden van
de door iedereen hoog aangeslagen Snouck Hurgronje, Cremer en Van
Heutsz het Gouvernement attent op de economische betekenis van een
gepacificeerd Atjeh. De ontwikkeling van de denkbeelden van de
Nederlands-Indische bestuurders tijdens de eerste helft van de jaren negentig,
leidde nog niet tot beslissende stappen in de strijd tegen het Atjehse
verzet. Wel leek men, via een wijziging in de tactiek door de rol van
het Korps Marechaussee te Voet, de zaak toch serieuzer te willen aanpakken.
In de tweede helft van de jaren negentig zette de plotseling in
een stroomversnelling geraakte economische ontwikkeling het Gouvernement
aan tot het forceren van een doorbraak in de Atjehoorlog.
Toen werd de imperiale politiek vervangen door een politiek waarin
economische overwegingen de doorslag gaven. Toen in 1898 het voortbestaan
van de belangrijkste industrie op Sumatra, de olie-industrie, afhankelijk
werd van de mogelijkheid tot expansie naar olierijke gebieden
in Atjeh, waren het vooral Minister Cremer en Gouverneur Van
Heutsz die de economische belangen ondersteunden met krachtdadig
militair optreden. Nog in hetzelfde jaar volgden, onder leiding van
laatstgenoemde, de militaire bezetting van Perlak en een groots opgezette
expeditie door Pidie. Hiermee steunde Van Heutsz de olieindustrie
en verzwakte hij het verzet.
Vanaf 1898 viel Atjeh formeel onder rechtstreeks Nederlands
bestuur. Dit betekende weliswaar niet dat de oorlog hiermee ten einde
was, wel dat de politieke toestand zich zodanig had ontwikkeld dat oorlogshandelingen
de verdere ontwikkeling van de economische activitei-

62 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
ten ter plaatse niet meer in de weg stonden. Zeker tot 1910 bleef het Gouvernement
krachtig optreden om de economie ten goede komende "pacificatie"
te bewerkstelligen.
±

ECONOMISCH BELANG ATJEH
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 2
1
P. van 't Veer, De Atjehoorlog (Amsterdam 1969) 12.
2 1
C. Gerretson, Geschiedenis der "Koninklijke"(Haarlem 1932 ) I, 75-76.
3
Van 't Veer, De Atjehoorlog, 15.
4
A.J. Reid, The contest for North Sumatra (Kuala Lumpur 1969) 6^ 62.
5
Algemeen Rijks Archief [A.R.A.]: Kolonien [Kol.] 1850-1900: Mailrapport
1871/769.
6
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapport 1871/454.
7
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapporten 1873/80, 127, 154, 156.
8
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapport 1873/381.
9
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Officiele bescheiden betreffende het ontstaan van de oorlog
tegen Atjeh in 1873, p. 76.
10
Van 't Veer, De Atjehoorlog, 59-66.
11
Ibidem, 69-70.
12
Reid, The contest, 193-194.
13
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Res. 24-1-1844(28).
14
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapport 1883/624.
15
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapport 1896-97/399.
16
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Mailrapport 1899/468, 633.
17
A.R.A.: Kol. 1901-1963; Mailrapport 1903/410.
18
A.R.A.: Kol. 1850-1900: Kabinet Geheim 1893, R2.
19
R. Lenstra, ' 'Jacob Theodoor Cremer, het koloniaal beheer errhet Nederlands belang
in Atjeh", Economich- en Sociaal-Historischjaarboek 49 (1986) 165-216.
20
Ibidem, 206.
21
Gerretson, Geschiedenis, I, 85.
22
Jaarverslag der N. V. Koninklijke Maatschappij tot exploitatie van petroleumbronnen in
Nederlands-Indie' 1897 (Rotterdam 1897) 12.
23
Jaarverslag "Koninklijke" 1897, 12.
24
Van 't Veer, De Atjehoorlog, 218.
25
Jaarverslag "Koninklijke" 1899, 12-13.
26
Jaarverslag "Koninklijke" 1900, 14.
27
A.R.A.; Kol. 1901-1973: Mailrapport 1901/14.
63

64 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De benleng te Atjeh tijdens de langdurige oorlog.

ECONOMISCH BELANG ATJEH 65
De ontdekking van oliereserves in Atjeh viel samen met de intensivering van de oorlogvoering omstreeks
de eeuwwisseling.

DEKOMST VAN NEDERLANDSE BANKEN NAAR
SUMATRA, 1877-1914
door
C.J.M. POTTING
Sinds het begin van de negentiende eeuw streefde de Nederlandse regering
ernaar om de overzeese gebieden niet alleen in staatkundig opzicht
maar ook monetair in te lijven 1 . Een eerste stap tot monetaire inlijving
werd gezet door het aannemen van de muntwet van 1 mei 1854; hierin
werd de bepaling opgenomen dat de Nederlandse gulden ook in
Nederlands-Indie als rekeneenheid en wettig betaalmiddel gebruikt
diende te worden. Hierdoor werd, althans formeel, het geldstelsel in
Nederlands-Indie gekoppeld aan dat van Nederland 2 .
Door een onderzoek naar de geldvoorziening en de kredietverlening
op Sumatra wordt hier nagegaan in hoeverre het streven naar monetaire
inlijving werd ondersteund door het particuliere bankwezen. Als
toetssteen van de monetaire inlijving bezigen we de penetratie van de
Nederlandse gulden onder het sinds 1877 vigerende stelsel van de Gouden
Standaard. In dit artikel wordt hoofdzakelijk de invloed van Nederlandse
banken op de penetratie van de Nederlandse gulden in het oostelijk
en zuidelijk deel van Sumatra besproken. We hebben voor deze gewesten
gekozen omdat deze gebieden na de invoering van de muntwet
van 1851 staatkundig werden ingelijfd. De betreffende landschappen in
Oost-Sumatra werden in 1862 rechtstreeks onder Nederlands bestuur
geplaatst. Twee jaar later, in 1864, werd in Palembang, het zuidelijk
deel van Sumatra, een geregeld bestuur ingesteld 3 . Het onderzoek is beperkt
tot de periode 1877-1914, het tijdvak van de Gouden Standaard.
Voor deze jaren is gekozen omdat toen de Nederlandse invloed op Sumatra
sterk toenam.
De aandacht richt zich vooral op de Nederlandsche Handel-
Maatschappij (N. H. M.); dit was immers een van de eerste Nederlandse
bedrijven, die zich op Sumatra in belangrijke mate ging toeleggen op
geldzaken. Bij het onderzoek naar de activiteiten, die door de N.H.M.
67

68 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
in de Buitengewesten zijn ontplooid, kon hoofdzakelijk gebruik worden
gemaakt van de jaarlijks door de N.H.M.-agenten opgestelde rapporten.
Het was echter niet gebruikelijk dat de agenten in deze jaarverslagen
expliciet vermeldden aan wie en tegen welke voorwaarden kredieten
werden verstrekt. Bovendien waren zij niet altijd even duidelijk en volledig
in hun verslaglegging 4 . De werkzaamheden van de N.H.M. kunnen
niet worden vergeleken met die van andere in de Buitengewesten
werkzame banken, daar alleen het archief van het N.H.M. kon worden
geraadpleegd. Het is dan ook niet mogelijk om precies aan te geven in
hoeverre door de komst van de N.H.M. de invloed van met name buitenlandse
geldinstellingen op de geldvoorziening daadwerkelijk werd
teruggedrongen.
Om een indruk te krijgen van de rol die de N.H.M. heeft gespeeld bij
de geldvoorziening op Sumatra wordt onder meer een beeld geschetst
van de klantenkring van de N.H.M. Daarnaast wordt aandacht geschonken
aan de omvang van de bancaire activiteiten van de N.H.M.
De omvang van het bankbedrijf wordt vooral afgemeten aan de omvang
van de girotegoeden 5 . Hierbij is bekeken of er een relatie bestaat tussen
de fluctuaties in de opbrengsten van het particuliere bedrijfsleven en de
veranderingen in de aangetrokken middelen. We gaan uit van de veronderstelling
dat, wanneer een bank nauwe financiele relaties heeft aangeknoopt
met het particuliere bedrijfsleven, er een correlatie moet bestaan
tussen de fluctuaties in de opbrengsten van het bedrijfsleven en de
omvang van de aangetrokken middelen. In hoeverre het particuliere bedrijfsleven
van de diensten van de N.H.M. gebruik maakte kan eveneens
worden gemeten aan de omvang van de kredietverlening en de mate
waarin zij er in slaagde om de wisselzaken naar zich toe te trekken. De
inning van vorderingen was in die tijd een zeer belangrijk aspect in de
dienstverlening van banken aan het bedrijfsleven 6 .
I DE GELDVOORZIENING AAN DE OOSTKUST
Volgens de Grondwet van 1848 was de Nederlandse regering verantwoordelijk
voor het geldstelsel in de kolonien. Dit betekende dat Den
Haag niet alleen moest zorgen voor een goede wettelijke regeling, maar
ook voor een voldoende aanvoer van betaalmiddelen, opdat het handelsverkeer
niet zou worden belemmerd. De in Nederlands-Indie benodigde
munten werden in Nederland aangemunt. Volgens de spelregels
van de Gouden Standaard kon alleen de standaardmunt, het gouden
tientje, in opdracht van particulieren worden vervaardigd. De pasmunten
en de zilveren tekenmunten, zoals de rijksdaalder, de hele en halve
gulden, konden uitsluitend in opdracht van de Nederlandse Staat in
Utrecht worden geslagen.

BANKEN OP SUMATRA
Het transport en de distributie van de in Nederland vervaardigde betaalmiddelen
werden deels verzorgd door het Gouvernement, deels
door particuliere instellingen. Het Gouvernement heeft echter het merendeel
van de munten die bestemd waren voor de geldcirculatie
aangevoerd 7 . De betaalmiddelen werden over het algemeen naar Batavia,
het financieel centrum van Java, gestuurd 8 . Van daar uit moesten
de munten via de kantoren van de Javasche Bank (J. B.) en de Algemene
Ontvangers, de beheerders van de belastingkantoren, over alle gewesten
van Nederlands-Indie worden verspreid. De Javasche Bank was
een particuliere instelling die in 1828 was opgericht om onder andere de
geldcirculatie in Nederlands-Indie te reguleren 9 . De J.B. had als enige
bank in Nederlands-Indie de bevoegdheid gekregen om bankbiljetten
uit te geven.
De J.B. beperkte echter haar activiteiten bijna geheel tot Java. In
1864 had de circulatiebank van het Gouvernement alleen toestemming
gekregen om in Padang, aan de Westkust van Sumatra, een agentschap
te openen 10 . Ook andere Nederlandse kredietinstellingen die zich in de
loop van de negentiende eeuw in Nederlands-Indie vestigden richtten
eerst hun aandacht geheel op Java. De Nederlandsch-Indische
Escompto-Maatschappij en de Nederlandsch-Indische Handelsbank
openden pas na 1914 eigen vestigingen in de Buitengewesten.
Alleen de N.H.M. had in 1839 op Sumatra in Palembang een agentschap
geopend. Dit filiaal hield zich echter vooral bezig met de handel
in lijnwaden en bosprodukten. Het agentschap trad slechts op zeer beperkte
schaal op als geldschieter. Via het in consignatie nemen van produkten
tegen een vooraf vastgesteld voorschot werden door de N.H.M.
over het algemeen kortlopende kredieten verstrekt. Tot 1875 was het
echter niet mogelijk dat de N. H. M. op grote schaal bancaire activiteiten
ontplooide; alle speculatie in fondsen en wisselhandel was verboden 11 .
Pasna 1875, toen dit verbod werd opgeheven, begonde N.H.M. op bescheiden
schaal met het ontwikkelen van bankzaken. Ook in Zuid-
Sumatra maakte de N.H.M. na 1875 een begin met het in disconto nemen
van accepten. De kredietverlening werd echter geen hoofdactiviteit
van het filiaal te Palembang 12 .
Nadat B. Heldring in de directie van de N.H.M. was opgenomen,
werden in 1882 de handelsactiviteiten definitief ondergeschikt gemaakt
aan de bankzaken. Dit betekende dat alle filialen die zich hoofdzakelijk
toelegden op handelsactiviteiten werden gesloten. Ook in Palembang
werd het agentschap in 1883 opgeheven 13 . De N.H.M. trok zich echter
niet geheel uit Zuid-Sumatra terug. Zij liet zich te Palembang vanaf het
midden van de jaren negentig vertegenwoordigen door de Borneo-
Sumatra-Maatschappij, die zich vooral toelegde op de handel in
wissels 14 . In die tijd was het niet ongebruikelijk dat particuliere handelsondernemingen
zich als nevenactiviteit bezighielden met bankzaken 15 .
69

70 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Deze onderneming ondervond echter hevige concurrentie van Chinese
handelaren, die van oudsher een bemiddelende rol speelden in de handel
tussen de Europese handelaren en de autochtone bevolking 16 .
Omstreeks 1880 waren grote delen van Sumatra voor de Nederlandse
banken dus nog bijna geheel onontgonnen terrein. Dit ondanks het feit
dat in de tweede helft van de negentiende eeuw de Nederlandse invloed
zich met name aan de Oostkust van Sumatra sterk had uitgebreid 17 . De
geldvoorziening werd daarentegen hoofdzakelijk overgelaten aan vertegenwoordigers
van de Nederlandse overheid, de beheerders van de
landskassen 18 . Zij waren op regionaal niveau verantwoordelijk voor de
distributie van betaalmiddelen. In Zuid-Sumatra verschaften deze belastingambtenaren
zelfs op beperkte schaal kredieten tegen onderpand
van waardepapieren aan het Europese bedrijfsleven 19 . Het grootste deel
van de bankzaken moest door de ondernemers echter elders worden geregeld.
Indien het hoofdkantoor van de onderneming in Europa was gevestigd
zorgde deze meestal voor het benodigde kapitaal 20 . Vaak verschaften
de op Sumatra gevestigde ondernemingen zich via het trekken
van wissels op het hoofdkantoor de benodigde contanten. Voor de afgifte
van deze wissels werd meestal een beroep gedaan op een handelshuis.
Zo is bekend dat in Medan tenminste vier handelsondernemingen zich
bezighielden met deze bankzaken 21 . Naast de bemiddelende rol die deze
handelshuizen vervulden bij het wisselverkeer verstrekten zij kortlopende
kredieten, zodat de ondernemer over voldoende middelen kon beschikken
om de lopende zaken te bekostigen. Het consignatie-contract
was een vorm van krediet die in het bijzonder door deze handelsmaatschappijen
werd verstrekt. Door het aantrekken van deposito's verschaften
deze ondernemingen zich het benodigde werkkapitaal.
Ook andere firma's verstrekten kredieten. Aan de Oostkust van Sumatra
had met name de Deli-Maatschappij met verschillende tabaksplanters
een soortgelijke overeenkomst afgesloten. Daarnaast konden
de planters eveneens een beroep doen op banken, die zich in de
Straits Settlements, het buurland van de Oostkust van Sumatra, hadden
gevestigd.
Men onderhield aan de Oostkust van Sumatra nauwe financiele relaties
met Malakka. Deze vloeiden voort uit de vele handelscontacten die
reeds van oudsher tussen de Straits Settlements en Deli bestonden. De
meeste levensmiddelen werden vanuit Singapore of Penang naar Sumatra
verscheept. Daarnaast was een belangrijk deel van de arbeidskrachten
op de plantages afkomstig van de "Overwal", zoals de planters het
land van hun buren noemden 22 . Dit leidde ertoe dat verschillende buitenlandse
bankinstellingen, die in de Straits Settlements waren gevestigd,
relaties aanknoopten met Europese ondernemers aan de Oostkust
van Sumatra. Dit waren onder meer de uit China afkomstige

BANKEN OP SUMATRA
Hongkong Bank en de Chartered Bank of India, Australia & China 23 .
Deze laatste (Engelse) bank opende zelfs in het begin van de jaren tachtigeen
filiaal in Medan, de hoofdstad van Deli. In 1886 sloot de Chartered
Bank deze vestiging weer, vermoedelijk omdat zij er niet in slaagde
op grote schaal klanten aan te trekken 24 .
Vanwege de bijzondere omstandigheden aan de Oostkust kreeg het
betalingsverkeer een merkwaardige gedaante. Naast de Nederlandse
gulden werden de Mexicaanse dollar en de British-trade dollar, die van
de Straits Settlements afkomstig waren, op grote schaal als betaalmiddel
aangeboden. Het bijzondere lag niet in het feit dat er meerdere valuta's
naast elkaar werden gebruikt - dat kwam in die tijd wel vaker voor -
maar daarin dat zij tot verschillende muntstelsels behoorden. De Nederlandse
gulden was sinds 1877 aan de Gouden Standaard gekoppeld, terwijl
de beide dollars aan een zilveren standaard waren gelieerd 25 .
Aan de Oostkust van Sumatra was het geldstelsel nog in het geheel
niet aan dat van Nederland gekoppeld, maar eerder zeer sterk verbonden
met dat van de Straits Settlements. Van een Nederlandse monetaire
inlijving was dan ook nauwelijks sprake. In Zuid-Sumatra was de Algemeen
Ontvanger er beter in geslaagd - mogelijk mede door de geboden
kredietfaciliteiten - om de Nederlandse gulden als betaalmiddel in te
voeren. De dollar werd in deze streek niet op grote schaal als betaalmiddel
gebruikt. Alleen de Sumatra-Palembang-Maatschappij betaalde
haar arbeiders in dollars uit 26 .
De komst van de N.H.M. naar de Oostkust van Sumatra
In het laatste kwart van de negentiende eeuw leek het Gouvernement bij
de geldvoorziening aan de Oostkust van Sumatra steun te krijgen van de
N. H. M. In 1888 opende de N. H. M. een kantoor te Medan. Opvallend
is dat het initiatief niet werd genomen vanuit het hoofdkantoor van de
N.H.M. te Amsterdam of haar Factorij te Batavia, het hoofdkantoor
van de N.H.M. in Nederlands-Indie, maar vanuit de N.H.M.vestiging
te Singapore, waaronder het kantoor in Medan ressorteerde.
Singapore hoopte door deze vestiging haar activiteiten op Sumatra te
kunnen uitbreiden 27 .
De komst van de N. H.M. aan de Oostkust van Sumatra vormde voor
enkele Engelse instellingen de aanleiding om zich eveneens in de hoofdstad
van Deli te vestigen. De Chartered Bank of India, Australia & China
opende in 1889 opnieuw een filiaal in de hoofdstad van Deli. Ook de
firma Brown & Co, kooplieden en bankiers te Penang, vestigde zich in
Deli. Dit handelshuis, dat eveneens optrad als een bankinstelling, was
tevens de vertegenwoordiger van de Engelse Mercantile Bank of India,
London & China. Blijkbaar vreesden deze in de Straits Settlements gevestigde
banken dat hun relaties, die in Deli woonden en een rekening
71

72 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
bij een van de kantoren op de "Overwal" hadden geopend, zouden
overstappen naar de N.H.M. 28 . Nadat de Engelse banken zich in Deli
hadden gevestigd werd de distributie van buitenlandse betaalmiddelen
mede door de uitgifte van bankbiljetten die tegen dollars konden worden
ingewisseld, de dollar-notes, vergemakkelijkt.
Het was niet zonder meer vanzelfsprekend dat door de komst van een
Nederlandse geldinstelling de dollar als betaalmiddel verdreven zou
worden. Een groot aantal tabaksplanters had er namelijk belang bij dat
de zilveren dollar in omloop bleef. De dollar daalde sinds jaar en dag
sterk in waarde ten opzichte van de Nederlandse gulden 29 . Bij deze dalende
dollarkoersen maakten de planters additionele winsten, indien zij
de tabak tegen harde guldens in Europa verkochten en de koelies in dollars
uitbetaalden. De planters moesten daarentegen de belastingen in
Nederlandse betaalmiddelen voldoen. Deze guldens werden echter alleen
door de overheid opnieuw in omloop gebracht om haar ambtenaren
te betalen en pensioenen uit te keren. Aan de Oostkust van Sumatra was
het aantal ambtenaren zeer beperkt. Omstreeks 1890 bestond slechts
0,4 % van de totale bevolking uit Europeanen. Hiervan was ongeveer
8 % in overheidsdienst; nog geen 4 % van de Europeanen kreeg van
overheidswege een pensioen uitgekeerd. Hierdoor kon de overheid
slechts een zeer beperkte invloed uitoefenen 30 . Dit had tot gevolg dat het
betalingsverkeer bijna uitsluitend in dollars plaatsvond.
De agent van de N.H.M. te Medan, die vooral goede relaties wilde
aanknopen met de planters, speelde onmiddellijk op deze situatie in. Hij
zorgde voor voldoende aanvoer van buitenlandse betaalmiddelen.
Vooral in de periode dat de planters hun koelies moesten uitbetalen was
het van belang dat er voldoende geld in omloop was 31 . Regelmatig liet
de agent te Medan via de afgifte van wissels op de N.H.M.-kantoren te
Singapore en Penang belangrijke bedragen aan dollars naar Sumatra
komen. Daarnaast werden door Engelse banken, die in de "Straits"
waren gevestigd, op kosten van de N.H.M. dollars naar Sumatra
verscheept 32 . Als gevolg van het veelvuldig gebruik van de dollar in het
dagelijkse betalingsverkeer werd voor de N. H. M. de functie van wisselkantoor
lucratief. Ambtenaren, wier salaris in Nederlandse valuta werd
uitbetaald, waren immers gedwongen om een groot deel van deze guldens
tegen dollars in te wisselen om de dagelijkse boodschappen te kunnen
betalen. Daarnaast moesten vermoedelijk op grote schaal dollars
worden ingewisseld om de belastingen in Nederlandse valuta te kunnen
voldoen.
Reeds in het eerste jaar van vestiging, 1888/89, nam de N.H.M. het
opmerkelijke initiatief om dollar-notes uit te geven. Deze notes, door de
N.H.M. kasorders genoemd, konden bij de kas in Medan worden ingewisseld
tegen zilveren dollars. Hiermee leek zij in strijd met het eerste
artikel van het octrooi van de Javasche Bank te handelen. Hierin was

BANKEN OP SUMATRA 73
vastgelegd dat het uitgeven van bankbiljetten in Nederlands-Indie, alleen
was voorbehouden aan de circulatiebank te Batavia. De N.H.M.
was er echter blijkbaar in geslaagd om het Departement van Financien
te Batavia ervan te overtuigen dat deze notes eenzelfde functie vervulden
als cheques, die een bepaalde waarde in dollars vertegenwoordigden.
Deze cheques circuleerden in die tijd op beperkte schaal als
betaalmiddel 33 . De N.H.M. hoopte dat de kasorders een door de bevolking
algemeen geaccepteerd betaalmiddel zouden worden, zodat de
bankbiljetten van de Engelse banken uit de circulatie zouden worden
verdreven. Op deze manier verwachtte de N.H.M. te bewerkstelligen
dat haar kasorders niet meer op grote schaal tegelijkertijd werden ingewisseld.
Deze notes hoefden dan niet meer voor 100 % door dollars en
bankbiljetten gedekt te worden, zodat de N.H.M. minder kasmiddelen
hoefde aan te trekken.
Ook andere ondernemingen meenden dat het uitgeven van notesaan-toonder
een winstgevende aangelegenheid kon worden. Een paar
maanden nadat de N. H. M. de eerste kasorders in omloop had gebracht,
besloten twee andere instellingen, die zich in Medan bezig hidden met
bankzaken, dit voorbeeld te volgen. Dit waren de Chartered Bank of India,
Australia & China en de handelsfirma Brown & Co, die beide hun
hoofdkantoor in Penang hadden. Ook nu greep de Minister van Financien
niet in. Deze instellingen waren echter minder succesvol dan de
N. H. M. Na 1891 meldde de agent van de N. H. M. triomfantelijk dat alleen
de kasorders van zijn maatschappij op de Oostkust van Sumatra
' 'burgerrecht'' hebben gekregen. De plaatselijke bevolking accepteerde
blijkbaar alleen de N.H.M.-notes 34 . In de periode 1888-1907 is de uitgifte
van kasorders dan ook sterk toegenomen (Tabel 1). De kasorders
werden regelmatig als betaalmiddel gebruikt bij de handelstransacties
die tussen de Oostkust van Sumatra en de Straits Settlements
plaatsvonden 35 .
In de eerste twee decennia dat de N. H. M. in Medan een kantoor had
geopend leek het er dus in het geheel niet op dat de N.H.M. de Algemeen
Ontvanger zou assisteren bij het in omloop brengen van de Nederlandse
gulden. De N.H.M. conformeerde zich slechts aan de bestaande
situatie, omdat vele ondernemers een duidelijke voorkeur toonden voor
de dollar als betaalmiddel. Het agentschap heeft dus geen bijdrage geleverd
aan de monetaire eenwording van Nederland en de Buitengewesten.
Dit kantoor heeft echter de plaatselijke bevolking in Deli mogelijk
minder afhankelijk gemaakt van de medewerking van buitenlandse
banken bij de distributie van de in de winkels van Deli gevraagde munten,
die vanuit de "Overwal" moesten worden aangevoerd.

74 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
TABEL 1 Uitgifte van kasorders door de N.H.M. aan de Oostkust van Sumatra, 1888-1908
1888
1889
1890
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
Uitgifte
kasorders
(dollars)
23.715
108.500
131.500
197.756
283.945
483.000
758.500
878.949
805.949
1.157.050
Indexcijfer
(1889=100)
22
100
121
182
261
445
699
810
742
1066
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
Uitgifte
kasorders
(dollars)
1.204.550
1.350.550
1.348.000
1.353.550
1.436.050
1.406.050
685.250
843.552
996.121
1.224.590
36.607
Indexcijfer
(1889= 100)
1110
1245
1242
1248
1324
1295
631
777
918
1129
33
Bron: A.R. A.: N.H.M.: Vol. 9123-9124. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1888-1908.
De dollarzuivering
Het bleef echter een hachelijke situatie dat het geldstelsel in grote delen
van Sumatra gekoppeld was aan dat van de Straits Settlements. Hervormingen
op monetair gebied aan de " Overwal'' hadden onmiddellijk invloed
op de geldcirculatie op de Oostkust van Sumatra. Zo nam de regering
van de Straits Settlements vanaf 1903 enkele maatregelen waaraan
voor de Oostkust van Sumatra onplezierige consequenties kleefden.
Nadat deze regering op 2 oktober 1903 verbodsbepalingen had uitgevaardigd
voor zowel de uitvoer van een nieuwe Straits-dollar als de invoer
van de tot die tijd gebruikte Mexicaanse- en British-trade dollar,
werd het betalingsverkeer tussen de "Overwal" en de Buitengewesten
ernstigbelemmerd 36 . Het bestuur van de "Straits" had deze maatregelen
genomen omdat men de zilveren dollars aan het goud wilde koppelen.
Als reactie op de verbodsbepalingen verbood het Gouvernement in
Batavia in 1904 de invoer van de Mexicaanse dollars en British-trade
dollars, dit om te voorkomen dat een groot aantal van deze dollars naar
de Buitengewesten zou stromen 37 . In de winkels van Deli dreigde het betalingsverkeer
een chaos te worden. De regering in de " Straits'' besloot
toen, waarschijnlijk na aandringen van Nederlandse zijde, om de verbodsbepalingen
voor de uitvoer van de nieuwe dollar op te heffen 38 .
Het is echter opmerkelijk dat noch door de N.H.M., noch door de
Nederlandse overheid een poging in het werk werd gesteld om juist in
deze chaotische periode de dollar door de gulden te vervangen. De

BANKEN OP SUMATRA 75
N.H.M. verwachtte dat zij bij een eventuele dollarzuivering de kasorders
zou moeten intrekken. Tot 1903 was de uitgifte van kasorders nog
een zeer lucratieve aangelegenheid en zelfs een reden om in Atjeh, waar
de dollar eveneens op grote schaal als ruilmiddel werd gebruikt, een
agentschap te openen 39 . Op grond hiervan wilde de N.H.M. de bestaande
situatie handhaven. OokA.W.F. Idenburg, Minister van Kolonien,
die belast was met de geldvoorziening van de overzeese gebiedsdelen,
toonde weinig initiatief om de Nederlandse gulden aan de Oostkust
van Sumatra in te voeren. Hij stelde zich daarentegen zeer afwachtend
op en drong er bij de Gouverneur-Generaal herhaaldelijk op aan
geen overhaaste stappen met betrekking tot de munthervormingen in de
Buitengewesten te ondernemen 40 . De Nederlands-Indische regering
stemde zelfs stilzwijgend in met het feit dat het geldstelsel aan Sumatra's
Oostkust opnieuw werd gekoppeld aan dat van de Straits Settlements.
De N.H.M. zette samen met de Deli-Maatschappij en de Chartered
Bank of India, Australia & China een grote dollarzuivering,op touw.
Hierbij werden de oude Mexicaanse- en British-trade dollars ingewisseld
tegen de nieuwe Straitsdollar. Dit ondanks het feit dat de hervormingen
op Malakka de invoer van de gulden ook voor de planters aantrekkelijker
maakte. De op handen zijnde invoering van de Gouden
Standaard in de Straits Settlements zou het voordeel dat de planters
hadden bij het gebruik van een dollar in het betalingsverkeer teniet
doen. Door de invoering van de Gouden Standaard zou de koers van de
dollar ten opzichte van de gulden stijgen 41 . Hierdoor zouden de planters,
die hun koelies in dollars uitbetaalden en hun produkten tegen guldens
verkochten, geconfronteerd worden met een vermindering van
hun winsten.
De aarzelende houding van de regering in Den Haag kan vermoedelijk
ten dele worden verklaard door een gebrek aan Nederlandse munten.
De Staat was blijkbaar niet bij machte om op korte termijn voldoende
betaalmiddelen, waartegen de dollars ingewisseld konden worden, te
laten aanmaken 42 . De N.H.M. speelde hierop handig in. Zij wilde immers
graag de uitgifte van dollar-notes continueren.
Na de gebeurtenissen in 1904 leek het niet langer meer zo vanzelfsprekend
dat op Sumatra de dollar op grote schaal als betaalmiddel werd gebruikt.
De discussie over het al dan niet invoeren van de Nederlands-
Indische gulden in de Buitengewesten laaide opnieuw op. Vooral de
J.B. toonde zich een warm voorstander van de invoering van de gulden.
Ook het Gouvernement leek steeds gevoeliger te worden voor het argument
dat Nederlands-Indie een uniform geldstelsel moest krijgen. Door
de Raad van Nederlands-Indie was rond de eeuwwisseling al sterk aangedrongen
op het invoeren van het Nederlandse geldstelsel in de Buitengewesten.
De Raad gebruikte hierbij onder meer het argument dat ook

76 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
in de Buitengewesten de gulden gebruikt moest worden omdat anders
een "niet-nationaal stempel" op deze gewesten zou worden gedrukt 43 .
De N.H.M. daarentegen probeerde de Gouverneur-Generaal ervan te
overtuigen dat de dollar op Sumatra niet door de gulden vervangen
diende te worden 44 . De directie van de N.H.M. gebruikte hierbij het argument
dat de Chinezen, een belangrijke bevolkingsgroep aan de Oostkust
van Sumatra, niet bereid zouden zijn om de Nederlandse guldens
en rijksdaalders als betaalmiddel te accepteren, omdat bij deze tekenmunten
de intrinsieke waarde lager lag dan de nominale waarde.
Bovendien uitte de directie de vrees dat bij de inwisseling van de dollars
op grote schaal valse rijksdaalders ingevoerd zouden worden. De tegenstand
van de N.H.M. vloeide vooral voort uit de gedachte dat de
kasorders bij invoering van de Nederlandse betaalmiddelen teruggetrokken
moesten worden 45 . Na de hervormingen in de Straits Settlements
liep deze uitgifte al enigszins terug. De directie van de N.H.M.
moest echter wel erkennen dat de invoering van de gulden de planters
ten goede zou komen, wanneer aan de "Overwal" de Gouden Standaard
werd ingevoerd 46 .
De tabaksondernemers onderschreven deze mening niet unaniem.
De Plantersbond, de vakorganisatie van kleine cultuurondernemingen,
wenste de dollar te handhaven, omdat men vreesde dat de loonkosten
sterk zouden stijgen na invoering van de gulden. De Plantersvereeniging,
waarbij de grote cultuurondernemingen zich hadden aangesloten,
stond daar lijnrecht tegenover. Zij wilde juist graag de dollar inruilen tegen
de gulden. De lobby van de kant van Plantersvereeniging en de J. B
was blijkbaar overtuigender dan die van de N.H.M. In 1905 kreeg G.
Vissering, de President van de J.B., van het Gouvernement in Batavia
de opdracht om een muntzuivering op Sumatra voor te bereiden. De directie
van de J.B. werd in haar strijd tegen de dollar gesteund door het
plaatselijke bestuursapparaat. De voorbereidingen hebben enige maanden
geduurd. Men probeerde de inheemse bevolking vertrouwd te maken
met de Nederlandse munten. In het kader van deze muntzuivering
werd door de J.B. in Medan een agentschap geopend 47 . Op 20 januari
1908 werd op Sumatra in Bengkalis begonnen met de inwisseling van de
dollars. Deze muntzuivering is zonder al te grote problemen verlopen
onder leiding van de J.B. 48 .
De N.H.M. heeft niet loyaal meegewerkt aan deze muntzuivering.
Zo was de N.H.M. in Medan niet bereid haar kasorders, die in dollars
waren uitgedrukt, te ruilen tegen de Nederlandse munten. De klanten
kregen hiervoor alleen papieren notes die bij de J.B. werden aangenomen
tegen een lagere koers dan de van regeringswege vastgestelde koers
voor de zilveren dollars. Dit betekende dat de kasorders met verlies ingewisseld
moesten worden. Te denken geeft ook dat de N. H. M. halverwege
de muntzuivering weigerde, tegen de afspraken met deJ.B. in, om de

BANKEN OP SUMATRA
ingewisselde dollars over te nemen 49 . De dollar leek dus meer ondanks
de N.H.M. dan dank zij deze onderneming te zijn verdreven. De vraag
dringt zich nu op in welke mate de N.H.M. via de kredietverlening aan
het particuliere bedrijfsleven ter plaatse de invloed van buitenlandse
banken op de geldvoorziening op Sumatra wist terug te dringen.
II DE KREDIETVERLENING AAN DE OOSTKUST
Uit de jaarlijkse rapportage van de N.H.M.-agent aan de Factorij krijgt
men sterk de indruk dat hij zijn clienten vooral zocht onder de Europeanen
en gegoede Chinese zakenlieden. Het is uitgesloten dat de autochtone
bevolking op grote schaal met de N.H.M. zaken deed. Wanneer
het aantal girorekeninghouders wordt vergeleken met de totale bevolking
aan de Oostkust van Sumatra dan blijkt dat er voor de gehele periode
1888-1914 minder dan 1 rekening op de 10.000 ingezetenen was
geopend 50 . Hierbij wordt van de veronderstelling uitgegaan dat degenen
die met de N. H. M. zaken deden in de meeste gevallen eveneens een
girorekening bij de N.H.M. hadden geopend 51 . Dit ongunstige beeld
kan voor een belangrijk deel worden verklaard door het feit dat een groot
deel van de bevolking bestond uit Chinese koelies, de belangrijkste arbeidskrachten
op de plantages. Het is onwaarschijnlijk dat deze bevolkingsgroep
voldoende middelen overhield om een rekening bij een bank
te openen. Bovendien is bekend dat de Chinezen zich zeer terughoudend
opstelden bij het doen van zaken met een Europese instelling. Ook
GRAFIEK Stortingen van rekeninghouders bij het N.H.M. -agentschap te Medan, 1891-1913
Stortingen rekening-courant (X 1000)
80-
60-
40-^
20 A
i—i—r—i—i—i—r
1891 1895
Ned. valuta = dikke lijn
dollars = dunne lijn
~i—i—r
1900
"1—I 1—I—
1905
i r
77
—I—I—I—I—
1910 1913
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9125. Verslagen van desubagentte Medan over de
jaren 1891-1913.

78 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
de Postbank bijvoorbeeld is er niet in geslaagd om op grote schaal spaargelden
van de Chinese bevolking aan te trekken 52 . Mede op grond van
de hoge tegoeden per rekening zou men kunnen aannemen dat vooral
ondernemers een girorekening bij het N.H.M.-kantoor aanhielden.
Ondanks de beperkte klantenkring is de N.H.M. reeds vanaf het begin
erin geslaagd jaarlijks de girotegoeden te vergroten (Grafiek). Het
aantrekken van rekening-courant gelden was voor de N.H.M. een
goedkope mogelijkheid om zich te voorzien van kapitaal, dat weer aan
het publiek kon worden uitgeleend. Aanvankelijk betaalde de N.H.M.
over de girotegoeden geen rente. Pas in de loop van de twintigste eeuw,
vermoedelijk nadat ook andere banken een vergoeding gaven, keerde de
N.H.M. een klein rcntepercentage uit. Wanneer we de omvang en de
toename van de stortingen op de girorekeningen vergelijken met de opbrengst
van de jaarlijkse tabaksoogsten, de belangrijkste bestaansbron
aan de Oostkust van Sumatra 53 , dan blijkt er een lichte correlatie te bestaan
tussen de toename van de stortingen op de girorekeningen en de
opbrengsten van de tabaksoogsten (Bijlage I). De correlatie zou erop
kunnen wijzen dat de N.H.M. aan de Oostkust van Sumatra redelijk
slaagde om de gelden, die vrijkwamen uit de verkopen van tabak, naar
zich toe te trekken. Hieruit kan men opmaken dat de N. H. M. zich redelijk
goed heeft kunnen handhaven in de concurrentie met andere geldinstellingen.
Deze indruk wordt bevestigd doordat er in de periode
1888-1914 regelmatig melding werd gemaakt van het feit dat de klantenkring
zich aanzienlijk uitbreidde.
De N.H.M. voorzag op twee manieren het particuliere bedrijfsleven
van werkkapitaal. Door het deelnemen in emissies verschafte de
N.H.M. het particuliere bedrijfsleven een deel van het permanent vermogen.
Daarnaast verstrekte de N.H.M. door middel van kredieten de
plantages niet-permanent vermogen. Het is niet bekend hoe groot de
eerste vorm van kapitaalverschaffing was. Alleen van het boekjaar
1912/13 zijn gegevens bekend over deelnemingen in maatschappijen,
die op Sumatra zijn gevestigd. Uit deze gegevens blijkt dat de N.H.M.
vooral relaties aanknoopte met tabaksplantages. In deze bedrijven had
zij echter uitsluitend een minderheidsbelang. Het is opvallend dat de
N.H.M. met bijna al deze tabaksondernemingen in de periode 1896-
1914 een consignatiecontract had afgesloten 54 . In ruil voor het recht om
de jaarlijkse tabaksoogst te verkopen verschafte de N.H.M. de tabaksplantages
jaarlijks een voorschot. Deze vorm van kredietverlening
leidde - vergeleken met de andere kapitaalverstrekkingen - tot een redelijk
grote belegging van de aangetrokken middelen. Hieruit kunnen
we afleiden dat de N.H.M. zich via dit minderheidsbelang een medezeggenschap
verwierf bij die bedrijven waaraan zij omvangrijke kredieten
had verstrekt. De N.H.M. verkocht desondanks ook in de topjaren
van de tabaksoogsten, de periode 1906-1909, niet meer dan 20 % van de

BANKEN OP SUMATRA 79
aan de Oostkust van Sumatra verkochte tabak 55 .
*
Na de suikercrisis van 1884 was het op Java niet gebruikelijk dat een algemene
bank aan de landbouw kredieten met een looptijd van langer
dan een jaar verstrekte 56 . Het feit dat het subagentschap te Medan vooral
girotegoeden en deposito's met een korte looptijd aantrok duidt er op
dat de N.H.M. in de periode 1888-1914 niet van deze gedragslijn afweek.
Het agentschap te Medan verstrekte echter niet uitsluitend kredieten
uit de ter plaatse aangetrokken middelen. Het was ook mogelijk dat het
kantoor in Deli slechts zorg droeg voor de uitbetaling van kredieten, die
bij een ander N.H.M.-kantoor waren afgesloten. De agent in Medan
opereerde bij deze transacties vooral als verlengstuk van het hoofdkantoor
in Amsterdam en het agentschap te Singapore. Er werd slechts een
beperkt aantal geldmiddelen verstrekt door tussenkomst van de Factorij
in Batavia. Een belangrijk deel van deze kredieten werd in dollars uitgekeerd
(Tabel 2). Tussen de uitbetalingen van deze veelal in Nederland
afgesloten kredieten en de opbrengsten uit de verkoop van tabak bestaat
een redelijke hoge correlatie. Tussen de opbrengsten uit de verkoop van
tabak en de kredieten die rechtstreeks met het agentschap in Medan
TABEL 2 Uitbetalingen van elders afgesloten kredieten door het subagentschap te Medan,
1891-1913
Uitbetaling
kredieten
geopend
in Nederland
(X1000)
1891-1894 $ 932 (81%)
/ 665 (68%)
1895-1898 $ 1.918 (48%)
/ 4.026 (86%)
1899-1902 $ 5410 (80%)
/ 10.308 (98%)
1903-1906 $ 8.318 (93%)
/ 12.974 (93%)
1907-1910 $ 968 (86%)
/ 41.914 (98%)
Uitbetaling
kredieten
geopend
in Ned.-Indie
(XlOOO)
Uitbetaling
kredieten
geopend in
de "Straits"
(X1000)
Totaal
(X1000)
$ 27 ( 2%) $ 189 (16%) $ 1.148
/ 174 (18%) / 141 (14%) / 980
% % 2.037 (52%) $ 3.956
/ 127 ( 3%) / 505 (11%) / 4.659
% $ 1.386 (20%) $ 6.796
/ 137 (2%) / 27 (

80 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
werden afgesloten, zoals de voorschotten tegen onderpand van goederen
en effecten en het in disconto nemen van waardepapieren, bestaat
daarentegen bijna geen correlatie (Bijlage II). Hieruit zou men kunnen
afleiden dat ook na de komst van de N.H.M. in Medan de tabaksondernemingen
de kredieten in het algemeen rechtstreeks met het hoofdkantoor
in Amsterdam afsloten.
Slechts op beperkte schaal werden in Medan kredieten voor relaties
van de N.H.M. afgesloten die elders door een agentschap van de
N.H.M. werden uitbetaald. Zo financierde het subagentschap in Medan
in het tijdvak 1886-1897 voor het Immigrantenbureau te Medan de
migratie van Chinese koelies. Deze kredieten werden door Singapore
uitgekeerd 57 . Na 1897 verschafte het Immigratiebureau zich door middel
van wisselafgifte op de Straits Settlements het benodigde kapitaal.
Vermoedelijk werd bij deze transacties, naast de N.H.M., ook op de
Chartered Bank een beroep gedaan 58 .
In het handelsverkeer werd bij de betaling van goederen veel gebruik
gemaakt van wissels. Het girale betalingsverkeer stond in het tijdvak
1888-1914 nog in de kinderschoenen. De import vanuit de Straits Settlements
werd onder meer gefinancierd via de afgifte van wissels. Via de
agentschappen van de N.H.M. aan de "Overwal" konden deze wissels
worden geind. De wissels werden vaak voor de vervaldatum verkocht.
Het verkopen van wissels was in die tijd dus een van de mogelijkheden
om een krediet te krijgen. Ook de inning van de betalingen die voortvloeiden
uit de uitvoer verliep via het afgeven van wissels op een bank.
Op Sumatra werden deze wissels behalve door de N. H. M. ook door buitenlandse
instellingen, waaronder de Chartered Bank of India, Australia
& China, gekocht. Ook Chinese handelaren hidden zich bezig met
de aankoop van wissels. Ondanks deze concurrentie slaagde de N. H. M.
erin om de aankopen van de door particulieren aangeboden wissels jaarlijks
te laten toenemen. Een deel van deze wisselzaken was contractueel
vastgelegd. Hierbij sloot de N.H.M. met een aantal tabaksplanters een
overeenkomst, waarin werd afgesproken dat deze ondernemingen tegen
een vooraf afgesproken prijs alle wissels aan het kantoor in Medan zouden
aanbieden. Daarnaast werden door de tabaksplanters wissels in
vrije concurrentie verkocht aan de hoogste bieder. In 1906, bijna twintigjaarnade
opening van het kantoor in Medan, slaagde de N.H.M. erin
bijna 50 % van de wissels, die door de grote tabaksplanters werden
aangeboden, op te kopen. De invloed van de Chartered Bank lijkt in dit
opzicht enigszins teruggedrongen te zijn door de N.H.M. Na de komst
van de J.B. in 1908 werd het aandeel van de Chartered Bank verder teruggedrongen
op het gebied van de wisselzaken (Tabel 3).

BANKEN OP SUMATRA 81
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
TABEL 3 Wissels van de tabaksplanters aan de Oostkust van Sumatra, 1906-1913
Wissels
gekocht door
de N.H.M.
(%)
49
45
50
43
39
38
38
42
Wissels
gekocht door
de Chart. Bank
(%)
51
55
30
43
53
48
38
44
Wissels
gekocht door
de Javasche
Bank(%)
_
-
20
14
8
14
24
13
100
100
100
100
100
100
100
100
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9124-9124. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1906-1913.
f
De wissels werden aangeboden door de Deli-Maatschappij, Amsterdam-Deli Co.,
Tabak-Maatschappij Arendsburg, Senembah-Maatschappij, Medan Tabak-
Maatschappij, United Langkat Co., Rotterdam-Deli Co., Harrison Crossfield,
Holland-Amerika Plan-Maatschappij, General Rubber Co.
Ill DE N.H.M. IN PALEMBANG
Twaalf jaar nadatde N.H.M. het kantoor in Deli had geopend, vestigde
zij in 1900 opnieuw in Palembang een agentschap. Door de opkomst
van de petroleumindustrie verwachtte de N.H.M. dat zij haar zaken in
Zuid-Sumatra aanzienlijk zou kunnen uitbreiden. Het leek niet langer
gewenst de zaken te laten behartigen door de Borneo-Sumatra-
Maatschappij 59 .
Ook in Zuid-Sumatra heeft de N.H.M. vermoedelijk niet op grote
schaal zaken gedaan met de autochtone bevolking. Dit ondanks het feit
dat het aantal rekeninghouders sterk toenam 60 . Het aantal girorekeninghouders
vergeleken met de totale bevolking geeft in Palembang een
iets gunstiger beeld dan aan de Oostkust van Sumatra 61 . Vermoedelijk
kan dit ten dele worden toegeschreven aan een andere samenstelling van
de bevolking. Vergeleken met de Oostkust van Sumatra hadden de ondernemingen
in Zuid-Sumatra minder Chinese koelies in dienst, zodat
in de residentie Palembang de bevolkingsgroep waarmee de N.H.M.
zaken kon doen relatief gezien iets groter was 62 . Vooral Europese instellingen
deden zaken met het agentschap in Palembang 63 . Toen ook de
J.B. in 1909 in Palembang een kantoor opende, toonde zij zich een geduchte
concurrent van de N.H.M. De J.B. zocht haar clienten vooral
onder de ambtenaren en geemplnveerden van de grote petroleummaat-

82 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
TABEL 4 Stortingen op girorekeningen en deposito's te Palembang, 1901-1915
Stortingen
girorekening
(X1000)
4.313
5.548
8.413
9.739
11.503
9.106
7.783
6.339
7.224
9.383
9.831
12.322
15.228
12.201
13.089
Indexcijfer
(1901 = 100)
100
129
195
226
267
211
180
147
167
218
228
286
353
283
303
Stortingen
deposito's
(X1000)
104
134
137
171
330
265
649
264
304
233
193
168
159
146
219
Indexcijfer
(1901 = 100)
100
129
133
165
318
256
627
255
294
225
186
163
153
141
211
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang
over de jaren 1901-1915.
schappijen, vermoedelijk eveneens een doelgroep van de N.H.M. 64 . De
J.B. slaagde er in het eerste jaar van vestiging ter plaatse reeds in om ook
met enkele clienten van de N.H.M. relaties aan te knopen. Dit was onder
meer de Borneo-Sumatra-Maatschappij, van oudsher een belangrijke
client van de N.H.M. Toch zien we ook na de komst van de J.B.
het aantal rekeninghouders bij de N.H.M. jaarlijks toenemen.
Ondanks de wat beperkte klantenkring breidde het agentschap in Palembang
jaarlijks de girotegoeden uit (Tabel 4). De N.H.M. slaagde
echter niet altijd erin om deze tegoeden in de vorm van kredieten uit te
zetten. Dit kan men afleiden uit het feit dat het agentschap in Palembang
regelmatig grote bedragen aan werkkapitaal afstond aan het
agentschap in Singapore. Daarnaast voerde men grote bedragen aan
specie af naar de Factorij te Batavia. Deze geldmiddelen werden pas
naar Batavia gezonden wanneer er geen mogelijkheden waren om ze in
Zuid-Sumatra uit te zetten. De vervoers- en verzekeringskosten waren
namelijk bijzonder hoog (Tabel 5).
Het agentschap te Palembang vervulde waarschijnlijk in het betalingsverkeer
een bescheiden functie. Vermoedelijk werd slechts een beperkt
deel van de betalingen die voortvloeiden uit de uitvoer van produkten
via de N.H.M. gei'nd. De ontvangen betalingen vormden namelijk
een beperkt deel van de uitvoerwaarde (Bijlage III). Daarnaast hield
dit kantoor zich op bescheiden schaal bezig met het incassobedrijf. Het

BANKEN OP SUMATRA
TABEL 5 Gemiddeld werkkapitaal ter beschikking gesteld aan en ontvangen van Singapore,
1902-1914
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
Bron: A.R.A.;
1902-1909.
Werkkapitaal
ter beschikking
gesteld
- -
-
284.273
270.879
274.968
-
899.824
1.402.365
85.505
- -
-
Werkkapitaal
ontvangen
88.673
330.034
95.249
-
_
-
23.394
-
-
_
544.112
625.115
972.535
N.H.M.: Vol. 9132. Verslagei
verzorgde onder meer de incasso's voor de Koninklijke Paketvaart-
Maatschappij en de Asiatic Petroleum Company.
Ook in Zuid-Sumatra verstrekte de N.H.M. voornamelijk kortlopende
kredieten. Evenals de agent in Medan trad zijn collega te Palembang
hierbij als een verlengstuk op van het hoofdkantoor in Amsterdam.
Bedrijven met een hoofdzetel in Nederland sloten immers de kredieten
te Amsterdam af. De agent te Palembang zorgde slechts voor de
uitbetaling. In tegenstelling tot het agentschap te Medan vervulde Palembang
tevens een bemiddelende rol bij kredieten die via Batavia werden
afgesloten. Palembang onderhield meer contact met Java dan Medan.
Ook in Palembang werden kredieten afgesloten die elders werden
uitbetaald. Deze vorm van kapitaalverschaffing werd gebruikt om de
immigratie van arbeidskrachten te financieren (Tabel 6 en 7) 65 .
Daarnaast verstrekte de agent in Palembang tegen onderpand van onroerend
goed en effecten kredieten aan zowel Chinese als Europese
ondernemers 66 . Vermoedelijk heeft de N.H.M. geen grote rol gespeeld
bij de financiering van de uitvoer van produkten, omdat er in deze reeks
praktisch geen correlatie te vinden is tussen de uitvoer van produkten en
de voorschotten tegen onderpand van produkten (Bijlage III). Deze geringe
correlatie kan ten dele worden verklaard door het feit dat veelal
kleine exporteurs van deze kredietvorm gebruik maakten 67 . Het is echter
niet uitgesloten dat de N.H.M enige concurrentie ondervond van
83

84
TABEL 6
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Uitbetalingen van elders afgesloten kredieten door het subagentschap te Palembang,
1900-1914
Uitbetaling
kredieten
geopend in
Nederland
(X1000)
1.441
1.020
644
485
1.136
1.088
151
22
12
15
12
20
54 (
48 (
59 (
'100%)
100%)
97%)
91%)
74%)
97%)
22%)
3%)
3%)
: 5%)
; 4%)
4%)
53%)
64%)
40%)
Uitbetaling
kredieten
geopend
in Ned.-Indie
(X1000)
-
-
18
47
344
35
540
679
342
281
272
425
49
27
77
( 3%)
( 9%)
(23%)
( 3%)
(78%)
(97%)
(97%)
(86%)
(95%)
(96%)
(47%)
(35%)
(52%)
Uitbetalin
kredieten
geopend
g
in de "Straits"
(X1000)
-
-
-
0
53
1
- --
29
2
-
-
0
12
(3%)
(9%)
(1%)
(8%)
Totaal
(X1000)
1.441
1.020
662
532
1.533
1.123
691
701
354
325
286
445
103
75
148
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang
over de jaren 1900-1914.
TABEL 7 Door het subagentschap te Palembang geopende kredieten die elders werden uitbetaald
1902-1914
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
Uitbetaald
door agentschap
in Ned. -Indie
(X1000)
11
9
131
277
365
396
62
16
17
55
118
91
66
(100%)
( 56%)
(100%)
( 94%)
( 90%)
( 94%)
(100%)
(100%)
( 90%)
(100%)
( 81%)
( 85%)
( 94%)
Uitbetaald
door agent >chap
in Hongko !g
(X1000)
-
-
-
-
15
26
-
-
-
-
-
-
-
(4%)
(6%)
Uitbetaald
door agentschap
in Singapore
(X1000)
-
7
-
18
24
-
' - -
2
-
27
17
4
( 44%)
( 6%)
( 6%)
(10%)
(19%)
(15%)
( 6%)
Totaal
(X1000)
11
16
131
295
404
422
62
16
19
55
145
108
70
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang
over de jaren 1900-1914.

BANKEN OP SUMATRA 85
de circulatiebank bij het verstrekken van voorschotten in rekeningcourant
tegen onderpand van effecten en produkten 68 .
CONCLUSIE
De N.H.M. heeft op Sumatra geen voortrekkersrol gespeeld bij het invoeren
van Nederlandse betaalmiddelen. Ook na de komst van de
N. H. M. bleef de dollar aan de Oostkust van Sumatra tot 1909 het meest
gebruikte betaalmiddel. De N.H.M. zorgde voor de distributie van dollars,
omdat een groot deel van de planters een duidelijke voorkeur voor
dit betaalmiddel toonde. De N.H.M. conformeerde zich slechts aan de
reeds bestaande situatie. Ook toen het betalingsverkeer in 1904, na de
munthervormingen aan de "Overwal", een chaos dreigde te worden
toonde zij geen enkel initiatief om de dollars tegen guldens in te wisselen.
In Zuid-Sumatra was de Nederlandse gulden rond de eeuwwisseling
reeds op beperkte schaal in omloop, zodat de N. H. M., nadat zij in
1900 in Palembang een eigen kantoor had geopend, geen medewerking
hoefde te verlenen aan een eventuele muntzuivering.
De N.H.M. heeft zowel in Oost- en Zuid-Sumatra slechts met het
Europese deel van de bevolking en enkele gegoede Chinezen op grote
schaal zaken gedaan. Zij is aan de Oostkust van Sumatra redelijk erin
geslaagd om een klantenkring onder de tabaksplanters te creeren. De girotegoeden
namen in de periode 1891-1913 sterk toe. De N.H.M. slaagde
er tevens in om de kredietverlening in deze periode uit te breiden. De
agent trad daarbij vooral op als zaakwaarnemer van het hoofdkantoor in
Amsterdam. Vermoedelijk werden de meeste kredieten door de tabaksplanters
in Amsterdam afgesloten. De nauwe banden tussen de
Oostkust van Sumatra en de "Overwal" maakten het echter min of
meer vanzelfsprekend dat de Engelse banken een belangrijke rol bleven
spelen in de geldvoorziening, ook na de uitdrijving van de dollar en de
komst van de Javasche Bank. De Chartered Bank slaagde er immers nog
steeds in om een deel van de door de planters aangeboden wissels over
te nemen.
In Palembang ondervond de N.H.M. een minder sterke concurrentie
van buitenlandse instellingen. Toch is ook in deze gewesten het aantal
rekeninghouders vergeleken met de bevolkingsomvang relatief beperkt.
De N.H.M. wist hier vooral de petroleummaatschappijen aan zich te
binden. De betekenis via de N.H.M. in het kader van de kredietverlening
is vermoedelijk niet bijzonder groot geweest. De N.H.M. slaagde
er immers regelmatig niet in om alle aangetrokken middelen uit te zetten.
Ook in het betalingsverkeer vervulde zij een bescheiden rol. Slechts
een zeer beperkt deel van de betalingen die voortvloeiden uit de export
werden via de N.H.M. ge'ind.

86 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
BIJLAGE I Correlatie tussen stortingen op de girorekeningen en opbrengsten uit de verkoop van tabak,
1891-1913
1891
1892
1893
1894
1895
1896
1897
1898
1899
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
Totaal gestorte bedragen Totale opbrengsten
op girorekeningen uit verkoop tabak
(X/1000) (X/1000)
11.585
9.136
9.408
11.526
16.209
15.056
16.427
13.665
15.120
15.349
14.219
18.738
22.668
24.045
22.756
29.418
42.196
34.812
45.758
53.778
52.913
59.642
64.891
R = 0,87
31.400
26.700
37.600
35.000
28.325
32.150
37.400
33.000
33.300
38.200
32.550
31.210
35.500
35.000
53.845
62.000
40.000
48.000
35.000
49.000
62.000
62.000
51.000
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9125. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1891-1913.

BANKEN OP SUMATRA
BIJLAGE II Correlatie tussen verstrekte kredieten en opbrengsten van de tabaksoogst aan de Oostkust
van Sumatra, 1891-1913
Kredieten afgesloten in Nederland
Kredieten afgesloten in de "Straits"
Kredieten afgesloten in Ned.-Indie
Door Medan verstrekte voorschotten
Door Medan in disconto genomen
waardepapieren
1891-1907 1891-1913
0,81
•0,17
0,78
0,37
0,65
-0,23
0,64
-
Bron: A.R. A.: N.H.M.: Vol. 9123-9125. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1891-1913.
0,42
87

88 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
BIJLAGE III Correlatie tussen zowel door het subagentschap te Palembang ontvangen betalingen afkomstig
uit Nederland en de Straits Settlements als de verstrekte voorschotten tegen onderpand enerzijds
en de uitvoer van de residentie Palembang anderzijds, 1901-1917
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
Uitvoer
Palembang
(X1000)
7.977
7.062
10.302
10.946
12.121
18.144
24.087
18.404
17.130
19.714
16.114
17.142
21.364
24.116
25.017
10.267
24.324
Ontvangen
betalingen
(X1000)
109
185
209
362
427
464
417
217
295
320
348
447
553
636
311
358
439
R = 0,63
Verstrekte voorschotten
tegen onderpand van
goederen(X 1000)
63
122
138
314
244
213
90
159
116
162
244
182
250
249
334
290
260
R = 0,38
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Jaarverslagen van de subagent te Palembang
overdejaren 1901-1917. Tevens: handelsstatistieken van Nederlands-Indie, 1901-1917
(noot 8).

BANKEN OP SUMATRA 89
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 3
1
D. van Eck, Juridische aspecten van het geld met name in het vroegere Ned. -Indie (Leiden
1970)262-284.
2
Nederlandsch Staatsblad, 75; Staatsblad voor Nederlandsch-Indie, 62.
3
T. Volker, Van oerbosch tot cultuurgebied (Medan 1928) 11.
4
De verslagen van de subagent te Medan leveren in de jaren dat hoofdzakelijk dollars
als betaalmiddel werden gebruikt nog een extra probleem op. De transacties die in
gulden plaatsvonden worden in Nederlandse valuta uitgedrukt, de transacties die in
dollars plaatsvonden worden in dollars vermeld. De agent vermeldt echter niet om welke
soort dollars het ging, zodat de bedragen uitgedrukt in dollars niet kunnen worden
omgerekend in Nederlandse gulden. Ook hielden de opeenvolgende agenten niet altijd
consequent de posten uitgedrukt in dollars en de posten uitgedrukt in gulden uit elkaar.
5
P. Korteweg & F.A.G. Keesing, Het modernegeldwezen (Amsterdam 1979) 11, 108.
6
Korteweg & Keesing, Het moderne geldwezen, 11, 100.
7
W.L. Korthals Altes, De betalingsbalans van Nederlandsch-Indie 1822-1939 (Rotterdam
1986) 35.
8
Statistiek van den handel, de scheepvaart /en de in- en uitvoerrechten/ in Nederlandsch-Indie over
het jaar 1877... 1914 (Batavia 1879-1916).
9
Het Gouvernement leverde bij de oprichting een deel van het maatschappelijke kapitaal
(f 500.000). Ook de N.H.M. had zich verplicht om een deel van het maatschappelijk
kapitaal te storten (1/4 deel van het door anderen gestorte kapitaal). Zie: L. de
Bree, De Javasche Bank (Weltevreden 1928) I, 222.
10
De Bree, De Javasche Bank, 11,86.
" Art. 69 van het reglement van de Factorij te Batavia. Vgl. L. de Bree, DeNederlandsche
Handel-Maatschappij (Batavia 1924) 6.
12
A.R.A.: Archief Nederlandsche Handel-Maatschappij [N.H.M.]: Vol. 9132.
Verslag van de subagent Palembang over het jaar 1882.
13
W.M.F. Mansvelt, De geschiedenis van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, 1824-
1924 (Haarlem 1924), II, 420; A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent
te Palembang over het jaar 1882.
14
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar
1900.
15
A.I.P.J. van Beurden, "De Indische 'Goldrush'; Goudmijnbouw en Nederlands
beleid in Noord-Celebes, 1880-1910", in: J. van Goor, red., Imperialisme in de marge; De
afronding van Nederlands-Indii'(Utrecht 1986) 179-226, i.h.b. 190.
16
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar
1900.
17
J.Th. Lindblad, "Economische aspecten van de Nederlandse expansie in delndonesische
archipel ten tijde van het moderne imperialisme, 1870-1914", in: Van Goor,
Imperialisme in de marge, 227-265.
18
Indonesische Overzeese Bank [INDOVER], Amsterdam: Archief bijkantoor Javasche
Bank, Oud Archief Secretarie [O.A.S.]: Vol. 481. Rapport L. von Hemert (januari
1912).
19
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar
1900.
20
Djie Ting Ham, De algemene banken in Ned. -Indie (Den Haag 1926) 28-29.
21
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1888. Dit waren de Deli-Maatschappij en enkele kleinere importbedrijven zoals C.
Riegler & Co, Huttenbach & Co en F. Kehding & Co.
22
G. Vissering, "Rapport over de geldomloop ter Oostkust van Sumatra (1907)",
in: Jaarverslag van dejavascheBank 1906/07. Zie ook: G. Vissering, Munlwezen en circulatiebanken
in Nederlandsch-Indier (Amsterdam 1920).
23
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9472. Rapport van Th. J. van Rossum (1902).

90 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
24
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1889.
25
Vissering, "Rapport".
26
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar
1900.
27
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1888; Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar 1900.
28
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1889.
29
F.H.H. King, The Hongkong Bank in late Imperial China, 1864-1902 (Cambridge
1987)22.
30
Koloniaal Verslag 1896.
31
A.R.A.: N.H.M. Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1888, 1889.
32
A.R.A. N.H.M.: Vol. 9123-9124. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1889-1892.
33
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9471; nr. 83. H.C. Soeters, Verslag van een inspectie van
het agentschap Singapore en het subagentschap te Medan.
34
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1891, 1882.
35
Regelmatig wordt vermeld dat er kasorders ter inwisseling werden aangeboden bij
de N.H.M.-kantoren in Singapore en Penang. A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9124.
Verslagen van de subagent te Medan over de jaren 1891-1907.
36
A.R.A.: Kolonien [Kol.] 1901-1963: Vol. 365. Res. 13/9 1906 (51). Brief van de
Directeur van Financien, A.J.M. Bauman, aan de Gouverneur-Generaal, J. B. van
Heutsz.
37
Staatsblad voor Nederlandsch-Indie, Indisch Staatsblad [IS.] 1904/84, 415, 456.
38
Vissering, "Rapport".
39
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1916. Verslag over de handelingen der Nederlandsche
Handel-Maatschappij in het jaar 1902 aan de heeren commissarissen aangeboden in
hunne vergadering van 12 mei 1903.
40
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. 365. Res. 13/3 1906(51). Rapport van F. Reijssenbach,
12 december 1904.
41
Indische Gids 25 (1903) 1243; Vissering, "Rapport".
42
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. 365. Res. 13/3 1906(51). Rapport van F. Reijssenbach,
12 december 1904.
43
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. 10. Res. 14/1 1901 (39). Rapport onderzoek duitenomloop
in de Buitengewesten.
44
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1984, nr. 45. Notulen van de directievergadering en het
college van commissarissen.
45
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1984, nr. 14. Notulen van de directievergadering en het
college van commissarissen, 7 juni 1905.
46
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1984, nr. 45. Notulen van de directievergadering en het
college van commissarissen, 17 november 1904.
47
Vissering, "Rapport".
48
C.J.M. Potting, "De muntvoorziening in Nederlands-Indie, 1877-1914",
Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 50 (1987) 111-144, i.h.b. 132-134.
49
Deli Courani, 6 februari 1908; INDOVER: Archief Bijkantoor van deJ.B.: Briefwisseling
tussen G. Vissering en N.P. van den Berg, 16 december 1911.

BANKEN OP SUMATRA 91
50 Overzicht aantal rekeninghouders subagentschap N.H.M. te Medan:
1895
1900
1917
Aantal inwoners
in Oost-Sumatra
304.496
421.090
894.140
Aantal rekeninghouders
in
Oost-Sumatra
122
180
800
Aantal rekeninghouders
per
10.000 inwoners
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9125. Verslagen van de subagent te Medan over de
jaren 1888-1917; Koloniaal Verslag, 1896, 1901 en 1921.
51
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslag van de subagent te Medan over het jaar
1891.
52
Koloniaal Verslag, 1900-1905.
53
Thee Kian Wie, "Some aspects of the economic development of Sumatra's East
coast during the 19th century", in: Papers of the Dutch-Indonesian Historical Conference 1976
(Leiden/Jakarta 1978) 17-45.
54
Van het totale aandelenbezit van de N.H.M. behoorde 75 % aan tabaksondernemingen,
8 % aan rubberondernemingen en 17 % aan vervoersondernemingen, zoalsde
Koninklijke Paketvaart-Maatschappij, de Deli Spoorweg-Maatschappij en de
Nederlandsch-Indische Spoorwegmaatschappij. De N.H.M. had met 77 % van de tabaksondernemingen,
waarin zij een minderheidsbelang had, een consignatiecontract
afgesloten; A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1986, nr. 12. Lijst van aanwezige effecten op 31 december
1912, Bijlage van notulen der Directievergaderingen, 4 maart 1913.
55
Gemiddeld verkocht de N.H.M. in de periode 1897-1912 16 % van het aantal aan
de Oostkust van Sumatra verkochtepakken tabak; A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9124.
Verslagen van de subagent te Medan over de jaren 1896-1912.
56
Djie Ting Ham, De algemene banken, 26-29.
57
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123. Verslagen van de subagent te Medan over de jaren
1888-1898.
58
Gemiddeld werd in de periode 1889-1898 jaarlijks aan het Immigrantenbureau
eenkredietverstrektvan380.000dollar; A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9123-9124. Verslagen
van de subagent te Medan over de jaren 1888-1898.
59
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent over het jaar 1900.
60
In 1900 had de N.H.M. 20 rekeninghouders, in 1913 154; A.R.A.: Archief
N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang over de jaren
1900-1913.
61
Overzicht aantal rekeninghouders subagentschap N.H.M. te Palembang:
1900
1905
1917
Aantal
inwoners
te Palembang
672.799
644.854
760.548
Aantal
rekeninghouders
te Palembang
20
88
183
0,4
0,4
0,8
Aantal
rekeninghouders
per 10.000 inwoners
Bron: A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang
over de jaren 1900-1917; Koloniaal Verslag 1896, 1901, 1921.
62
A.R.A.: N.H.M.: Vol.9132. Verslag van de subagent te Palembang over het jaar
1900.
63
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132-9133. Verslagen van de subagent te Palembang over
0,3
1,4
2,4

92 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
de jaren 1900-1914.70% van de in de jaarverslagen genoemde relaties was van Europese
origine. Dit waren o.a. de Asiatic Petroleum Company, Bataafsche Petroleum-
Maatschappij, Borneo-Sumatra Maatschappij, Koninklijke Nederlandsche
Petroleum-Maatschappij, Koninklijke Paketvaart-Maatschappij, Nederlandsch-
Indische Exploratie-Maatschappij, Petroleum-Maatschappij "Sumatra Palembang",
Petroleum-Maatschappij Hiram, Petroleum-Maatschappij "Moeara Enim", Puttfarcken
& Co.
64
INDOVER: O.A.S.: Vol. 481. L. von Hemert, inspectiereis naar Palembang en
Djambi, 16 december 1911-5 januari 1912.
65
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9132. Verslag van de subagent te Palembang over de jaren
1901, 1902 en 1903.
66
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 1932-9133. Verslag van de subagent te Palembang over
het jaar 1906.
67
Djie Ting Ham, De algemene Banken, 31.
68
INDOVER: O.A.S.: Vol. 481. L. von Hemert, inspectiereis naar Palembang en
Djambi, 16 december 1911-5 januari 1912.

BANKEN OP SUMATRA
Het kantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij te Medan.
93

94 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Werkzaamheden op het bijkantoor van de Javasche Bank te Medan.

II
BEDRIJFSVOERING IN DE VERTE
95

DELI-MAATSCHAPPIJ 97
DE DELI-MAATSCHAPPIJ AAN DE OOSTKUST VAN
SUMATRA, 1900-1940
door
A. VANKOMMER
Sinds de tweede helft van de negentiende eeuw heeft het moderne
Westerse grootlandbouwbedrijf zich aan de Oostkust van Sumatra in
sterke mate ontwikkeld. De Westerse ondernemers begonnen met veel
autonomic en lieten zich minder dan elders door de vertegenwoordigers
van de Nederlands-Indische overheid de wet voorschrijven 1 .
Daar er aan de Oostkust van Sumatra onvoldoende aanbod van arbeid
was, hebben de planters de immigratie van arbeiders uit Java en
China bevorderd. Door deze arbeiders op het moment van werving een
voorschot te geven op wat zij zouden gaan verdienen bonden de planters
hen; de koelies waren nu verplicht te werken totdat hun schuld was
afbetaald 2 . Er was echter een risico verbonden aan deze arbeidsorganisatie.
Het was mogelijk dat een arbeider, met de nodige onkosten naar
Deli gehaald, nog voordat hij aan de verplichtingen van zijn contract
had voldaan, van de onderneming zou weglopen. Hierdoor zou de produktie
teruglopen en moest het betaalde voorschot als verlies worden
beschouwd 3 .
De koloniale overheid heeft hierbij een beslissende rol gespeeld door
in 1880 met de Koelie-ordonnantie de al bestaande dwingende arbeidsverhoudingen
te legaliseren. De Koelie-ordonnantie van 1880 verbond
aan contractbreuk strafbepalingen. Hierbij golden belediging of bedreiging
van de werkgever en rustverstoring ook als overtreding. De herziene
Koelie-ordonnantie van 1897 bood de planters de mogelijkheid arbeiders,
die niet op tijd op de onderneming waren teruggekeerd, doorde
politie of in haar naam door personeel van de onderneming terug te laten
brengen naar de onderneming. De koloniale overheid rechtvaardigde
haar optreden door te wijzen op de grote belangen, die aan de Oostkust
van Sumatra op het spel stonden 4 .
Uit de in 1902 uitgegeven brochure van Van den Brand, De mdlioenen
•

98 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
uit Deli, bleek dat wantoestanden en gevallen van geweldpleging ten opzichte
van de arbeiders zich hadden voorgedaan op de plantages aan de
Oostkust van Sumatra. Naar aanleiding hiervan werd in 1903 door
J.L.T. Rhemrev, in opdracht van het Gouvernement, een onderzoek
uitgevoerd. Het terugvinden van het Rhemrevrapport vormde de aanleiding
voor het verschijnen van het werk van Breman, Koelies, planters
en koloniale politiek, in 1897. Kamphues wijdt in 1988 een artikel in het
Economisch- en Sociaal-Historisch Jaarboek aan de positie van de koelies op
de ondernemingen ha voltooiing van het Rhemrev-onderzoek 5 .
In dit artikel zal worden nagegaan in hoeverre het type van arbeidsregime
aan Sumatra's Oostkust van betekenis is geweest voor het welvaren
van het bedrijf in het licht van de bedrijfsresultaten van een der belangrijke
ondernemingen ter plaatse, de Deli-Maatschappij. Deze
vraag zal worden bezien gedurende drie afzonderlijke tijdvakken: de
opkomst en groei van de onderneming (tot 1919), de algemene hoogconjunctuur
in de jaren twintig en de Depressie gedurende de jaren dertig 6 .
I BEDRIJF EN KOELIEVRAAGSTUK TOT 1919
De Deli-Maatschappij, de eerste naamloze vennootschap werkzaam in
Nederlands-Indie, werd in 1869, mede door Jacobus Nienhuijs, opgericht.
Nienhuijs was de zoon van een van de voornaamste tabaksmakelaars
en algemeen beschouwd als de grondlegger van de tabakscultuur
aan de Oostkust van Sumatra. Aanvankelijk werkte hij voor een door P.
van den Arend opgerichte tabaksonderneming in Deli. Daar Van den
Arend in 1865 niet bereid was kapitaal te verstrekken voor een uitbreiding
van de tabakscultuur, wendde Nienhuijs zich tot de tabakshandelaar
Clemen, die samen met P.W. Janssen bereid was om/ 30.000 ter
beschikking te stellen. Janssen legde contact met de Nederlandsche
Handel-Maatschappij, die bij de oprichting van de Deli-Maatschappij
in 1869, de helft van het maatschappelijk kapitaal, te weten/ 150.000
bijdroeg 7 .
In de eerste jaren na 1869 hield de Deli-Maatschappij zich niet uitsluitend
met tabak bezig; Nienhuijs handelde ook in zwarte peper, rijst, opium
en textiel. "De planters van Deli zijn niet van wal gestoken met het
plan om daar bijna uitsluitend een extensieve tabakscultuur te drijven'',
aldusJ.T. Cremer, die na het afscheid van Nienhuijs in 1870decentrale
positie innam in de Deli-Maatschappij 8 .
Hoewel er verschillende andere produkten werden aangeplant, zoals
nootmuskaat, cacao, kina, rubber, koffie en katoen, heeft de Deli-
Maatschappij deze cultures niet verder ontwikkeld omdat de resultaten
tegenvielen. Niet alleen de "onverwachte bloei" van de tabakscultuur
leidde tot een verminderde belangstelling voor andere intensieve en

DELI-MAATSCHAPPIJ 99
vaste cultures. Daar de koloniale overheid ervan uitging dat " alles maar
tijdelijk was" werd hiervoor - bijvoorbeeld ten aanzien van de infrastructurele
voorzieningen - ook niet het juiste klimaat gecreeerd, aldus
J.T. Cremer 9 .
In 1872 opende de Deli-Maatschappij haar eerste twee plantages. In
1880 was het aantal al tot 10 gestegen. Tijdens de hausse van de jaren
tachtig nam het aantal plantages toe tot 21. Naarmate het aantal plantages
toenam, steeg ook de hoeveelheid geproduceerde tabak. Konin 1870
nog slechts 103.885 kg tabak op de markt worden aangeboden, in 1890
was dit gestegen tot 3.946.208 kg. Een sterk schommelende tabaksprijs
leidde echter tot een eveneens sterk fluctuerende totale opbrengst 10 .
In 1900 werd er door de 21 plantages van de Deli-Maatschappij
3.819.571 kg tabak geleverd. In de jaren 1900-1919 vond geen verdere
uitbreiding van het aantal plantages plaats. Niettemin steeg de produktie
van tabak gestaag tot 5.361.572 kg in 1907. Het uitbreken van de
Eerste Wereldoorlog leidde, mede door de transportmoeilijkheden, tot
een afname van de produktie. De jaren 1917-1918 gaven weer een produktiestijging
tot 6.345.596 kg te zien, echter in 1919 kon slechts
3.031.625 kg worden verkocht. Ook nu speelden de transportmoeilijkheden
een belangrijke rol 11 .
De tabaksprijs schommelde sterk. In 1900 bedroeg de prijs van tabak
gemiddeld/ 2,84 per kg. Pas in 1905 vond een duidelijke prijsstijging
plaats tot/ 3,30, maar in 1907 was de prijs alweer gedaald tot/ 1,88.
Ook in de daaropvolgende jaren liepen de prijzen sterk uiteen. Afgezien
van een lage prijs in 1914 van/ 1,98 per kg bleef de tabaksprijs tijdens
de Eerste Wereldoorlog tamelijk stabiel rond een niveau van/ 3,22 per
kg. Een zeer hoge prijs van/ 7,28 per kg werd verkregen in 1919 12 .
De totale opbrengst bedroeg in 1900 10,8 miljoen gulden en pas in
1905 nam de totale opbrengst beduidend toe tot boven de 14 milj oen gulden.
Naast de overproduktie van tabak, droegen de langdurige droogte
en de verhoogde invoerrechten in Duitsland bij tot een daling van de totale
opbrengst tot 7,9 miljoen gulden in 1909. De Deli-Maatschappij
leed in dat jaar een verlies van/ 125.000. In de daaropvolgende jaren
hersteldede totale opbrengst zich. Naeentegenvallendjaarin 1914 met
een totale opbrengst van 9,5 miljoen gulden nam de omzet weer toe,
zelfs tot boven de 22 miljoen gulden in 1919 (Bijlage I) 13 .
De winst die door de Deli-Maatschappij kon worden geboekt, was
sterk afhankelijk van de ontwikkeling van de totale opbrengst. Zo werd
in 1910 bij een totale opbrengst van 11,6 miljoen gulden een winst gerealiseerd
van 3,4 miljoen en in 1912 bij een totale opbrengst van 19 miljoen
gulden een winst van 8,9 miljoen.
Winstcijfers voor het gehele bedrijf impliceerden niet automatisch dat
alle onderdelen even succesvol waren. Zo werd inl910 door 4 plantages
verlies geleden, door 8 plantages een winst gemaakt van maximaal

100 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
/ 200.000, door 8 andere plantages een winst tussen / 200.000 en
/ 400.000 terwijl een plantage een wijst boekte groter dan/ 400.000 14 .
Maar de winst was natuurlijk ook afhankelijk van de kostenontwikkeling.
De loonkosten waren voor een arbeidsintensieve cultuur als de tabak
van cruciaal belang. De loonkosten werden bepaald door zowel het
aantal arbeiders als de hoogte van de lonen. Bij de Deli-Maatschappij
waren in 1919 26.906 contractanten werkzaam, 11 % van het totale
aantal contractanten aan de Oostkust van Sumatra. In dat jaar waren er
slechts 3.374 vrije arbeiders werkzaam bij de Deli-Maatschappij. Het
overgrote deel van de werknemers was van Javaanse afkomst, tezamen
18.066 personen. In verhouding tot de gehele Oostkust van Sumatra
waren bij de Deli-Maatschappij relatief veel arbeiders werkzaam,
hoofdzakelijk als veldkoelies (Bijlage II) 15 .
Koelies en misstanden
De veldkoelies kregen een veld toegewezen voor de teelt van tabak. De
hoeveelheid en vooral de kwaliteit van de geleverde tabak was van hun
arbeid afkomstig. Het inkomen van een veldkoelie was afhankelijk van
het aantal bomen per veld. In 1919 kreeg een veldkoelie voor de door
hem geleverde tabak minimaal/ 8,50 en maximaal/ 11,50 per 1.000
bomen. In 1919 bedroeg het gemiddelde maandinkomen van een veldkoelie
op een plantage aan de Oostkust van Sumatra/ 20,16. In 1911
was dat/20,06 geweest, in 1914/19,76 en in 1917/21,04. Grote
schommelingen in het gemiddelde maandinkomen hebben zich in de jaren
1911-1919 niet voorgedaan 16 .
Er bestond niet alleen een onderscheid tussen stukloon en dagloon.
Bij de daglonen werd tevens een onderscheid gemaakt naar geslacht en
etnische afkomst. Zo verdienden mannen meer dan vrouwen en Javanen
meer dan de Chinese werknemers. Binnen de Koelie-ordonnantie
werd het aan de partijen overgelaten een dagloon vast te stellen, dat als
minimumloon zou gelden. Vermindering van of korting op het minimumloon
kon plaatsvinden indien een koelie of vrije arbeider niet gewerkt
had wegens verlof, ziekte of onwil. Kortingen wegens luiheid waren
onwettig. De uitbetaling van de lonen geschiedde in het algemeen
maandelijks, waarbij halfmaandelijks een voorschot werd uitbetaald.
De werkgever had het recht om een gedeelte van het loon in rijst uit te
betalen. Soms, bijvoorbeeld inl917enl918, ondervond de aanvoer van
rijst vele moeilijkheden.
Wanneer we het minimumloon of de gemiddelde inkomsten van de
veldkoelies overzien, moeten we niet uit het oog verliezen, dat de lonen
niet tot stand kwamen door de interactie van vraag en aanbod op de arbeidsmarkt.
De Deli Planters-Vereniging regelde in vergaande mate de
arbeidsverhoudingen op de bij haar aangsloten tabaksondernemingen.

DELI-MAATSCHAPPIJ 101
In 1906 werd bij overeenkomst tussen de leden van de Vereniging een
maximumprijs vastgesteld, die aan de koelie mocht worden betaald
voor de door hem geleverde tabak 17 .
De in 1902 uitgegeven brochure van Van den Brand, De millioenen uit
Deli, wierp echter een schaduw op het succes van de planters aan de
Oostkust van Sumatra. In zijn brochure stelde Van den Brand in de eerste
plaats de onregelmatigheden bij de rechtspraak aan de orde. In Medan
was het percentage misdrijven tegen koelies, waarbij niet tot strafrechtelijke
vervolging werd overgegaan, volgens Van den Brand 100 %.
Daarnaast bracht Van den Brand de misstanden op de plantages ter
sprake: "Onwettige vrijheidsberoving is daar aan de orde van de dag'';
''Doodslag komt daar veelvuldig voor''; " Misbruik van macht en positie
geeft herhaaldelijk aanleiding tot de onrechtmatigste handelingen en
de walgelijkste toonelen". Met andere woorden, het mishandelen van
koelies kwam veelvuldig voor. De brochure van Van den Brand leidde
tot hevige discussies zowel in de Nederlandse pers als bij de behandeling
van de Nederlands-Indische begroting in de Tweede Kamer 18 .
Bij Gouvernementsbesluit van 24 Mei 1903 kreeg J.L.T. Rhemrev,
Officier vanjustitie te Batavia, opdracht een administratief onderzoek
in te stellen naar de beschuldigingen, die Van den Brand in zijn brochure
had geuit. Rhemrev verkreeg door direct contact met contractanten
weinig informatie en besloot daarom samenwerking te zoeken met excontractanten,
die voor hem in het geheim informatie gingen verzamelen,
dit tot groot ongenoegen van de planters 19 .
Door het Planters Comite, het dagelijks bestuur van de Deli Planters-
Vereniging, werd pressie uitgeoefend op Rhemrev. De planters waren
van mening dat Rhemrevs manier van ondervragen een verzetshouding
onder de koelies zou oproepen. Rhemrev werd gedwongen afstand te
doen van zijn "spionnenstelsel" en realiseerde zich dat hij een belangrijke
bron van informatie had verloren. Voortaan zou hij een bezoek aan
een plantage afleggen in gezelschap van een vertegenwoordiger van de
Plantersbond; bovendien moest hij zijn komst van te voren aankondigen.
Niettemin concludeerde Rhemrev dat Van den Brand een juist
bedd had gegeven van de situatie aan Sumatra's Oostkust 20 .
De brochure van Van den Brand en het daaropvolgende Rhemrevrapport
hebben, in de eerste plaats, geleid tot de oprichting van de Arbeidsinspectie
in 1905. De planters hoefden echter geen ongecontroleerde
bemoeienis van de Arbeidsinspectie te vrezen; daarvoor werden ze al
te nauw bij de controle betrokken. In de tweede plaats is in 1911 de wetgeving
aangaande contracten zonder de poenale sanctie, de zgn. "vrije
arbeid ", tot stand gekomen. Afschaffing van de poenale sanctie werd in
de herziene Koelie-ordonnantie van 1915 in het vooruitzicht gesteld,
hoewel de strafbepalingen in het algemeen gehandhaafd bleven 21 .
Het voornemen de poenale sanctie af te schaffen heeft geleid tot een

102 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
discussie over hoe en wanneer dit diende plaats te vinden. Afschaffing
van de poenale sanctie werd verbonden aan de voorgenomen kolonisatie
van Javaanse arbeiders aan de Oostkust van Sumatra. Het Kolonisatie-
Comite, dat in het kader hiervan was opgericht en onder leiding stond
van hoofdambtenaar Lulofs, staakte echter in 1919 zijn werkzaamheden
zonder dat men tot een oplossing was gekomen voor het kolonisatievraagstuk.
De planters waren van mening dat de poenale sanctie niet
zou moeten worden afgeschaft indien niet eerst de nodige kolonisatie tot
stand was gebracht. Bij de Deli-Maatschappij was men reeds met kolonisatie
begonnen; in 1917 waren op 4 plantages reeds 211 huizen
gebouwd 22 .
Naar aanleiding van een bericht van het Gouvernement in 1918, dat
de poenale sanctie binnen afzienbare tijd zou worden afgeschaft, boden
de directies van de tabaksmaatschappijen in 1919 een rekest aan de
Gouverneur-Generaal aan 23 . De tabaksplanters vreesden dat een grotere
vrijheid voor de arbeiders, mede door de verwachte loonstijging, zou
leiden tot een afname van de werkbereidheid; vrije arbeiders waren in
hun ogen immers minder werkwillig. Men zou dan genoodzaakt zijn extra
arbeiders in dienst te nemen, hetgeen tot grote, extra onkosten zou
leiden 24 .
II HOOGCONJUNCTUUR
Binnen de Deli Planters-Vereniging waren de belangen van de Deli-
Maatschappij goed vertegenwoordigd. Dikwijls trad de hoofdadministrateur
van de Deli-Maatschappij op als voorzitter van de Planters-
Vereniging; dat was het geval met de hoofdadministrateur Andreae
(1919-1924) en diens opvolgers Lutjens (1924-1928) en Priebee (vanaf
1928). De beide laatsten hadden tevens zitting in de in 1925 opgerichte
Permanente Arbeids-Commissie 25 .
In 1921 werden de planters opgeschrikt door het bericht dat de
Nederlands-Indische regering zich had voorgenomen met ingang van
1926 de poenale sanctie op reengagementscontracten af te schaffen.
Voor de Deli-Maatschappij, waar in 1925 68 % van alle arbeiders een
reengagementscontract sloot, zou dit betekenen dat voor een aanzienlijk
deel van haar werknemers de poenale sanctie zou komen te
vervallen 26 .
In eerste instantie beklaagde de Deli Planters-Vereniging zich over de
geringe informatie, die door het Gouvernement werd verstrekt. Op
haar voorstellen om tot een geleidelijke afschaffing van de poenale sanctie
te komen had de Planters-Vereniging van officide zijde niets vernomen.
Op 7 oktober 1921 diende de Deli Planters-Vereniging een rekest
in bij de Gouverneur-Generaal om te worden ingelicht omtrent de even-

DELI-MAATSCHAPPIJ 103
tuele plannen van de koloniale regering. Daarna werd op 22 december
nogmaals een rekest naar de Gouverneur-generaal gezonden, waarin de
Deli Planters-Vereniging nogmaals haar standpunt uiteenzette 27 .
Niet alleen de Deli Planters-Vereniging zag de poenale sanctie als een
"onmisbaar instituut voor de ontwikkeling van de Buitengewesten". In
het jaarverslag van de Deli-Maatschappij over het boekjaar 1922/23
wordt eveneens gesteld dat "de poenale sanctie de hoeksteen vormde
van de arbeidszekerheid in de tabakscultuur" 28 .
Hoe de situatie op de plantages van de Deli-Maatschappij was, blijkt
uit het aantal arbeiders, dat krachtens de Koelie-ordonnantie werd
voorgeleid ter veroordeling vanwege overtreding van de ordonnantie of
contractbreuk. In de jaren 1922-1926 nam het aantal arbeiders, dat op
deze wijze in aanraking kwam met de justitie, af van 1.649 in 1922 tot
455 ofwel ca. 1 1/2 % van het totaal aantal contracten werkzaam bij de
Deli-Maatschappij. In de daaropvolgende jaren 1927 en 1928 nam het
aantal toe tot 781 (2,2 %). Eenzelfde ontwikkeling kende het aantal-arbeiders,
dat werd weggezonden ter veroordeling wegens anders overtredingen.
In de tweede helft van de jaren twintig was er sprake van een redelijke
arbeidsrust op de plantages van de Deli-Maatschappij 29 .
Er werd geen haast gemaakt met de afschaffing van de poenale sanctie
; dat blijkt onder meer uit het feit dat het verslag van de in 1917 door
de Tweede Kamer ingestelde commissie pas in 1924 door de Kamer
werd behandeld. De meerderheid van de commissie wilde de poenale
sanctie beperken en alleen tot afschaffing overgaan indien de omstandigheden
dat toelieten; om dit te kunnen beoordelen moest elke vijf jaar
de Koelie-ordonnantie worden herzien. De beoordeling zou voor de eerste
maal plaatsvinden in 1930. Eveneens zou de Permanente Arbeids-
Commissie, die de Gouverneur-Generaal om de vijf jaar advies moest
geven over de mogelijkheden tot afschaffing van de poenale sanctie,
haar eerste advies in 1930 uitbrengen. Tevens had de Minister van Kolonien
in de memorie van antwoord bij de Nederlands-Indische begrotingvan
1925 al duidelijk gemaakt dat deblijvende vestiging van een arbeidsbevolking
met gezinnen aan de Oostkust van Sumatra, aan de afschaffing
van de poenale sanctie vooraf diende te gaan: "Het economische
belang van Indie eist niet afschaffing van de poenale sanctie, waardoor
het gevaar bestaat van stopzetting van bedrijven ter Oostkust''. In
1928 werd in de memorie van antwoord op de begroting van 1928 dit
standpunt nog eens onderstreept:''De geweldige belangen welke hierbij
op het spel staan en den bloei en ontwikkeling van deze gewesten; en zodoende
het algemeen belang'', die abrupte afschaffing onmogelijk zouden
maken 30 .
In 1929 was echter nog niet een plaatselijke arbeidsmarkt tot stand gekomen
aan Sumatra's Oostkust. Van kolonisatie was weinig sprake aldus
de Deli Planters-Vereniging; in 1929 vormden de kolonisten dan

104 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
ook nog maar 4 % van het totaal aantal arbeiders werkzaam op de plantages
van de Deli-Maatschappij 31 .
De Deli-Maatschappij in voorspoedige jaren
In 1919 bedroeg de gemiddelde prijs van 1 kg tabak/ 7,28 en werd door
de Deli-Maatschappij 3.031.625 kg tabak verkocht; de totale opbrengst
in dat jaar overschreed de 22 miljoen gulden. In 1920 werd het aantal
plantages van de Deli-Maatschappij uitgebreid met een en in 1922 werden
nog twee plantages geopend. In totaal was het aantal plantages van
de Deli-Maatschappij 24 in 1922. In 1926 bereikte de hoeveelheid geproduceerde
tabak 6.892.513 kg. In 1927 vond er een tijdelijke produktievermindering
plaats tot 5.913.624 kg, maar in 1929 werd door de
Deli-Maatschappij 6.707.179 kg tabak verkocht 32 .
Als gevolg van de algemene economische inzinking in 1921 - vanwege
de verzadiging van de naoorlogse inhaalvraag - daalde de tabaksprijs.
Bedroeg de tabaksprijs in 1919 nog/ 7,28 per kg, in 1920
werd / 5,50 en in 1921 / 4,20 verkregen. Herstel van de tabaksprijs
vond plaats in de jaren 1922 en 1923. In 1923 was de prijs van 1 kg tabak
gestegen tot/ 6,36. De prijsstijging zette zich echter niet door. In 1924
was de prijs weer gedaald tot / 5,92 per kg. In de jaren 1925-1929
schommelde de tabaksprijs rond/ 4,24 33 .
In de tweede helft van de jaren twintig was de gemiddelde prijs hoger
dan in de jaren 1910-1920, maar minder gunstig dan in 1921-1924. Deze
laatste periode moet als het hoogtepunt van de ontwikkeling van de
tabaksprijs worden beschouwd 34 . Het prijspeil gaf de doorslag bij de bepaling
van de totale opbrengst uit de verkoop van tabak op de internationale
markt (Grafiek).
De aangeboden hoeveelheid tabak was afhankelijk van het totaal aantal
beschikbare velden en de hoogte van de produktiviteit. Bij de totstandkoming
van de tabaksprijs speelde eveneens de kwaliteit van de tabak
een belangrijke rol. Deze was afhankelijk van de weersomstandigheden
waaronder de tabak was gegroeid. Voor de Deli-Maatschappij
was het eveneens van groot belang hoeveel de andere tabaksproducenten
op de markt aanboden. Voor het uiteindelijk behaalde jaarlijkse bedrijfsresultaat
was de verhouding tussen de totale opbrengst en de produktiekosten
van de tabak van doorslaggevend belang.
In 1921 daalde, onder invloed van de tijdelijke inzinking de totale opbrengst
tot 16 miljoen. Gedurende de daaropvolgende jaren steeg de totale
opbrengst tot 35 miljoen (in 1923). Daarna trad een daling op; in
1925 was de totale opbrengst 23 miljoen gulden. Bedroeg de totale opbrengst
in 1928/ 26.919.000, in 1929 vond er een sterke daling van de
totale opbrengst plaats tot minder dan 20 miljoen gulden 35 .
In de jaren twintig fluctueerden de bedrijfsresultaten van de Deli-

DELI-MAATSCHAPPIJ 105
300-,
200-
100 A
«^A^_
GRAFIEK
Produktie en verkoop van tabak door de Deli-Maatschappij, 1900-1938
1902 1908 1914 1920 1926 1932
Indexcijfer van totale hoeveelheid tabak
Indexcijfer van de prijs van tabak
Indexcijfer van de totale opbrengst
Indexcijfers gebaseerd op vijfjaarlijkse gemiddelden (1902 = 100).
Bron: E. Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij (Amsterdam 1929) 26; Algemeen Rijks Archief:
Archief Deli-Maatschappij: Jaarverslagen van de Deli-Maatschappij 1929-1938.

106 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Maatschappij eveneens aanzienlijk. Zo werd nog in 1923 een winst geboekt
van/ 18.046.771, te vergelijken met / 8.448.823 in 1922. In
1924/25 herhaalde de geschiedenis zich. In 1924 werd door de Deli-
Maatschappij een winst geboekt van/ 16.054.893, in het daaropvolgende
jaar 1925 daalde de winst tot/ 6.558.322 36 . De produktiekosten
bleven op nagenoeg hetzelfde niveau in de jaren 1922-1925. In 1922 bedroegen
ze/ 14.392.672 en in 1925/ 14.092.693 (Bijlage I) 37 .
In 1920 bedroeg het contractuele dagloon voor Javaanse mannen met
een immigrantencontract 35 cent en met een reengagementscontract 40
cent. Voor Javaanse vrouwen was het dagloon 30 en 35 cent respectievelijk.
Het dagloon voor Chinese arbeiders bedroeg 33 cent. In 1920 vond
een stijging van het loon plaats, die echter in 1922 grotendeels weer ongedaan
werd gemaakt. De verlaging van de daglonen vond plaats in verband
met de daling van de rijstprijs. De contractuele daglonen ondergingen
alleen in 1928 nog een verandering, toen op de reengagementscontracten
het loon met 5 cent verhoogd werd voor Javanen 38 .
Het gemiddelde maandinkomen van de veldkoelies, die in stukloon
werden betaald, onderging een vergelijkbare ontwikkeling als het contractuele
dagloon. In eerste instantie stegen de verdiensten van een veldkoelie
van/ 23,84 in 1920 tot/ 29,04 in 1921. In 1923 was hun gemiddelde
inkomen echter weer gedaald tot/ 21,84. Daarna stegen de lonen
van de veldkoelies tot/ 25,50 in 1926, om vervolgens in de jaren 1926-
1929 rond dit niveau te blijven schommelen 39 .
Bij de Deli-Maatschappij waren in 1920 27.593 contractanten werkzaam.
Nadat in 1921 hun aantal was toegenomen tot 37.525 daalde het
in 1922-1924 tot 30.870. Een uitbreiding had plaats in de jaren 1925-
1929. In 1929 was het aantal arbeiders toegenomen tot 36.040, ofwel 14
% van het totaal aantal gecontracteerden aan de Oostkust van Sumatra
(Bijlage II) 40 .
De meerderheid van de contractanten werkzaam bij de Deli-
Maatschappij waren Javanen. Niettemin nam het percentage Javaanse
contractarbeiders in het totaal gaandeweg af van 72 % in 1921 tot 63 %
in 1929. Daarentegen nam het percentage Chinese contractarbeiders
toe van 26 % in 1921 tot 35 % in 1929. Bij de Deli-Maatschappij waren
in vergelijking met de gehele Oostkust van Sumatra veel Chinezen
werkzaam. In 1929 werkten 48 % van alle Chinese contractanten aan de
Oostkust van Sumatra bij de Deli-Maatschappij 41 .
Bij de Deli-Maatschappij werkten tevens een relatief groot aantal
vrije arbeiders. Aan de Oostkust van Sumatra nam het aandeel vrije arbeiders
in het totaal toe van 5 % in 1922 tot 14 % in 1929. Bij de Deli-
Maatschappij bedroeg het percentage vrije arbeiders in het totaal echter
16 % in 1920 en 17 % in 1929. Het merendeel van de vrije arbeiders was
afkomstig van Java. Het aantal Chinese vrije arbeiders was klein 42 .
De meeste contractanten werkten onder de reengagementscontract.

DELI-MAATSCHAPPIJ 107
Niettemin was het verloop onder de contractanten werkzaam bij de
Deli-Maatschappij groot. Zo had in 1923 22 % van alle contractanten
een immigrantencontract gesloten en werd in dat jaar 20 % van alle contractanten
ontslagen. Dit betekent dat in 1923 slechts 58 % van alle contractanten
langer dan een jaar bij de Deli-Maatschappij had gewerkt.
Het daaropvolgende jaar werd door 22 % van alle contractanten een immigrantencontract
gesloten en werd 21 % van de contractanten
ontslagen 43 .
Immigranten kwamen bij de Deli-Maatschappij werken via de vrije
emigratie uitjava. De meerderheid van de Javanen sloot een contract in
Deli. Met uitzondering van 1922 nam het aantal emigranten uit Java in
de periode 1919-1929 sterk toe. Bedroeg hun aantal in 1919 1.744, in
1929 was dat gestegen tot 5.965. Eveneens nam het aantal ontslagen
contractanten, die terug gingen naar Java, af van 2.011 in 1922 tot 34
in 1929 44 .
De toename van het aantal arbeiders werkzaam bij de Deli-
Maatschappij hing nauw samen met de stijging van de produktie in de
jaren twintig. De stabiele ontwikkeling van de loonkosten heeft geleid
tot een eveneens stabiele ontwikkeling van de produktiekosten van tabak.
Voor zover grote veranderingen zich voordeden in de bedrijfsresultaten
van de Deli-Maatschappij in de jaren 1919-1928 dan werd dit
veroorzaakt door de scherpe fluctuaties in de prijs. Deze afhankelijkheid
van de marktprijs zou eveneens op de voorgrond treden in de jaren dertig.
Ill DEPRESSIE EN AFSCHAFFING VAN DE POENALE SANC­
TIE
Ook de Deli-Maatschappij kreeg vanaf 1929 te maken met de crisis in de
Verenigde Staten en West-Europa. Bedroeg de winst in 1928 nog
/ 7.766.381, in 1929 werd slechts een winst gerealiseerd van / 316.168
en in 1930 leed de Deli-Maatschappij een verlies van/ 3.876.339. Ook
de daarop volgende jaren 1931 en 1932 waren voor de Deli-
Maatschappij verliesgevend 45 .
In 1929 leidde een scherpe daling van de tabaksprijs - bij een toename
van de aangeboden hoeveelheid tabak - tot een aanzienlijke afname van
de totale opbrengst van de op de markt aangeboden tabak. Bedroeg de
prijs van 1 kg tabak in 1928 nog/4,22, in 1929 was zij gedaald tot
/ 2,96. De totale opbrengst van de tabak daalde van/ 26.919.000 in
1928 tot/ 19.853.249 in 1929 en slechts/ 13.511.306 in 1930 (Bijlage
I) 46 .
De Deli-Maatschappij probeerde het bedrijf op twee manieren aan de
gewijzigde marktomstandigheden aan te passen. In de eerste plaats
J

108 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
besloot men over te gaan tot inkrimping van de produktie. Zo werd op
de bestuursvergadering van 29 mei 1929 bekendgemaakt dat tijdens een
samenkomst van de directies van de Deli-Maatschappij, de Senembah-
Maatschappij, de Deli-Batavia-Maatschappij en de tabakmaatschappij
Arendsburgeen "gentlemen's agreement" was aangegaan, waarbij elke
onderneming voor de oogst van 1930 het beplante areaal met 10 %
zou terugbrengen. Als argument hiervoor werd aangevoerd dat de kwaliteit
van de Sumatratabak de directies van de grote producenten aanleiding
gaf een nog sterkere grondselectie toe te passen dan daarvoor het
geval was geweest. Tevens vreesde men dat de tabaksmarkt wederom te
kampen zou krijgen met overproduktie 47 .
In 1930 werd door de Deli-Maatschappij 15 % minder tabak verkocht
dan in 1929. Hoewel men hoopte dat een kleiner aanbod een hogere
prijs tot stand zou brengen, leidde de produktievermindering in 1930
niet tot een prijsstijging. In dit jaar daalde de prijs van 1 kg tabak tot
/ 2,36. In 1931 en 1932 vonden verdere produktiebeperkingen plaats.
In 1932, toen de hoeveelheid aangeboden tabak ten opzichte van 1928
met 33 % was afgenomen, bedroeg de totale opbrengst slechts
/ 10.808.252, slechts 40 % van het niveau van 1928 48 .
In de tweede plaats probeerde de Deli-Maatschappij de kostprijs van
tabak zoveel te verlagen dat er weer een gunstige verhouding zou ontstaan
tussen de kostprijs en de marktprijs van tabak. De produktiekosten
waren in 1928 en 1929 nagenoeg dezelfde; in 1928 bedroegen ze
/ 16.965.737 en in 1929/ 17.422.311. Het was dus de scherpe daling
van de totale opbrengst, vooral veroorzaakt door de prijsdaling, die ertoe
had geleid dat de Deli-Maatschappij begin jaren dertig verlies leed 49 .
Verlaging van de produktiekosten vond plaats door loonsverlaging en
het ontslaan van werknemers. Dit laatste geschiedde mede in verband
met de daling van de produktie. Ontslag van Europees en inheems personeel
vond in 1930 nog niet op grote schaal plaats. De immigratie uit
Java en China werd echter voorlopig stilgezet, terwijl vele contracten
met inheems personeel niet werden vernieuwd. In 1931 daalde het aantal
gecontracteerden bij de Deli-Maatschappij scherp. Werkten er in
1930 nog 24.084 contractanten bij de Deli-Maatschappij, in 1931 waren
het er nog maar 15.781. In totaal waren in 1929 43.360 arbeiders werkzaam
bij de Deli-Maatschappij en in 1932 25.338 (Bijlage II) 50 .
De gemiddelde verdiensten van een veldkoelie laten een daling zien
van/ 26,05 per maand in 1929 tot/ 24,15 per maand in 1932. Gezien
het arbeidsintensieve karakter van de tabakscultuur zal dit zeker hebben
bijgedragen tot een vermindering van de produktiekosten van tabak.In
1932 waren deze laatste gedaald tot/ 10.848.727 51 .
Het was echter niet alleen het streven naar een lager kostenpeil dat de
omvang en samenstelling bepaalde van het arbeidersbestand van de
Deli-Maatschappij in de jaren 1929-1932. Ten tijde van de conjuncture-

DELI-MAATSCHAPPIJ 109
le neergang veranderden tevens de arbeidsverhoudingen iiberhaupt op
de plantages in Nederlands-Indie.
Vrije arbeid
In 1930 werd nog een herziene Koelie-ordonnantie voor de Oostkust
van Sumatra door de Volksraad aangenomen. Deze ordonnantie bevatte
een schema, dat aangaf hoe de percentages contractanten en nietcontractanten
op de afzonderlijke ondernemingen zich op verschillende
tijdstippen tot elkaar moesten verhouden. Voor ondernemingen in 1921
of eerder geopend moest vanaf 1 januari 1932 minstens 25 % van de arbeiders
bestaan uit niet-contractanten. In 1923 zou dit percentage 40 %
moeten zijn en in 1936 50 %. Na 1932 geopende ondernemingen
moesten deze percentages op andere tijdstippen realiseren. In 1936 zou
dan aan de hand van de met dit schema opgedane ervaring worden
beslist op welke wijze de afschaffing van de poenale sanctie verder zou
moeten verlopen 52 .
Op 5 oktober 1936 werd, mede met oog op de export naar de Verenigde
Staten, besloten tot afschaffing van de poenale sanctie; het principe
van geleidelijke afschaffing werd echter niet verlaten. Dit besluit had de
volgendeachtergrond. In 1929 was een ontwerp van de Amerikaanse tariefwet
in het Huis van Afgevaardigden en in de Senaat behandeld. Deze
wet bepaalde onder andere dat produkten voortgebracht onder gedwongen
arbeid niet mochten worden ingevoerd in de Verenigde Staten.
Senator J. C. Blaine diende bij de behandeling van deze tariefwet
een amendement in om ook de import van produkten verkregen met arbeid
onder de poenale sanctie te verbieden. Dit amendement werd aangenomen.
Door Amerikaanse belanghebbenden werden echter het
Committee van het Huis van Afgevaardigden en de Senaat ervan overtuigd
dat het amendement van Senator Blaine niet acceptabel was. Een
gewijzigd amendement werd aangenomen waarin werd bepaald dat de
invoer niet werd verboden indien in de Verenigde Staten zelf niet voldoende
van het betreffende produkt werd geproduceerd om aan de consumtieve
vraag te kunnen voldoen. Dit diende voor tabak echter nog te
worden vastgesteld. Amerikaanse planters verklaarden namelijk dat zij
wel in staat waren voldoende tabak te produceren om aan de binnenlandse
vraag te kunnen voldoen 53 .
Om de export van Sumatratabak naar de Verenigde Staten veilig te
stellen werd door de tabaksmaatschappijen aan de Oostkust van Sumatra
besloten de poenale sanctie versneld af te schaffen. In vervolg zou
geen gebruik meer worden gemaakt van de poenale sanctie op de contracten
van de bij de ondernemingen in dienst zijnde werknemers en er
zouden geen nieuwe contracten met poenale sanctie worden gesloten.
Tevens werd afstand gedaan van het recht om arbeiders, die niet op de

110 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
onderneming terugkeerden, binnen de toegestane tijd door politie, of
namens deze door personeel van de onderneming, naar de onderneming
terug te laten brengen. Gezien de Depressie zou er echter eerder
een teveel dan een tekort aan werknemers zich voordoen, zodat het weglopen
of ronselen van arbeiders niet gevreesd hoefde te worden 54 .
De conjuncturele ontwikkeling van de jaren dertig heeft een belangrijke
rol gespeeld bij het besluit de poenale sanctie af te schaffen. Zoals
blijkt uit de notulen van de bestuursvergadering van de Deli-
Maatschappij van 14 maart 1931, was de hoofdadministrateur van de
Deli-Maatschappij van mening dat "thans in een tijd zonder grote
moeilijkheden" gewerkt kon worden met vrije arbeiders 55 .
De overgang van contractarbeid naar vrije arbeid aan de Oostkust
van Sumatra bracht, doordat zij samenviel met het begin van de Depressie,
belangrijke veranderingen in het loonpeil. Langeveld heeft aannemelijk
gemaakt dat ook bij een afschaffing van de poenale sanctie voor
1930 de lonen van de arbeiders aan de Oostkust van Sumatra niet belangrijk
gestegen zouden zijn. Hij verwijst hierbij naar het ontbreken
van een goed functionerende arbeidsmarkt aan de Oostkust van Sumatra
en de noodzaak tot aanvoer van grote aantallen nieuwe arbeiders uit
Java. "De oorzaak van de lage lonen van de arbeiders op de ondernemingen
aan de Oostkust van Sumatra was niet in de eerste plaats gelegen
in de poenale sanctie op de arbeidscontracten, maar in de omstandigheid
dat Java een schier onuitputtelijk reservoir van arbeidskrachten
vormde", aldus Langeveld. Daarnaast merkt Langeveld op dat bij een
stijging van de vraag naar koelies, niet de koelielonen werden verhoogd,
maar de wervingspremies 56 .
Dat de Deli-Maatschappij in 1933 voor het eerst in enige tijd weer
winst boekte (/ 2.487.206), was volgens het jaarverslag van de Deli-
Maatschappij van 1933/34 vooral te danken aan de goede kwaliteit van
de tabak, de inkrimping van de oogst waardoor de voorraad tabak aanwezig
bij de handelaren verminderde en de daling van de kostprijs.
Daarna nam de winst toe van / 2.487.206 in 1933 tot / 4.281.429 in
1936. In 1937 daalde de winst, om vervolgens in 1938 zelfs tot slechts
/ 27.975 aftenemen 57 .
Hoewel voor de behaalde winst in 1933 een verklaring ligt in de afgenomen
produktiekosten en de stijging van de verkoopprijs, is voor de
daaropvolgende jaren 1934-1936 de verklaring minder duidelijk. Voor
deze jaren is het een combinatie geweest van kleine fluctuaties in de tabaksprijs,
de hoeveelheid verkochte tabak en de produktiekosten. Anders
is dit voor de jaren 1937-1938. Toen leidde een sterke daling van de
verkochte tabak in combinatie met een prijsdaling tot een sterke afname
van de totale opbrengst, terwijl de kosten met 10 % stegen 58 .
Bij de export en verkoop van tabak kreeg de Deli-Maatschappij in toenemende
mate te maken met invoerrechten, contingentering, valuta-

DELI-MAATSCHAPPIJ 111
moeilijkheden en politieke onzekerheid. Dit betrof vooral de uitvoer van
tabak naar de Verenigde Staten en Duitsland. Met Duitsland werd een
overeenkomst gesloten zodat, ondanks de deviezenmoeilijkheden, de
afname van tabak door dit land voor de Deli-Maatschappij gegarandeerd
bleef. Tevens werd met de Verenigde Staten onderhandeld over
een verlaging van de invoerrechten voor Sumatratabak 59 .
De Sumatratabak werd na 1931 ook door de Deli-Maatschappij alleen
met vrije arbeiders verbouwd en geoogst. Een en ander zal naar alle
waarschijnlijkheid zonder veel problemen hebben kunnen plaatsvinden,
getuige het feit dat over eventuele moeilijkheden niets wordt vermeld
in de notulen van de bestuursvergaderingen van de Deli-
Maatschappij in de jaren 1931-1940.
Daar de Deli-Maatschappij, naar aanleiding van de Depressie, de
produktie van tabak beperkte, nam ook het aantal arbeiders werkzaam
bij de onderneming af. Waren er in 1929 nog 36.040 contractanten bij
een totale geproduceerde hoeveelheid tabak van 6.707.179 kg, in 1932
produceerden 25.338 arbeiders 4.288.989 kg tabak 60 .
Wanneer we bij elkaar de mutaties van het arbeidsbestand en de hoeveelheid
tabak met elkaar vergelijken valt op dat de mutaties, uitgedrukt
als percentages, vrijwel aan elkaar gelijk zijn. Zo nam in de jaren 1929-
1932 het aantal arbeiders af met 37 %, terwijl de hoeveelheid verkochte
tabak afnam met 36 %. Voor de jaren 1934-1937 was de verhouding 18
% ten opzicht van 15 %. Bij een afname van het aantal arbeiders werd,
procentueel gezien, evenredig minder tabak geproduceerd. Op basis
daarvan kan men echter niet concluderen dat de vrije arbeiders evenveel
produceerden als de arbeiders onder de Koelie-ordonnantie.
Wanneer we per jaar bekijken hoeveel tabak per arbeider werd geoogst,
dan krijgt men een geheel ander beeld. Zo werd in 1929 168 kg tabak
per arbeider geoogst, in 1931 160 kg, in 1934 152 kg en in 1937 148
kg. Men dient zich echter hierbij te realiseren dat de totale geoogste hoeveelheid
tabak van vele factoren afhankelijk was, in de eerste plaats het
aantal velden dat werd beplant. Tevens speelden klimatologische omstandigheden
een belangrijke rol. Dat de produktiekosten van de tabaksoogst
in 1933 konden afnemen was mede mogelijk door de daling van
het gemiddelde maandinkomen van de veldkoelies. Het gemiddelde
maandinkomen van een veldkoelie bedroeg in 1933/ 20,37, terwijl dat
in 1932 nog/ 24,15 was geweest. In 1935 daalde het gemiddelde maandinkomen
verder tot/ 19,91. Daarna trad enig herstel op; in de jaren
1935-1939 steeg het maandloon weer tot/ 20,65 60 .
CONCLUSIE
In het jaarverslag van de Deli-Maatschappij over het boekjaar 1923/24
stelde de toenmalige directeur van de Deli-Maatschappij, H. Cremer:

112 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
" Arbeidszekerheid, met haar valt en staat ons bedrijf. Een uitspraak,
die treffend weergeeft het belang dat de planters in het algemeen en de
Deli-Maatschappij in het bijzonder hechtten aan het arbeidsvraagstuk.
In de periode 1900-1940 was echter de arbeidszekerheid - en het arbeidsvraagstuk
in het algemeen - niet doorslaggevend voor de bedrijfsresultaten
van de Deli-Maatschappij.
De bedrijfsresultaten van de Deli-Maatschappij werden in de periode
1900-1940 hoofdzakelijk bepaald door de verhouding tussen de totale
opbrengst van de op de markt aangeboden tabak en de kosten verbonden
aan de oogst van tabak. Hierbij geldt dat de produktiekosten een
veel stabieler verloop kenden dan de totale opbrengst; deze laatste werd
bepaald door de op de markt tot stand gekomen tabaksprijs en de hoeveelheid
verkochte tabak. Het zijn de soms scherpe fluctuaties in de totale
opbrengst, die leidden tot winst of verlies. De Deli-Maatschappij was
een onderneming die in verregaande mate afhankelijk was van de internationale
economische en politieke ontwikkelingen.
Het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog in West-Europa leidde tot
een drastische vermindering van de verkochte hoeveelheid tabak in de
jaren 1914en 1915. Tijdens de jaren twintig blijkt ook duidelijk van welke
invloed de tabaksprijs was op de bedrijfsresultaten van de Deli-
Maatschappij. De prijsschommelingen in 1923 en 1925 veroorzaakten
grote verschillen in het bedrijfsresultaat, terwijl de produktiekosten nagenoeg
gelijk bleven. Tijdens de jaren dertig was het eveneens de sterk
gedaalde prijs die leidde tot een sterke vermindering van de totale opbrengst.
Om de verliezen te beperken moest men de produktie inkrimpen.
In de eerste helft van de jaren dertig hebben de verslechterde afzetmogelijkheden
op de wereldmarkt geleid tot een versneld afschaffen van de
poenale sanctie. De bezwaren van Amerikaanse zijde wogen daarbij
zwaar. Maar, belangrijker nog, door de algehele depressie sloeg het tekort
aan arbeid om in een surplus. In een dergelijke situatie was er ruimte
voor de afschaffing van het gehate regime.
Met de brochure van Van den Brand uit 1902 werd het arbeidsregime,
zoals tot stand gekomen in de pioniersperiode en wettelijk geregeld
in de Koelie-ordonnantie van 1880, ter discussie gesteld. De poenale
sanctie symboliseerde de onvoorwaardelijke steun van de koloniale
overheid aan de ondernemingen aan de Oostkust van Sumatra.
De brochure van Van den Brand en het daaropvolgende Rhemrevrapport
resulteerden in het streven van de koloniale overheid de poenale
sanctie af te schaffen en te komen tot vrije arbeid. Een en ander diende
wel op een zodanige wijze te gebeuren dat het bedrijfsleven aan de Oostkust
van Sumatra daarvan geen nadeel zou ondervinden. De mogelijkheid
van vrije arbeid is voor de eerste maal gegeven in de Koelieordonnantie
zoals herzien in 1911. Het duurde echter tot 1931 voordat

DELI-MAATSCHAPPIJ 113
men daadwerkelijk stappen ondernam om tot een geleidelijke afschaffing
van de poenale sanctie te komen. Van de zijde van de planters,
waaronder ook de Deli-Maatschappij, is vaak bezwaar gemaakt tegen
de vrije arbeid. Het zou leiden tot hogere lonen en het aantrekken van
meer arbeiders noodzakelijk maken.
Op 5 oktober 1931 was de arbeidszekerheid geen punt van discussie
meer. Dat het arbeidsregime niet van die betekenis is geweest voor de
bedrijfsresultaten, zoals men in die tijd heeft verondersteld, of willen
doen geloven, kan wellicht blijken uit het feit dat na de afschaffing van
de poenale sanctie in 1931 in de jaarverslagen van de Deli-Maatschappij
en in de notulen van de bestuursvergaderingen nooit is gesproken over
problemen, die de afschaffing van de poenale sanctie met zich mee zou
hebben gebracht.

114 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
1900
1901
1902
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
BIJLAGE I
Bedrijfsresultaten van de Deli-Maatschappij, 1900-1938
Hoeveelheid
(kg)
3.819.571
4.222.471
4.209.041
4.544.712
4.229.581
4.254.387
4.677.037
5.361.572
4.789.138
4.608.702
3.840.822
5.262.032
5.813.847
5.300.584
4.797.275
4.241.194
4.886.861
5.269.932
6.345.596
3.031.625
3.224.069
3.800.532
4.860.238
5.637.835
5.732.240
5.732.714
6.892.513
5.913.624
6.378.943
6.707.179
5.725.130
5.046.204
4.288.989
4.332.913
4.471.637
4.424.632
5.043.676
5.128.552
4.144.103
Prijs
(per kg)
2,84
2,32
2,24
2,20
2,14
3,30
3,20
1,88
2,54
1,72
3,02
3,54
3,28
2,92
1,98
4,02
3,56
3,08
3,04
7,28
5,50
4,20
5,64
6,36
5,92
4,02
4,22
4,52
4,22
2,96
2,36
2,62
2,52
2,96
2,56
3,14
2,96
2,92
2,60
Opbrengst
10.848.000
9.796.000
9.428.000
9.998.0OO
9.051.000
14.039.000
14.967.000
10.080.000
12.164.000
7.927.000
11.599.000
18.628.000
19.069.000
15.478.000
9.498.000
17.050.000
17.397.000
16.231.000
19.290.000
22.070.000
17.732.000
15.962.000
27.411.000
35.856.000
33.934.000
23.045.000
29.086.000
26.797.000
26.919.000
19.853.249
13.511.306
13.211.000
10.808.252
12.825.422
11.447.390
13.883.924
14.929.280
14.975.284
10.774.667
Produktiekosten
10.802.190
14.392.672
13.638.827
13.842.314
14.092.693
16.928.218
17.130.166
16.965.737
17.422.311
15.847.207
14.134.411
10.848.727
7.559.811
6.806.641
6.626.166
6.874.853
7.214.800
7.982.565
Bron: E. Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij (Amsterdam 1929) 45; Algemeen Rijks Archief:
Archief Deli-Maatschappij: Jaarverslagen van de Deli-Maatschappij 1929-1938.

DELI-MAATSCHAPPIJ 115
BIJLAGE II
Aantal contractarbeiders en vrije arbeiders werkzaam aan de Oostkust van Sumatra en bij de Deli-
Maatschappij, 1919-1939
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
Contractarbeiders
Oostkust van
Sumatra
239.307
238.336
208.343
179.812
176.212
175.730
196.080
223.219
239.270
250.558
261.619
236.850 .
137.636
Deli-
Maatschappij
26.906
27.593
37.525
34.421
32.042
30.870
31.910
33.465
34.080
34.879
36.040
24.084
15.781
Vrije arbeiders
Oostkust van
Sumatra
7.493
12.126
12.550
9.509
8.734
27.397
25.310
25.107
29.579
33.127
41.084
49.000
88.059
140.499
153.026
153.992
179.910
187.889
215.328
216.094
Deli-
Maatschappij
3.374
5.128
6.565
6.293
9.206
9.999
7.655
7.004
9.177
7.080
7.320
14.380
15.831
25.338
29.450
30.517
34.425
34.747
34.576
32.560
Bron: A. Kamphues, "Na Rhemrev; Arbeidsomstandigheden op de Westerse ondernemingen
in de Buitengewesten van Nederlands-Indie, 1904-1938", Economisch- en
Sociaal-Historischjaarboek 51 (1988) 327-332; E. Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij (Amsterdam
1929) 45; Algemeen Rijks Archief: Archief Deli-Maatschappij: Vol. 304-305.
Jaarverslagen Deli Planters-Vereniging 1930-1939.

116 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 4
1
J. Breman, Koelies, planters en koloniale politiek; Het arbeidsregime op de grootlandbouwondernemingen
aan Sumatra's Oostkust in het begin van de twintigste eeuw (Leiden 1987) 146-147.
2
Ibidem, 18, 22.
3
Ibidem, 22-24; H.J. Bool, De arbeidswetgeving in de residentie Oostkust van Sumatra
(Utrecht 1904) 4.
4
Breman, Koelies, planters en koloniale politiek, 30-32; Bool, Arbeidswetgeving, 8-9, 113-
116, 123.
5
J. van den Brand; Demillioenen uit Deli, in: Breman, Koelies, planters en koloniale politiek
234-314; J.L.T. Rhemrev, "Rapport van de resultaten van het mij bij Gouvernements
Besluit van 24 Mei 1903 no 19 opgedragen onderzoek", in: Breman, Koelies, planters en
koloniale politiek, 315-408.
6
Voor dit artikel is gebruik gemaakt van bronnenmateriaal uit het archief van de
Deli-Maatschappij, aanwezig op het Algemeen Rijksarchief [A.R.A.], dat in 1988 voor
de periode tot 1940 toegankelijk werd.
7
A. HoynckvanPapendrecht, Gedenkschrift van de Tabak-MaatschappijArendsburg tergelegenheidvanhaarvijftigjarigbestaanl877-1927(Rotterdzm
1927)20-23, 30-32;J.F.L. Balbian
Vester, De Deli-Maatschappij; Gedenkboek bij de gelegenheid van het vijftigjarig bestaan
(Amsterdam 1919)6-7; Breman, Koelies, planters en koloniale politiek, 14, 19; R. Broersma,
De Oostkust van Sumatra (Batavia 1919) I, 27-32.
8
Broersma, De Oostkust van Sumatra, I, 35-36; Breman, Koelies, planters en koloniale politiek,
18; Verslag over het vijf-en-twintigjarig tijdvak 1869-1894 uitgebracht in de buitengewone algemene
vergadering der Deli-Maatschappij 1 November 1894 (z.p. 1894) 8; J.. Cremer, De toekomst
van Deli; Enige opmerkingen (Leiden 1881) 4.
9
Ibidem, 4-6, 20, 27, 31; W.H.M. Schadee, Geschiedenis van Sumatra's Oostkust (Amsterdam
1919)11, 24-26, 47, 192; Verslag vijf-en-twintigjarig tijdvak, 8.
10
E. Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij; Gedenkschrift bij de gelegenheid van het zestigjarig
bestaan, aansluitende bij het gedenkboek van 1 November 1919 (Amsterdam 1929) 25-26.
11
Ibidem, 26; A.R.A.: Archief Deli-Maatschappij [A.D.M.]: Vol. 25-36. Vijfde Decennium
1909-1919. Tienjaarlijkse verslag van de Deli-Maatschappij.
12
Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij, 26.
13
Ibidem, 26; A.R.A.: A.D.M.: Vol. 25-36. Vijfde Decennium.
14
Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij, 26: A.R.A.: A.D.M.: Vol. 25-36.
15
Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij, 45; A. Kamphues, "NaRhemrev; Arbeidsomstandigheden
op de Westerse ondernemingen in de Buitengewesten van Nederlands-
Indie, 1904-1938", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 51 (1988) 299-337, i.h.b.
327-332.
16
Verslag van den Dienst der Arbeidsinspectie in Nederlandsch-Indie over de jaren 1917 en 1918;
Vijfde Verslag (Weltevreden 1919) 30, 33; H.J. Langeveld, "Arbeidstoestanden op de
ondernemingen ter Oostkust van Sumatra tussen 1920 en 1940 in het licht van het verdwijnen
van de poenale sanctie op de arbeidscontracten", Economisch- en Sociaal-
Historischjaarboek 41 (1978) 294-368, i.h.b. 315.
17
Thee Kian Wie, Plantation agriculture and export growth; An economic history of East Sumatra,
1863-1942 (Jakarta 1977)97-100; Overeenkomst tusschen de leden der Deli Planters Vereniging
(Medan 1906) 3-8.
18
Van den Brand, Demillioenen uit Deli, 11, 14-20, 28-53; Breman, Koelies, planters en
koloniale politiek, 181.
" Rhemrev, "Rapport", 316-317, 334-334.
20
Ibidem, 341-345.
21
Breman, Koelies, planters en koloniale politiek, 210-211; A.L. Stoler, Capitalism and
confrontation in Sumatra's plantation belt 1870-1979 (New Haven/Londen 1985) 36-37;
Overzicht van verschillende adviezen inzake de afschaffing der poenale sanctie [ = Mededeling no.
8 van het Planters Comite] (Medan 1920) 3.

DELI-MAATSCHAPPIJ 117
22
Verslag nopens de overwogen plannen en maatregelen betreffende de kolonisatie van Javaansche
werklieden op de cultuurondernemingen ter Oostkust van Sumatra in verband met de voorgenomen afschaffing
van de zogenaamdepoenale sanctie in de koelie-ordonnantie (Weltevreden 1919) 3, 21^
23-24, 60-61; Overzicht adviezen, 10-11; VerslagArbeidsinspectie 1917en 1918, 41, 138; Verslag
van den dienst der Arbeidsinspectie in Nederlandsch-Indie over het jaar 1919. Zesde Verslag
(Weltevreden 1920)39.
23
Request van de directies der tabaksmaatschappijen ter Oostkust van Sumatra en van de Internationale
Vereniging van de Rubbercultuur in Nederlandsch-Indie (Medan 1919) 3-4, 7-8.
24
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag Deli Planters-Vereniging [D.P.V.]
1922/23, 10-11.
25
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag D.P.V. 1921/22, 18; 1923/24, 1-2;
1925/26, 7-8; 1928/29, 12.
26
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag D.P.V. 1921/22, 18.
27
Ibidem, 18-19,21.
28
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 39. Jaarverslag Deli-Maatschappij 1921/22, 4; 1922-
1923, 3-4; Vol. 304-305. Jaarverslag D.P.V. 1923/24, 1-2.
29
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslagen D.P.V. 1921-1928, Statistische
bijlagen.
30
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 300-302; A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305.
Jaarverslag D.P.V. 1927/28, Bijlage; Kroniek 1924 ('s-Gravenhage 1925) 33.
31
Enthoven, N.V. Deli-Maatschappij, 45; A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag
D.P.V. 1929, 12.
32
Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij, 26.
33
Ibidem.
34
Ibidem; A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1921/22, 3; 1922/23, 4-
5; 1923/24, 3.
35
Enthoven, N. V. Deli-Maatschappij, 26.
36
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslagen Deli-Maatschappij 1920-1929.
37
Ibidem.
38
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 315; Negende Verslag van de Arbeidsinspectie voor de
Buitengewesten 1923 en 1924 (Weltevreden 1925) 51.
39
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 315.
40
Enthoven, N.V. Deli-Maatschappij, 45; Langeveld, "Arbeidstoestanden", 363.
41
Ibidem.
42
Enthoven, N.V. Deli-Maatschappij, 45; Langeveld, "Arbeidstoestanden",
363-364.
43
A.R.A. : A.D.M.: Vol. 304-305. JaarverslagD.P.V. 1923/24, Statistische bijlage.
44
A.R.A. : A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslagen D.P.V. 1919-1929, Statistische
bijlagen.
45
A.R.A. A.D.M.: Jaarverslagen Deli-Maatschappij 1929-1933.
46
A.R.A. A.D.M.: Jaarverslagen Deli-Maatschappij 1928-1930.
47
A.R.A. A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1930/31, 6-7; Vol. 16. Notulen
van de bestuursvergadering 29/5 1929; Vol. 26-36. Zesde Decennium 1919-1929. Tienjaarlijkse
verslag van de Deli-Maatschappij.
48
Enthoven, N.V. Deli-Maatschappij, 46; A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslagen Deli-
Maatschappij 1928-1930.
49
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1929/30, 6.
50
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1929/30, 6; 1930/31, 6-7;
1931/32, 5-6; Vol. 304-305. Jaarverslagen D.P.V. 1930-1931, Statistische bijlagen.
Vgl. Langeveld, "Arbeidstoestanden", 315.
51
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 315; A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslagen Deli-
Maatschappij 1929-1932.
52
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 302.
53
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij (1930-1931) 6-7; Vol. 304-305.

118 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Jaarverslag D.P.V. 1931, 39-42; Langeveld, "Arbeidstoestanden", 303; G.D. Homan,
'"That beautiful tobacco': The Sumatra cigar wrapper and the American tariff,
c. 1880-1941", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 50 (1987) 145-146, i.h.b. 153.
54
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag D.P.V. 1931,39,41-42.
55
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 16. Notulen van de bestuursvergadering 14 maart 1931.
56
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 326-327.
57
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1933/34, 5-6.
58
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1933/38.
59
A.R.A.: A.D.M.: Jaarverslag Deli-Maatschappij 1931/32, 5-6; 1933/34, 5-6;
1934/35, 6-7; 1935/36, 5.
60
A.R.A.: A.D.M.: Vol. 304-305. Jaarverslag D.P.V. 1929, Statistische bijlage;
1932, Statistische bijlage.
61
Langeveld, "Arbeidstoestanden", 315.
^

DELI-MAATSCHAPPIJ
Het hoofdgebouw van de Deli-Maatschappij te Medan.
119

120 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Het ongebreidelde ondernemerschap aan de Oostkust van Sumatra accentueerde de tegenstelling tussen
planters en koelies.

DELI-MAATSCHAPPIJ
Vrouwelijke koelies bij de verspreiding van kunstmest.
121

DESTEENKOLENMAATSCHAPPIJ "POELOE LAOET" IN
ZUIDOOST-BORNEO, 1903-1913
door
J.BAKS
123
In 1913 nam het Nederlands-Indische Gouvernement de grootste particuliere
steenkolenmijn in Nederlands-Indie over. Dit was de N.V.
Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet", genoemd naar haar plaats
van vestiging, Poeloe Laoet, een eilandje voor de oostkust van Borneo.
Het bedrijf had tot dan toe een dusdanig moeizaam en verliesgevend bestaan
geleden, dat haar eigenaren het raadzaam hadden gevonden de
onderneming te verkopen aan de overheid.
De volgende vragen zullen in het navolgende aan de orde komen. Allereerst,
hoe heeft de maatschappij zich in de loop der tijd vanaf haar
oprichting (in 1903) ontwikkeld? In het eerste hoofdstuk wordt onder
meer het verloop van het aantal werknemers en de produktie bekeken.
In de volgende twee hoofdstukken komen respectievelijk de financiele
positie van het bedrijf en haar concurrentiepositie ten opzichte van de
andere kolenproducenten, binnen en buiten Nederlands-Indie, aan
bod. Hier wordt bekeken waarom het bedrijf uiteindelijk moest worden
opgegeven. Moeten we de oorzaken hiervoor binnen het bedrijf zoeken,
of waren er omstandigheden buiten de onderneming die ervoor zorgden
dat succes uitbleef? De beantwoording van de vraag waaraan de mislukking
van de mijnbouwonderneming te wijten was, kan een beeld geven
van de moeilijkheden waarmee Nederlandse bedrijven te kampen hadden
in Nederlands-Indie aan het begin van deze eeuw, in het bijzonder
wanneer ze zich in de Buitengewesten hadden gevestigd 1 . Tenslotte
wordt de relatie van de onderneming met de overheid bekeken. Welke
steun gaf de overheid aan de N. V. "Poeloe Laoet'' en welke rol speelde
zij bij de overname van de mijn?
Aan het relaas over "Poeloe Laoet'' gaat een enkel woord vooraf over
de steenkolenwinning in het algemeen in het toenmalige Nederlands-
Indie.
De particuliere mijnbouw was aan het einde van de negentiende eeuw

124 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
aarzelend op gang gekomen. Toen na 1850 bij Koninklijk Besluit particulieren
de bevoegdheid kregen om delfstoffen te gaan winnen, bleek
het animo van de zijde der Nederlandse ondernemers gering. Vanwege
het Cultuurstelsel was er geen traditie van particuliere investeringen in
Nederlands-Indie. Daarbij kwamen nog de moeilijkheden en risico's
die een eigenaar van een mijn te wachten stonden: tropische ziekten, onderlopen
van de mijn ten gevolge van regenval, politieke onrust, weinig
geschoold inheems personeel. Zo kwam het dat in de decennia voor
1890, ondanks de vele geologische en mijnbouwkundige onderzoekingen,
er nog geen exploitatie van enige omvang bestond.
Pas in de jaren negentig werd met succes steenkolen gedolven. Toen
ontstonden er drie steenkolenondernemingen, die in de toekomst zouden
uitgroeien tot grote mijnen. In 1888 werd de Steenkolen-
Maatschappij "Oost-Borneo" (later: Oost-Borneo Maatschappij) opgericht.
De Ombilinmijnen op Sumatra, beheerd door het Gouvernement,
begonnen vanaf 1892 met produceren. De derde grote onderneming,
de N.V. Steenkolenmaatschappij "Poeloe Laoet", verscheen
iets later op het toned. Hier was men gedurende de jaren negentig alleen
nog bezig met het zoeken naar gunstige mijnbouwgebieden. Uiteindelijk
werd gekozen voor het eilandje Poeloe Laoet en in 1903 namen daar
de werkzaamheden een aanvang.
I OPRICHTING EN UITBREIDING
Drijvende kracht achter de Steenkolenmaatschappij "Poeloe Laoet"
was dezakenman August Janssen. Zijnvader, P. W. Janssen, was directeur
van de N.V. Deli-Maatschappij, een van de grootste cultuurmaatschappijen
in Nederlands-Indie. Door toedoen van zijn vader verkreeg
Aug. Janssen diverse functies bij ondernemingen in Nederlands-Indie
waarin Janssen senior een prominente rol speelde. In 1908 was Aug.
Janssen directeur van twaalf cultuurmaatschappijen, in elk waarvan hij
tevens de voornaamste aandeelhouder was. Toen aan het einde van de
negentiende eeuw de interesse van de zijde der Nederlandse ondernemers
voor bodemschatten in Nederlands-Indie sterk toenam, bleef
Janssen niet achter 2 . Samen met enige andere zakenlieden stichtte hij in
november 1897 de "Combinatie tot onderzoek van vergunningen in
Nederlandsch-Indie". De Combinatie was opgezet met een gering kapitaal,
zodat niemand veel geld zou verliezen mocht de Nederlands-
Indische bodemrijkdom tegenvallen. In een circulaire, bestemd voor
potentide deelnemers aan de Combinatie, zette Janssen zijn bedoeling
uiteen:'' Het plan bestaat, twee bekwame geologen naar Indie te zenden
met het doel om vergunningen tot mijnbouwkundige opsporingen te
doen onderzoeken ". Janssen wist een aantal zakenlieden te bewegen tot

MIJNBEDRIJF 'POELOE LAOET' 125
deelname, voor een gezamenlijk bedrag van 180.000 gulden 3 .
Zo kwam het dat rond de eeuwwisseling een reeks geologen diverse
streken van Nederlands-Indie ging onderzoeken, voor rekening van
Janssen en zijn compagnons. Nederlands-Indie was tot dan toe nog niet
uitgebreid geologisch verkend. Wel circuleerden er geruchten over de
rijkdom van sommige gewesten. Verder bood de kleinschalige winning
van delfstoffen door de inheemse bevolking aanwijzingen dat de bodem
op verschillende plaatsen delfstoffen bevatte. De geologen doorzochten
de bodem op de aanwezigheid van petroleum, edele metalen, steenkolen
en zelfs diamanten. Edele metalen en petroleum werden nauwelijks
aangetroffen op de terreinen, waarvoor Janssen een vergunning voor
exploratie bezat, zodat de geologen het onderzoek allengs toespitsten op
kolenvindplaatsen. Zij hadden steenkolen in ruime hoeveelheden gevonden
in twee gebieden: in de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo
en op een terrein in Pangkadjene op Celebes. Het laatstgenoemde terrein
werd onderzocht in de jaren 1899 en 1900, maar de resultaten bleken
bij nader inzien te slecht om tot exploitatie over te gaan. Gaandeweg
kwamen de onderzoekers in dienst van de Combinatie tot de conclusie
dat slechts twee gebieden op Borneo in aanmerking kwamen om ontgonnen
te worden: een gebied in Martapoera, rond de voormalige Gouvernementsmijn
te Pengaron en een gebied op Poeloe Laoet 4 .
Om definitief mijnbouwkundig onderzoek te verrichten en na te gaan
of eventuele exploitatie van Pengaron en Poeloe Laoet rendabel zou
zijn, contracteerde Janssen de Duitse "Bergassessor" H. Weber, een
hoge Pruisische ambtenaar belast met mijnbouwzaken. Weber had aan
het hoofd gestaan van een grote staatsmijn en bezat derhalve genoeg ervaring
om te voorspellen of een exploitatie financieel aantrekkelijk zou
zijn. Uit het aanstellen van Weber blijkt wel hoe voorzichtig Janssen c. s.
te werk gingen. Zij hadden misschien op grond van de tot dan toe in hun
opdracht geschreven rapporten tot exploitatie kunnen besluiten, maar
zij wilden het risico van mislukking zo veel mogelijk vermijden 5 .
In juli 1900 kwam Weber aan op Poeloe Laoet, waar hij meteen het
pas verworven vergunningsterrein onderzocht, Zijn eerste indruk was
gunstig. Hij schreefjanssen: "dassaufP. Laut Kohlen in entsprechender
Qualitat und Quantitat vorhanden sind, om die Etablierung eines
Bergbaus in grosserem Masstabe zu gewahrleisten" 6 . Zijn oordeel over
het concessieterrein te Pengaron in Martapoera dat hij vervolgens bezocht,
luidde veel negatiever. Bezwaren van exploitatie waren hier de
grote afstand tot de kust en de slechte bevaarbaarheid van de rivier voor
zeeschepen. Hierdoor zouden de kosten om de kolen naar de kust te
brengen te hoog worden. Een ander nadeel was het gebrek aan bruikbaar
hout (voor in de mijn) ter plaatse. Poeloe Laoet, met zijn gunstige
ligging aan zee en zijn overvloed aan ijzerhout, kende deze bezwaren
niet. Daarom achtte Weber het verstandiger alle aandacht te richten op

126 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Poeloe Laoet.
Weber kreeg nu de taak voorbereidingen te gaan treffen voor de exploitatie
van de vergunning op Poeloe Laoet. Hij trok technisch en administratief
personeel aan, uit Duitsland en Nederland, en verder koelies
voor het mijnwerk uit Java en Singapore. Hij liet uit Europa allerlei materialen
overkomen, waaronder rails en transportwagentjes om de kolen
per spoor te kunnen vervoeren van de mijn naar de kade. Aanvankelijk
ondervond de bedrijfsleiding veel moeilijkheden met het inheemse personeel.
De koelies moesten wennen aan de vreemde omgeving en aan
het gezag van het Duitse personeel, dat onbekend was met de Maleise
taal en met Indonesische gebruiken.
Aan het begin van 1902 telegrafeerde Weber aan zijn opdrachtgevers
dat de kolenvelden op Poeloe Laoet geschikt waren voor exploitatie. Boringen
hadden aangetoond dat de steenkoollagen voldoende dik en regelmatig
waren om ze winstgevend te kunnen exploiteren. Hij schatte
de ontginningskosten op/ 3 per ton steenkool. Dit waren de kosten van
materiaal en kodielonen. Niet inbegrepen waren vervoerskosten, afschrijvingen
en salarissen van het Europese personeel 7 . Nog hetzelfde
jaar keerde Weber terug naar Europa. Zijn verkennende taak was
beeindigd. Hoofdadministrateur, d.w.z. leider van de ontginning in
aanbouw, werd de Duitse mijningenieur J. Lonsdorfer.
Toekenning van de concessie Poeloe Laoet, geschiedde bij besluit van
de Gouverneur-Generaal, op 21 januari 1903. Dit gaf aanleiding tot de
oprichting van de N.V. Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet" te
Amsterdam op 16 maart 1903 8 . Doelstelling van de N.V. was, volgens
de statuten, het exploiteren van concessies tot het winnen van steenkolen
en het drijven van daarmee in verband staande handel. Het maatschappelijk
kapitaal bedroeg 5 miljoen gulden verdeeld in 5.000 aandelen
van elk/ 1.000. Het geplaatste kapitaal bedroeg 2 miljoen gulden.
Commissarissen waren Aug. Janssen, H.C. van den Honert, C.J.K.
van Aalst en H. Loudon. Tot directeur werd benoemd P. Kolff. Van
Aalst vertegenwoordigde de Nederlandsche Handel-Maatschappij
(N.H.M.), die aan de N.V. deelnam voor 500.000 gulden. Van den
Honert zal geen onbekende zijn geweest voor Janssen; hij was diens vader,
P.W. Janssen in 1898 opgevolgd als directeur van de Deli-
Maatschappij. Kolff was oud-hoofdadministrateur van de Deli-
Maatschappij. Directeur en commissarissen namen samen met de
N.H.M. het leeuwedeel der aandelen voor hun rekening. De meeste
van hen waren reeds betrokken geweest bij de financiering van het mijnbouwkundig
onderzoek.
*
De steenkolenmijn moest van de grond af aan beginnen op Poeloe Laoet.
Infrastructurele voorzieningen als wegen, spoor voor kolen-

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 127
transport, waterleiding, electriciteit, kade, steigers, en telefoon of telegraaf
ontbraken geheel. Om het bedrijf goed te laten functioneren waren
niet alleen kapitaalgoederen voor de mijn nodig, maar moest ook
geld en mankracht vrij gemaakt worden voor de aanleg van de onontbeerlijke
infrastructuur.
Voordat men met de daadwerkelijke produktie begon diende er een
goede afvoerweg te komen om de kolen van de mijn naar de kust te transporteren.
In oktober 1903 kwam de weg tussen de mijn en de separatieinrichting
gereed. In de separatie-inrichting werden de kolen met de
hand gezuiverd van gruis. In hetzelfde jaar nog werd een aanvang gemaakt
met de aanleg van een spoorbaan tussen de separatie-inrichting
en de haven van Stagen, een afstand van ongeveer 5 km. Aan de kust,
nabij het plaatsje Stagen, was de onderneming alvast begonnen met de
bouw van een steiger. Overigens heeft de onderneming nooit een haven
behoeven aan te leggen, daar Stagen een natuurlijke haven bezat met
diep en rustig vaarwater.
Al spoedig na de oprichting van de onderneming voelde men op Poeloe
Laoet het gemis van een telegraafverbinding. Tijdens een bezoek
aan Nederlands-Indie diende de directeur, Kolff, een rekest in bij het
Gouvernement om het eiland met het bestaande telegraafnet te
verbinden 9 . Het telegraafverkeer verliep tot dan toe via Bandjermasin
op het vasteland van Borneo. Hierdoor liet vitale informatie over bunkers,
kolenvoorraden en vertrekdata van schepen vaak te lang op zich
wachten. Het Gouvernement stemde na enig aarzelen toe, maar maakte
geen haast met de aanleg van de verbinding, gezien de hoge kosten en
het niet vanzelfsprekende belang voor de koloniale overheid. Pas na een
tweede rekest werd in 1907 een aanvang gemaakt met de werkzaamheden,
ruim twee jaar nadat Kolff de zaak bij het Gouvernement aanhangig
had gemaakt. Medio 1907 kon het telegraaf- en postkantoor op het
terrein van de onderneming voor publiek gebruik geopend worden.
*
Het personeel van de N.V. "Poeloe Laoet" viel in twee categorieen uiteen;
inheemsen en Chinezen verrichtten het (ongeschoolde) mijnwerk
terwijl de Europeanen het technische, administratieve en leidinggevende
werk deden. Het technische personeel, de leider van het bedrijf incluis,
was vrij wel zonder uitzondering uit Duitsland afkomstig. De administratieve
krachten waren Nederlanders. Gedurende het bestaan
van de mijn was er steeds 20 a 25 man Europees personeel, ongeveer 1
% van de totale personeelssterkte. Aan het einde van 1910 waren er op
2317 Indonesische en Chinese werknemers 23 Europeanen op de onderneming
aanwezig (Bijlage I). De salarissen van het inheems en Europees
personeel liepen ver uiteen. Geschoolde Europese mijnwerkers en smeden,
in de jaren 1902-1903 in dienst van Janssen en zijn compagnons,
verdienden 6000 gulden per jaar. De best betaalde inheemse werkne-

128 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
mer, een hoofdmandoer (opzichter), verdiende in 1910 ruim 900 gulden.
Een Javaanse koelie daarentegen ontving slechts/ 0,40 per dag
voor werk in de mijn; voor werk buiten de mijn kreeg hij / 0,30. Dat is
op jaarbasis ongeveer/ 140 resp. / 105 10 .
Werving van koelies ten behoeve van de maatschappij werd gedaan
door een emigratiekantoor te Semarang. Dit bedrijf had grote moeite
werkkrachten voor een kolenmijn te vinden. Mijnwerk was minder gewild
dan werk op een plantage. Het was zwaarder en ongezonder. Bovendien
zullen de Javanen het werken op een afgelegen plaats als Poeloe
Laoet ook weinig aanlokkelijk hebben gevonden.
Produktie en produktiviteit
Gedurende het jaar 1903 richtte de bedrijfsleiding op Poeloe Laoet de
mijn in. Voor dat doel werden kostbare machines en installaties vanuit
Europa verscheept. Niet altijd waren dit kant en klare produktiemiddelen;
vaak bestelde men de diverse onderdelen in Europa en bouwden de
technici van het bedrijf de installatie ter plaatse. Allereerst moest op
Poeloe Laoet een separatie-inrichting worden gebouwd om stukkolen
van de vrijwel onbruikbare stofkolen en gruis met de hand te kunnen
scheiden. Bij de separatie-inrichting werd een lopende band geinstalleerd,
waarop de steenkolen aan- en afgevoerd werden. Met de verhoging
van de produktie werd het noodzakelijk de capaciteit van de
separatie-inrichting te vergroten. Hiertoe werden in 1905 en 1907 een
tweede en derde band aangeschaft.
Ten behoeve van de electriciteitsvoorziening en de telefooninstallatie
werden een dynamo en diverse motoren opgesteld. Daarnaast gebruikte
men een aantal stoommachines als krachtbron, bijvoorbeeld voor de
aandrijving van de pompen in de mijn en van de hijsinstallaties boven
de schachten. Naarmate de ondergrondse werkzaamheden zich uitbreidden
moesten er meer pompen opgesteld worden. Men had veel last
van grondwater in verband met de nabij gelegen zee en door de overvloedige
regenval. Na een overstroming van de mijn gedurende de natte
moesson van 1910, bleek dat de pompen de hoeveelheid water niet aankonden
en werd besloten tot aanschaf van een nieuwe ondergrondse
pompinstallatie met een grotere capaciteit.
*
De kolen werden, nadat ze bovengronds waren gebracht, gesepareerd,
vervoerd naar de steiger, daar tijdelijk opgeslagen en vervolgens zodra
een schip aanmeerde, aan boord gebracht. Dit laatste gebeurde met de
hand: de koelies stortten de kolen in het ruim. Voor het laden moesten
veel koelies aan de mijn onttrokken worden zodat de kolenproduktie terugliep
gedurende de tijd die met laden gemoeid was. Een ander nadeel
was dat de schepen lang moesten wachten voordat ze geladen konden

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 129
worden. De lange wachttijden brachten voor de rederijen extra kosten
met zich mee hetgeen de naam van Stagen als kolenstation geen goed
deed. In 1908 werd een mechanische laadinrichting op de steiger gemonteerd.
Het laden kon nu veel sneller gebeuren. De wachttijden voor
de schepen aan de pier liepen terug en er waren veel minder werkkrachten
nodig om de kolen te storten.
Janssen had zich goed ervan vergewist dat er voldoende kolen op het
eiland aanwezig waren om jarenlang vooruit te kunnen. Op grond van
eigen onderzoek en op grond van gegevens door de geologen in dienst
van Janssen verzameld, had Lonsdorfer geschat dat een jaarlijkse produktie
van 120.000 tot 150.000 ton haalbaar was, gezien de omvang en
ontginbaarheid van het kolenveld. Op langere termijn zou zelfs een produktie
van 300.000 tonjaarlijks tot de mogelijkheden behoren 11 . De exploitatie
kwam pas goed op gang in 1904 nadat de spoorlijn was aangelegd.
Twee jaar later vond een uitbreiding van de mijn plaats. Lonsdorfer
liet de schacht verlengen tot op een diepte van 98 meter (voorheen 56
meter), zodat een diepere kolenlaag binnen bereik kwam. Elk jaar steeg
de kolenproduktie. In 1908 kwam het bedrijf voor het eerst boven de
100.000 ton (Grafiek).
GRAFIEK Steenkolenproduktie van de mijn "Poeloe Laoet", 1904-1913
(duiz. tonnen)
1905
Bron: Bijlage II.
1910 1913

130 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet" was voor Nederlands-
Indische begrippen geen kleine onderneming. In de vroege twintigste
eeuw was zij verreweg de grootste particuliere steenkolenproducent in
de archipel. Samen met de Ombilinmijnen op Sumatra's Westkust, een
Gouvernementsontginning, produceerde "Poeloe Laoet" het leeuwedeel
van de kolen in Nederlands-Indie. In 1906 bedroeg de totale steenkolenproduktie
van Nederlands-Indie 390.904 ton waarvan 277.097
ton (71 %) voor rekening kwam van de Ombilinmijnen en 87.243 ton
(22 %) afkomstig was van "Poeloe Laoet" 12 .
De arbeidsproduktiviteit in "Poeloe Laoet" lag aanvankelijk op een
laag niveau. De koelies konden niet continu aan kolenproduktie werken.
Op geregelde tijdstippen moesten ze de mijn verlaten om schepen
te laden, te werken aan de spoorlijn of om herstelwerkzaamheden te verrichten.
Toen de spoorlijn eenmaal gereed was (1904) en de mechanische
laadinrichting in bedrijf was gesteld (1908), steeg de arbeidsproduktiviteit
sprongsgewijs. De koelies behoefden toen veel minder arbeid
buiten de mijn te verrichten. De produktiviteit nam toe van 29 ton/koelie
in 1904 tot 54 ton/koelie in 1908 en 75 ton/koelie in 1911 13 .
II FINANCIELE RESULTATEN
De opbrengst van de kolen was bijna elk jaar ontoereikend om uit de
kosten te komen; om toch jaarlijks over voldoende werkkapitaal te kunnen
beschikken moesten de voornaamste aandeelhouders regelmatig leningen
verstrekken aan "Poeloe Laoet". Aangezien de onderneming
niet in staat was de voorschotten terug te betalen, liepen de schulden aan
vooral de N.H.M. en Aug. Janssen flink op (Tabel 1).
TABEL 1 Vermogen en solvabiliteit van de Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet", 1904-1912
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
Eigen
Vermogen
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
2.200.000
Janssen
138.515
333.783
613.265
890.706
947.310
1.056.195
1.110.560
1.259.581
1.324.565
Vreemd
N.H.M.
223
195.313
414.895
691.870
747.551
813.944
855.150
898.442
943.925
Vermogen (V.V
Overige
70.376
60.423
52.911
22.377
47.540
33.469
100.400
38.132
26.660
•)
Totaal
209.114
589.519
1.081.684
1.604.953
1.724.401
1.903.608
2.066.110
2.196.155
2.295.150
Totaal
vermogen
(T.V.)
2.409.114
2.789.519
3.281.684
3.804.953
3.924.401
4.103.608
4.266.110
4.396.155
4.495.150
Solvabiliteit
=
T.V./
v.v.
(%)
1153
473
303
237
228
216
206
200
196
Bron: A.R.A.: Archief "Poeloe Laoet": Vol. 519. Jaarbalansen van de Steenkolen-
Maatschappij "Poeloe Laoet", 1904-1912.

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 131
Bij de oprichting van het bedrijf waren er hoge verwachtingen omtrent
de financide resultaten. In een beschouwing over rentabiliteit,
bestemd voor de deelnemers aan het "Poeloe Laoet"-Syndicaat, becijferde
Janssen dat bij een kapitaal van 2 miljoen gulden, het bedrijf een
jaarlijkse winst tegemoet kon zien van/ 200.000. Ook andere betrokkenen
zagen de toekomst zonnig in. Volgens Lonsdorfer, de chef van het
bedrijf in Nederlands-Indie, kon "die Anlage eines Bergwerks von
bergtechnischem Gesichtspunkte betrachtet als 'gesichert' und die Unternehmung
als eine gewinnbringende angesehen werden". Zijn argumenten
waren de volgende: de kolen bevonden zich niet ver onder het
maaiveld, dus diepe schachten waren niet vereist; verschillende instanties
hadden gunstige rapporten uitgebracht over de kwaliteit van de kolen;
het kolenveld was uitgestrekt genoeg, 2 miljoen ton kolen was vrij
gemakkelijk te winnen zodat men bij een jaarproduktie van 150.000 ton
ruim een decennium lang verzekerd was van een geregelde exploitatie 14 .
De hoge verwachtingen zwakten stilaan af toen de mijn steeds met
verlies draaide. Desondanks bleef er een gematigd optimisme bestaan
bij de meeste betrokkenen. De aanloopperiode van een mijn, die nu eenmaal
hoge kosten met zich meebrengt, is toch nooit winstgevend. Wanneer
de kinderziekten eenmaal zijn overwonnen, zo luidde de algemene
opinie, dan zou het bedrijf wel winstgevend worden. Uit het feit dat de
aandeelhouders, hoewel met toenemende tegenzin, steeds maar weer
bereid waren meer geld in het bedrijf te steken, ondanks de verliezen,
spreekt ook de verwachting dat er ooit betere tijden zouden aanbreken.
"Poeloe Laoet'' zou echter blijven kampen met een chronisch geldgebrek.
Aanleg- en exploitatiekosten waren aanzienlijk hoger dan verwacht,
terwijl de inkomsten uit de kolenverkoop tegenvielen (Tabel 2).
Steeds opnieuw moest de directeur ter dekking van de verliezen aankloppen
bij de grootste financiers, Janssen en de N.H.M. De laatstgenoemde
stelde zich hierbij nogal onwillig op, hoewel ze, als het er op aan
kwam, toch wel geld leende. De N.H.M. was een degelijke kredietinstelling,
weinig geneigd de risico's te nemen die een particuliere ondernemer
als Janssen wel aandurfde. Bovendien was Janssen als stichter
en grootste geldschieter nauwer bij de onderneming betrokken, reden
om af en toe wat dieper in de buidel te tasten. Omdat de maatschappij
steeds verder in het krijt stond bij haar geldschieters, daalde de solvabiliteit
van ongeveer 500 % in 1905 tot bijna 200 % in 1912 (Tabel 1).
In 1911 was de maat voor de geldschieters vol. Ze weigerden nog langer
geld te verstrekken om het bedrijf draaiende te houden. Via de
president-directeur van de N.H.M. werd de Minister van Kolonien op
de hoogte gesteld van het feit dat men de onderneming in haar geheel
wilde verkopen. Op de commissarissenvergadering werd besloten hoe
men verder te werk zou gaan: "Eerst zal afgewacht worden of de Hollandsche
Regeering zich voor de zaak wil interesseren om op die wijze

132 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
TABEL 2 Exploitatierekening van de Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet", 1906-1912
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
Opbrengsten
356.097
423.092
660.270
663.551
699.115
699.568
754.751
* Zonder afschrijvingen.
Kosten*
438.064
530.835
643.479
673.254
725.534
714.485
691.365
Exploitatiesaldo
- 81.157
-107.743
+ 16.791
- 9.703
- 26.419
- 14.917
+ 63.385
Geaccumuleerd
verlies
81.157
188.900
172.109
181.812
208.231
223.148
159.763
Bron: A.R.A.: Archief "Poeloe Laoet": Vol. 519. Winst- en verliesrekeningen van de
Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet", 1906-1912.
de Poeloe Laoet-onderneming uit buitenlandsche handen en invloed te
houden". Wanneer de overheid geen belangstelling toonde, zou de directeur
onderhandelingen openen met buitenlande potentide kopers 15 .
Hiermee zette de onderneming de laatste episode van haar particulier
bestaan in, die uiteindelijk zou leiden tot de overname door het Gouvernement
in 1913.
Oorzaken van de slechte financide situatie waren zowel aan de
kosten- als aan de batenkant te vinden. Tegen het probleem van tegenvallende
opbrengsten, veroorzaakt door de matige kwaliteit van de kolen,
konden bedrijfsleiding en bestuur weinig uitrichten. Tegen de te
hoge gemiddelde produktiekosten kon daarentegen wel iets ondernomen
worden. Op last van de commissarissen voerde Lonsdorfer regelmatig
bezuinigingen door. Intussen was het grootste effect op de gemiddelde
produktiekosten niet zozeer afkomstig van enkele bezuinigingen
maar eerder van een vergroting van de produktie, zoals blijkt wanneer
men de cijfers uit de opeenvolgende jaarverslagen naast elkaar legt (Tabel
3).
"Poeloe Laoet" belandde in de loop der tijd in een vicieuze cirkel.
Om rendabel te kunnen produceren moesten de gemiddelde kosten omlaag
gebracht worden. Het meest geschikte middel om dit te bereiken
was een vergroting der produktie. Dit werd door de hoofdadministrateur
op Poeloe Laoet krachtig nagestreefd, maar hij werd gedwarsboomd
door twee factoren: de geringe bereidheid bij de aandeelhouders
- met name de N.H.M. - om extra geld in het bedrijf te stoppen en ten
tweede de slechte situatie op de kolenmarkt, waardoor de maatschappij
haar grotere produktie moeilijk kon afzetten. Beide factoren zorgden ervoor
dat de directeur geen consequent beleid kon voeren. Enerzijds
spoorde hij Lonsdorfer aan om nieuwe concessies aan te vragen, een
tweede mijn te openen, een betere steiger te laten bouwen, kortom de za-

MIJNBEDRIJF 'POELOE LAOET' 133
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
TABEL 3 Produktiekosten per ton verkochte steenkolen in "Poeloe Laoet", 1906-1912
Produktie (ton) Kosten per ton (gulden)*
87.200
92.800
111.900
140.100
133.800
154.900
165.900
* Zonder afschrijvingen.
6,29
6,77
6,55
5,55
6,33
5,26
5,01
Bron: A.R.A.: Archief "Poeloe Laoet": Vol. 472. Jaarverslagen van de Steenkolen-
Maatschappij "Poeloe Laoet", 1906-1912.
ken uit te breiden om zo de kosten te drukken en winst te behalen. Anderzijds
raakten de financiers van de onderneming ongeduldig door het
uitblijven van winsten en werden ze steeds terughoudender in het verlenen
van kredieten. Als gevolg hiervan moest de directeur de bedrijfsleiding
wederom manen tot zuinigheid en tot inkrimpen van de activiteiten.
Om winst te kunnen behalen waren eerst meer kredieten nodig om
hogere produktie, lagere kosten en daarmee een positief exploitatiesaldo
te realiseren.
Ill DE AFZETMARKT
Nederlands-Indie kende nauwelijks enige industrie. De Nederlands-
Indische kolenmijnen leverden derhalve vrijwel uitsluitend aan schepen
en spoor- en tramwegen. Hierdoor kon de vraag naar kolen nooit een
even hoge vlucht nemen als in Europa. De mogelijkheden tot expansie
op de Aziatische kolenmarkt waren beperkt.
Het overgrote deel van de behoefte aan steenkolen in Nederlands-
Indie werd gedekt door de Ombilinmijnen en door buitenlandse leveranciers.
De Ombilinmijnen hadden leveringscontracten met de marine
en met de Staatsspoorwegen op Java. Daarnaast verkochten ze kolen
aan particuliere rederijen zoals de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij
(K.P.M.). Buitenlandse concurrenten hadden als voordeel de lage
vrachttarieven naar Nederlands-Indie. Schepen die naar Azie gingen,
vonden in menig geval geen vracht en moesten in ballast varen. Onder
dergelijke omstandigheden konden de tarieven voor vervoer vanuit het
buitenland naar Nederlands-Indie laag blijven. ''Poeloe Laoet'' betaalde
vaak hogere vervoerprijzen voor kolentransport binnen de archipel
dan de buitenlandse producenten betaalden voor transport naar Azie 16 .

134 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Afnemers op de binnenlandse markt waren de Gouvernementsdiensten
en de grote stoomvaartmaatschappijen. Bij beide had "Poeloe
Laoet'' grote moeite om haar steenkolen af te zetten. Afnemers stonden
wantrouwend tegenover een nieuwe en onbekende kolensoort. Machinisten
stookten het liefst vertrouwde kolen. De verkoop kwam aanvankelijk
moeizaam van de grond. "Poeloe Laoet" had, nadat eenmaal de
produktie in 1904 een aanvang had genomen, haar hoop gevestigd op de
K.P.M. Deze stoomvaartmaatschappij was al gewend aan Borneokolen.
De vuurhaarden op haar schepen waren al aangepast aan deze kolensoort
en de directeur hoopte spoedig met de K.P.M. een contract te
kunnen tekenen voor vaste afname. Het contract ging niet door, maar
het jaar daarop kocht de K.P.M. op de kolenmarkt te Sabang in Atjeh
ruim 4.000 ton Poeloe Laoet-kolen. De rederij zag echter nadien van
verdere aankopen af.
Ook te Batavia, Semarang en Soerabaya waren de verkoopresultaten
bedroevend. Afneemsters als de marine, de Stoomvaart-Maatschappij
"Nederland" en enkele stoomtrammaatschappijen zagen "na eens genomen
proeven van verder gebruik van onze kolen af, aangezien de
door haar verkregen resultaten niet gunstig waren''. Afzet aan de grootste
afnemer van kolen in Nederlands-Indie, de Staatsspoorwegen op Java,
verliep evenmin voorspoedig. Toen in 1910 de spoorwegen voor
60.000 ton kolen een beroep moesten doen op de vrije markt, rook
"Poeloe Laoet" haar kans en benaderde ze de spoorwegen. Ze kreeg
evenwel nul op haar rekest, omdat de Poeloe Laoet-kolen minder geschikt
bleken te zijn voor het spoorbedrijf dan de Australische 17 .
Het grootste deel van de leveringen aan de binnenlandse markt werd
op het eiland Poeloe Laoet zelf verhandeld als bunkerkolen. Het eiland
was zeer strategisch gelegen. Het bevond zich in het centrum van het
oostelijk deel van de Indonesische archipel en het lag bovendien op de
route van schepen die vanuit Java naar Japan, Hongkong of de Filippijnen
voeren. Schepen konden te Stagen aanleggen, om kolen in te nemen,
zonder dat ze ver om hoefden te varen. Bunkerkolen werden ingenomen
door de schepen van grote Nederlandse en Duitse rederijen of
door "tramps" die suiker uit Java vervoerden. De afzet was echter onzeker;
men moest maar afwachten wie er kwamen bunkeren.
De introductie van de kolen op buitenlandse markten kostte evenveel
moeite als binnen Nederlands-Indie. De eerste partijen steenkolen werden
in 1904 te Singapore tegen een zeerlage prijs verkocht om afnemers
kennis te laten maken met het produkt. De twee grootste afzetmarkten
waren Hongkong en Singapore. De onderneming slaagde hier - anders
dan op Java - erin de nodige kolen af te zetten, zowel op de vrije markt
als aan rederijen die met "Poeloe Laoet" een leveringscontract hadden
afgesloten.
De concurrentie in de buitenlandse havens lijkt groter te zijn geweest

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 135
dan binnen Nederlands-Indie. De netto-opbrengsten op de buitenlandse
markt lagen in ieder geval altijd een paar gulden onder hetgeen de
steenkolen in Nederlands-Indie brachten. In de correspondentie tussen
de directeur (in Amsterdam) en de hoofdadministrateur (op Poeloe Laoet)
komen we regelmatig klachten tegen over de slechte prijzen op de
buitenlandse markten, met name te Hongkong. Op die markt verkocht
"Poeloe Laoet" eigenlijk alleen maar wanneer de voorraden aan de
steiger te groot werden en de kolen op geen enkele andere - en beter lonende
- manier konden worden afgezet, bijvoorbeeld als bunkerkolen
18 .
De omstandigheden op de kolenmarkt, zowel binnen als buiten
Nederlands-Indie, waren verre van ideaal voor "Poeloe Laoet". Buitenlandse
producenten konden in veel gevallen tegen een lagere prijs leveren
(Japanners) of hadden veel betere kolen (Engelsen). Ze hadden
bovendien het voordeel ten opzichte van de Nederlands-Indische mijnen
dat ze hun kolen goedkoper konden vervoeren. De Ombilinmijnen
leverden weliswaar niet goedkoper, maar hadden een vaste afzet aan de
overheidsdiensten en konden voor wat betreft de verkoop aan particulieren
gebruik maken van hun machtspositie als grootste kolenleverancier.
Naast buitenlandse leveranciers en de Ombilinmijnen, die gezamenlijk
een groot deel van de Nederlands-Indische markt in handen hadden,
was er in beginsel nog wel ruimte geweest voor een mijn ter grootte van
"Poeloe Laoet". Door dete hoge prijs die zij vroegende, voor die prijs,
te geringe kwaliteit van de kolen, kon zij zich echter niet een aanzienlijke
plaats veroveren op de Nederlands-Indische markt. De tegenvallende
kwaliteit van de kolen was ook de oorzaak de moeilijkheden bij het afsluiten
van contracten op lange termijn.
IV DE ROL VAN DE OVERHEID
De indirecte steun van het Gouvernement aan "Poeloe Laoet" bestond
uit een aantal bestuurlijke en wettelijke maatregelen, die ertoe bijdroegen
het bestaan van de onderneming te vergemakkelijken. Allereerst
was het zorgen voor rust en orde in dit afgelegen gebied van Nederlands-
Indie al een positieve overheidsbijdrage. Ten behoeve van het bedrijf
werd een bepaling uit de kustvaartregeling geschrapt, waardoor voortaan
ook schepen onder vreemde vlag kolen van Poeloe Laoet naar
Nederlands-Indische havens mochten vervoeren 19 .
Door een andere maatregel verkreeg de onderneming het recht op de
bovengrond van haar concessieterrein en wel in de vorm van erfpacht 20 .
Voorheen kon de houder van de concessie geen rechten doen gelden op
de bovengrond, terwijl hij in veel gevallen, zoals hier, al voor een aanzienlijke
som aan opstallen op die grond bezat.

136 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Met directe steun was de koloniale overheid veel minder scheutig. Behalve
de weg tussen Kota Baroe en Stagen en de telegraaflijn naar Bandjermasin,
legde het bedrijf op eigen kosten en met eigen mankracht infrastructurele
voorzieningen aan, zoals wegen en steigers. We hebben al
eerder gezien dat de opneming van het eiland Poeloe Laoet (en daarmee
de gelijknamige onderneming) in het telegraafnet van de zijde van het
Gouvernement niet van ganser harte geschiedde.
Een andere mogelijke vorm van directe overheidssteun was afname
geweest van Poeloe Laoetkolen door het Gouvernement ten behoeve
van de marine en de Staatsspoorwegen op Java. Deze diensten stookten
echter voornamelijk Ombilinkolen. Was het quotum aan kolen, afkomstig
uit deze Gouvernementsmijn ontoereikend, dan kochten zij kolen
op de vrije markt waarbij het produkt van "Poeloe Laoet'' bepaald geen
favoriet was. "De tot nu toe verkregen kolen zijn van beslist minderwaardiger
qualiteit dan de Ombilinkolen en wordt dan ook alleen tot het
gebruik ervan overgegaan, wanneer de Ombilinmijnen niet de voile
hoeveelheid der voor Marine benoodigde kolen kunnen leveren", aldus
het oordeel van de marine-commandant in Nederlands-Indie over de
Poeloe Laoet-kolen 21 . De marine, evenals de Staatsspoorwegen op Java,
bekeek het probleem van de brandstofvoorziening strikt zakelijk:
wie leverde de beste en goedkoopste kolen? Wanneer men op de vrije
markt kolen aankocht werden vaak buitenlandse kolen genomen, die
beter van kwaliteit waren dan de Poeloe Laoet-kolen en (gezien de kwaliteit)
relatief goedkoper. Langs de weg van een gegarandeerde afzet viel
derhalve van de zijde van het Gouvernement geen steun te verwachten.
Een laatste vorm van directe overheidshulp zou financide ondersteuningvanhet
bedrijf kunnen zijn. In 1911 besloot het bestuur van de onderneming
de mijn van de hand te doen. Het Gouvernement werd benaderd,
wilde het bedrijf aanvankelijk niet overnemen, maar bleek wel bereid
een subsidie te verlenen van 2 miljoen gulden. Hierop komen we
nog terug.
Overname door het Gouvernement
Opdevergaderingvan20juni 1911 hadden de commissarissen besloten
"Poeloe Laoet" in haar geheel te verkopen, hetzij aan het Gouvernement,
hetzij aan een buitenlandse gegadigde. Ze namen deze beslissing
op grond van een rapport, opgesteld door de directeur, Moens, waarin
deze de huidige toestand van het bedrijf schetste.
Moens stelde aan het slot van zijn rapport voor, de onderneming van
de hand te doen. Hij had daarbij in eerste instantie Duitse kopers op het
oog, omdat hij geloofde dat "bezit van een kolenstation in het Oosten
voor Duitschland van het meeste belang is, zoodat in dat land ook de
kans het grootste zal zijn om eventueele kopers te vinden. In Holland is

MIJNBEDRIJF ' POELOE LAOET' 137
deze kans... nihil''. Moens had genoeg reden om belangstelling voor de
mijn van Duitse zijde aan te nemen. Een Duitse rederij was de grootste
afnemer. Er was in het verleden bijna sprake geweest van een nauwe samenwerking
met het Deutsche Kohlen-Depot. De Duitse marine -
waarvan diverse schepen de haven van Stagen reeds hadden aangedaan
om kolen in te nemen - was kort tevoren begonnen proeven te nemen
met Poeloe Laoet-kolen. Tenslotte had de Duitse Consul-Generaal te
Batavia in 1907 een bezoek gebracht aan de onderneming, waarna hij
uitgebreid rapport had uitgebracht aan het Ministerie van Buitenlandse
Zaken in Berlijn. Sindsdien zorgde de Consul ervoor goed op de hoogte
te blijven van wat op het eiland gebeurde 22 .
Gezien de getoonde belangstelling, meende de directeur weinig moeite
te zullen hebben om de onderneming in Duitsland te verkopen. De
commissarissen, met de N. H. M. voorop, gaven Moens echter geen toestemming
onderhandelingen te openen in het buitenland, voordat de regering
op de hoogte was gesteld van de voorgenomen verkoop. De
president-directeur van de N.H.M., J.Th. Cremer, voormalig Minister
van Kolonien, lichtte de Minister van Kolonien in. Het bestuur ging
ervan uit dat het de regering "zeker onaangenaam" zou zijn, wanneer
het de onderneming in het buitenland zou verkopen, zonder haar op de
hoogte te stellen. De regering zou beslist het nationale karakter van de
onderneming willen bewaren en te dien einde financide offers willen
brengen, "ter voorkoming van onaangename internationale kwesties"
23 . Dit was bepaald geen vreemde gedachte in een tijd, gekenmerkt
door oplopende internationale spanningen - spanningen die korte tijd
later zouden uitmonden in de Eerste Wereldoorlog.
Steenkolen en aardolie waren brandstoffen voor de marine, dus van
strategisch belang. Het was zaak voor de overheid (zeker in een tijd van
internationale spanning) te zorgen dat buitenlandse ondernemers geen
invloed kregen in bestaande mijnbouwbedrijven of (via een Nederlandse
stroman) onderzoek gingen verrichten op terreinen die wellicht steenkolen
of olie zouden bevatten. Het gevaar was aanwezig dat een eventuele
agressor gebruik zou maken van kolen- of olievoorraden, opgeslagen
op het terrein van een buitenlandse ontginning in Nederlands-
Indie. Moens had deze mogelijkheid ook al geopperd in zijn rapport
(waarvan overigens ook de Minister een exemplaar ontving): "Als kolenstation
voor een vloot in oorlogstijd zou de ligging van Poeloe Laoet...
strategisch zeer gunstig genoemd moeten worden... en zou m.i.
hier een goede operatie-basis voor vijandelijke actie in onze kolonien
zijn gelegen".
De Minister besloot eerst een Gouvernements-commissie onderzoek
te laten verrichten, voordat hij verder met het bedrijf zou gaan onderhandelen
over aankoop of verlenen van financide steun. In december
1911 vertrokeeningenieurvanhetMijnwezen, VanTiel, vergezeldvan

138 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
een Gouvernements-accountant en de adjunct-chef van de Staatsspoorwegen
naar Borneo met de opdracht de commercide waarde van de onderneming
te bepalen en de vooruitzichten op verdere kolenwinning te
onderzoeken. De waarde van het bedrijf werd door de accountant becijferd
op 2,5 miljoen gulden.
Terwijl het onderzoek door de Gouvernements-commissie nog aan de
gang was, richtte de Minister een schrijven tot de directeur van "Poeloe
Laoet" met de vraag of hij het bedrijf wilde verkopen of dat hij geldelijke
steun wenste. Moens wees het laatste af. Het bestuur wilde de maatschappij
verkopen en wel voor de som van/ 4.376.000, het bedrag dat
in totaal door de aandeelhouders in de onderneming was gestoken (bestaande
uit / 2.200.000 aan aandelen en / 2.176.000 aan verleende
voorschotten) 24 .
De Minister van Kolonien riep advies in over deze kwestie bij diverse
belanghebbenden in Nederlands-Indie, om tot een weloverwogen
besluit te kunnen komen. Nog maar net nadat "Poeloe Laoet" de Minister
had benaderd, had de commandant van de marine in Nederlands-
Indie in een geheim advies (dus niet bekend bij de "Poeloe Laoet") aan
de Gouverneur-Generaal, Idenburg, al sterk aangeraden om overgang
van het bedrijf in buitenlandse handen te voorkomen. De huidige kwaliteit
van de Poeloe Laoet-kolen liet weliswaar niet toe ze in oorlogsschepen
te stoken, maar men wist niet of in de toekomst een produkt van betere
kwaliteit geleverd kon worden. Bovendien, vreesde de commandant,
kon een vreemde mogendheid, mochten de kolen ongeschikt blijven,
ten alien tijde op het eiland een oorlogsvoorraad wel bruikbare kolen
aanleggen, waartegen het Gouvernement naar zijn mening niets
vermocht te doen. Het is duidelijk dat de marine-commandant, en met
hem de commandant van het leger in Nederlands-Indie, uit oogpunt
van defensie grote waarde hechtte aan "Poeloe Laoet". Die indruk had
ook de directeur van de Gouvernements-bedrijven in Nederlands-
Indie, Wenckebach, gekregen uit gesprekken met de beide hoge militairen.
Wenckebach achtte het dan ook waarschijnlijk dat niet de commercide
waarde de prijs van de onderneming uitmaakte bij mogelijke onderhandelingen
in de toekomst, "maar de waarde uit het oogpunt van
algemeene politiek en defensie zal bepalen, welke koopsom of welke
steun aan de Poeloe Laoet Maatschappij zal kunnen worden geboden en
omgekeerd met welk bedrag die Maatschappij genoegen zal nemen" 25 .
De Raad van Nederlands-Indie, het hoogste adviescollege waarover
de Gouverneur-Generaal beschikte, achtte het belang van de marine bij
de onderneming niet sterk genoeg - gezien de "onbruikbaarheid" van
de kolen - om het gevraagde bedrag van ruim 4 miljoen gulden uit te geven.
De Raad meende dat de regering eerder politieke overwegingen
(handhaving van de neutraliteit) dan militair-strategische argumenten
(verdediging van Nederlands-Indie) in aanmerking diende te nemen

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 139
wanneer ze besliste over financide steun of mogelijke overname. Een
Duits bedrijf op Poeloe Laoet zou met de Duitse regering leveringscontracten
kunnen sluiten. Wanneer vervolgens in geval van oorlog tussen
Engeland en Duitsland, de laatste over een kolenstation op Nederlands-
Indisch grond gebied zou beschikken, dan zou dit' 'voor de handhaving
van de neutraliteit van Nederland en zijne kolonien moeilijkheden...
medebrengen". Groot-Brittannie zou ongetwijfeld de Nederlandse regering
het zeer kwalijk nemen indien de steenkolenmijn in Duitse handen
kwam. Of de politieke onaangenaamheden zo groot zouden zijn,
dat ter voorkoming ervan een dergelijk hoge prijs betaald diende te worden
als de maatschappij vroeg, liet de Raad over aan het oordeel van de
regering, die uiteindelijk hierin moest beslissen. Het college ried aankoop
af, onder voorbehoud "dat van het overgaan der Poeloe-Laoetkolenontginning
in handen van eene maatschappij met overwegend
buitenlandsch karakter, zoo ernstige politieke moeilijkheden zouden
zijn te duchten, dat aankoop tegen een de commercieele waarde aanzienlijk
overschrijdend bedrag daardoor gewettigd is".
Gouverneur-Generaal Idenburg was het in grote trekken met zijn adviescollege
eens, Alleen het voorbehoud vond hij overbodig. Wanneer
men uit politieke motieven tot aankoop zou overgaan, redeneerde hij,
dan zou men wel kunnen ophouden met exploitatievergunningen toe te
kennen. Immers, ieder bedrijf kon vroeger of later in handen komen van
buitenlandse eigenaren. Kwam de concessie in vreemde handen, zo
meende hij, dan stonden het Gouvernement' 'voldoende bevoegdheden
ten dienste om te beletten dat Poeloe Laoet een vreemd kolenstation
wordt". Een buitenlandse onderneming op Poeloe Laoet zou toch geheel
onderworpen zijn aan de nationale wetten en het Nederlandse gezag.
Op grond van deze argumenten wees Idenburg het voorbehoud
van de Raad van de hand en adviseerde hij de Minister van Kolonien
onvoorwaardelijk tegen overname. Op 6 juni 1912 telegrafeerde hij de
Minister: "Raad en ik achten uit commercieel oogpunt overname onraadzaam.
Mijns inziens ook uit politiek en defensie oogpunt [acht ik]
overname niet noodig" 26 .
Op 24 Juni 1912 kwam het antwoord van de Minister van Kolonien
op het bod van de onderneming. De regering had besloten niet de bezittingen
en rechten van de maatschappij over te nemen op de door het
bestuur gestelde voorwaarden. Wel bood zij aan financiele steun te verlenen
ten behoeve van een reorganisatie van het bedrijf. Dit werd door
Moens andermaal geweigerd. Hij deelde de Minister mee dat het
bestuur zich ontslagen voelde van "morele verplichting'' de overheid de
eerste kans te geven. Nu lag de weg open voor onderhandelingen met
buitenlandse gegadigden. Dezelfde maand nog nam Moens contact op
met een zakenrelatie in Parijs, die onderzocht of er van de zijde van
Franse ondernemers wellicht belangstelling zou bestaan voor het
m

140 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
bedrijf 27 .
Enige maanden later diende zich een koper aan, die bereid was de onderneming
voor 3,6 miljoen gulden over te nemen. De identiteit van de
koper kan uit het "Poeloe Laoet"-archief niet worden achterhaald. Er
is geen brief aangetroffen van de tussenpersoon waaruit rechtstreeks
blijkt dat hij een koper heeft gevonden. De informatie, dat er een koper
was, is afkomstig uit een nota van de Minister van Kolonien aan de
Gouverneur-Generaal; de Minister baseert zich daarbij op mondelinge
uitlatingen van Moens. Of de koper echt heeft bestaan of door Moens
voor de gelegenheid in het leven is geroepen, kunnen we slechts gissen.
Op 5 oktober 1912 waarschuwde Moens de Minister, De Waal Malefijt.
Van de koper werd vermoed "dat zijne plannen door politieke overwegingen
werden beheerscht". Moens deelde de Minister mee dat het
bestuur alsnog bereid was het bedrijf over te dragen, ditmaal voor een
bedrag van 3,6 miljoen gulden. De Waal Malefijt bracht de zaak vervolgens
in de ministerraad. Ook voor dit bedrag wilde de regering evenwel
"Poeloe Laoet" niet overnemen. Net als in juni, toen ze het eerste bod
had geweigerd, bood de regering steun aan om het bedrijf te kunnen reorganiseren.
Het motief was nog altijd hetzelfde: "Aangezien het door
de Regeering zeer zou worden betreurd indien de onderneming Poeloe
Laoet in handen zou komen van een lichaam, waarvan met grond zou
kunnen worden vermoed, dat het zich aan de nationale belangen bij
voorkomende gelegenheden weinig zou laten gelegen liggen of zelfs in
strijd daarmede zou handelen" 28 .
Nu ging het bestuur wel in op financide steunverlening. Op 10 oktober
1912 stelde Moens de Minister voor, dat de Staat zou deelnemen in
het aandelenkapitaal van de maatschappij voor 2 miljoen gulden. Dit
geld zou gebruikt moeten worden ter verbetering en uitbreiding van de
onderneming. De Waal Malefijt gaf J.Th. Viehoff, adviseur-honorair
van het Ministerie, opdracht een financide regeling uit te werken. Over
de voorwaarden, door Viehoff opgesteld, zou dan later onderhandeld
moeten worden met het bestuur. Aan het einde van november 1912 was
de financide regeling gereed.
Moens bracht de voorstellen van Viehoff over aan de N. H. M. en aan
president-commissaris Van den Honert, die zich er echter niet mee konden
verenigen. De onderhandelingen tussen Viehoff en het bestuur, die
hierop volgden, gingen dan ook niet over financide steun en reorganisatie,
zoals in oktober overeengekomen, maar over overname door het
Gouvernement. Blijkens een brief van Moens aan de Minister, gedateerd
23 december 1912, kwamen de partijen uiteindelijk overeen dat de
regering de "Poeloe Laoet" zou overnemen voor een bedrag van 3,2
miljoen gulden 29 .
Officiele goedkeuring moest nu alleen nog verkregen worden van de
algemene vergadering van aandeelhouders van "Poeloe Laoet" en het

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 141
parlement. Op 7 januari 1913 gaven de aandeelhouders toestemming
voor de verkoop 30 . Van overheidswege werd een commissie van rapporteurs
ingesteld, die de voor- en nadelen van aankoop op een rijtje moest
zetten ten behoeve van parlement en regering. Een koopprijs van
3.200.000 voor een bedrijf waar/ 4.375.000 in was gestoken, vond de
commissie niet te weinig, gezien de povere resultaten. Over de toekomst
liet ze zich optimistisch uit: 'De uitzichten der onderneming wanneer
het Gouvernement, met zijn grote financide draagkracht, daarvan
eigenaar is geworden, kunnen bemoedigend worden geacht".
In de stukken bestemd voor het parlement, noemde het Ministerie
van Kolonien economische, politieke en militaire argumenten om tot
aankoop van de steenkolenmijn "Poeloe Laoet" over te gaan. Van het
economische motief gaf de Minister getuigenis, in zijn memorie van
antwoord op het verslag van de commissie: "Houdt men in het oog dat
een eigen kolen-exploitatie in het Oosten van de Archipel van werkelijk
belang is voor het Gouvernement, dan schijnt er, gegeven de slechte
kansen waarmee een eventuele nieuwe mijnbouwonderneming te rekenen
zou hebben,... aanleiding om te concluderen dat de voorgestelde
transactie weinig riskant is". Het politieke en militaire argument voor
overname verwoordde hij als volgt, in de memorie van toelichting, volgend
op het wetsontwerp tot verhoging van de Indische begroting (om
de maatschappij aan te kopen): "Dat in dit geval tevens de kans wordt
afgesneden, dat de onderneming met behulp van buitenlandsch kapitaal
wordt gereconstrueerd, waardoor aan de onze vreemde belangen
een overwegenden invloed in de leiding van het bedrijf zouden kunnen
verkrijgen... zijn overwegingen die in deze zeker niet minder de aandacht
verdienen". Het wetsontwerp tot verhoging van de Nederlands-
Indische begroting van/ 3.200.000 werd in februari 1913 ingedienden
in mei door beide kamers aangenomen. Officide overgave van de bezittingen
van de maatschappij vond plaats op 1 oktober 1913 31 .
Hoewel de Minister van Kolonien zowel het economische als het politieke
en militaire argument noemde om '' Poeloe Laoet'' over te nemen,
in de stukken bestemd voor de Tweede Kamer, heeft in de praktijk van
de besluitvorming het eerste argument geen rol van betekenis gespeeld.
De Minister, de Gouverneur-Generaal, hoge ambtenaren en militairen
hadden nauwelijks het economische argument gebruikt - het reserveren
van bodemrijkdommen voor de staat, en in dit geval tevens leverantie
van Poeloe Laoet-kolen aan het Gouvernement - ter rechtvaardiging
van de aankoop van "Poeloe Laoet''. Een enkele maal werd het economische
motief zelfs te berde gebracht om tegen overname te pleiten: een
tweede grote Gouvernements-exploitatie zou de eerste, de Ombilinmijnen,
ernstige concurrentie aandoen 32 .
In feite had het Gouvernement geen tweede steenkolenmijn nodig.
De Poeloe Laoet-kolen waren tot op dat moment ongeschikt geweest

142 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
voor oorlogsschepen. De marine had derhalve geen baat erbij dat het
Gouvernement deze mijn aankocht. Gouvernementsdiensten op Java,
zoals de Staatsspoorwegen, gebruikten hoofdzakelijk buitenlandse en
Ombilinkolen en verhoudingsgewijs weinig Poeloe Laoet-kolen. Zij
hechtten geen belang er aan grote quota Poeloe Laoet-kolen toegewezen
te krijgen: "Indien inderdaad groote behoefte bestond aan een kolenmijn
in het Oostelijk deel van den Archipel, dan zou zulks gebleken zijn
uit de bedrijfsresultaten op Laoet" 33 .
Het was niet uit economische motieven dat de Staat overwoog de mijn
over te nemen of financieel te steunen. Dat het Ministerie van Kolonien
toch economische motieven noemde, die zouden moeten pleiten voor
overname, is wellicht ingegeven door de wens deze dure aankoop aantrekkelijker
voor te stellen dan ze in realiteit was. Op die manier kon
sneller goedkeuring worden verkregen van de Tweede Kamer.
CONCLUSIE
Tussen 1903 en 1913 slaagde een groepje in mijnbouw geinteresseerde
Nederlandse ondernemers erin op het eiland Poeloe Laoet voor de kust
van Borneo het gelijknamige steenkolenbedrijf op te richten en in stand
te houden. Aug. Janssen en zijn compagnons waren degelijke ondernemers,
die wel wat risico's durfden te nemen maar anderzijds niet hun
geld waagden aan onzekere avonturen. Ze bereidden dan ook hun zaken
goed voor; zo lieten ze uitgebreid geologisch en mijnbouwkundig onderzoek
verrichten over de gehele archipel voordat ze met de exploitatie begonnen.
De produktie van steenkool kwam aarzelend op gang, steeg
echter aanzienlijk nadat belangrijke verbeteringen in de vorm van een
laadinrichting en een tweede steiger waren aangebracht. De
Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet" werd in het eerste decennium
van de twintigste eeuw de grootste particuliere kolenmijn in
Nederlands-Indie. Zij nam ongeveer een-kwart van alle in de archipel
voortgebrachte kolen voor haar rekening.
De exploitatie, zo bleek spoedig, leverde vrijwel steeds verlies op. Alleen
de jaren 1908 en 1912 konden met een positief exploitatiesaldo afgesloten
worden. Om de mijn draaiende te houden moesten de aandeelhouders
telkens opnieuw kredieten leveren. In 1911 hadden ze er genoeg
van. Ze besloten de mijn te verkopen. De onderneming - in deze
vorm althans - bood volgens haar eigenaren geen vooruitzichten om
winst te behalen. Een reorganisatie was nodig om het bedrijf rendabel te
maken. Hiervoor moest echter een groot bedrag op tafel worden gelegd
en dat wilden - of konden - de aandeelhouders niet meer. De verliezen
werden veroorzaakt, enerzijds door de te hoge gemiddelde kosten van
de steenkolen, anderzijds door de matige kwaliteit van het produkt,

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 143
waardoor de opbrengst tegenviel. De slechte kwaliteit zorgde ervoor dat
de onderneming haar kolen met moeite en gewoonlijk slechts tegen lage
prijzen kon afzetten.
De koloniale overheid schiep door haar bestuurlijke maatregelen een
goed klimaat voor het bedrijf. Waar het echter directe steun betrof,
bleek het Gouvernement aarzelend en terughoudend. Bij de aanleg van
een telegraaflijn - waarvan de onderneming veel meer profijt had dan
de overheid - kwam het Gouvernement tenslotte wel met geld over de
brug, maar niet dan na veel aandringen van de kant van de directie.
Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog besloten de eigenaren
de onderneming aan een meer kapitaalkrachtige exploitant te verkopen.
In aanmerking daarvoor kwamen het Gouvernement, dat overigens al
een mijn exploiteerde in Nederlands-Indie, en buitenlandse kopers.
Omdat bezit van steenkolen militair gezien van belang was en Poeloe
Laoet zeer strategisch ligt binnen de archipel, stelde het Gouvenement
er prijs op dat de mijn in Nederlandse handen bleef. Van hun kant, met
op de achtergrond de wapenwedloop en een toenemende internationale
spanning, had de directie - niet ten onrechte - een sterk vermoeden dat
er in het buitenland, met name in Duitsland, kopers te vinden zouden
zijn. De Duitse marine en koopvaardij hadden al bij eerdere gelegenheden
belangstelling aan de dag gelegd voor de mijn. De directie had het
geluk de mijn te verkopen in een tijd van gespannen internationale verhoudingen.
Het bedrijf kreeg een politieke betekenis, die het anders in
veel mindere mate zou hebben gehad. Kopers waren bereid voor het politieke
belang van de onderneming extra te betalen. De directeur maakte
van deze omstandigheden handig gebruik door het Gouvernement de
mogelijkheid van - ongewenste - buitenlandse invloed op Poeloe Laoet
voor te spiegelen. In 1913, twee jaar nadat door de aandeelhouders tot
verkoop was besloten, werd het Gouvernement de nieuwe eigenaar voor
een bedrag van/3.200.000; dat was/ 700.000 meer dan het bedrag
waarop het bedrijf getaxeerd was.

144 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
BIJLAGE I Aantal inheemse en Chinese arbeidskrachten van de N. V. Poeloe Laoet, 1903-1911
1903
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
Aantal
935
895
1500
1601
1962
2078
1913
2317
2067
Bron: A.R.A.: Archief "Poeloe Laoet": Vol. 472. Jaarverslagen van de N.V.
Steenkolen-Maatschappij "Poeloe Laoet".
BIJLAGE II Steenkolenproduktie van de mijn Poeloe Laoet, 1904-1913
1904
1905
1906
1907
1908
1909
1910
1911
1912
1913
Tonnen
25.900
78.200
87.200
92.800
111.900
140.100
133.800
154.900
165.900
159.000*
* Produktie tot overname door het Gouvernement op 1 oktober 1913: 126.400 ton.
Bron: A.R.A.: Archief "Poeloe Laoet": Vol. 472. Jaarverslagen van de Steenkolen-
Maatschappij "Poeloe Laoet".

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 145
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 5
1
Vgl. D.H. Burger, Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia ('s-Gravenhage
1975)11,84-85.
2
De biografische gegevens van August Janssen zijn ontleend aan: Algemeen Rijks
Archief (A.R.A.): Plaatsingslijst van het Archief van de N.V. Cultuur-Maatschappij
tot exploitatie der Verenigde Majanglanden.
3
A.R.A.: Archief Majanglanden: [M.I.S.] Vol. 458. Circulaires 1897-1898. Archief
van het N.V. Mijnbouw en Industrie Syndicaat.
4
A.R.A.: Archief Majanglanden: M.I.S.: Vol. 458. Circulaire april 1901.
5
A.R.A.: Archief Majanglanden: M.I.S.: Vol. 450. Vergadering van aandeelhoudes
17-10-1900.
6
A.R.A.: Archief Majanglanden: M.I.S.: Vol. 464. Brief van Weber aan Janssen,
7-9-1900.
7
A.R.A.: Archief Majanglanden: Archief van het "Poeloe Laoet"-Syndicaat ende
steenkolenmijn "Poeloe Laoet" [P.L.]: Vol. 446. Vertrouwelijk rapport van Janssen,
januari 1903; Vol. 473. Rapport van Weber, april 1901.
8
A.R.A.: P.L.: Vol. 468; Vol. 466. Oprichtingsacte, waarin ook de statuten.
9
A.R.A.: Kolonien [Kol.] 1901-1963: Vol. 408. Res. 2-10-1906 (54). Rekest van
Kolff, 13-3-1905.
10
A.R.A.: P.L.: Vol. 472. Jaarverslag 1910. Deze grote salarisverschillen tussen
Europese en inheemse werknemers waren toentertijd heel gewoon. Vgl. R.N.J. Kamerling,
De N. V. Oliefabrieken Insulinde in Nederlands-Indie (Franeker 1984) 213; Burger,
Sociologisch-economische geschiedenis, 116. Verder: Jaarverslag 1909; Vol. 504. Schichtenverdelingderkoelielonen
overjuli 1913. Zie ook: Kol. 1901-1963: Vol. 966. Verbaal 18-
9-1912 (8). Rapport van Van Tiel, april 1912.
11
A.R.A.: P.L.: Vol. 466. Vertrouwelijk rapport van Janssen, januari 1903.
12
Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch-Oost-Indi'e, (1906) 158.
13
Gebaseerd op cijfers in: A.R.A.: P.L.: Vol. 472. Jaarverslagen 1904-1911.
14
A.R.A.: P.L.: Vol. 466. Vertrouwelijk rapport van Janssen, 20-6-1911.
15
A.R.A.: P.L.: Vol. 470. Commissarissenvergadering, 20-6-1911.
16
Voor de vrachttarieven vanuit Japan, zie: A.R.A.: P.L.: Vol. 525. Rapport
Kolff, april 1905. Voor de tarieven die "Poeloe Laoet" betaalde, zie: P.L.: Vol. 472.
Jaarverslag 1906.
17
A.R.A. : P.L. Vol. 472. Jaarverslagen 1904, 1905, 1910.
18
A.R.A. : P.L : Vol. 556. Brieven 18-12-1908, 30-12-1909; Vol. 557, Brief
6-4-1911.
" A.R.A. : P.L. Vol. 470. Commissarissenvergadering, 26-9-1906.
20
A.R.A. : P.L. Vol. 472. Jaarverslag 1907.
21 1
A.R.A.:Kol. 1901-1963: [GeheimjVol. 139.Res. 16-1-1912 (T ). Geheim advies
van de commandant van de zeemacht in Nederlands-Indie aan de Gouverneur-
Generaal, 28-9-1911.
22
A.R.A.: P.L.: Vol. 575. Rapport van Moens, mei 1911.
23
A.R.A.: P.L.: Vol. 575. Brief Moens aan Lonsdorfer, 24-10-1911.
24
A.R.A.: P.L.: Vol. 575. Brief van de Minister van Kolonien aan Moens 16-1-
1912, antwoord van Moens 22-1-1912.
25 1
A.R.A.: Kol. 1901-1963: (Geheim) Vol. 139. Res. 16-1-1912 (T ). Geheim advies
van de commandant van de zeemacht in Nederlands-Indie aan de Gouverneur-
Generaal, 28-9-1911; Vertrouwelijke nota van de directeur van de Gouvernementsbedrijven
aan de Gouverneur-Generaal, 30-11-1911.
26
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. 966. Res. 18-9-1912 (8). Advies van de Raad van
Nederlands-Indie, 28-5-1912; Nota van de Gouverneur-Generaal aan de Minister van
Kolonien 6-6-1912.
27
A.R.A.: P.L.: Vol. 575. Missive van de Minister van Kolonien aan Moens, 24-6-

146 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
1912; brief van Moens aan de Minister van Kolonien 5-7-1912.
28 6 89
A.R.A.: Kol. 1901-1963: [Geheim] Vol. 145. Res. 5-11-1912 (B' " ).
29
A.R.A.: P.L.: Vol. 575. Brief van de Minister van Kolonien aan Moens 7-10-
1912; brief van Moens aan de Minister 10-10-1912; brief van Viehoff aan Moens 26-11-
1912; brief van Moens aan Viehoff 28-11-1912; brief van Moens aan de Minister van
Kolonien 23-12-1919.
30
A.R.A.: P.L.: Vol. 469.
31
A.R.A.: P.L.: Vol. 529. Voorlopig verslag van de commissie van rapporteurs, 1-
4-1913; Memorie van antwoord van de Minister; Vol. 575. Memorie van toelichting
van de Minister van Kolonien bij het wetsontwerp, 11-2-1913: Vol. 576. Procesverbaal
van overgave en overneming, 1-10-1913.
32
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. 966. Res. 8-9-1912 (8). Interne nota van het Ministerie
van Kolonien, 25-7-1912.
33
J. Rueb, "Poeloe Laoet", Mijnwezen; Mijnbouwkundig maandblad voor Nederland en
kolonien 1 (1923) III, 43-50, aldaar 46.

148
HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Het laadbedrijfvan de Mijnbouw-Maatschappij ' 'Poeloe Laoet'' te Stagen op het eilandje Poeloe Laoet
voor de kust van Borneo.

MIJNBEDRIJF POELOE LAOET 149
Diepbouw in "Poeloe Laoet", kenmerkend voor de mijnbouw op Westerse leest in de steenkolenindustrie
van Nederlands-Indie.

DEMIJNBOUW-MAATSCHAPPIJ "SALIDA" IN WEST-
SUMATRA, 1910-1933
door
P.T. SCHOLTE
151
Goud- en zilvererts werden in Nederlands-Indie aangetroffen op de eilanden
Borneo, Sumatra en Celebes. Deze gebieden waren dun bevolkt
en het tropisch regenwoud groeide er - ver van de beschaving - onverstoord
verder. Een bedrijf opstarten in deze jungle was niet eenvoudig.
Degenen, die er toch aan begonnen, stonden bloot aan vele ontberingen
en gevaren. Zij leefden als pioniers op de grens van het onbekende, gedreven
door een drang naar avontuur en door dromen over het grote
geld.
Nederland was ver weg en veel koeler. De kapitaalbezitters stonden
vaak sceptisch tegenover de wilde plannen van de mensen die goud in
Nederlands-Indie hadden gevonden. Hoeveel goudmijntjes bleken achteraf
niet een bodemloze put te zijn? Alleen speculatief ingestelde beleggers
waagden weleens een gokje. Vooral aan het einde van de negentiende
eeuw, nadat een aantal nieuwe mijnbouwtechnieken tot ontwikkeling
was gekomen, ontstond er in Nederlands-Indie een ware "goldrush".
Van 1897 tot 1902 werden in totaal 131 maatschappijen opgericht,
die zich vrij wel allemaal bezighielden met het baggeren van goudschilfers
uit rivierafzettingen op Borneo; ze waren weinig succesvol.
De ondernemingen die zich toelegden op de winning van ondergronds
gouderts, bevonden zich vooral op Sumatra. De weinigen die
succes boekten, zorgden tezamen voor 90 % van de totale edelmetaalproduktie
van Nederlands-Indie; dit was echter niet meer dan ca. 1 %
van de wereldproduktie. Dit artikel behandelt de geschiedenis van de
Salidamijn in West-Sumatra en de lotgevallen van Reinier Dirk Verbeek,
de oprichter van de N.V. Salida. Getracht zal worden na te gaan
hoe men de financiering rondkreeg, of de exploitatie rendabel was en
aan wie de baten ten goede zijn gekomen.

152 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
I FINANCIERING VAN DE ONDERNEMING
Verbeek werd in 1842 geboren te Maarssen en werkte na zijn opleiding
tot mijnbouwkundig ingenieur enige jaren op het eiland Billiton, waar
tin werd gewonnen. In Nederlands-Indie kwamen hem geruchten ter
ore dat de Verenigde Oostindische Compagnie (V.O.C.) zich destijds
met de exploitatie van goud zou hebben bezig gehouden. Nader onderzoek
in het archief te Batavia leverde een stel rapporten op over een mijn
aan de westkust van Sumatra. Het was de Salidamijn, welke zich bevond
in de Padangsche Benedenlanden, 75 km ten zuiden van de stad
Padang, in de omgeving van Painan.
De V.O.C. had van 1669 tot 1737 een aantal keren geprobeerd de
mijn te ontginnen, maar zij was daarin niet succesvol geweest. Gebrek
aan technische middelen en dodelijke ziekten onder het personeel waren
telkens weer reden om de exploitatie te staken. Nimmer werden de
werkzaamheden bij de Salidamijn gestaakt vanwege een tekort aan erts
of een te laag gehalte aan edelmetaal. Sinds 1737 was de mijn niet meer
bewerkt, en Verbeek was ervan overtuigd dat wat de V.O.C. toen aan
rijkdom had gevonden en door gebrek aan technische hulpmiddelen had
moeten achterlaten, nog steeds ter plaatse aanwezig zou zijn. Met behulp
van de modernste technieken zou het zeker mogelijk zijn tot een
rendabele exploitatie over te gaan 1 .
Verbeek ging naar West-Sumatra, onderzocht de oude mijngangen
en vroeg een vergunning aan voor het doen van mijnbouwkundige
opsporingen op het terrein van de Salidamijn. Een volledige exploratie
van het gebied rondom de Salidamijn zou veel tijd en geld kosten. Verbeek
zocht dan ook contact met kapitaalkrachtige Nederlanders die zijn
onderneming zouden willen financieren. Verbeek kreeg zijn vergunning
in 1875 en was vanaf dat moment afwisselend in Nederland en op
Sumatra. Tijdens deze reizen moest hij niet alleen wennen aan het verschil
in klimaat en voeding. De afstand tussen Nederland en Sumatra
was groter dan in kilometers alleen viel uit te drukken. Op het Salidaterrein
gaf hij als mijnbouwdeskundige leiding aan een technische afdeling;
in Nederland moest hij onderhandelen met financide- en juridische
deskundigen. Het contrast tussen beide gebieden was groot.
Maar de zaken verliepen in eerste instantie voorspoedig. Nadat in
1877 een brochure wasverschenen, kon in 1881 te Amsterdam de exploratiemaatschappij
Salida worden opgericht. In 1884 werd de exploratie
beeindigd en Verbeek trachtte nu over te gaan tot ontginning van de Salidamijn.
Hij vroeg een concessie aan met het recht tot exploitatie, die
hij inbracht in de Mijnbouw-Maatschappij "Tambang Salida", die in
1887 te Amsterdam werd opgericht. Het was slechts van korte duur,
want de algemene vergadering van aandeelhouders besloot in januari
1889 over te gaan tot ontbinding van de jonge onderneming. Er was ge-

MIJNBEDRIJF SALIDA 153
durende de eerste zes maanden van de exploitatie zeer weinig rijk erts
gevonden en de aanschaf van een ertsverwerkingsinstallatie leek niet
zinvol. Het was beter de onderneming te liquideren zolang het maatschappelijk
kapitaal nog vrijwel geheel uit kasmiddelen bestond, dan
wanneer dit al in vaste activa zou zijn belegd. In 1890 werd de Salidaconcessie
teruggegeven 2 .
Verbeek bleef ervan overtuigd dat een winstgevende exploitatie van
de Salidamijn mogelijk zou zijn. Zolang hij niet voldoende kapitaal bijeen
kon vergaren om tot exploitatie over te gaan, kreeg hij echter geen
kans om zijn gelijk te bewijzen. Zeker na het korte bestaan van de
"Tambang Salida" zou het moeilijk zijn geloofwaardig over te komen
en de kans was klein dat Verbeek in Nederland nog aan geld zou kunnen
komen. Verbeek zag zich dan ook genoodzaakt contact op te nemen met
buitenlandse geldschieters.
Als serieuze gegadigde voor de plannen van Verbeek bleef na enig
zoeken alleen de Engelsman R.C. Kehler over. Kehler was grootaandeelhouder
van de Engelse N.V. New Brighton Mines, die een goudmijn
exploiteerde te Johannesburg in Zuid-Afrika. In 1906 sloten zij een
overeenkomst waarbij Kehler een optie verwierf op het recht tot toekomstige
exploitatie. Kehler liet op eigen kosten de mijn exploreren
door de gebroeders Clay in 1906 en 1907. Verbeek zou een concessie
met het recht tot exploitatie aanvragen en deze inbrengen in een op te
richten mijnbouwmaatschappij en hiervoor 10.000 pond ontvangen.
Kehler beloofde aan zijn mede-aandeelhouders van New Brighton
Mines een gedeelte van de voordelen die uit het optiecontract met Verbeek
zouden voortkomen. Onder invloed van deze mondelinge mededeling
steeg de koers van de aandelen van New Brighton Mines. Dit
voordeel woog echter niet op tegen de verliezen die Kehler elders leed.
Hij verloor zijn gehele vermogen in speculaties tijdens de financide crisis
die werd ingeleid door de "rich men's panic" op 14 maart 1907 3 .
Kehler verzocht nu de Nederlander R.C. Vermeulen een maatschappij
op te richten die het optie-contract zou overnemen en Verbeek zou
betalen. Vermeulen gaf een brochure uit voor de op te richten Goudmijnmaatschappij
"Salida" en de 10.000 pond voor Verbeek werd als
deposito bij de Amsterdamse Bank gestort. Volgens de brochure zou het
maatschappelijk kapitaal 3 miljoen gulden bedragen, waarvan 2 miljoen
zouden worden gebruikt als beloning voor de inbreng van de concessie
door Verbeek en Kehler. Dit hoge bedrag werd gerechtvaardigd
door een rapport van de gebroeders Clay, die voorrekenden dat de concessie
ongeveer 6,5 miljoen gulden aan nettowinst kon opleveren. Anderen
waren beduidend minder optimistisch gestemd en er circuleerde een
anoniem rapport, dat betoogde dat de berekeningen in de brochure onjuist
waren. Een inbreng van 2 miljoen gulden werd dan ook belachelijk
hoog geacht 4 .

154 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Onder de indruk van het anonieme rapport besloten enkele
kandidaat-commissarissen zich terug te trekken. Tegelijkertijd verscheen
er in een aantal Nederlandse kranten een advertentie met de mededeling
dat de Goudmijnmaatschappij "Salida" helemaal geen aanspraak
kon maken op de Salidamijn. Het waren de Engelse aandeelhouders
van de N.V. New Brighton Mines die probeerden aan te tonen dat
Kehler het optie-contract met Verbeek niet aan Vermeulen, maar aan
hen had overgedaan. "Niets dan bangmakerij om te trachten het tot
stand komen der Hollandsche maatschappij te verhinderen en dan zelf
de zaak te doen met Verbeek. Deze heeft zich echter aan Kehler gehouden
en zal dit blijven doen zolang deze zijn verplichtingen nakomt", aldus
een kandidaat-commissaris, die wd geloofde in de toekomst van
"Salida" 5 .
Verbeek verkreeg zijn concessie in 1909, maar ondanks de 10.000
pond deposito weigerde hij deze in te brengen in de op te richten Goudmijnmaatschappij
"Salida", omdat naar zijn zeggen het werkkapitaal
te gering van omvang was. Wegens het terugtreden van een aantal
kandidaat-commissarissen en de negatieve advertentiecampagne zou er
een nieuwe brochure voor de op te richten maatschappij worden uitgebracht.
Het was daarom mogelijk om de omvang van het maatschappelijk
kapitaal, of de verdeling daarvan, nog te wijzigen. Zover is het echter
niet meer gekomen en in maart 1910 vroeg Verbeek voor de rechtbank
te Amsterdam een ontbindings-verklaring van het optie-contract
aan, wegens wanprestatie van Kehler.
Verbeek wachtte de uitspraak van de rechtbank niet af, maar sloot
een overeenkomst met de Girobank te 's-Gravenhage, die als emissiebank
zou optreden bij de oprichting van de Mijnbouw-Maatschappij
"Salida". Volgens deze overeenkomst zouden vier van de zeven leden
van de raad van commissarissen van de N.V. "Salida" bestaan uit directieleden
van de Girobank. De Girobank had ook belangen in California
via de Mijnbouw-Maatschappij "Highland". Vermeulen was commissaris
in "Highland" en het is waarschijnlijk dat Kehler via hem op
de hoogte was van de overeenkomst tussen Verbeek en de Girobank;
Kehler eiste namelijk voor de rechtbank te 's-Gravenhage een schadevergoeding,
groot 1 miljoen gulden, van Verbeek wegens het niet nakomen
van het optie-contract.
In december 1910 verkreeg de advocaat van Kehler een vergunning
tot conservatoire beslaglegging op de geldmiddelen van Verbeek. De
vergunning werd verkregen zonder dat Verbeek gehoord was en onder
verzwijging van het feit dat Verbeek in maart 1910 voor de rechtbank te
Amsterdam een proces was begonnen om te komen tot ontbinding van
het optie-contract met Kehler 6 .
Kehler hield de vergunning tot beslaglegging nog enige tijd in portefeuille.
In januari 1911 werd door de meerderheid van de raad van com-

MIJNBEDRIJF SALIDA 155
missarissen van de N.V. "Salida", die bestond uit directieleden van de
Girobank, besloten dat het volledige werkkapitaal van de N.V. Salida in
deposito bij de Girobank zou worden gegeven. Zodra de Girobank telegrafisch
bericht uit Nederlands-Indie had ontvangen dat de concessies
van Verbeek op naam van '' Salida'' waren overgeschreven en Verbeek
dus gerechtigd was om het bedrag voor de inbreng van zijn concessie in
ontvangst te nemen, liet Kehler met zijn vergunning van december
1910 conservatoir beslagleggen op alle geldmiddelen van Verbeek, welke
onder beheer waren van de N.V. "Salida" en de Girobank 7 .
In augustus 1911 weigerde Girobank de aandelen N.V. "Salida",
die zij van Verbeek in beheer had, aan Verbeek uit te geven vanwege de
conservatoire beslaglegging. Dit had tot gevolg dat Verbeek zijn aandelen
niet kon deponeren en daarom op de algemene aandeelhoudersvergadering
geen stemrecht had 8 .
Op de algemene vergadering in augustus 1911 vroeg een aantal aandeelhouders
naar waarborgen van de Girobank, omdat deze laatste het
volledige werkkapitaal van de N.V. "Salida" beheerde. Men vond dat
er op deze manier onnodige risico' s werden genomen, daar de Girobank
pas een jaar bestond. Er werd een motie ingediend met het voorstel het
geld elders onder te brengen, maar deze motie had geen kans van slagen,
omdat de Girobank zowel in het bestuur als in de vergadering de meerderheid
van de stemmen bezat. Vanwege de gang van zaken bood een
van de commissarissen zijn ontslag aan. Zijn plaats werd ingenomen
door de Engelsman C. Edmondson, vertegenwoordiger van de Girobank
in Londen. Edmondson stelde aan de vergadering voor om Verbeek
als commissaris te ontslaan, omdat hij de N.V. "Salida" nog
30.000 gulden schuldig was en hierover met de maatschappij in een
rechtzaak verwikkeld was. Verbeek was kansloos in het spel van de Girobank
en het voorstel werd aangenomen. Verbeek stond op en zei: "Ik
geloof dat ieder weldenkend man zal moeten toegeven dat zich zoeven
het meest schandelijke bedrijf heeft afgespeeld, dat zich tot nog toe op
het gebied van de naamloze vennootschappen in ons land heeft voorgedaan.
Uit de presentielijst blijkt duidelijk dat dit is uitgegaan van de directie
der Girobank, die hiermede naar het schijnt 'va banque' wil spelen."
Vervolgens verliet hij met nog enige aandeelhouders de
vergadering 9 .
In maart 1912 namen de zaken een wending ten gunste van Verbeek.
De Amsterdamse rechtbank sprak haar ontbindingsverklaring van het
optie-contract tussen Kehler en Verbeek uit. Hiermee kwam er een einde
aan de poging van Kehler om schadevergoeding te krijgen wegens
contractbreuk door Verbeek en de Haagse rechtbank verklaarde vervolgens
het conservatoire beslag van december 1910 opgeheven. Verbeek
kreeg de beschikking over het bedrag voor de inbreng van zijn concessie
na storting van/ 30.000 aan de N.V. "Salida". Hiermee had hij zijn

156 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
vermogen terug gewonnen, maar zijn machtspositie binnen "Salida"
had hij definitief verloren.
In augustus 1912 besloot het bestuur tot de aanschaf van een ertsverwerkingsinstallatie,
om de Salidamijn rendabel te kunnen exploiteren.
Er ontstonden echter problemen, want de Girobank verkeerde in financiele
moeilijkheden en kon onder meer de half miljoen gulden werkkapitaal
die zij van de N.V. "Salida" in kas heette te hebben niet meer ter
beschikking stellen voor de aankoop van de installatie. De Girobank begon
onderhandelingen met een aantal ondernemingen over de overname
van de schuld van/ 500.000 in ruil voor haar aandelenpakket in de
N.V." Salida''. Uiteindelijk bleek de N. V. " Kinandam ", een van oorsprong
Duits bedrijf met een niet-rendabele goudmijn in Nederlands-
Indie, bereid de aandelen "Salida" van de Girobank tegen parikoers
over te nemen voor/ 470.000. Door betaling van dit bedrag zou de Girobank
in staat zijn haar financide verplichtingen aan "Salida" na te
komen. Ter compensatie zouden de directieleden van de Girobank in
hun hoedanigheid van commissaris van de N.V. "Salida" aan de aandeelhouders
van Salida voorstellen dat de exploitatie van het Salidabedrijf
aan de N.V. "Kinandam" zou worden overgelaten. Van de winst
die zou worden behaald zou "Salida" twee-derdeen "Kinandam" eenderde
uitgekeerd krijgen. De N.V. "Kinandam" verplichtte zich om
uit eigen middelen minimaal/ 405.000 in het Salidabedrijf te steken.
Nadat dit bedrag was voldaan had zij het recht om de exploitatie te staken.
Het Salidabedrijf werd aldus een volledige werkmaatschappij van
"Kinandam", terwijl "Kinandam" tevens een minderheidsdeelneming
in "Salida" verkreeg voor/ 470.040 10 .
Over deze voorstellen zou gestemd worden op een buitengewone aandeelhoudersvergadering.
De voor 29 november 1912 uitgeschreven vergadering
moest verschoven worden naar 20 december. De directeur van
"Salida" had het aanwijzen van een plaatsvervanger niet kunnen afwachten
en was onverwacht naar de Verenigde Staten vertrokken; "De
heer Hulshoff Pol was niet voornemens vooreerst naar Nederland terug
te keren". De bijeenkomst van 20 december 1912 was zeer druk bezocht;
de vergadering was tegen drie uur uitgeschreven, maar nam pas
om half vijf een aanvang. Er waren 92 aandeelhouders aanwezig, waaronder
Verbeek. Hij stemde die avond tegen de samenwerkingsplannen.
Het mocht niet baten, want de plannen werden met 1807 stemmen voor
en 652 tegen aangenomen 11 .
Het contract werd uiteindelijk getekend in januari 1913, maar omdat
de Girobank niet alle door haar televeren aandelen N.V. "Salida" kon
afgeven, werd het contract dusdanig gewijzigd dat "Salida'' de ontbrekende
aandelen voor 1 januari 1917 tegen parikoers aan "Kinandam"
zou uitleveren. Daar het Salidabedrijf nog vrijwel geen winst had gemaakt,
kon "Salida'' deze aandelen tegen een gemiddelde koers van 70

MIJNBEDRIJF SALIDA 157
% opkopen en a pari uitleveren aan "Kinandam". Dit leverde "Salida"
een aardig voordeeltje op, want zij betaalde slechts / 86.604 in
plaats van/ 123.270. Hierbij moet wel wordenbedacht dat het opkopen
van de eigen aandelen op de beurs een gevolg was van het fiasco met de
Girobank en het koersvoordeel slechts een gering gedeelte van de nadelen
compenseerde 12 .
Nadat de aandelen waren uitgeleverd, had de N.V. "Salida" geen
andere functie meer dan het verdelen van een eventuele winstuitkering
uit het Salidabedrijf onder haar aandeelhouders. Over het te voeren beleid
had zij geen enkele zeggenschap. Voor het Salidabedrijf op Sumatra
volgde een aantal rustige jaren, 1913-1927, waarin de ertsaders werden
ontgonnen. Deze continuiteit stond in contrast met de situatie in Nederland,
waar "Salida" en"Kinandam" onenigheid hadden over de interpretatie
van het exploitatie-contract. Omdat in 1927 de ertslagen waren
uitgeput, werd besloten het Salidabedrijf te sluiten; deN.V. Salida ontving
de concessies terug. "Salida" heeft samen met de Billiton-
Maatschappij tot 1932 nog exploitatieonderzoek verricht naar nieuwe
ertslagen. Dit echter zonder resultaat en in 1933 ging men over tot liquidatie
van de N.V. "Salida".
II EXPLOITATIE VAN DE MIJN
De Salidamijn bevond zich op Sumatra in de residentie Sumatra's
Westkust. De mijn lag in een onherbergzaam gebied zonder infrastructuur.
Gelukkig lag zij dicht bij de kust en men kwam er het eenvoudigst
over zee. Met een motorbootje vanaf Padang was het vijf uur varen naar
de baai van Painan. Daarvandaan moest men te voet verder en zich met
kapmessen een weg door het oerwoud banen. Een verzoek om overheidssteun
leverde niets op en men zag zich dan ook genoodzaakt zelf
voor een haven en wegen te zorgen.
Men begon de werkzaamheden rond het Salidabedrijf met het opzetten
van een 50 m lange steiger in de baai van Painan. Vervolgens werd
een 7 1/2 km lange weg aangelegd vanaf de kust tot aan de voet van de
berg waar zich de ertsaders bevonden. Vanaf dat punt werd een hoogteverschil
van 120 m overwonnen door een 780 m lange tandradbaan. De
ontsluiting van het terrein rond de Salidamijn vond plaats in 1911. De
kosten konden tot/ 46.000 beperkt blijven omdat de mijn vrij gunstig
gelegen was.
Aan de Salidarivier vond men 5 km stroomopwaarts een geschikte
plaats voor een waterkrachtinstallatie, waarmee electriciteit kon worden
opgewekt. Deze plek was optimaal, maar vergde wel nog de bouw van
een 600 m lang aquaduct. De aanleg van een hoogspanningsleiding naar
de mijn verliep zonder problemen, maar kostte achteraf wel veel herstel-

158 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
werkzaamheden als in het natte seizoen de rivieren buiten hun oevers
traden. Met de creatie van woonruimte voor ongeveer 700 werknemers
was het karwei zover gereed dat men kon beginnen met de eigenlijke
ontginning van de ertslagen.
Uit het niets was in korte tijd een indrukwekkende samenleving verrezen;
men kon zien dat er iets bereikt was. De hoofdopzichter schreef dan
ook enthousiaste brieven naar Nederland waarin hij melding maakte
van de wekelijkse vorderingen en verantwoording aflegde over de gemaakte
kosten. Het bestuur in Nederland dacht anders over de vooruitgang
van het bedrijf. Zij zochten vooral financiele resultaten en het Salidabedrijf
maakte wel onkosten, maar had nog. niets opgeleverd. Men
drong er daarom op aan om zuinigheid te betrachten. Uiteindelijk bleek
na de aanleg van de ertsverwerkingsinstallatie dat men in Indie/ 3000
onder de totale begroting van/ 625.000 was gebleven.
De ertsverwerkingsinstallatie was een stukje technisch vernuft uit de
twintigste eeuw. Het erts werd fijngemalen onder toevoeging van chemicalien,
waarna het goud en zilver tijdens een vier dagen durend procede
in oplossing ging. De kostbare vloeistof werd vervolgens afgescheiden
en de waardeloze ertspulp werd weggeworpen. Men liet het edelmetaal
uit de oplossing neerslaan, filterde de neerslag en smolt het tenslotte
om tot bullion. Een deel van het edelmetaal viel overigens niet uit het
erts vrij te maken. De extractie van goud was gemiddeld 93,4 %, van zilver
77,5 % en de werking van de Salida-installatie werd dan ook bevredigend
genoemd 13 .
Het erts van de Salidamijn was afkomstig van twee verschillende ertslagen:
een kleine kwartsafzetting van vooral gouderts met de naam Salidagang
en een ader van zeer grote omvang, die vooral zilvererts bevatte
en de "Leader" werd genoemd. Deze twee aderafzettingen werden
doorsneden door mijngangen op diverse niveau's in de berg. Het laagste
niveau was de vijfde verdieping, nog altijd ongeveer 120 m boven de
zeespiegel. Op deze verdieping was de V.O.C. destijds actief geweest en
later ook de Mijnbouwmaatschappij "Tambang Salida". De "Leader"
was pas in 1907 door de gebroeders Clay ontdekt.
De totale hoeveelheid erts van de twee aders werd eind 1913 op
300.000 ton geschat met een waarde van ca. / 30 per ton. Men besloot
tot de aanschaf van een ertsverwerkingsinstallatie met een capaciteit van
4000 ton per maand. Omdat de Salidamijn slechts een geringe ertsreserve
bezat, zouden de kosten voor de aanleg van de installatie per ton erts
erg hoog zijn. Er kon dan ook alleen sprake zijn van een rendabele ontginning
als de waarde van het erts voldoende hoog was. Men had zich
daarom voorgenomen om alleen de rijkste gedeelten van het erts te winnen
en de armere delen onaangeroerd te laten 14 . De rijke gedeelten waren
echter zo grillig van vorm dat men zich genoodzaakt zag de gehele
aders te ontginnen. Men moest de armere gedeelten wel meenemen om

MIJNBEDRIJF SALIDA 159
niet het risico te lopen bepaalde rijke stukken over te slaan. Daarom wijzigde
men eind 1914 de opgave van de ertsreserve; de geregistreerde
waarde per ton daalde tot / 24, maar de omvang was gestegen tot
500.000 ton. Men vond het echter niet nodig om de capaciteit van de installatie
uit te breiden. Het was gunstiger om de kosten van de bestaande
installatie over de toegenomen hoeveelheid erts te berekenen, zodat de
kosten per ton erts lager zouden zijn en men ook rendabel zou kunnen
werken bij de lagere waarde van het erts.
Van 1914 tot 1926 werd door het Salidabedrijf in totaal 546.898 ton
erts gewonnen, waaruit 2939 kg goud en 91.657 kg zilver werden vrij gemaakt.
Zoals in Grafiek 1 valt te zien produceerde men jaarlijks ruim
40.000 ton erts en ongeveer 7000 ton zilver. Tot 1917 verkreeg men ongeveer
400 kg goud per jaar; nadien nam de goudproduktie sterk af. Dit
kwam omdat het rijke erts van de Salidagang uitgeput raakte en men het
armere erts van de "Leader" in produktie nam.
De Salidamijn produceerde meer zilver dan goud. De prijs van goud
was echter veel hoger, zodat de opbrengst aan goud de zilveropbrengst
meestal overtrof. Goud was niet aan sterke prijsfluctuaties onderhevig,
omdat tijdens de Gouden Standaard de waarde van het geld bepaald
werd door de vaste hoeveelheid goud die daartegenover stond. De prijs
van goud schommelde tussen de/ 1.650 en/ 1.750 per kg. De prijs van
zilver bedroeg in 1914omstreeks/ 47 per kg. Tijdens de Eerste Wereldoorlog
steeg de prijs van zilver sterk en in 1920 werd zelfs een hoogste
prijsvan/ 104perkgbetaald. Aan het begin van 1921 zette een prijsdaling
in die voortduurde totdat in 1926 de prijs terugviel tot het niveau
van voor 1914. Juist omdat de Salidamij n meer zilver dan goud bevatte,
was de prijsontwikkeling tijdens de Eerste Wereldoorlog bijzonder
gunstig 15 .
Het prijsverloop van zilver was echter tevens een weerspiegeling van
een periode met sterke inflatie, waardoor ook de kosten van het Salidabedrijf
opliepen. Vooral de arbeidskosten schoten omhoog. Het Salidabedrijf
werkte met losse arbeiders en met koelies, werkkrachten die zich
voor een zekere tijd contractueel verbonden hadden. De kosten van deze
contractanten stegen sterker dan van de vrije arbeiders, omdat ze door
het bedrijf van kleding en voeding werden voorzien en de prijzen hiervan
gestegen waren. Bovendien verdubbelden de kosten voor aanwerving
van contract-arbeiders terwijl de behoefte hieraan toenam, omdat
in de periode 1917-1920 steeds minder losse arbeiders op het mijnbedrijf
kwamen werken (Bijlage II). Er werd beweerd dat het tekort aan vrije
arbeiders veroorzaakt werd door het Gouvernement, dat dergelijke arbeidskrachten
inzette voor de aanleg van wegen in regio 16 . Het kan echter
ook zijn dat een groot aantal van hen zich wegens de sterk gestegen
kosten van levensonderhoud weer volledig op de zelfverzorgende voedselproduktie
hebben gericht. Onder invloed van de Eerste Wereldoor-

160
Erts (duiz. ton)
50
40
30'
20 4
io H
1915
Bron: Bijlage I
HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
GRAFIEK 1 Produktie van de Salidamijn, 1914-1926
1920 1925
log vond er ook een blijvende verandering in de leiding van het Salidabedrijf
plaats. Het aantal Aziatische werknemers met een kaderfunctie
nam daarna snel toe terwijl het aantal Europeanen zich niet meer uitbreidde
(Bijlage II).
De waarde van de produktie van het Salidabedrijf nam steeds toe tussen
1914 en 1919, maar liep daarna terug. In de jaren 1917 tot 1919 waren
de opbrengsten buitensporig hoog dank zij de hoge zilverprijzen op
de wereldmarkt, die zelfs de verkoop motiveerden van voorraden edelmetaal
die sinds 1914 bij de Javasche Bank waren aangelegd. De marktwaarde
van deze voorraden was inmiddels hoger dan de opgegeven
boekwaarde en de meerwaarde werd bij de opbrengsten van 1917 tot
1919 opgeteld 17 . De meerwaarde op voorraden aangelegd tijdens de

MIJNBEDRIJF SALIDA 161
oorlog werd door de fiscus opgemerkt en aangeslagen voor oorlogswinstbelasting.
In 1927 werd door de N.V. "Salida" / 25.000 betaald
voor deze navordering.
(X 100.000)
1915
Kosten = onderste lijn
GRAFIEK 2 Bedrijfsresultaten van het Salidabedrijf, 1914-1926
Opbrengsten = bovenste lijn
Bron: Bijlage III
1920 1925
Het bedrijfsresultaat verkregen door de extra winst op verkoop van
voorraden edelmetaal camoufleerde de werkelijke gang van zaken van
het Salidabedrijf. De onkosten namen toe door de inflatie tijdens en kort
na de oorlog en de opbrengsten van de jaarproduktie namen na 1917 af,
omdat het erts dat gewonnen werd steeds minder goud bevatte. Deels
kon dit nog worden gecompenseerd omdat voor het geproduceerde zil-

162 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
ver een hogere prijs werd verkregen. Vanaf 1920 daalde echter de zilverprijs
en waren de resultaten zeer matig (Grafiek 2). In 1926 kwam het
bedrijf in de rode cijfers en aangezien er tijdens exploratieonderzoekingen
geen nieuwe rijke ertslagen waren gevonden, was dat reden om over
te gaan tot sluiting in 1927.
Ill BESTEMMING DER BATEN
Na het debacle met de Girobank had de N. V. " Kinandam'' de exploitatie
van het Salidabedrijf van de N.V. "Salida" overgenomen. "Salida"
had geen andere functie meer dan het verdelen van een eventuele
winstuitkering onder haar aandeelhouders. "Salida" hield daarom
slechts een klein kantoor aan huis bij een van de leden van de raad van
commissarissen. Het Salidabedrijf leverde tussen 1914 en 1926 een netto
bedrijfsresultaat op van totaal 1,8 miljoen gulden. Binnen die periode
werden devasteactivavolledigafgeschreven. In 1923 werd/ 90.000 gereserveerd
voor de exploratie van nieuwe ertslagen. Dit bedrag werd tot
1926 daarvoor gebruikt. Het overige deel van het netto resultaat werd
volledig als winst uitgekeerd. De winst van het Salidabedrijf werd zonder
inhouding van belasting in de verhouding 2:1 verdeeld tussen '' Salida"
en "Kinandam" (Bijlage IV).
Over de winstuitkering betaalde de N. V. " Salida'' belasting, verder
hield zij een gering bedrag in als onkostenvergoeding voor het voeren
van een administratie; de rest werd verdeeld als dividend onder de aandeelhouders.
De koers van de aandelen steeg tijdens de Eerste Wereldoorlog
tot omstreeks 140 % en in augustus 1918 werd te Amsterdam officide
beurtsnotering verkregen. De dividenduitkeringen per aandeel
van nominaal/ 120 bedroegen van 1916 tot en met 1919 achtereenvolgens/
6, / 12,/ 12 en/ 17,40, zodat een willekeurige aandeelhouder
over deze periode/ 47,40 aan dividend ontving. Na 1919 werd geen dividend
meer uitbetaald.
Hierbij moet dan wel worden bedacht dat het totaal van de dividenduitkeringen
vermoedelijk hoger zou zijn geweest als de Girobank niet in
financiele moeilijkheden was geraakt. Zo zou de N.V. "Salida" geen
onkosten hebben gehad aan het opkopen van de eigen aandelen, die zij
voor 1 januari 1917 aan "Kinandam" moest leveren. Tevens zou de
uitkering aan "Kinandam" ter grootte van een-derde van de winst uit
het Salidabedrijf aan "Salida'' ten goede zijn gekomen. De dividenduitkeringen
vallen echter in het niet bij de bedragen die eerst de Girobank
en later de N.V. "Kindandam" aan het Salidabedrijf onttrokken.
Op de balans van de N.V. Salida, afgesloten op 31 december 1910,
werd de waarde van de concessies op/ 1.416.000 gesteld. Verbeek had
voor zijn inbreng van de concessies / 600.000 aan aandelen en

MIJNBEDRIJF 'SALIDA' 163
/ 180.000 contant ontvangen. De waarde van de concessies bedroeg dus
/ 780.000. De waardevermeerdering van/ 636.000 zou viade afschrijvingen
het netto bedrijfsresultaat verminderen en een aantal aandeelhouders
had dan ook kritiek op deze gang van zaken. Men vroeg zich af
ofde/ 636.000 somsdeoprichtingskostenvandeN.V. "Salida" vertegenwoordigden
en vond deze dan veel te hoog. De directieleden van de
Girobank verklaarden in hun functie van commissaris van de N.V.
"Salida" dat volgens het contract met Verbeek en volgens de statu ten
het werkkapitaal/ 984.000 zou bedragen, waarvan/ 180.000 in portefeuilleen/
804.000 in contanten. De rest van het maatschappelijk kapitaal,/
2.400.000 minus/ 984.000, oftewel/ 1.416.000, moest dan wel
de waarde der concessies vertegenwoordigen. Dit stond los van het bedrag
dat men Verbeek had verstrekt ter verkrijging van die concessies.
Door het opwaarderen van de concessies was het voor de Girobank mogelijk
de onder haar beheer gegeven kasmiddelen af te romen 18 .
Na de overname door de N.V. "Kinandam" bleek het geld van het
Salidabedrijf overigens ook niet veilig. In juni 1921 deelde "Kinandam"
mee dat zij haar werkzaamheden in het Salidabedrijf zou beeindigen.
Deze beslissing werd niet nader toegelicht en er ontstond onenigheid
met de N.V. "Salida" over de interpretatie van het contract uit
1913 en de betekenis van de / 8 7 5.040 die " Kinandam " voor de overname
van het Salidabedrijf had betaald. "Kinandam" zou bij beeindiging
van de werkzaamheden van het Salidabedrijf de concessies weer
aan "Salida" teruggeven. Maar "Kinandam" beweerde nu voor
/ 875.040 eigenaar te zijn geworden van de machines en voorraden die
zich op de Salidaconcessies bevonden. Zij was dus wel bereid de concessies
terug te geven, maar voor de volledige inventaris wilde zij '' Salida''
laten betalen. Tevens had zij/ 364.612 als schuld van het Salidabedrijf
aan "Kinandam" geboekt omdat, naar zij beweerde, dit bedrag tot
1920 boven de/ 875.040 in het Salidabedrijf was gestopt.
"Salida" hield vol dat de / 875.040 bestond uit twee afzonderlijke
componenten, te weten: / 470.040 en/ 405.000. "Salida" beweerde
dat de/ 470.040 een compensatie was voor het aandelenpakket N.V.
'' Salida'' dat'' Kinandam'' verkregen had;'' Kinandam" kon dus voor
dit bedrag nooit eigenaar zijn geworden van het Salidabedrijf. '' Salida''
betoogde verder dat de/ 405.000, die de N.V. Kinandam verplicht was
in het Salidabedrijf te steken, een actiefpost was van het Salidabedrijf.
Als de concessies werden teruggegeven dan zou ook dit bedrag, met de
concessies, aan "Salida" moeten worden teruggegeven. Voor wat betreft
de/ 364.612 stelde '' Salida'' dat dit een exploitatieverlies zou zijn,
dat door "Kinandam" behoorde te worden gedragen. Zij was immers
akkoord gegaan met de uitvoering van de exploitatie voor een-derde
deel van de winst en alles wat zij boven de/ 875.040 in het Salidabedrijf
had gestopt, had zij voor eigen risico gedaan en kon zij nooit ten laste

164 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
brengen van het Salidabedrijf.
Het is onwaarschijnlijk dat "Kinandam" meer dan/ 875.040 in het
Salidabedrijf heeft gestopt. Zij ontving immers een-derde van de winst
en het zou dus gunstiger zijn geweest de 364.612 gulden uit het netto bedrijfsresultaat
aan de reserve toe te voegen, zodat het Salidabedrijf zichzelf
had kunnen financieren. Op die manier zou de winstuitkering weliswaar
lager zijn, maar dat verschil zou slechts voor een-derde deel in het
nadeel van "Kinandam" werken. Het zou veel nadeliger zijn geweest
voor "Kinandam" omzelf/ 364.612 in het Salidabedrijf testeken, omdat
zij van een eventueel daaruit te verwachten winst slechts een-derde
zou ontvangen. Voldoende reden om te vermoeden dat het hier een poging
van "Kinandam" betrof om onrechtmatig geld aan het Salidabedrijf
te onttrekken.
In november 1921 kwam "Kinandam" onverwachts terug op de
beeindiging van de exploitatie. Het bestuur van de N.V. "Salida"
kwam hierdoor in een lastig parket; enerzijds wilde zij het geld terug
zien in het Salidabedrijf, anderzijds moest zij "Kinandam" te vriend
houden om verzekerd te zijn van toekomstige winstuitkeringen uit het
Salidabedrijf. In februari 1922 viel het bestuur van "Salida" uiteen
toen bleek dat er geen andere weg meer openstond dan het voeren van
een proces tegen'' Kinandam''. Vanaf dat moment heeft'' Salida'' geen
winstuitkeringen meer ontvangen uit het Salidabedrijf. In 1927 besloot
"Kinandam" opnieuw de exploitatie te beeindigen, ditmaal omdat er
geen erts meer was dat rendabel gewonnen zou kunnen worden.
De concessies werden teruggegeven en tevens werd het winstaandeel
uit het Salidabedrijf van 1921 tot 1927 uitgekeerd. Na de uitspraak van
een arbitragecommissie werd door "Kinandam" tevens/ 470.040 en
een rentevergoeding aan "Salida" betaald. Hiermee kon "Salida"
haar schulden voldoen die bestonden uit achterstallige betalingen aan
rechtskundige adviseurs en de belasting. De belastingschuld was ontstaan
toen in een kort geding tussen de N.V. "Kinandam" en de fiscus
werd bepaald, dat niet "Kinandam" als exploitant van het Salidabedrijf,
maar "Salida" als eigenaar van het bedrijf oorlogswinstbelasting
diende te betalen over de extra winst die er tijdens de Eerste Wereldoorlog
gemaakt was 19 .
Het ziet er naar uit dat "Kinandam" deze zaak zeer geraffineerd
heeft gespeeld. Toen zij in 1920 kans zag om geld aan het Salidabedrijf
te onttrekken, deed zij het voorkomen alsof zij contractueel eigenaar was
geworden van het bedrijf, met uitzondering van de concessies. Zodra dit
eigendom een kostenfactor dreigde te worden door de navordering van
de fiscus, interpreteerde zij de overeenkomst met "Salida" alsof zij
slechts exploitant was van het eigendom der N.V. "Salida".
Hoewel het conflict tussen "Salida" en "Kinandam" zich voortsleepte
van 1921 tot 1927, verliepen slechts zes maanden tussen het

MIJNBEDRIJF SALIDA 165
tijdstip waarop "Kinandam" "Salida" informeerde over de beeindiging
van de exploitatie en het moment dat zij meedeelde dat zij de exploitatie
zou voortzetten. Het is derhalve zaak om na te gaan in hoeverre
er tussen juni en november 1921 wijzigingen zijn opgetreden in de exploitatie
van het Salidabedrijf, die van invloed kunnen zijn geweest op
de besluitvorming van "Kinandam" ten aanzien van beeindiging of
voortzetting van het Salidabedrijf. Als er vanuit de produktiesector geen
redenen voor de omkeer in het gedrag van "Kinandam'' zijn aan te wijzen,
dan kan geconcludeerd worden dat het bestuur van '' Kinandam''
geprobeerd heeft "Salida" te misleiden.
De hoeveelheid geproduceerd erts en de verkregen hoeveelheden zilver
en goud vertoonden tussen juni en november 1921 geen opzienbarende
wijzigingen; de zilverprijs was ook al vrijwel constant (Bijlage V).
Des te opvallender is het verschil in commentaar dat "Kinandam" in
haar jaarverslagen leverde over de door haar gevoerde exploitatie. Over
het boekjaar 1920 deelde zij mee dat de ertsvoorraad op 31 december
slechts 35.000 ton bedroeg en ternauwernood voldoende was voor een
jaar vol bedrijf. Men vreesde dat tegen het einde van 1921 de exploitatie
van de Salidamijn gestaakt zou moeten worden. In het jaarverslag over
1921 vermeldde ze echter dat de exploitatie van de Salidaconcessies in
vele opzichten voorspoedig was geweest. Zowel het mijnbedrijf als de ertsverwerking
verliepen regelmatig en er had een gelijkmatige afscheep
van bullion plaats. Het merkwaardige feit had zich voorgedaan dat in
1921 ruim 7000 ton erts meer werd geproduceerd dan er in het jaarverslag
over 1920 als ertsreserve was opgegeven 20 .
Vanaf het moment dat de exploitatie door "Kinandam" werd uitgevoerd
was tot 1920 de opgegeven ertsreserve regelmatig meer afgenomen
dan de ertsproduktie per jaar. Zodra "Kinandam" in conflict was
geraakt met'' Salida'' en deze laatste geen rechtsgeldig bestuur meer bezat,
nam de geschatte omvang van de ertsreserve jaarlijks toe (Bijlage
VI). De totale hoeveelheid erts die van 1914 tot 1926 gewonnen werd,
was ongeveer 10 % meer dan de in 1914 opgegeven ertsreserve. De werkelijke
produktie week dus nauwelijks af van geschatte omvang van de
ertslagen. Het is daarom niet onmogelijk dat de werkelijke omvang van
de ertsreserve al die tijd bekend is geweest. Het ziet er dan ook naar uit
dat "Kinandam" "Salida" misleid heeft door te manipuleren met de
cijfers betreffende de aanwezige ertsreserve.
CONCLUSIE
Reeds in de zeventiende eeuw werd de Salidamijn in West-Sumatra
door de V.O.C. bewerkt, maar deze liet de mijn uiteindelijk onbeheerd
achter. De mijningenieur Verbeek was ervan overtuigd dat rendabele

166 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
exploitatie mogelijk zou zijn met behulp van de moderne mijnbouwtechniek.
Omdat hij niet over voldoende geld beschikte zocht hij contact
met kapitaalkrachtige Nederlanders die zijn onderneming zouden willen
financieren. Van 1881 tot 1884 bleken zij wel bereid om zijn onderzoekingen
te betalen door deelname in de Exploratiemaatschappij "Salida";
beleggen in een bedrijf in de Buitengewesten bood immers grote
winstkansen, maar bracht ook hoge risico's met zich mee. De Salidamijn
bood niet voldoende zekerheden, omdat de hoeveelheid rijk erts
beperkt van omvang was. En beter ten halve gekeerd dan ten hele gedwaald
besloot men in 1889 om af te zien van exploitatie van de mijn; de
N.V. "Tambang Salida" werd kort na oprichting opgeheven.
In de jaren negentig kon Verbeek de financiering van zijn mijnbedrijf
niet rondkrijgen. Na de eeuwwisseling blijkt het tij te zijn gekeerd. In
1906 wist hij de Engelsman Kehler te interesseren en na contacten met
Vermeulen leek hij tenslotte in 1910 succes te hebben bij de Girobank.
Maar zoals wel vaker, wisten op de grens van het onbekende pioniers en
"piraten" elkaar te vinden. De Girobank slaagde al spoedig erin Verbeek
geheel buiten spel te zetten. Na het debacle met de Girobank werd
het Salidabedrijf door de N.V. "Kinandam" gefinancierd, een onderneming
met vooral Duitse aandeelhouders.
Het Salidaterrein werd ontsloten en in het oerwoud aan Sumatra's
Westkust ontstond een kleine leefgemeenschap rondom de mijn. Het
Salidabedrijf bleek rendabel te kunnen produceren. Tijdens de exploitatie
werd de bedrijfsinstallatie volledig afgeschreven en het Salidabedrijf
leverde vijftien jaar lang een positief nettoresultaat. In totaal werd ongeveer
1,8 miljoen gulden als winst uitgekeerd. De baten uit de Salidamijn
kwamen deels bij de aandeelhouders terecht, deels bij de instellingen die
het financieel beheer over het bedrijf voerden. Aandeelhouders van
"Salida" ontvingen van 1916 tot 1919/47,40 aan dividend op hun
stukken van nominaal/ 120 en de koers van het aandeel steeg in 1918
tot 140 %. De Girobank kon door de opwaardering van de Salidaconcessies
met / 636.000 een deel van de onder haar beheer gestelde
kasmiddelen aan zich toeeigenen. De N.V. "Kinandam'' onttrok later
nog eens/ 364.612 aan het Salidabedrijf. Laatstgenoemde twee bedragen
zijn derhalve niet als winst uitgekeerd.
De ontginning van de Salidamijn heeft ononderbroken plaatsgevonden
van 1914 tot 1926; deze continuiteit staat in schril contrast met de
vele breekpunten die er in het financieel beheer van de onderneming waren.
Deels valt dit te verklaren door de afstand die er bestond tussen de
Salidamijn op Sumatra en het hoofdkantoor in Nederland. Verder kan
gedacht worden aan de kloof in mentaliteit en houding tussen produktieleiders
enerzijds en financide beheerders anderzijds. De Amerikaanse
blueszanger Memphis Slim weet zoiets mooi te verwoorden met zijn lied
"Ain't nobody's business if I do".

MIJNBEDRIJF SALIDA 167
BIJLAGE I Hoeveelheidgewonnen erts en de daaruit verkregen hoeveelheden goud en zilver van het
Salidabedrijf, 1914-1926
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
Erts (tonnen)
14.561
41.363
49.246
46.595
47.768
41.858
39.190
43.034
47.110
46.781
44.785
42.178
42.429
Goud
125
360
422
427
278
224
216
235
166
158
124
113
91
Zilver (kg)
2.192
6.624
7.997
8.633
7.513
6.409
5.903
6.810
7.619
8.255
8.894
7.619
7.189
Totaal 546.898 2.939 91.657
Bron: ARA: Archief "Salida": Vol.
bouwmaatschappij, 1914-1926.
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
39. Jaarverslagen Kinandam-Sumatra Mijn-
BIJLAGE II De werkgelegenheid bij het Salidabedrijf, 1914-1926
Werkkrachten
Vrije
arbeiders
427
329
251
209
176
73
93
107
264
233
358
281
137
Bron: Zie Bijlage I.
Contractanten
370
412
449
375
393
531
648
589
494
531
443
458
599
Totaal
797
741
700
584
569
604
741
696
758
764
801
739
736
Toeziend personeel
Europees
21
25
15
20
21
23
23
17
17
17
18
21
19
Aziatisch
31
19
20
19
22
24
26
26
44
38
43
47
49
Totaal
52
44
35
39
43
47
49
43
61
55
61
68
68

168 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
BIJLAGE III Opbrengst en bedrijfsresultaat van het Salidabedrijf, 1914-1926
Jaar Op- Kosten Bruto Afschrij- Netto Cumulatief
brengst resultaat vingen resultaat netto resultaat
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
289.492
786.142
974.050
1.283.653
1.221.843
1.559.177
979.953
829.457
706.414
719.554
695.932
588.482
476.738
238.228
501.636
610.639
768.342
727.986
841.839
885.905
798.405
681.142
629.081
585.151
572.790
576.115
51.264
284.506
363.411
515.311
493.857
717.338
94.048
31.052
25.272
90.473
110.781
15.692
-98.700
-
212.144
151.234
143.720
128.045
151.407
98.185
20.225
-
- --
-
51.264
72.362
212.177
371.591
365.812
565.931
-4.137
10.827
25.272
90.473
110.781
15.692
-98.700
51.264
123.626
335.803
707.394
1.073.206
1.639.137
1.635.000
1.645.827
1.671.099
1.761.572
1.872.353
1.888.045
1.789.345
Bron: A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 39. Jaarboeken Salidabedrijf, 1914-1926.
BIJLAGE IV Winstuitkeringen van het Salidabedrijf, 1914-1926
Jaar Netto Toevoeging Uitkering Uitkering
resultaat aan reserve uit netto uit reserve
resultaat
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
Totaal
51.264
72.362
212.177
371.591
365.812
565.931
-4.137
10.827
25.272
90.473
110.781
15.692
-98.700
51.264
72.362
-
-
-
3.431
_
-
25.000
90.000
- -
-
-
-
212.177
371.591
365.812
562.500
_
10.827
272
473
110.781
15.692
-
-
-
110.323
3.409
9.188
-
4.137
-
-
-
25.000
-
-
Winstuitkering
-
-
322.500
375.000
375.000
562.000
_
10.827
272
473
135.781
15.692
-
1.797.545
Bron: A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 39. Jaarboeken Salidabedrijf, 1914-1926.

MIJNBEDRIJF SALIDA 169
Januari
Februari
Maart
April
Mei
Juni
Juli
Augustus
September
Oktober
November
December
BIJLAGE V Exploitatie van het Salidabedrijf en de zilverprijs in 1921
Produktie
Erts (ton)
3.282
3.732
3.815
3.675
3.955
3.517
3.323
3.288
3.393
3.600
3.250
4.204
Goud (kg)
21
24
18
19
21
17
17
24
21
18
16
20
Zilver (kg)
512
534
528
554
567
507
498
630
583
593
568
736
Zilverprijs te
New York
(gulden/kg)
Bronnen: A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 39. Jaarverslag Kinandam-Sumatra Mijnbouwmaatschappij
1921; Yearbook American Bureau of Metal Statistics (1931).
1914
1915
1916
1917
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
BIJLAGE VI Verwachte en opgegeven ertsreserves bij het Salidabedrijf, 1914-1926
Reserve per
31 december
van het vorige
jaar (ton)
330.000
500.000
374.000
339.000
232.000
152.000
100.000
35.000
30.000
50.000
80.000
76.000
49.000
Produktie
in het
lopende jaar
(ton)
15.000
41.000
49.000
47.000
48.000
42.000
39.000
43.000
47.000
47.000
45.000
42.000
42.000
Verwachte reserve
per
31 december
van het lopende
jaar
(ton)
315.000
459.000
325.000
292.000
184.000
110.000
61.000
-8.000
-17.000
3.000
35.000
34.000
7.000
72
61
58
61
61
62
66
71
74
77
70
66
Opgegeven
reserve per
31 december
van het lopende
jaar (ton)
500.000
374.000
339.000
232.000
152.000
100.000
35.000
30.000
50.000
80.000
76.000
49.000
27.000
Verschil
(ton)
+ 185.000
— 85.000
+ 14.000
- 60.000
— 32.000
— 10.000
_
+
+
+
+
+
+
26.000
38.000
67.000
77.000
41.000
15.000
20.000
Bron: A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 39. Jaarverslagen Kinandam-Sumatra Mijnbouwmaatschappij,
1913-1926.

1 70 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 6
1
R.D. Verbeek, De zilver- en goudmijnen op Sumatra's Westkust (Batavia 1880).
2
Algemeen Rijks Archief [A.R.A.]: Collectie J.F.R.S. van den Bossche. Archief
Mijnbouw-Maatschappij "Tambang Salida": Vol. 74.
3
A.R.A.: Handels- en Industriemaatschappijen werkzaam in het buitenland: Archief
Mijnbouw-Maatschappij "Salida": Vol. 46. Brief van Th.Fr.A. Delprat aan
W.J.M. Michielsen, 3-10-1909.
4
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 46. BriefJ.B. van Berkel aan W.J.M. Michielsen,
15-9-1909.
5
A. R. A.: Archief "Salida": Vol. 46. Brief van Th.F.R. A. Delprataan W.J.M. Michielsen,
3-10-1909.
6
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 10. Beschikking arrondissementsrechtbank 's-
Gravenhage, 17 december 1910; Vol. 37. Bericht van R.D. Verbeek aan de aandeelhouders
van de Mijnbouw-Maatschappij "Salida", 31-7-1912.
7
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 46. Notulen vergadering raad van commissarissen,
16-1-1911; Vol. 10. Procesverbaal van conservatoire beslaglegging, 25-1-1911.
8
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 10. Dagvaardiging R.D. Verbeek, 31-1-1911.
Procesverbaal van weigering uitgifte aandelen aan R.D. Verbeek, 19-8-1911.
9
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 44. Procesverbaal van het verhandelde op de algemene
aandeelhoudersvergadering, 24-8-1911.
10
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 49. Contract N.V. "Salida"-N.V. "Kinandam",
28-1-1913.
11
"Mijnbouwmaatschappij Salida", IndischeMercuur 50 (1912) 1123; A.R.A.: Archief
"Salida": Vol. 44. Procesverbaal van het verhandelde op de buitengewone algemene
aandeelhoudersvergadering.
12
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 13. Circulaire onder commissarissen van de
N.V. "Salida" van W.J.M. Michielsen, 12-7-1916; Vol. 49. Gewijzigd contract N.V.
"Salida"-N.V. "Kinandam", 1-7-1913.
13
G.B. Hogenraad, "Een en ander over de mijn Salida", Technisch Studenten Tijdschrift
6 (1915) 1-12.
14
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 49. Verslag van de hoofdadministrateur K.
Kriekhaus over 1914.
15
Yearbook American Bureau of Metal Statistics (1914-1926).
16
W.J. Twiss, "De werkkrachten van onze toekomstige mijnbouw", MyV«'ng«rtiW 6
(1921) 69-75, i.h.b. 71.
17
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 13. Vertrouwelijk bericht aan de raad van commissarissen
N.V. "Salida" van K. Veth, 3-8-1917.
18
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 44. Procesverbaal van het verhandelde op de algemene
aandeelhoudersvergadering, 24-8-1911.
19
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 40. Uitspraak arbitragecommissie te 's-
Gravenhage, 5-4-1928.
20
A.R.A.: Archief "Salida": Vol. 39. Jaarverslag Kinandam-Sumatra Mijnbouw­
maatschappij 1920, p. 3; 1921, p. 11.

172 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Het mijnbedrijf ' 'Salida'' aan Sumatra's Westkust omstreeks 1915.

MIJNBEDRIJF 'SALIDA'
173
fl
; s>
•§

174 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN

III
HET INHEEMSE
ONDERNEMERSCHAP
175

176 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 177
DENIET-EUROPESE BIJDRAGE TOT DE ECONOMISCHE
ONTWIKKELING VAN WEST-BORNEO, 1900-1940
door
E.A. RANKEN
Dit artikel handelt over de economische ontwikkeling van de Westerafdeling
van Borneo in de periode tussen 1900 en 1940, in het bijzonder
over de bijdrage die daaraan is geleverd door de drie niet-Europese bevolkingsgroepen
in het gewest: Dajaks, Maleiers en Chinezen. In de onderhavige
periode veranderde de Westerafdeling van Borneo van een
grotendeels zelfvoorzienende regio tot een nauw bij de wereldeconomie
betrokken gewest; er vonden in deze jaren dan ook grote veranderingen
plaats voor de verschillende bevolkingsgroepen.
Volgens de volkstelling van 1900 kende West-Borneo toen 353.000
inwoners, waaronder Dajaks, 123.000 Maleiers en bijna 38.000 Chinezen.
In 1930 was het inwonertal toegenomen tot ruim 800.000, waarvan
690.000 Dajaks en Maleiers, 108.000 Chinezen en slechts 1.100
Europeanen 1 .
De vragen die hier aan de orde zullen komen betreffen het verloop van
de economische expansie van West-Borneo, de bijdragen daarin van de
verschillende bevolkingsgroepen en de gevolgen voor de betrokkenen.
Tevens vragen we ons af in hoeverre Westerse technologie werd toegepast
in het gewest en of het consumptiepatroon van de verschillende bevolkingsgroepen
veranderde. We kijken ook naar nieuwe economische
activiteiten in het gewest en de mate waarin in deze periode de geldeconomie
in de West-Borneose samenleving is doorgedrongen. We beschouwen
de drie niet-Europese bevolkingsgroepen afzonderlijk.
I DAJAKS
De Dajaks zijn de oorspronkelijke bewoners van West-Borneo en bewonen
vooral de hooggelegen binnenlanden. Vanouds werd de Dajakse
economie beheerst door de Maleiers die alle waterwegen controleerden.

178 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Aanvankelijk betaalden de Dajaks zowel de belasting als de gewenste
consumptiegoederen met rijst. Later werden ze gedwongen tot het verzamelen
van bosprodukten die als ruilwaar konden dienen in het verkeer
met anderen. Door de toenemende bemoeienis van de Europeanen
vanaf het midden van de negentiende eeuw werd de Maleise invloed
steeds minder. Tussen 1890 en 1915 ondergingen hierdoor de sociale
omstandigheden van de Dajaks enige verbetering; de economie van de
Dajaks kon zich verder gaan ontwikkelen. Omdat meer handelaren tot
in de binnenlanden doordrongen nam de concurrentie toe. De Chinezen
namen een groot deel van de tussenhandel in het binnenland over.
*
De 190.000 Dajaks, die omstreeks 1900 in West-Borneo woonden, waren
nagenoeg zelfvoorzienend. In de kampongs teelden ze voor eigen
gebruik. Onder hun langhuizen, die op palen stonden, liepen varkens
rond, die in het afval hun eten bij elkaar moesten scharrelen. Het hoofdmiddel
van bestaan was de landbouw, vooral het verbouwen van rijst.
Dit gebeurde op ladangs, d.w.z. droge rijstvelden, dit in tegenstelling
tot de sawah's waar de Chinezen in het gewest hun rijst verbouwden.
Om een ladang te maken moest men eerst op een plek het bos omkappen
en de resten verbrandden. Na vijf jaar kon de ladang weer opnieuw worden
bewerkt. Het zware werk van het omkappen van het bos werd door
de mannen en vrouwen samen gedaan. Daarna gingen de mannen
bosprodukten verzamelen of jagen terwijl de vrouwen de rijst plantten
en oogstten. Door de vruchtbare bodem waren de oogsten meestal vrij
goed. De gemiddelde opbrengst van een ladang was ongeveer de helft
van een sawah van dezelfde grootte. Ofschoon de ladangs per gezin werden
bewerkt en de bewerking dus niet bijzonder intensief is geweest, was
de opbrengst meestal voldoende. Voor de Dajaks was er daarom geen
reden om op sawahbouw over te gaan.
De Dajaks plantten vaak eerst mais op de ladangs; deze kon dan al geoogst
worden terwijl de rijst nog groeide. Daarnaast verbouwden ze nog
wat suikerriet, oebi en sago; samen met de mais vormde dit het "noodvoedsd"
dat bij een misoogst van de rijst een catastrofe moest voorkomen.
Daartoe werd alleen in uiterste nood overgegaan. In gewone jaren
at men sago en mais naast de rijst.
Behalve varkens hidden de Dajaks geen vee. Ze jaagden voornamelijk
op dieren die een bedreiging vormden voor de landbouw zoals herten,
wilde varkens en apen. Met deze activiteiten vulden de Dajaks niet
al hun tijd; in de resterende tijd verbouwden ze enige exportprodukten.
Met de opbrengst hiervan werd de import betaald. De voornaamste op
uitvoer gerichte activiteit was het verzamelen van bosprodukten. De
grootste belemmering daarbij was de noodzaak telkens weer produktieve
bossen om te hakken ten einde nieuwe ladanggronden te creeren 2 .
Het kostbaarste bosprodukt was getah ofwel bosrubber, onder meer

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 179
gebruikt voor het isoleren van telegraafkabels. De getah werd uitgevoerd
naar Singapore. Rotan, een veel minder kostbaar produkt, is in
West-Borneo nooit in cultuur gebracht. De rotan werd altijd in de bossen
gesneden en naar Singapore uitgevoerd. Uit de binnenlanden kwamen
ook grote hoeveelheden harsen zoals copal en damar. De bomen
zijn nooit in cultuur gebracht; er werd getapt waar men een boom zag.
De Dajaks zagen in de knobbels, die uit de harswonden kwamen, allemaal
voortekens. Zo konden ze zien dat een boom getapt moest worden
als de harsknoppen de vorm van een apekop hadden aangenomen.
De copal was meestal van vrij constante kwaliteit. Copalbomen werden
zelden getapt en waren pas na enige jaren oogstbaar. De damar
daarentegen wisselde van kwaliteit; de bomen waren in geregelde tap
zodat het mogelijk was de oogsttijd te verkorten hetgeen ten koste ging
van de kwaliteit van de damar en tenslotte ook van de boom. De Dajaks
voerden de verschillende kwaliteiten uit naar Singapore en Java, waar
de damar gereed werd gemaakt voor industrieel gebruik in Europa. Ondanks
de weinige zorg voor de kwaliteit leverden de harsen de Dajaks
een belangrijk deel van hun inkomen.
Het bekendste bosprodukt was natuurlijk het hout. Het voornaamste
probleem bij de houtkap betrof het vervoer naar de kust. Als de goede
houtsoorten niet dicht genoeg bij het water stonden, woog de opbrengst
ervan niet op tegen de kosten die voor het vervoer moesten worden gemaakt.
Het hout werd voornamelijk naar Java geexporteerd en leverde
relatief weinig op 3 . Vanwege de geringe uitvoerwaarde werd het hout
pas gekapt als de prijs van overige bosprodukten laag was, dit om toch
nog enige inkomsten te behouden 4 .
De vrucht van de tengkawangboom, de tengkawangnoot, was een
olieleverend produkt met een flinke uitvoerwaarde. Oorspronkelijk
kwam de tengkawang alleen voor als bosprodukt in het Boven-Kapoeasgebied
en in Sintang. Toen de handelswaarde van de vruchten was gebleken
begonnen de Dajaks met aanplanten van tengkawangbomen,
aanvankelijk op afgebrande ladangs. Beoogd werd de rijst- en tengkawangoogsttegelijktelatenplaatsvinden,
zonder tijd- en geldverlies. Naderhand
plantte men ook aparte tengkawangcomplexen, zgn. tembawangs.
Waarschijnlijk kwam echter nog omstreeks 1900 het grootste
deel van de produktie uit wilde bomen. De tengkawang kan zeer aanzienlijke
hoeveelheden noten leveren. Het tengkawangvet werd in Nederland
gebruikt als geneeskrachtige zalf en in Engeland en Frankrijk
ter bereiding van zeep en parfums. Omdat men niet op een geregelde
aanvoer van de grondstof kon rekenen, was de afname van het tengkawangvet
echter beperkt. Ondanks de vele goede kwaliteiten was dit produkt
weinig geschikt voor bewerking ter plaatse 5 . Meer dan de helft van
de West-Borneose uitvoer rond de eeuwwisseling bestond uit bosprodukten
afkomstig van de Dajaks (Grafiek 1).

180 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
GRAFIEK 1 Samenstelling van de uitvoer van de Westerafdeling van Borneo, 1900-1939
Bosprodukten
Klapper
Klapper
Klapper
Rubber
1900/04
f^Overige
Klapper
Rubber
Bosprodukten
Overige
Bosprodukten
Rubber Overige
Klapper
Klapper
1905/09
1910/14 1915/19
1920/24
1930/34
Rubber
Bosprodukten
Overige
Rubber
Bosprodukten
Overige
Rubber
Rubber
1925/29
Rubber
Bosprodukten
Overige
Klapper
Bosprodukten
Overige
-Bosprodukten
Klapper' 'Overige
1935/39
Bron: Statistiek van den handel [de scheepvaart] en de in- en uilvoerrechten in Nederlands-Indie
1900-1923 (Batavia 1902-1924); "Jaaroverzicht van den in- en uitvoer van
Nederlandsch-Indie, 1924-1939", Mededelingen van het Centraal Kantoor voor de Statistiek
32, 44, 54, 67, 84, 91, 98, 105, 114, 121, 129, 152, 180.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 181
Het zoeken naar goud en diamant werd rond 1900 steeds minder belangrijk
voor de Dajaks; daarvoor had een deel van hen uitsluitend van
de opbrengst van minerale voortbrengselen geleefd. Het goud kwam
voor als stofgoud in de rivieren ofwel in de bedding van vroegere rivieren.
De goudzoekerij gebeurde met zeer primitieve middelen. Omdat
de goudhoeveelheid uitgeput raakte leverde goudzoeken na verloop van
tijd niet genoeg meer op; dit gold tevens voor het delven van diamant.
Met name in de afdeling Landak werden op grote schaal diamanten gezocht
en gevonden. De kwaliteit van de diamanten was goed, naar men
zei, niet minder dan van die afkomstig uit Kimberley of Brazilie. Ze
kwamen voor in de hoofdrivier van Landak waar men in dook om in de
bodem te graven terwijl men zich vasthield aan een lange stok om niet
met de stroom te worden meegetrokken. De reserves raakten echter uitgeput
en omdat er rijkere produktiegebieden gevonden werden in Zuid-
Afrika, steeg het aanbod van diamant op de wereldmarkt zodat de prijzen
gingen dalen. Aldus verloor ook de diamant zijn functie als bron van
bestaansmiddel. De goud- en diamantzoekerij verviel tot een bijverdienste
die vooral in de belangstelling kwam wanneer het minder goed
ging in de landbouw of met de bosproduktenverzamelarij 6 .
Een belangrijk importprodukt was rijst. Ondanks het feit dat de Dajaks
veel aan de voedsellandbouw deden was het vaak nodig rijst in tc
voeren, hetzij omdat de rijstoogst mislukt was, hetzij omdat de Dajaks
hun tijd op een andere, vaak produktievere manier wilden besteden. De
rijstimport werd tevens beinvloed door de toename van het verbouwen
van tweede gewassen. Deze waren bedoeld om hongersnood te voorkomen;
desalniettemin raakten de eetgewoonten van de Dajaks hierdoor
op den duur beinvloed zodat de vraag naar rijst ook in gewone tijden
verminderde. Tabak en katoenen stoffen behoorden eveneens tot de import.
Door de hoge vervoerskosten waren de importprodukten duur zodat
er ruime exportopbrengsten tegenover moesten staan.
De Dajaks waren voor het exporteren van hun produkten en voor de
aanvoer van importprodukten geheel op anderen aangewezen, voornamelijk
Chinezen; de bosprodukten werden in de regel door Chinezen
opgekocht. De infrastructuur vormde de grote beperking op het handeldrijven
van de Dajaks. Aangezien al het vervoer over water plaats had,
was een lange periode van droogte catastrofaal voor de handel. Door een
lage waterstand van de rivieren kon de handel met de bovenstreken
maandenlang belemmerd zijn. De bosprodukten konden dan niet worden
afgevoerd en waren later vaak onverkoopbaar 7 . Transportmiddelen
te land gebruikte de bevolking niet, men ging te voet en het vervoer vond
plaats in draagmanden.
*
Toen het Gouvernement zich intensiever met West-Borneo ging bezighouden,
was een van de aandachtspunten de manier waarop de Dajaks
ui

182 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
bij het handeldrijven behandeld werden door de Chinezen. De Chinezen
fraudeerden soms met de gewichten. Verder bevond zich op elke
"nanga" (samenvloeiing van rivieren) een Chinese handelaar die niemand
liet passeren zonder tol te laten betalen, hetzij in de vorm van een
voorschot, hetzij door verkoop van bosprodukten of afname van handelswaar.
Deze afhankelijkheid remde de economische ontwikkeling
van de Dajaks sterk af. De inheemse bevolking kon zich echter hieraan
niet ontrekken vanwege de voordelen van het systeem. Het Gouvernement
kon er dan ook weinig tegen beginnen.
De koloniale overheid trachtte tevens een afzetgebied te vinden voor
de steenkolen van de bevolkingsontginning aan de Boven-Kapoeas. Een
belangrijke hindernis hierbij was het verbod op invoer van steenkool dat
de Britse overheid had uitgevaardigd in de Straits Settlements; het Gouvernement
probeerde dit ongedaan te maken door op Engeland diplomatieke
druk uit te oefenen. Tot veel meer dan binnenlands verbruik
heeft de West-Borneose steenkool het uiteindelijk niet gebracht. De kolen
werden gebruikt door de Chinezen voor de stomers op de Kapoeas
en ook door de schepen van de overheid.
De Nederlandse overheid beinvloedde ook de economische situatie
van de Dajaks door het heffen van zowel een algemene, als een specifieke
belasting op de uitvoer van bosprodukten, "sepoeloeh satoe". Deze belasting
bedroeg 10 % van de waarde van de uitgevoerde bosprodukten
en werd in natura betaald. De algemene belasting daarentegen moest in
contant geld worden voldaan. Vaak bezat men niet de benodigde contanten.
Er is van alles geprobeerd. De overheid drong aan op het wassen
van goud en het delven van kolen. De Dajaks moesten aan de wegen
werken om zo contant geld te verdienen 8 . Er werd zelfs beslag gelegd op
de bezittingen van de Dajaks - deze werden dan verkocht. Laatstgenoemde
methode leverde weinig op omdat de Dajaks niet veel bezittingen
hadden en ook omdat er weinig kopers waren.
De Dajaks raakten steeds meer gewend aan een gevarieerde invoer.
Geheel afhankelijk van de importprodukten raakte men echter niet; de
import nam evenredig toe met de export (Grafiek 1).
De aandacht van het Gouvernement nam tevens toe doordat het Nederlandse
bedrijfsleven belangstelling ging tonen voor West-Borneo.
Hoewel deze bescheiden is gebleven, openden enige banken filialen in
het gewest. Een van de banken, de Volkscredietbank, richtte zich ook op
de Dajaks. De koloniale regering steunde deze bank in de hoop dat door
de nieuwe kredietmogelijkheden de inheemse bevolking minder afhankelijk
zou worden van de Chinese handelaren; de Volkscredietbank was
- in tegenstelling tot de overige banken - vooral werkzaam in het
binnenland 9 .
De oorspronkelijke bedoeling was de Dajaks van krediet te voorzien,
doch dit bleek problematisch daar de Dajaks vrij wel geen bezittingen

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 183
hadden waarop een schuldeiser beslag zou kunnen laten leggen. Er
mocht bij de Volkscredietbank maximaal/ 100 worden geleend, maar
de kleine man kwam er niet. De Dajaks werkten in de praktijk toch liever
met voorschotten van Chinese en Maleise handelaren. In de ogen van
het Gouvernement had de Volkscredietbank de kleine inheemse landbouwers
moeten "bevrijden'' van Chinese voorschotgevers. In de praktijk
bleek de Volkscredietbank de minder gegoede Chinese handelaren
te steunen, juist degenen tegen wie de bank de Dajaks had moeten
beschermen 10 .
De rubber
De introductie van de rubbercultuur in West-Borneo bracht grote veranderingen
teweeg waardoor ook het leven van veel Dajaks werd beinvloed.
In 1907 werd zaad van de snelgroeiende Ficus Elastica verstrekt
van bestuurswege om de economie van West-Borneo wat te stimuleren.
Aanvankelijk was alleen een handvol Maleiers enthousiast, maar in
1910 was de rubberprijs zo hoog dat ook de Dajaks en de Chinezen gei'nteresseerd
raakten. Toen werden eveneens de eerste bevolkingsaanplantingen
tapklaar, zodat men meer en meer overtuigd raakte van de
voordelen van de rubbercultuur. De rubbercultuur begon aan de kust
maar drong al snel door tot in het binnenland. Rond 1918 werd het gebied
rond de Kapoeas en de grote zijrivieren daarvan bereikt 11 .
Verschillende bevolkingsgroepen hadden elk hun eigen methode van
rubberproduktie. In tegenstelling tot de Chinezen beperkten de Dajaks
zich tot rubbercultuur. Kenmerkend voor de inheemse rubbercultuur
waren de lage exploitatiekosten. De kosten bleven laag omdat de Dajaks
veelal de rubberbomen bewerkten met het eigen gezin; hierdoor hoefden
er geen arbeidskrachten ingehuurd te worden 12 .
De rubber was niet onmiddellijk na het tappen gereed voor export.
Van het melksap moest eerst het bruikbare deel worden afgescheiden en
dit moest dan via droog- en rookmethoden houdbaar worden gemaakt.
Tot 1924 werd de zgn. bevolkingsrubber ter plaatse slechts weinig bewerkt.
Te Singapore werd deze verwerkt tot het eindprodukt, de zgn.
"blankets". In 1924 kwamen ook in Pontianak, Singkawang en Sambas
remillingsfabrieken. De Chinezen bewerkten echter zelf hun rubber
zodat het water eruit verdween en het gemakkelijker en dus voordeliger
te vervoeren was.
De Maleiers en de Dajaks werden naderhand ook gedwongen over te
gaan op het maken van ''smoked sheets", omdat ze de onbewerkte rubber
niet kwijtraakten. Door mangelen, persen en boven het vuur drogen
in rookhuisjes (of nog beter: in de zon laten drogen) wisten de Dajaks
hun rubber ook zonder fabrieksmatige bewerking tot "blankets" te bereiden.
De niet goed gedroogde vellen werden in Singkawang nogmaals

184 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
bewerkt. Zo kon men steeds een volwaardig exportprodukt leveren 13 .
Het was hierdoor niet meer noodzakelijk uitsluitend naar Singapore te
exporteren; voor het bewerkte produkt bestond ook een markt in
Noord-Amerika en Europa. Aldus werd het exportprodukt rubber
gaandeweg beter van kwaliteit. De vraag naar de rubber nam ook
gestaag toe. Zo werd de rubber een belangrijk exportprodukt van West-
Borneo. Dit kwam voor een belangrijk deel door de opkomende autoindustrie
en de daarmee samenhangende behoefte aan rubberbanden.
Voor het eerst werd nu ook de Dajakse economie ingrijpend beinvloed
door een handelsgewas. Sinds 1900 waren de nieuwe handelsgewassen
al van groter economisch belang voor de overige bevolkingsgroepen
dan de bosvoortbrengselen. Vanaf dat moment gingen ook de
Dajaks zich bezighouden met de aanplant van handelsgewassen. De
rubbercultuur vormde de eerste gelegenheid waarbij de Dajaks een inkomen
in geld kregen. De boxexploitatie moest hierdoor aan betekenis
inboeten.
Aangezien de rubber bij alle bevolkingsgroepen aansloeg, werd
steeds minder tijd aan andere economische activiteiten besteed. Zo
raakte het gewest economisch steeds afhankelijker van de opbrengsten
uit de rubberexport en daardoor van de prijs op de wereldmarkt. De
rubberprijs werd de conjunctuurbarometer van West-Borneo. Voor bevredigende
opbrengsten was een middelmatige prijs al voldoende. De
rubbercultuur vergde niet het gehele potentieel aan arbeidskracht en
grond. Er was daarnaast nog ruimte voor zowel klapper- en pepercultuur
als voedsellandbouw. Maar deze activiteiten leverden bij dezelfde
hoeveelheid arbeid veel minder op dan de rubber, zodat ze veel van hun
oude aantrekkelijkheid verloren 14 .
De rubberexport werd vergemakkelijkt door de reeds bestaande
Europese en Chinese scheepvaartlijnen op Singapore en Java. Wanneer
de rubber eenmaal de West-Borneose kust had bereikt was het vervoer
geen probleem meer. De koloniale overheid toonde zich zeer tevreden
over het succes van de rubbercultuur. Ze stelde een landbouwkundige
ter beschikking om de rubber- en klappercultuur te bevorderen, vooral
onder de Dajaks. Tegelijkertijd echter liet men de inheemse producenten
een belasting van 5 % betalen op de export van rubber terwijl de
Europese producenten van rubber dit niet hoefden te betalen.
Door het succes van de rubbercultuur onderging het leven van de Dajaks
grote veranderingen. Het deel van de inheemse bevolking, dat niet
zelf zijn eigen voedsel verbouwde, was altijd al groot geweest vergeleken
met elders in Nederlands-Indie. Door de rubber waren de Dajaks echter
minder gebonden aan de voedsellandbouw. Door met het in de rubberteelt
verdiende geld voedsel te kopen, hidden ze over het algemeen meer
over dan wanneer ze zich alleen met de voedsellandbouw bezig hadden
gehouden. Dit hield uiteraard het risico in dat honger dreigde in het ge-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 185
val van een flinke prijsdaling waardoor men geen voedsel meer kon kopen.
Tijdens de Depressie van de jaren dertig vielen de inkomsten uit de
rubber grotendeels weg. Dit was van grote invloed op de levenswijze van
de Dajaks; ze werden gedwongen over te gaan op hun oude bronnen van
inkomsten (Grafiek 2).
Het enthousiasme om bosprodukten te gaan verzamelen verdween
steeds meer. Ze werden alleen verzameld als de rubberprijzen laag
waren 15 . Het prijsverloop in de crisistijd betekende de nekslag voor de
bosproduktenhandel. Door de lage prijzen was het zoeken niet meer lonend;
men verzamelde alleen nog wat rotan en damar, relatief crisisbestendige
produkten. Het Gouvernement maakte vanaf 1932 grootse
plannen om de damarteelt te stimuleren. Er werd speciaal personeel
aangesteld door het Boswezen dat zich daarmee bezig moest houden. Er
werd voorlichting gegeven, de produktiemethoden werden gecontroleerd
en er werden monsters genomen voor nader onderzoek. Op tal van
manieren werd ook geprobeerd afzetgebieden voor de damar te vinden
in de Verenigde Staten en Europa. Vanaf 1932 is er inderdaad een stijging
in de damarexport waar te nemen, maar in 1938 nam de export
weer snel af.
Het verzamelen van bosprodukten leverde de Dajaks minder op dan
de rubberteelt. Hetzelfde gold voor de steenkoolwinning, die geheel stil
lag in tijden van hoogconjunctuur omdat men toen meer kon verdienen
met de rubbertap. De mijnbouw kon men echter altijd weer oppakken
in slechte tijden.
De rijstimport nam toe door de rubbercultuur. Zoals reeds gezegd,
was er een tendens om de voedsellandbouw te verwaarlozen ten bate van
de rubbercultuur. Hierdoor werd het nodig om rijst te importeren. Men
moest tenslotte eten en men dacht de grond en de arbeid voordeliger te
kunnen aanwenden.
De Dajaks waren al gewend geraakt aan de belangrijkste invoerprodukten:
rijst, katoenen stoffen en tabak. Voor de opkomst van de rubbercultuur
konden ze grotendeels zelfvoorzienend zijn als dat nodig
was. Dat veranderde nu. De inheemse bevolking raakte afhankelijk van
de rubberopbrengst en daardoor tevens van het conjunctuurverloop op
de wereldmarkt. Wanneer door een malaise de rubberprijs daalde, kon
men de nu noodzakelijk geworden goederen niet meer kopen. Het was
vaak moeilijk om deze produkten weer snel te gaan verbouwen. Daarvoor
was onder meer grond nodig en op de oude ladangs was men inmiddels
vaak rubber gaan verbouwen.
Door de afhankelijkheid tapte men alsmaar door, hoe laag de prijzen
ook waren. Wanneer men met het eigen gezin tapte waren de exploitatiekosten
laag. Alleen de tuinen, waar werd gewerkt met tapkoelies,
moesten in ieder geval de kostprijs terug verdienen om door te kunnen
gaan maar dergelijke tuinen waren er in West-Borneo maar weinig. Bij

186 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
GR AFIEK 2 De relatie tussen de invoer van rijst en de totale uitvoer in de Westerafdeling van Borneo,
1900-1939
10.000 r
8.000
6.000
4.000
2.000
i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i i
o o ©
CO
en
Rijstimport in duizenden gulden (dunne lijn).
Totale export in tienduizenden gulden (dikke lijn). De export is dus weergegeven op
1/10 van de ware grootte.
Bron: Zie Grafiek 1.
een lagere rubberprijs was er derhalve een tendens naar een afname in
de grote tuintap en toename in de gezinstap. Bij te lage prijzen kwam het
voor dat handelaren rubber weigerden te accepteren als ru ilmiddel .Het
begon ook, als de prijzen te laag werden, moeilijk te worden om van de
opbrengst van de rubber de benodigde levensmiddelen te kopen. Desondanks
reageerde het rubberaanbod enigszins op de prijs. Een hoge
prijs stimuleerde tot meer aanplanten en intensiever tappen. Bij een al
te lage prijs hield men op met tappen. De Dajaks streefden naar een
maximalisatie van de opbrengst door het aanbod te vergroten bij lage
prijzen - dit in tegenstelling tot het streven naar winstmaximalisatie dat
we van Westerse ondernemingen kennen.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 187
Om veel diende bij lage rubberprijzen te voorkomen, drong het Gouvernement
aan op het verbouwen van tweede gewassen. Zo werd het
surrogaatvoedsel ketella of oebi op last van het bestuur na de rijstoogst
door de Dajaks aangeplant 16 . In slechte tijden werd de bevolking aangeraden
weer goud en diamant te gaan zoeken. In 1933, een bijzonder
slecht jaar, deed de inheemse bevolking weer bij duizenden aan goudwasserij.
Tot zover de intrede van de rubber in West-Borneo en de gevolgen
daarvan voor de Dajaks. We kunnen stellen dat de opkomst van de rubber
het leven van de Dajaks sterk heeft veranderd, veelal in positieve zin.
Een nadeel was echter de toegenomen afhankelijkheid van de conjunctuur
op de wereldmarkt waarop men uiteraard geen invloed had.
Handelspraktijken
Doordat de rubber zijn intrede deed in het gewest en door de toenemende
handelsbetrekkingen kwam men in de binnenlanden steeds meer in
aanraking met geld. Men gebruikte allang munten in het binnenland,
voornamelijk de oude Mexicaanse dollar. Langzamerhand begon men
ook Nederlands-Indische munten te accepteren. De Dajaks hadden alleen
belangstelling voor zilvergeld. De Chinese handelaren waren verplicht
met grote hoeveelheden pasmunt de rivier op te varen. Alleen al
in 1919 was voor/ 800.000 aan zilvergeld uit de kassen van het agentschap
van de Javasche Bank naar het binnenland afgevloeid. 1919 was
dan ook een economisch topjaar voor de Dajaks. Het geld, dat in eerste
instantie werd opgepot, keerde voor een deel in 1920 terug in de circulate
toen de inheemse bevolking minder had verdiend vanwege de karige
tengkawangoogst. Maar toen de economische toestand over het hoogtepunt
heen was, bleken de handelaren steeds minder genegen om de Dajaks
met munten te blijven betalen. In 1933 meldde resident Van Prehn
dat het geld vanwege de slechte economische toestand min of meer aan
de circulatie was onttrokken. Buiten de hoofdplaatsen verviel men dan
weer helemaal tot de ruilhandel 17 .
In 1936 stelde de assistent-resident Kuik van de afdeling Sintang dat
de inheemse bevolking nog zo primitief was dat men geen behoefte had
aan geld en dat men zich nog niet ontworsteld had aan het stadium van
de produktenhuishouding 18 . Blijkbaar wist hij niet wat daarvoor gebeurd
was.
In 1937 verbeterde de situatie dank zij de hogere rubber- en copraprijzen.
De rubberprijzen fluctueerden nog sterk. De vraag naar zilvergeld
nam weliswaar toe maar een aanzienlijke toename liet nog even op
zich wachten daar de handelaren ongaarne de binnenlanden introkken
waar men recente berichten over het marktverloop van de rubber moest
ontberen. Bij de toename van de exportopbrengsten is de regionale
J

188 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
vraag waarschijnlijk groter geworden; helaas ontbreken hierover nadere
gegevens.
De handelspraktijken van de Chinezen bleven grotendeels dezelfde.
De Dajaks hadden vaak behoefte aan voorschotten om in hun levensonderhoud
te kunnen voorzien tijdens het voortbrengen van de exportprodukten.
De voorschotgevers bedongen hierbij harde voorwaarden. Het
kwam erop neer dat de voorschotnemers steeds hun goederen aan de
voorschotgevers moesten afstaan. Na levering van de produkten gingen
ze weer onder dezelfde voorwaarden schulden aan. De handelaar behaalde
vervolgens de winsten op de produkten. Uiteraard liepen ook de
handelaren met dit systeem risico's; ze gaven levensmiddelen in goed
vertrouwen mee in de hoop dat er voldoende produkten geleverd zouden
worden om het voorschot te compenseren en winst te maken. Een echte
garantie dat ze iets terug zouden zien hadden ze niet. Inherent aan dit
systeem waren twee problemen. Ten eerste, dat de handelaren een dusdanig
risico liepen dat een hoge winstmarge nodig was. Ten tweede, dat
de producenten vaak uitsluitend de goederen terugkregen voor het werk
dat hen tijdens het zoeken in leven had gehouden. Aan deze toestand
veranderde, ondanks herhaalde pogingen van de koloniale overheid,
niet veel. De Dajaks bleven grotendeels analfabeet. Hierdoor bleven ze
een betrekkelijk gemakkelijke prooi voor de meer ontwikkelde Chinese
en Maleise handelaren.
De exportprodukten gingen meestal eerst naar Batavia of Singapore
voordat ze verder werden vervoerd. De exporteurs, die werkzaam waren
in West-Borneo, stonden vaak in dienst van grote handelshuizen te
Batavia of Singapore.
Aan het einde van de jaren dertig was de al tanende nijverheid van de
Dajaks door toedoen van de toegenomen aanvoer van importprodukten
nog meer in beslag afgenomen. Men had liever importprodukten dan
wat men zelf produceerde. Dit zal ook gekomen zijn doordat men het gevoel
had de tijd produktiever te kunnen besteden in de rubberproduktie.
Op grote schaal werden tevens tweede gewassen verbouwd. Naast rijst
plantte men veel mais, oebi en ketella. De Dajaks hadden ondervonden
dat door het verbouwen van een cultuurprodukt hun inkomen hoger
werd dan wanneer ze zich beperkten tot de voedsellandbouw en het verzamelen
van bosprodukten.
De dagelijkse bezigheden van de Dajaks waren veranderd. Vroeger
was men voornamelijk gericht geweest op de voedsellandbouw en de
bosproduktenverzamelarij, met het zoeken van goud en diamant als bijverdiensten.
Nu hield bijna iedereen zich in enige mate bezig met de
rubberproduktie. Omdat nu de mogelijkheid aanwezig was om importprodukten
te kopen, was het behoeftepatroon veranderd. Men was
gesteld geraakt op geimporteerde katoen en tabak. Rijst was echter het
enige importprodukt waarvan de Dajaks echt afhankelijk dreigden te

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO
worden. Waarschuwingen van de overheid hiertegen haalden weinig
uit.
De wijze waarop de Dajaks handel dreven is niet veel veranderd in de
loop van de tijd. Ze bleven nog altijd de dupe van de handelspraktijken
van Chinezen en Maleiers. Op aandrang van de handelaren en door het
voorbeeld van de Chinezen en Maleiers te volgen gingen de Dajaks echter
steeds meer ertoe over de exportprodukten zelf te sorteren en te bewerken;
dit leverde veel meer winst op voor zowel de exporteurs als de
Dajaks. De kredietmogelijkheden van de Dajaks waren verbeterd dank
zij de filialen van de Volkscredietbank. Desalniettemin waren de Dajaks
nog vaak verplicht krediet bij de handelaren op te nemen omdat ze aan
de eisen van onderpand bij de Volkscredietbank niet voldeden.
De Dajaks bleven vol ontzag voor de Maleiers, ook al waren ze bevrijd
van hun economische overheersing. Met de Europeanen bleef het contact
gering. De Europeanen waren geconcentreerd in de steden terwijl
de Dajaks juist in het binnenland woonden. De nauwste band hadden de
Dajaks met de Chinezen die hun schakel waren met de buitenwereld.
Via hen werden de Dajaks opgenomen in de wereldhandel waardoor ze
zelfs afhankelijk van de internationale conjunctuurschommelingen werden.
Daar staat tegenover dat de welvaart onder de Dajaks duidelijk toenam;
dat de Chinezen vaak nog meer profiteerden van de handel dan de
Dajaks doet hier aan niets af.
De belangrijkste bijdrage van de Dajaks aan de West-Borneose economic
was het leveren van exportprodukten. Omstreeks 1900 waren dat
nog voornamelijk bosprodukten maar in de jaren twintig werden deze
grotendeels vervangen door rubber (Grafiek 1). De economische ontwikkeling
van West-Borneo tussen 1900 en 1940 heeft de Dajaks in die
zin beinvloedt dat, terwijl zij eerst grotendeels in hun eigen behoeftes
voorzagen, zij voor de export zijn gaan produceren en in steeds grotere
mate afhankelijk werden van de invoer uit het buitenland.
II MALEIERS
De Maleiers vormden eeuwenlang de heersende klasse in West-Borneo.
Mede door tussenkomst van de koloniale overheid konden ze niet langer
blijven leven van wat de Dajaks voortbrachten. Een deel van hen trok
naar de kust om daar te trachten de kost te verdienen, anderen bleven
in het binnenland en deden daar vervolgens zelf wat de Dajaks eeuwenlang
voor hen hadden gedaan: voedsellandbouw bedrijven en bosprodukten
zoeken. Tevens begonnen ze naar Chinees voorbeeld cultuurgewassen
te verbouwen.
Het Gouvernement had in de loop van de negentiende eeuw contracten
gesloten met de Maleise vorsten in het gewest. De bedoeling hierbij
189

k-_
190 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
was dat de zelfbestuurders over de inheemse bewoners van hun gebieden
administratieve en rechterlijke macht zouden blijven uitoefenen. Er
kwamen zo twaalf zelfbesturende landschappen in West-Borneo, die elk
hun eigen kas moesten bijhouden, welke gecontroleerd werd door het
Gouvernement. Slechts die gebieden waarvan men de indruk had dat de
Dajakstammen niet goed werden bestuurd, vielen rechtstreeks onder
Nederlands gezag. Hierdoor bleef de oude sociale structuur nog voortbestaan,
zij het in gewijzigde versie, echter zonder de economische
machtsposities van weleer.
De Maleiers waren oorspronkelijk afkomstig uit Riouw en Java; voor
een deel waren het oude rivierschuimers van de Kapoeas. Ze hadden
voor zichzelf de titel van vorstengeslacht weten te krijgen en noemden
zich '' Analis Radja''. Ze waren islamitisch maar meestal niet bijzonder
fanatiek. Na verloop van tijd hadden deze Maleiers zich een economische
machtspositie ten opzichte van de Dajaks weten te verschaffen. De
Maleiers deden zelf niet aan voedsellandbouw maar via belastingen in
natura en gedwongen ruilhandel dwongen ze de Dajaks rijst en andere
landbouw- en bosprodukten af te staan.
De Maleiers waren rond 1850 door de overheid gedwongen voor zichzelf
te gaan zorgen waarbij de Chinezen in het gewest als voorbeeld
dienden. Velen legden zich toe op de voedsellandbouw, enkelen trachtten
de Chinezen te beconcurreren in de handel hetgeen meestal een fiasco
werd. Sedertdien is er een duidelijk onderscheid tussen de ontwikkeling
van de Maleiers in het binnenland en die van de kuststrook.
*
In het binnenland ging het roer helemaal om. Schoorvoetend begonnen
de Maleiers voor het eerst sinds eeuwen zichzelf te voorzien in de eigen
behoeften. De kampongs van de binnenlandse Maleiers lagen meestal
aan een rivier. De rijst en de tweede gewassen werden voornamelijk verbouwd
op ladangs en erven. Daar verbouwde men ook sago om lekkernijen
mee te maken. Naar voorbeeld van de Chinezen legden ze zich ook
toe op de gambirfabrikage en de pepertuinaanleg. Het gebrek aan kapitaal
was hier vaak het knelpunt. De Maleiers wierpen zich tevens op de
pinangproduktie, zowel voor eigen gebruik als voor de export. De pinang
werd ook tussen de woningen gekweekt, zelden in afzonderlijke
tuinen. De pinangnoten waren een onmisbaar ingredient bij het sirihkauwen,
een geliefde bezigheid van de Dajaks. In West-Borneo was er
dan ook een flinke binnenlandse afzet. Na 1870 kwam de export van de
pinang naar Singapore op gang, dit ten behoeve van het verbruik in
Brits-Indie.
Ook de Maleiers hadden zich verdiept in het in cultuur brengen van
de tengkawang. Ze besteedden hier veel meer zorg aan dan de Dajaks.
Meestal zorgden de vrouwen en kinderen voor de rij st terwijl de mannen
in de tengkawang werkten. In droge jaren werd er gezocht naar goud en

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 191
diamant. In 1914 vond een groot deel van de Maleiers een "zeer ruim"
bestaan in de diamanthandel. De voornaamste nijverheid werd bedreven
door vrouwen die zijden en katoenen sarongs weefden 19 .
Sommige Maleiers trachtten de Chinezen te beconcurreren in de
handel. Door de nauwe contacten van de Chinezen met de Dajaks en de
afzetgebieden was dat moeilijk. De Volkscredietbank ontfermde zich
over de binnenlandse Maleiers. Het bestaan van de Maleiers in deze tijd
was weinig florissant. Op enkelen na, die behoorden tot vorstengeslachten,
leefden omstreeks de eeuwwisseling de meeste Maleiers uitsluitend
van hun eigen produktie. Er werden geen produkten geteeld om te exporteren
en dus werd er geen geld verdiend om importprodukten mee te
kopen. De Maleiers hadden zich nooit verzoend met het feit dat ze
moesten leven van voedsel dat ze zelf verbouwden en wat hen ook niet
veel extra's opleverde. Toen de rubber werd geintroduceerd in West-
Borneo sloeg dit bij hen meteen aan. De rubbercultuur, die weinig kapitaal
en arbeid eiste, werd ook voor de Maleiers een belangrijk middel
van bestaan. De levensstandaard van de Maleiers veranderde door de
rubber nog meer dan die van de andere bevolkingsgroepen. De binnenlandse
Maleiers lieten de overige bezigheden grotendeels rusten; de ladangbouw
werd zo ongeveer opgeheven.
Het rubber verbouwen en bewerken gebeurde op min of meer dezelfde
manier als bij de Dajaks. De Maleiers werden net als de Dajaks gedwongen
de rubber te bewerken tot'' smoked sheets", omdat de Chinezen
dit eisten vanwege het voordeel dat dit hen opleverde bij het transport.
In de tweede helft van de jaren dertig accepteerde niemand de onbewerkte
rubber meer. Aangezien de Maleiers meestal in de buurt van
een dorp of hoofdplaats woonden was het transport voor hen geen probleem.
Na verloop van tijd was de Maleise bevolking uit het binnenland
nagenoeg geheel van de rubbercultuur afhankelijk en hierdoor ook van
de invoer van rijst. Ook de pinangproduktie moest wijken voor de rubbercultuur.
In 1935 waren de prijzen van de overige cultures zodanig
gedaald dat ze even weinig opbrachten als de pinang. Dit was dan het
moment waarop de pinangproduktie weer werd opgepakt 20 .
Door de toegenomen welvaart van deze Maleiers konden ze nu ook
gebruik maken van het gevarieerde aanbod van importprodukten. Al
snel waren de aangevoerde frisdranken, flessen bier, conserven, stoffen
en sigaren uit het dagelijkse leven niet meer weg te denken. In de crisisjaren
daalde de rubberuitvoer sterk; men verviel weer tot iets dat op de
oude toestand leek. Ook de import nam sterk af, waarschijnlijk omdat
men door de slechte afzetmogelijkheden van de exportprodukten geen
geld had om voor de invoer te betalen. De import hing nauw samen met
de export. In goede tijden werd met geld betaald en in slechte tijden verviel
men tot ruilhandel.
De afhankelijkheid van de Maleiers van geimporteerde rijst nam dus-

192 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
danige vormen aan dat men van overheidswege in 1930 het aanleggen
van nieuwe ladangs begon te propageren. Beoogd werd dat de Maleise
bevolking niet geheel afhankelijk zou zijn van de rubberopbrengsten.
Of deze maatregel veel geholpen heeft valt moeilijk na te gaan aangezien
de geregistreerde invoer van rijst voor alle bevolkingsgroepen bestemd
was; een afname in de importbehoefte van slechts een der bevolkingsgroepen
is moeilijk aan te geven.
De landbouwvoorlichtingsdienst trachtte tevens de Maleiers over te
halen tot het verbouwen van rijst op sawah's. Daarmee werd aarzelend
begonnen omstreeks 1930. Maleise sawah's worden alleen in Landak
genoemd; misschien was dit eerder toe te schrijven aan het voorbeeld
van de Chinezen ter plaatse dan aan de gegeven voorlichting.
De economische situatie verbeterde sterk vanaf 1937. De Maleiers
gingen zich nu weer voornamelijk bezighouden met de rubbercultuur.
Men was zeer afhankelijk van de rubber geworden en ook gewend geraakt
aan de importartikelen, vooral aan de ingevoerde rijst. De vraag
naar consumptiegoederen nam weer toe.
De binnenlandse Maleiers zijn in de periode 1900-1940 zeer in welvaart
vooruitgegaan. In 1919 werd nog gezegd dat slechts enkele Maleiers
iets verdienden in de kleinhandel en af en toe enig inkomen hadden
als de tengkawang behoorlijk verkocht of door zich als koelie te verhuren;
velen leefden toen zoals de Dajaks zonder inkomsten en wisten vaak
niet wat ze de volgende dag moesten eten 2 '. Rond 1940 daarentegen waren
de Maleiers in direct contact gekomen met de wereldeconomie, ze
waren bewust geworden van de conjunctuur en afhankelijk van de rubberprijs.
In de goede rubberjaren waren velen welvarend geworden en
gesteld geraakt op de importprodukten; hun behoeftenpatroon was veranderd.
Men voerde niet meer alleen rijst in maar tevens luxe consumptiegoederen.
De kust-Maleiers
De Maleiers die het kustgebied bewoonden stamden oorspronkelijk ook
af van vorstengeslachten en tot de Islam bekeerde Dajaks. Net als de
Chinezen zijn de Maleiers uit het binnenland naar de kust getrokken
toen de oude inkomstenbronnen waren opgedroogd. Wellicht zijn ze
door de bedrijvigheid van de in hetzelfde gebied wonende Chinezen
geinspireerd tot meer economische activiteit. Hoe het ook zij, deze Maleiers
bleken snel succesvol in met name de klappercultuur. Daarnaast
wijdden ze zich aan voedsellandbouw, de teelt van sago en pinang en het
exporteren van vis. Aldus waren ze al snel in staat in hun behoeften te
voorzien.
De kust-Maleiers woonden in kampongs van losstaande huizen. In de
tuinen rond de huizen kweekte men vaak sago en pinang, bestemd voor

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 193
de export. Naast grondstof voor snoep werd van sago ook meel gemaakt;
dit werd al in 1880 uitgevoerd. De sagopalm groeide alleen in het kustgebied
op grote schaal. De sago van dit gebied was altijd laaggeprijsd omdat
het water waarmee het gewassen werd, afkomstig van de benedenloop
van de rivieren, vaak niet helder genoeg was om er een eetbaar produkt
mee te kunnen bereiden. Daarom werd het gebruikt voor de stijfselfabricage
en om appretuur (pap) mee te maken voor katoenen weefsels.
Als de prijzen al te laag waren, was het niet meer lonend de sago te
bereiden. Dan werd de sagopulp direct uit de boom gebruikt als varkensvoer.
In aparte tuinen werd door de kust-Maleiers klapper verbouwd. De
klapper gedijde uitsluitend in het gebied vlak langs de kust. Daar was het
het werk van de Maleiers om de klappertuinen aan te leggen en de klappers
te kweken 22 . De Chinezen zorgden dan voor het uitvoerprodukt copra.
De klapper was in de kuststreken al vroeg een van de belangrijkste
middelen van bestaan en heeft zich later aardig staande weten te houden
naast de rubber. Door de exportprodukten verkeerden de Maleiers aan
de kust meestal niet in even slechte economische omstandigheden als de
Maleiers in het binnenland. De eerstgenoemden kwamen al vroeg in
aanraking met de wereldhandel, en de daarin heersende conjunctuur.
Ten tijde van de toename van Nederlandse invloed veranderde de situatie
van de aan de kust wonende Maleiers niet zo rigoreus als die van
de Maleiers in het binnenland. Ook in het kustgebied werd de rubber
toen deze eenmaal was geintroduceerd snel een succes. De Maleiers
hadden een belangrijk aandeel in de rubbercultuur aan de kust, maar de
rubbercultuur verdreef niet onmiddellijk alle oude cultures zoals elders
het geval was; de klappercultuur wist zich staande te houden. In 1938
merkte Resident Oberman op dat het kustgebied van het gewest zeer
van de klapper afhankelijk was 23 . In slechte klappertijden trokken verarmde
koelies met hun gezinnen naar de rubberstreken om daar werk te
zoeken. De klappertuinen werden toen verwaarloosd zodat de produktie
terugliep. De sagoproduktie daarentegen kon in de jaren 1924-1928
als bestaansmiddel de concurrentie met de bevolkingsrubbercultuur
niet volhouden. In tijden van slechte rubberprijzen keerde de sagoproduktie
voor een deel terug om bij stijging van de rubberprijzen weer
sterk te verminderen. De pinangproduktie aan de kust heeft waarschijnlijk
dezelfde ontwikkeling doorgemaakt als die in het binnenland. In
1935 waren de prijzen van de overige culturen zodanig gedaald dat ze
ongeveer net zo weinig opbrachten als de pinang. Dit was het moment
waarop de pinangproduktie weer werd opgepakt 24 .
Al met al veranderde de economische positie van de Maleiers in het
kustgebied niet ingrijpend tussen 1900 en 1940. De klappercultuur werd
deels vervangen door de rubbercultuur; in welke mate dit gebeurde
werd bepaald door de verhouding tussen de prijzen van deze produkten.

194 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Door het toegenomen aanbod van importartikelen is het behoeftepatroon
veranderd. Er waren veel meer luxe-produkten te krijgen en er
was een toegenomen diversificatie van de consumptie-artikelen. In de
goede rubber- en klapperjaren kon men deze produkten kopen; in de
crisistijd heeft men het zonder deze produkten moeten stellen. Toen viel
de import weer terug tot het niveau van 1900. De voornaamste verandering
in genoemde periode was dat de grootte van en behoefte aan invoer
veranderde. In de crisistijd was het afgelopen met de grootschalige import;
deze kon men toen niet meer betalen. De door tussenkomst van de
koloniale overheid verbeterde infrastructuur in het kustgebied was voor
de Maleiers zeer gunstig. Deze vereenvoudigde de afvoer van hun produkten
en drukte de vervoerskosten.
Ill CHINEZEN
De eerste Chinezen kwamen in het midden van de achttiende eeuw naar
West-Borneo op uitnodiging van de sultan van Sambas. De Chinezen
waren naar West-Borneo gehaald om voor de sultan naar goud te graven;
tussen 1790 en 1820 was er sprake van een ware goudkoorts. De
Chinezen waren verdeeld in diverse zichzelf regerende clans, kongsis.
Eenmaal in West-Borneo gearriveerd sloten de Chinezen zich aan bij
een kongsi. Men koos er dan een uit waarmee men zich verwant voelde,
bijvoorbeeld omdat iemand met dezelfde achternaam of uit dezelfde
streek in China reeds daartoe behoorde. Een kongsi had een eigen
bestuur. Na enige inwijdingsrituelen kon een kongsilid rekenen op bescherming
van de kongsi. Daartegenover stond dat hij absoluut trouw
moest zijn en in geval van oorlog voor de kongsi moest vechten. Alleen
bij terugkeer naar China mocht iemand de kongsi verlaten 25 .
De goudmijnbouw in West-Borneo was een lucratieve bezigheid. De
mijnwerkers woonden in de landschappen Sambas, Mempawah, Pontianak
en Landak. De plaatselijke Maleise sultans kregen de Chinezen
niet in hun greep; met veel moeite slaagden ze er in hen enige belasting
te laten betalen. Van onderwerping aan het gezag van de Maleise vorst
was geen sprake.
Aan het begin van de negentiende eeuw was West-Borneo de grootste
exporteur van goud in Azie. Naar schatting leverde de regio bijna eenzevende
van de totale wereldproduktie. De goudmijnen werden geexploiteerd
met methodes afkomstig uit Zuid-China, een combinatie van
handwerk en het toepassen van technieken om water over te brengen en
in goede banen te leiden. De watermanipulaties kwamen voort uit de
sawah-traditie van de Chinezen en waren geheel nieuw voor de Dajaks.
Dank zij toepassing van deze technieken kon er een aanzienlijke hoeveelheid
goud worden gewonnen voor de export.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 195
De Chinezen bleven lang gehecht aan de oude Chinese voedingswijze.
Hun voorkeur ging uit naar sawahrijst; de ladangrijst smaakte hen
niet. Ze waren ook gesteld op verse groenten en varkensvlees. Aan gezien
deze produkten niet voorhanden waren in West-Borneo en het importeren
daarvan te duur zou worden, was men gedwongen er zelf voor
te gaan zorgen. Naast het bedrijven van de goudmijnbouw verbouwden
de Chinezen derhalve ook hun eigen voedsel. In de loop der tijd kwamen
steeds meer Chinezen naar West-Borneo met de bedoeling om in de
landbouw te gaan werken. Ze waren echter verplicht eerst in de goudmijnen
te werken om hun overtocht te betalen; hun spaargeld investeerden
ze in de landbouw. Nadat de goudmijnen omstreeks 1850 uitgeput
waren geraakt vielen velen terug op de landbouwkolonies waarin ze hun
spaargeld hadden geinvesteerd. Veelal waren deze bloeiend doordat ze
met grote ijver waren bewerkt en vaak in de buurt van grote wegen
lagen 26 . Anderen trokken naar de kust en begonnen daar met voedsellandbouw
en klappercultuur. Weer anderen gingen hun geluk beproeven
in de handel, hetzij in het binnenland, hetzij aan de kust. Ook werd
een begin gemaakt met het fabrieksmatig verwerken van enkele bos- en
landbouwprodukten.
Het verkrijgen van gezag over de Chinese bevolkingsgroep kostte de
koloniale overheid veel inspanning. Tot 1914 hebben de Chinezen zich
met succes verzet tegen het Nederlandse gezag, maar ook daarna stak
het verzet nu en dan de kop weer op.
De van de landbouw levende Chinezen waren te verdelen in twee
groepen. Ten eerste degenen, die in het binnenland waren blijven wonen
en daar op zoek zijn gegaan naar nieuwe winstgevende cultures; na
1920 kreeg deze groep versterking van Chinese handelaren die hun geld
belegden in de ontginning van het gebied rond de Kapoeas en daar met
verschillende cultures begonnen. Ten tweede, de Chinezen die naar de
kust trokken om daar een stuk van het met bos begroeide gebied te ontginnen
om er landbouw te gaan bedrijven, deels op de wijze zoals ze van
vroeger gewend waren, deels met nieuwe cultures.
*
In het binnenland waren er Chinese nederzettingen gebleven op de oude
goudmijnplaatsen, met name in het zuiden van de onderafdeling Sambas.
Ze bestonden uit een pasar en enkele rijen afzonderlijke woningen
gemaakt van tijdelijke materialen. Hieromheen lagen tuinen en sawah's
en werd de overige landbouw bedreven. De Chinezen gingen naast de
rijstsawahbouw peper, gambir en later ook rubber verbouwen. Sommigen
beperkten zich tot groenteteelt, maar dan systematischer dan voorheen.
De groenten deden ze plaatselijk van de hand aan degenen die alleen
nog maar marktgewassen kweekten 27 .
Rijst was zeker in de beginperiode het belangrijkste produkt voor de
voedselvoorziening. In tegenstelling tot de ladangbouw is de sawah-

196 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
GRAFIEK 3 Invoer van rijst en uitvoer van rubber in de Westerafdeling van Borneo, 1900-1939
50.000 p
40.000 h
30.000
20.000 h
10.000
Rubberexport (ton) = doorgetrokken lijn
Rijstimport (ton) = stippellijn
Bron: Zie Grafiek 1.
bouw zeer arbeidsintensief. De irrigatie van de rijstvelden gebeurde via
riviertjes of bergstroompjes die door niet-permanente dammen werden
opgestuwd. Een goed bewerkte sawah heeft gemiddeld een tweemaal zo
grote opbrengst als een ladang van hetzelfde oppervlak. De sawahbouw
eiste echter veel meer arbeid. Zodra andere cultuurprodukten opkwamen
was de sawahbouw daarmee moeilijk te combineren. Steeds meer
was men gedwongen rijst te importeren om te voorzien in de behoefte.
Toen de totale export steeg door de toegenomen produktie van cultuurgewassen,
nam ook de rijstimport toe, met name nadat de rubber was
opgekomen (Grafiek 3).
Enige tijd was peper het voornaamste exportprodukt van de binnenlandse
Chinezen. De meeste tuinen lagen in Benkajang, Landak en
Mempawah. De pepercultuur in West-Borneo was voornamelijk in
handen van de Chinezen. Peper was al sinds het einde van de negentiende
eeuw een uitvoerprodukt van West-Borneo. De pepercultuur was zowel
arbeids- als kapitaalintensief. De grond moest goed worden bewerkt
voordat de peper kon gedijen. De produktie was zeer conjunctuurgevoelig.
Als de prijzen daalden was de peperproduktie al snel niet meer ren-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 197
dabel vanwege de hoge produktiekosten. Bij lage prijzen was deze cultuur
alleen nog rendabel op de beste gronden 28 .
Peper is uitsluitend een bevolkingscultuur gebleven en nooit een ondernemingscultuur
geworden. Er waren maar enkele grote pepertuinen
waar de arbeid door koelies werd verricht. De produktie van deze tuinen
was nog prijsgevoeliger dan die van de familiebedrijfjes. De koelies
moesten betaald worden ongeacht de opbrengst van de peper. De kleine
peperproducenten waren uit geldgebrek altijd gedwongen hun produkt
zo snel mogelijk te verkopen. Dit was dan altijd in de periode na de
oogstmaand waarin de prijzen laag waren. De kapitaalkrachtiger peperboeren
verkochten de peper in maart of april van het jaar daarop, wanneer
de prijzen hun hoogtepunt hadden bereikt. Ook de tussenhandelaren
sloegen de peper vaak speculatief op 29 . Door het succes van de rubber
nam het belang van de peper voor de export sterk af.
De gambir was na peper het belangrijkste produkt van de binnenlandse
Chinezen, althans tot de rubber het naar de derde plaats verdrong.
Gambir was een ingedampt extract van de gambirheester. Uit
Europa was er vraag naar zuivere gambir om te gebruiken als looistof en
in de textielindustrie. Voor de markt in het binnenland moesten er blokjes
of schijfjes worden gemaakt door er dedek (rijstzemelen) bij te doen.
Dit laatste werd vaak vervalst, dan deed men er goedkopere vullingen
bij als sago, aarde of arensuiker 30 .
Het produceren en verwerken van de gambir was een puur Chinese
aangelegenheid, in het bijzonder van de meer kapitaalkrachtige Chinezen.
Het gebeurde daar waar de Chinezen zich als landbouwers hadden
gevestigd: in het zuiden van de onderafdeling Sambas, West-
Bangkajang en West-Landak. De gambircultuur is spoedig een ondernemingscultuur
geworden. Er was meestal een tuineigenaar met personeel
in dienst, ook dit personeel werd vrijwel alleen uit Chinezen gerecruteerd.
De bereiding van de gambir vond plaats in bedrijfjes die bij de
tuin zelf hoorden, waar dan door de gambir te koken een extract werd
gemaakt, de gambir-ko. Deze bedrijfjes leverden ongeveer 5 kg droog
produkt per dag. Deze bedrijven (bangais) werden ook weer gedreven
door Chinezen. De tuineigenaars zorgden er ook voor dat de droge gambirprodukten
in een stadje aan de Kapoeas kwamen, waar schepen van
de Chinese kongsies ze kochten, voor rekening van de grote exporteurs
te Pontianak. Meestal werd de gambir betaald met rijst of andere goederen.
Een probleem voor de tuineigenaren was dat ze hun personeel in
geld moesten betalen, zodat ze vaak een gebrek aan contancten hadden.
Blijkbaar bezaten de exporteurs een dusdanig overwicht dat ze in natura
konden betalen.
Vanaf 1910 kreeg de rubber meer aandacht. Aanvankelijk probeerde
men de gambirtuinen vol te planten met rubber. De gambir was echter
niet zo snel tot afsterven te krijgen. Toen de rubberprijzen wat begon-

198 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
nen te dalen, en daardoor de belangstelling voor de gambir weer toenam,
was men daar weer verheugd over.
Ook bij de Chinezen was rubber het belangrijkste produkt. De Chinezen
pakten de rubberproduktie grootscheeps aan. Ze richtten rubberondernemingen
op met aan het hoofd de eigenaar van de tuin en verder betaald
personeel. De tuinen zagen er keurig uit en werden met de uiterste
zorg bewerkt om een zo groot mogelijke opbrengst te krijgen.
GRAFIEK 4 De rubberexport van de Westerafdeling van Borneo, 1914-1939:
hoeveelheden en prijzen
Hoeveelheid (milj. kg) = doorgetrokken lijn Prijs (gulden/kg) - stippellijn
Bron: Zie Grafiek 1.
1915 1925 1935
4,00
A 3,00
H 2,00
A 1,00

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 199
De Chinese rubberproduktie was zeer prijsgevoelig vergeleken met
de gezinstap van de Dajaks, ook vergeleken met die van Chinezen die
naast de sawah's of pepercultuur nog de rubberteelt beoefenden. De
grote rubber- en gambirondernemingen hidden op met produceren zodra
de kostprijs niet meer werd terugverdiend. Men ging niet door met
produceren zoals de inheemse gezinsbedrijven; hier streefde men naar
winstmaximalisatie in plaats van een maximale totale opbrengst (Grafiek
4). Zo was de gambirexport vanaf 1920 omgekeerd evenredig met
die van rubber. Degenen die naast de rubberproduktie ook sawah's en
pepertuinen bezaten konden door de lage produktiekosten langer doorgaan
met de rubberprodukten, maar ze kregen bij lage prijzen weer
meer belangstelling voor hun andere produkten.
Omdat de Chinezen veel succes boekten met rubber en gambir verloren
ze enigszins hun belangstelling voor de sawahbouw. Ze konden hun
tijd produktiever besteden. De rijst moest nu voor een steeds groter deel
worden ingevoerd vanuit Singapore.
Chinezen aan de kust
De Chinezen in de kustgebieden hebben het vroeger beboste gebied tussen
Pontianak en Pamangkat ontgonnen en het vervolgens in cultuur
gebracht. De meest opvallende bijdrage van de Chinezen aan de landbouw
van West-Borneo waren de grote gespecialiseerde rijstkolonies
aan de kust. Hierdoor werden Zuid-Chinese landbouwtechnieken in
West-Borneo gei'ntroduceerd 31 . In het begin van de twintigste eeuw
kwam de klappercultuur op en nam de belangstelling voor de voedsellandbouw
af. De bodem en het klimaat leenden zich goed voor de klapperbomen.
Het voorbeeld van de Chinezen werd snel gevolgd door de Maleiers,
die zoals gezegd, op dit moment ook op zoek waren naar een nieuwe manier
om in hun levensonderhoud te voorzien. Zo kwam het tot een werkverdeling.
De Chinezen waren goed in het draineren van de grond om
deze geschikt te maken voor de klappercultuur, de Maleiers legden de
klappertuinen aan. In de tuinen werkten de Maleiers en ook uitheemse
arbeidskrachten zoals Boeginezen (uit Celebes) en Madoerezen. De noten
werden door de Chinezen opgekocht en verwerkt tot copra, lange
tijd een van de belangrijkste exportprodukten van West-Borneo en geheel
afkomstig uit de kuststreek.
Om copra te verkrijgen moest de klapper gedroogd worden. Door de
weersomstandigheden was men gedwongen "mixed" copra te maken
en geen in de zon gedroogde copra. Door het hoge vetgehalte bracht de
copra een goede prijs op. Op andere kwaliteitseigenschappen werd nauwelijks
gelet. Tot ongeveer 1920 werd demeeste copra naar Java en Singapore
uitgevoerd. In de loop der jaren ging er steeds meer rechtstreeks
naar Europa.

200 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De klappercultuur werd nauwelijks aangetast door de opkomst van de
rubber. De kuststreek bleef afhankelijk van de klapper. Het belang van
de klapper blijkt uit het feit dat de copra na de rubber het tweede exportprodukt
van West-Borneo bleef. We kunnen spreken van een conjunctuurgevoelige
gemeenschap. Niet alleen de klapperproducenten waren
afhankelijk van de copraprijzen maar ook de copraproducenten en de
exporteurs.
De afhankelijkheid van de rubber- en klappercultuur gold vooral de
groep van Chinese "groottuin-bezitters". Daarnaast was er nog een
omvangrijke groep Chinezen die zich voornamelijk toelegde op voedsellandbouw
en daarnaast nog een klein tuintje had met klapper of soms
rubber. Deze groep was minder afhankelijk van de conjunctuur en voor
hen hoefde ook in de goede oogstjaren geen rijst te worden ingevoerd.
Cijfers over de grootte van deze groepen ontbreken.
De klapperoliefabrieken waren een tijdlang de voornaamste industrie
in West-Borneo. Toen echter steeds meer werd overgegaan op de uitvoer
van bewerkte rubber in plaats van onbewerkte, ontstond een belangrijke
verwerkingsindustrie van rubber in West-Borneo. Daarnaast
kende het gewest nog een cutchfabriek, ijs- en limonadefabrieken, sagoen
pinang-bereidingsfabrieken, stoomhoutzagerijen en scheepswerven.
De meeste van deze industrieen waren in Chinese handen.
Aanvankelijk was de kwaliteit van de in de plaatselijke fabrieken bewerkte
rubber zo slecht dat de uitgevoerde blankets in Singapore nogmaals
werden bewerkt. Er was een tendens naar het steeds meer ter
plaatse verwerken van de rubber, vooral vanwege het voordeel dat dit
opleverde bij het vervoer. Er kwamen steeds meer rubberbereidings- en
herbereidingsbedrijven waar de rubberprodukten nogmaals werden bewerkt
voor ze uitgevoerd werden. Het leeuwedeel van deze bedrijven
was in Chinese handen: 15 van de 22 32 .
In West-Borneo waren in 1912 twee copra-oliefabrieken, beide gevestigd
te Pontianak. Ze hadden beide Europese eigenaren. Deze twee
copra-oliefabrieken verwerkten een groot deel van de copraproduktie
uit de onderafdeling Pontianak tot copra-olie en coprakoeken. Nu de
olie van de fabrieken door de verbeterde verkeersmiddelen zo gemakkelijk
te krijgen was verging de inheemsen de lust de copra-olie nog langer
zelf te fabriceren. Er werd niet alleen geproduceerd voor binnenlands
gebruik, maar tevens veel olie geexporteerd naar Noord-Amerika en Japan.
De fabrieken deden goede zaken zolang de copraprijzen niet te
hoog waren en de prijzen van copra-olie niet te veel daalden. Naast de
olie werden er op veel kleinere schaal coprakoeken geproduceerd. De
koeken vonden voornamelijk aftrek in Nederland en Singapore om als
veevoeder te worden gebruikt.
Een ander fabrieksmatig geproduceerd exportprodukt was de cutch,
een extract van de mangrovebast dat goed te gebruiken was bij het looi-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 201
en van leer. Aan de kust van West-Borneo stonden veel mangrovebossen
die lange tijd geexploiteerd werden om van de bast cutch te bereiden.
In 1905 werd de eerste cutchfabriek geopend en in 1907 werd de
eerste cutch geexporteerd. Door de grote vraag naar laarzen tijdens de
eerste wereldoorlog deed de fabriek het uitstekend. Een groot deel van
deze geproduceerde cutch ging naar Japan waar schoenen voor het Russische
leger werden vervaardigd. Aan deze uitvoer kwam plotseling een
einde toen de Russische revolutie uitbrak en er op die manier een einde
kwam aan de handelsbetrekkingen. In 1924 werd verdere cutch-export
onmogelijk door de handelsbeperkingen.
In het algemeen kunnen we stellen dat de industrie voor de economie
van dit gewest geen grote rol speelde. Alleen in de steden was er enige industrie,
die uitsluitend in Chinese handen was en voornamelijk door
Chinezen werd bemand. Deze industrie was wel belangrijk voor het bereiden
van verschillende gewassen en ook om van rubber een geschikt
uitvoerprodukt te maken.
*
De exporthandel van West-Borneo werd voornamelijk bedreven door
Chinezen. Tot ongeveer 1915 hadden ze ook de importhandel in handen
maar hier konden ze aan de Europese concurrentie geen weerstand bieden.
De Europese handelshuizen hadden meer kapitaal ter beschikking
om de import mee te financieren. Naast de exporthandel was er een
klein-, tussen- en groothandel in het gewest zelf. De kleinhandel was gericht
op het opkopen van de exportprodukten bij de producenten, veelal
Dajaks. De produkten werden in natura betaald. Om de produkten van
de bevolking in de binnenlanden op te kopen gingen de opkopers als regel
met een prauw of een motorboot langs de kleine rivieren of met een
grote laadprauw erachter langs de brede rivieren of parits. De vaartuigen
waren geladen met rijst, tabak, sieraden, zout, katoentjes etc. In de
binnenlanden werden deze produkten verkocht of geruild tegen de exportwaren,
in het begin van onze periode voornamelijk bosprodukten 33 .
Later kwamen hier uiteraard de rubber en peper bij en dit werden de
meest begeerde produkten. Het bezit aan kapitaal van deze handelaren
varieerde. Sommigen konden maar kleine hoeveelheden tegelijk meenemen
en moesten de opgekochte produkten weer snel verkopen en konden
zo niet wachten op gunstige prijzen.
De voor de handelaren gunstige handel bond de Dajaks door middel
van voorschotten. De Dajaks werden dan gedwongen te leveren tegen
zeer lage prijzen die de handelaren deels naar eigen goeddunken
vaststelden. Zo werd soms wel tussen de 100 en 200 % winst gemaakt.
In slechte tijden benadeelden de handelaren hiermee zichzelf, aangezien
de Dajaks dan helemaal niets meer konden betalen. In goede tijden
echter werden zo kapitalen verdiend. Dit geld belegden ze vaak in rubber,
peper en gambirtuinen. Deze handelaren liepen met dit voorschot-

202 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
systeem aanzienlijke risico's zodat een grote winst niet geheel onrechtvaardig
was te noemen. Als de Dajaks hun voorschot niet konden opbrengen
om een of andere reden, zoals een misoogst, eisten de Chinese
handelaren het geleende geld in contanten. Aangezien de Dajaks dat
dan meestal ook niet hadden werden hen hun bezittingen afgenomen.
In de kuststreken kochten kleinhandelaren de produkten op door met
hun prauwen met kleine winkeltjes langs de kampongs te varen en daar
de produkten op te kopen in ruil voor de gewenste importprodukten.
Veel Chinese handelaren woonden zelf aan de kust. Daar trof men Chinese
pasars aan, bestaande uit een aantal kleine smalle woningen waar
een toko (winkel) bij in zat, verenigd onder een dak, met een gemeenschappelijke
voorgalerij. Het oude voorschottensysteem was aan de kust
in 1938 verdwenen. De goederen, met name rubber, werden nu behalve
in de toko's, vaak op beurzen verkocht. De Chinese kleinhandelaren
brachten de verkregen bevolkingsprodukten meestal naar hun winkel.
De poging van de koloniale overheid om de Dajaks te bevrijden van hun
afhankelijkheid van de Chinese handelaren mislukte volkomen. De
kleinhandelaren beheersten de gehele handel binnen hun gebied.
De tussenhandelaren kochten goederen te Pontianak om ze daarna te
verkopen aan kleinhandelaren of rechtstreeks aan de inheemse consumenten.
De bevolkingsprodukten die ze van de kleinhandelaren of van
de bevolking hadden ingekocht vervoerden ze naar Pontianak, soms
naar een andere plaats buiten de onderafdeling. Het verschil met de
kleinhandelaar lag vooral hierin dat de goederen door de tussenhandelaar
over een veel grotere afstand werden vervoerd.
Uniek voor West-Borneo waren de huisbootbedrijven op de Kapoeas.
Deze verzorgden voor de exporteurs in Pontianak het verkeer met
het achterland. De huisboten herbergden op krediet gekochte voedingsmiddelen
en manufacturen. Deze boten werden door motor- of
stoomboten de binnenlanden ingetrokken waar de importartikelen geruild
werden tegen rubber. Dit was ook een vorm van tussenhandel, wederom
in handen van de Chinezen.
Ook de groothandel werd gecontroleerd door de Chinezen; deze tak
van de handel hebben ze vrijwel geheel in eigen hand kunnen behouden.
Het daarvoor benodigde kapitaal werd door de handelaren zelf opgebracht.
De Chinese exporteurs hadden vanouds een groot aantal vaste
relaties in het opkoop-apparaat in het binnenland, die hen voorzagen
van de exportartikelen.
De exporthandel was voornamelijk in handen van een betrekkelijk
klein aantal groothandelaren en sterk georienteerd op Singapore. De
toonaangevende Chinese handelaren waren vaak zelf niet geheel
zelfstandig. De meesten waren afhankelijk van Chinese firma's in Singapore.
Ze zonden de exportprodukten naar het hoofdkantoor van de
firma in Singapore en kregen consumptie-artikelen van allerlei aard er-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO
voor terug. Het benodigde krediet voor het handeldrijven kwam in eerste
instantie ook uit Singapore.
Op de financide afhankelijkheid van de handelaren aan Singapore
kwam een rem doordat er ook in West-Borneo kredietfaciliteiten ontstonden.
Al in 1910 werd er een agentschap van de Javasche Bank gevestigd
te Pontianak en vanaf 1913 kwamen er agentschappen van de
Nederlandsche Handel-Maatschappij in verschillende grote plaatsen.
Daarnaast was er ook sinds 1920 een Chinese bank, de N.V. The Fak
Tong. Naar deze laatste bank ging men pas als de andere twee weigerden
krediet te geven aangezien de tarieven niet erg gunstig waren. De
Chinese handelaren raakten steeds meer onafhankelijk van Singapore
omdat ze nu ook zelf aan krediet konden komen en zo zelf konden inkopen.
Steeds meer gingen de handelaren rechtstreeks handel drijven met
Europese en Amerikaanse groothandelaren 34 . Voor de uitvoer naar
Europa was het vaak voldoende om de goederen te vervoeren naar Java
waar de Europese firma's meestal hun Nederlands-Indische kantoren
hadden.
GRAFIEK 5 Het verband tussen uitvoer en invoer in de Westerafdeling van Borneo, 1900-1939
Indexcijfers (1900 = 100)
700
Uitvoer = bovenste lijn
Invoer = onderste lijn
o
Bron: Zie Grafiek 1.
o
CN
Ol
in
CM
CTl
O
CO
O)
m
CO
a-,
203

204 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
In de crisisjaren van de jaren dertig verviel zowel de import als de export
weer tot ongeveer het niveau van het begin van de twintigste eeuw,
om zich daarna echter weer veel sneller te herstellen. Het raamwerk van
de economische ontwikkeling was niet weggevallen en bood de mogelijkheid
tot een spoedig herstel. Met de export daalde ook de import
(Grafiek 5). Waarschijnlijk had men dan geen geld om veel te importeren.
De samenhang tussen export en import was groot.
Zoals reeds gezegd, werd er ook in de binnenlanden al vroeg geld betaald.
De Dajaks betaalden uitsluitend met munten, de waarde van papiergeld
werd niet begrepen. Een groot deel van de kleinhandel vond
echter steeds plaats door middel van ruilhandel waarbij de Chinese handelaren
ruime voorschotten gaven zodat de Dajaks verplicht waren aan
hen produkten te blijven leveren. Zo er al echt met geld werd gehandeld
kwam dit meestal neer op een kleine toeslag in geld. De tussenhandelaren
ruilden ook vaak exportartikelen voor importartikelen, maar door
hen werd veel vaker geld gebruikt dan door de Dajaks en Maleiers uit
het binnenland.
Toen in de crisisjaren geldschaarste ontstond, verviel het handelsverkeer
bijna geheel weer tot ruilhandel, bij zowel de inheemsen als de handelaren
onderling. Volgens assistent-resident Ten Haaft van Landak
kwam in 1934 in de kleinhandel bij 75 % van de eigendomsoverdrachten
geen geld te pas 35 . Zoals we gezien hebben werden ook veel Chinese
groothandelaren in slechte tijden gedwongen zich tot ruilhandel te beperken.
De ruilhandel was dikwijls ongunstig omdat met de prijzen bij
dit systeem eenvoudig kan worden gefraudeerd. De geldschaarste in
slechte tijden en het voordeel dat de handelaren in deze situatie genoten,
hebben bijgedragen tot het lange voortbestaan van de ruilhandel.
De Chinezen voelden een grote verantwoordelijkheid ten opzichte
van hun nog in China wonende familieleden. Dit blijkt vooral uit de
aanzienlijke bedragen die jaarlijks naar China werden overgemaakt. In
1938 werd er bijvoorbeeld alleen al in het eerste halfjaar ongeveer 1 miljoen
gulden naar China overgemaakt. Dergelijke bedragen suggereren
een groot uitvoeroverschot. Hierbij moeten we ook bedenken dat niet
alle handel in de cijfers is verwerkt; een deel van de handel vond plaats
binnen Nederlands-Indie en komt daardoor niet in de statistieken van
de buitenlandse handel voor 36 .
Ook de grote handelsfirma's in Singapore hebben waarschijnlijk een
groot deel van dit geld ontvangen aangezien de in West-Borneo werkende
Chinese handelaren vaak bij hen in dienst waren. Door de ruilhandel
in West-Borneo had het hoofdkantoor te Singapore alle gelegenheid
flink te verdienen aan het lokale handelsverkeer.
Voor het vervoeren van de exportprodukten naar hun plaats van bestemming
zorgden verschillende maatschappijen. De vaart op Batavia
werd vanaf 1920 onderhouden door de Koninklijke Pakketvaart-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 205
Maatschappij met drie schepen per week. Op Singapore werd elke tien
dagen gevaren door de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij met drie
schepen en door de Chinese stoomvaartmaatschappij Thong Ek met
drie stoomschepen. Tijdens het copraseizoen maakte deze laatste maatschappij
enige extra reizen naar Batavia en Soerabaja. Bij de handel met
de kustplaatsen op Java werd niet alleen de haven van Pontianak aangedaan,
ook op de havensteden Singkawang, Pamankat en Sambas werd
gevaren. Het vervoer van en naar Singapore ging uitsluitend vanuit
Pontianak. In 1925 kwam er nog een maatschappij bij die de lijn
Pontianak-Singapore bevoer met een schip, de Straits Steamship Company,
een Britse onderneming. De Handel-Maatschappij Thong Ek
voer toen nog maar met twee in plaats van drie schepen op Singapore.
Alle drie ondernemingen bestonden nog in 1940.
De Chinezen hebben veel bijgedragen tot de economische ontwikkeling
van West-Borneo. Doordat ze handel dreven tot in de diepste binnenlanden,
werden de Dajaks hierdoor betrokken bij de wereldhandel.
De Chinezen namen tevens het initiatief tot diverse vormen van industrie.
Om de exportprodukten te vervoeren richtten ze een scheepvaartmaatschappij
op, gericht op de exportbestemming bij uitstek, Singapore.
Daar ze gedwongen waren geweest weg te trekken uit de binnenlanden
hebben de Chinezen verschillende gebieden aan de kust geschikt
gemaakt voor de landbouw. Tot die tijd stond daar uitsluitend improduktief
bos.
CONCLUSIE
De periode tussen 1900 en 1940 is voor West-Borneo een tijdperk geweest
van snelle economische verandering. Het gehele gewest raakte betrokken
bij de wereldconjunctuur. West-Borneo leverde produkten
voor de export en importeerde goederen die men vroeger ofwel zelf
maakte of zonder leefde. Hierbij werd de voedsellandbouw steeds in ere
gehouden, al was dit in zekere mate afhankelijk van de desbetreffende
bevolkingsgroep en de ontwikkelingen op de markt van exportprodukten.
Produceerden de Dajaks aanvankelijk vrijwel uitsluitend om in de
eigen behoeften te voorzien, in de loop van de tijd gingen ze steeds meer
voor de export produceren. Ze werden gestimuleerd deels door de grote
vraag naar hun produkten, deels door hun toenemende behoefte aan de
importprodukten. Hierdoor raakten ze steeds meer gewend aan het feit
dat ze aan bepaalde goederen konden komen zonder ze zelf te hoeven
maken of verbouwen. Daar stond tegenover dat er voldoende exportprodukten
moesten worden geleverd om de import te kunnen bekostigen.
Wanneer de prijzen van de handelsgewassen te zeer daalden, werd

206 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
het importeren van de nu haast noodzakelijk geworden goederen ook
een probleem. Zo werden de Dajaks afhankelijk van de import en zeer
gevoelig voor de prijzen van hun handelsgoederen op de wereldmarkt.
De produktiemethoden van de Dajaks ondergingen geen wezenlijke
veranderingen. De rubbercultuur kwam er bij en werd op een geheel
eigen manier door hen bedreven. Het bereiden van de rubber tot een
produkt geschikt voor de export gebeurde op primitieve wijze. Het verzamelen
van bosprodukten, aanvankelijk hun enige op de export gerichte
activiteit, verloor snel na de introductie van de rubber aan belang. Samen
met andere activiteiten, die men pleegde te verrichten voor de
komst van de rubbercultuur, werd dit weer opgepikt in tijden dat de rubber
weinig opbracht.
De Maleiers werden door de koloniale overheid gedwongen over te
gaan op een andere levenswijze, nadat ze eeuwen lang voor een groot
deel geleefd hadden van de arbeid van de Dajaks, dit enigszins aangevuld
met handel en zeeroverij. Nu gingen ze eerst over op de voedsellandbouw.
Ze lieten zich verder door de Chinezen inspireren tot handel -
drijven, en tot het bedrijven van de klappercultuur, en later de rubbercultuur.
Dit werd een groot succes en hierdoor werd de voedsellandbouw
weer door velen opgegeven. Na verloop van tijd hadden ze zo een
eigen positie in de economische structuur van West-Borneo gevonden.
Aan het begin van deze periode waren ze zeer arm, aan het einde daarvan
was een groot deel van hen in staat op een redelijk niveau te leven.
De Chinezen waren de grote voortrekkers van de economische ontwikkeling
in West-Borneo. Ze verzorgden vrij wel de hele exporthandel
en stonden aan het hoofd van de meeste aanwezige industrieen. De initiatieven
tot nieuwe ondernemingen, zoals het ontginnen van het kustgebied
en de oevers van de Kapoeas, kwamen voornamelijk van hun kant.
De Maleiers volgden vaak hun voorbeeld. De voornaamste bijdrage van
de Chinezen lag in het verspreiden van het marktmechanisme.
De Nederlandse invloed van regeringswijze is niet bijzonder groot geweest.
De belangrijkste openleggingsactiviteiten zijn door de Chinezen
geleverd en niet door de aanwezige Nederlanders. Deze laatsten misten
daarvoor niet alleen de nodige relaties en ervaring, ook in pure aantallen
liepen ze ver achter bij de Chinezen. De voornaamste bijdrage van de
koloniale overheid was allereerst het introduceren van de rubbercultuur.
Verder hield de overheid zich voornamelijk bezig met het scheppen
van mogelijkheden waardoor de economische ontwikkeling zich beter
kon voltrekken. Belangrijk was hierbij de orde en rust die er geschapen
was.
Noch van particuliere, noch van overheidswege zijn er grote investeringen
gedaan in West-Borneo, dit ondanks de grote uitvoeroverschotten
ieder jaar. Dit kwam deels door de afwezigheid van aantrekkelijke
investeringsmogelijkheden, deels omdat het in West-Borneo verdiende

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 207
geld veelal naar elders verdween. Veel van het verdiende geld kwam niet
het gewest zelf ten goede.
J

208 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 7
' Koloniaal Verslag 1901; Indisch Verslag 1931.
2
Algemeen Rijksarchief [A.R.A.]: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 554. Memorie
van Overgave H. Waisvisz (1938) 24; Memories K.I.T. 541. Monografie betreffende
land en volk van Landak (1930) 58.
3
A.R.A.: Archief Nederlandsche Handel-Maatschappij [N.H.M.]: Vol. 9145.
Jaarverslag van het agentschap Pontianak 1920, p. 20.
4
A.R.A.: Kol. 1901-1963: MemoriesK. I. T. 261. Memorie van Overgave Resident
H. deVogel(1918) 16.
5
A.J. Bal, "De tengkawang in de Westerafdeling van Borneo", Landbouw 9
(1933/34) 211-278, aldaar 225.
6
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 261. Memorie van Overgave De Vogel,
48-49.
7
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9145. Jaarverslag Pontianak 1918, p. 24.
8
Ibidem, p. 4.
9
A.R.A.: N.H.M.: Vol. 9146. Jaarverslag Pontianak 1930, p. 9.
10
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 261. Memorie van Overgave De Vogel,
51.
11
Ibidem, 52.
12
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 542. Nota van toelichting over het
landschap Tajan (1931) 46.
13
J. Johan, "Bereiding van smoked sheets in de Chinese districten van West-
Borneo", Landbouw 10 (1934/35) 189-204, aldaar 201.
14
J. Ozinga, De economische ontwikkeling der Westerafdeling van Borneo en de bevolkingscultuur
(Wageningen 1940) 347-349.
15
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 542. Nota Tajan, 38.
16
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 265. Memorie van Overgave Resident
J. Oberman (1938) 38.
17
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 264. Memorie van Overgave Resident
K.H. van Prehn(1933) 13; N.H.M.: Vol. 9145. Jaarverslag Pontianak 1919, 22.
18
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 551. Memorie van Overgave B.J.
Kuik van het landschap Sintang (1936).
19
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 540. Memorie van Overgave J. F. Later,
gezaghebber van de onderafdeling Landak (1919) 19; N.H.M.: Vol. 9145. Jaarverslag
Pontianak 1915, 9.
20
Johan, "Bereiding", 200; Ozinga, De economische ontwikkeling, 122.
21
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 540. Memorie van Overgave Later,
199.
22
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 539. Memorie van Overgave O.
Horst, assistent-resident van de afdeling Pontianak (1934) 23.
23
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 265. Memorie van Overgave Oberman,
140.
24
Ozinga, De economische ontwikkeling, 122.
25
C.J. Jackson, Chinese in the West-Borneo goldfields; A study in cultural geography (Hull
1970)64-68.
26
Ibidem, 41.
27
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 541. Monografie Landak, 59.
28
A.R.A.: Kol. 1901-1963: MemoriesK. I. T. 544. Memorie van Overgave J.B. van
Eycken, gezaghebber van de onderafdeling Benkajang (1938) 4.
29
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 538. Memorie van Overgave W.J.
ten Haaft, gezaghebber van de onderafdeling Landak (1934) 140.
30
G.A. deMol, "Inzameling van was en honing in het merengebied van de Westerafdeling
van Borneo", Landbouw 9 (1933/34) 336-370, aldaar 361.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 209
afdeling van Borneo", Landbouw 9 (1933/34) 336-370, aldaar 361.
31 Jackson, Chinese, 40.
32 A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 263. Memorie van Overgave Resi­
dent J.H. Meyer (1927) 213.
33 H. Blink, "Economische geografie van Borneo's Westerafdeling", Tijdschrift voor
Economische Geografie 12 (1921) 41-58.
34 A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 265. Memorie van Overgave Ober-
man, 47.
35 A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 538. Memorie van Overgave Ten
Haaft, 171.
36 A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 265. Memorie van Overgave Ober-
man, 47.

210 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De Dajaks in de binnenlanden van West-Borneo werden door de economische expansie in contact gebracht
met het wereldverkeer.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING WEST-BORNEO 211
Handel en bedrijvigheid in West-Borneo concentreerden zich rond de residentieplaats Pontianak.

212 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
^

8
DE INHEEMSE RUBBERCULTUUR IN J AMBI EN
PALEMBANG TIJDENS HET INTERBELLUM
door
A.H.P. CLEMENS
213
Het huidige Indonesia is van oudsher een exporteur van niet of weinig
bewerkte grondstoffen geweest. Ook de economische groei in de jaren
na 1900 in de toenmalige Nederlandse kolonie was te danken aan het
succes op de buitenlandse markten van enkele primaire produkten.
Daaronder vielen zowel produkten, die al tijdens het Cultuurstelsel succesvol
waren, als nieuwe exportprodukten, met name tabak, aardolie en
rubber. Bij een daarvan, de rubber, speelde de inheemse bevolking als
zelfstandige producent een cruciale rol. Binnen enkele jaren groeide de
inheemse rubbercultuur van een onbeduidende omvang uit tot een
serieuze concurrent van de Westerse rubberplantages. Tevens werd de
rubber het belangrijkste handelsgewas voor de inheemse bevolking -
d.w.z. in de Buitengewesten; op Java heeft de rubbercultuur, mede
door gebrek aan gronden, nooit grote verbreiding gevonden onder de
inheemse bevolking.
De vrij plotselinge opkomst van deze belangrijke volkscultuur in de
dunbevolkte Buitengewesten stelde nieuwe eisen aan het Nederlands-
Indische Gouvernement. Ook een overheid die laissez-faire opvattingen
huldigt, moet voor een ordelijk verloop van produktie en handel zorg
dragen. In de jaren dertig zou de internationale depressie het Gouvernement
nog tot aanmerkelijk ingrijpender maatregelen dwingen.
Aan de hand van de ontwikkelingen in twee belangrijke inheemse
rubbergewesten in zuidelijk Sumatra, Jambi en Palembang, zal ik in dit
artikel enkele aspecten van de inheemse rubbercultuur bekijken 1 . Als
rode draad zal daarbij dienen de maatregelen van de koloniale overheid
met betrekking tot de inheemse rubbercultuur en de reacties van de inheemse
producenten daarop.

214 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
I INHEEMSE RUBBERTEELT EN DE RUBBERHANDEL
De plant, die de basis vormde voor de bloeiende Westerse en inheemse
rubbercultuur in Zuidoost-Azie kwam niet uit Azie zelf. De rubberplant,
de Hevea Brasiliensis, groeide oorspronkelijk in de oerwouden van
het Amazonegebied. In de tweede helft van de negentiende eeuw ontstonden
er in Groot-Brittannie plannen om aan de snel stijgende vraag
naar rubber tegemoet te komen door rubberplantages in Zuidoost-Azie
te stichten. Als uitvloeisel van deze plannen slaagde H. Wickham in
1876 erin een groot aantal Hevea-zaden uit Brazilie te smokkelen. Uit
deze zaden werden in Engeland enkele duizenden boompjes gekweekt
die naar Azie werden gezonden, voornamelijk naar Malakka en Ceylon.
In Zuidoost-Azie groeide reeds een inheemse rubberplant, de Ficus
Elastica. Na een periode van experimenteren kwam echter vast te staan
dat de Hevea bij goede behandeling duidelijk superieur was aan de Ficus.
Het voorbeeld van de Britse rubberplanters werd kort daarop gevolgd
door zowel ondernemers in Nederlands-Indie als de inheemse bevolking
van Malakka en Ceylon. De inheemse rubbercultuur van Nederlands-
Indie - in het Interbellum meestal "bevolkingsrubbercultuur" genoemd
- ontstond in navolging van de inheemse rubbercultuur van Malakka.
Er was vanouds een nauw handelscontact tussen Malakka enerzijds
en Oost-Sumatra en Borneo anderzijds. Hadji's en emigranten
leerden op Malakka de rubbercultuur kennen en voerden deze in hun
eigen woonplaatsen in, hierbij geholpen door de merendeels Chinese
handelaren en de bestuursambtenaren 2 . Vooral de Chinese handelaren
speelden hierbij een belangrijke rol; zij importeerden zaad en plantjes
en verspreidden deze onder het meer kapitaalkrachtige deel van de bevolking.
De inheemse rubbercultuur in Nederlands-Indie concentreerde
zich op Sumatra en Borneo - daarbuiten werd zij nooit belangrijk.
Als datum voor de eerste inheemse rubberaanplant in Jambi wordt het
jaar 1904 genoemd, ongeveer tegelijkertijd met West-Borneo (1903) en
Zuid-Borneo (1905) 3 . Daarna verspreidde de rubbercultuur zich ook
over andere streken op Sumatra, waaronder Palembang, waar de
oudste rubberaanplant uit 1907 stamde.
Zoals gezegd hielp het koloniale bestuur bij de verbreiding van de
rubbercultuur. Zij verwelkomde de rubber als een nieuwe bron van inkomsten
voor de inheemse bevolking. Zo maakte de eerste resident van
Jambi, O. L. Helfrich (1906-1908) zich sterk voor de bevordering van de
inheemse rubbercultuur. Hij liet in ruime mate Ficus- en Heveaboompjes
uit de gewestelijke plantentuinen te Jambi en Moeara Tembesi (een
onderafdeling van Jambi) kosteloos uitdelen onder de bevolking. Meer
dan een begeleidende en voorlichtende rol heeft het Gouvernement echter
niet gespeeld. De stelling dat de inheemse rubbercultuur opkwam

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 215
dank zij overheidsbemoeienis, bij schrijvers in het Interbellum weleens
aangetroffen, is onjuist 4 .
Illustratief is de start van de rubbercultuur in Moeara Tebo, een onderafdeling
van Jambi. Al in 1906 liet het gewestelijk bestuur daar 600
Ficusboompjes uitdelen onder de bevolking. Op dat moment vond het
bestuur de Ficusplant meer geschikt voor de inheemse cultuur, omdat
men toen nog dacht dat de uitheemse Heveaplant zeer vatbaar zou zijn
voor ziekten en slechts bij zeer zorgvuldig onderhoud en tappen zou
kunnen gedijen. In 1906 wilde de rubbercultuur er nog niet aanslaan. In
1908 werden voor het eerst via Chinese handelaren Heveaplantjes ingevoerd.
Uiteindelijk zorgden de hoge rubberprijzen in de jaren 1910-
1912 voor een sterke uitbreiding van de rubbercultuur in dit gebied 5 .
De hoge rubberprijzen in de beginjaren zorgden ook elders voor een
grote belangstelling voor de rubbercultuur. Op grote schaal werd er Hevea
aangeplant. Uit eigen ervaring leerde de bevolking al snel dat de Hevea
in de praktijk betere resultaten opleverde dan de Ficus. De rubbercultuur
verspreidde zich over grote groepen van de bevolking. Tegen
het einde van de jaren twintig bezat in de rubberstreken vrijwel ieder gezin
wel een of meer rubbertuinen.
De rubbercultuur vereist weinig kapitaal, maar veel grond. En grond
was er op Sumatra en Borneo in overvloed. Een nadelig kenmerk van de
rubbercultuur is dat de rubberboom pas zes jaar na het planten van het
zaad produktief wordt en inkomsten oplevert. Daar stond tegenover dat
de rubberprijzen in vergelijking met andere inheemse handelsgewassen
doorgaans zeer goed waren. Dit voordeel woog ruimschoots tegen de
lange aanloopperiode op.
De uitbreiding van de rubbercultuur ging zo snel dat het koloniale
bestuur er enigszins door overrompeld werd. Een van de opvolgers van
Helfrich, Resident T. Heyting van Jambi, verzuchtte in 1913 al: "met
een ware rage plant de bevolking in de laatste jaren Para rubber (Hevea
Brasiliensis). Hiervoor is geen aanmoediging meer noodig; iedere Inlander
wil daarmede zijn geluk beproeven, ondanks herhaalde waarschuwingen,
dat men zich van de resultaten niet te veel mag voorstellen"
6 . Het bestuur vreesde een te eenzijdige orientatie op de rubbercultuur
en daarmee een verwaarlozing van de rijstverbouw. In 1917 werd
in Jambi een ladang- en tuinkeur uitgevaardigd die het bebouwen van
voor rijst geschikte gronden met rubber moest tegengaan. Deze maatregel
was niet effectief.
Controleur C. Monod de Froideville zag in 1921 nog andere bezwaren
tegen de rubbercultuur: "Het werk in de rubbertuinen, dat weinig
spierkracht vereischte en altijd in gebukte houding in de schaduw geschiedde,
terwijl slechts den halve dag werd gewerkt, kweekte slappe individuen
en bevorderde de indolentie" 7 . Tevens vonden hij en anderen
dat de hogere inkomsten door de rubber slechts verspilling in de hand

216 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
werkten en het gemeenschaps- en gezinsleven verstoorden, aangezien
de mannen en jongens vaak voor lange perioden wegtrokken om als tapper
geld te verdienen. De inheemse bevolking trok zich echter van deze
' 'herhaalde waarschuwingen" weinig aan en bleef op grote schaal rubber
aanplanten.
De inheemse rubberteelt
De inheemse rubbertuinen weken in meerdere opzichten af van de
Westerse ondernemingen. Het meest in het oog springende verschil betrof
de omvang: een gemiddelde rubberplantage besloeg 500 ha., terwijl
het gemiddelde inheemse rubberbezit nog geen 1 ha. was. De inheemse
rubbercultuur was een cultuur van kleinbezitters. De produktie op de
Westerse ondernemingen was kapitaal- en arbeidsintensief, terwijl de
inheemse bevolking een veel extensiever teeltwijze volgde. De ondernemingen
besteedden in hun wetenschappelijke proefstations veel zorg
aan zaadselectie en de beste tapmethoden, en hun aanplant werd zorgvuldig
onderhouden. De inheemse producenten deden nauwelijks aan
zaadselectie; hoogstens werden zaden genomen van goed producerende
bomen. Rubberplantjes werden tussen de rijst aangeplant en daarna jaren
achtereen aan hun lot overgelaten. De rubberbomen werden dichter
op elkaar geplant dan op de plantages, mede om zo de groei van onkruid
te onderdrukken. Verder werd er door de inheemse bevolking weinig tegen
de groei van onkruid gedaan.
De tuinen van de inheemse producenten maakten op Westerse waarnemers
vaak een verwaarloosde indruk. N.R. Pekelharing, die op initiatief
van een comite van bestuursambtenaren en Westerse rubberplanters
in 1925 een reis door Jambi maakte, merkte op dat "de jonge
rubber opgroeit tussen opslag van jong bosch, de zoogenaamde bloekar;
men zou er soms bijna langs loopen, zonder te merken dat men langs een
jongen aanplant loopt. Wie hier eens een dag doorheen gelopen heeft, is
ineens genezen van plannen om de jonge aanplanten te laten opnemen
of boomen te laten tellen" 8 . Tot verbazing van deze waarnemers bleek
de Heveaplant goed bestand tegen een dergelijke extensieve teeltwijze.
Plantenziekten werden in de inheemse rubbertuinen wel aangetroffen,
maar belemmerden nauwelijks het produktieproces.
Als een rubberboom ongeveer zes jaar oud is, kan de produktie een
aanvang nemen. Om de latex uit de rubberboom te krijgen moet een insnede
in de bast gemaakt worden. Dit moet met enige voorzichtigheid
gebeuren, want als men te diep snijdt herstelt de bast niet of veel langzamer.
Kennis over het tappen hadden de eerste tuineigenaren opgedaan
in Malakka, terwijl een deel van de beroepstappers eerst op Westerse
plantages gewerkt had. In de inheemse rubbercultuur kwamen meerdere
tapsystemen voor: een snede, meerdere sneden, de V-snede en de hal-

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 217
ve en hele visgraat. Over het algemeen tapte men zwaarder, en gunde
men de bomen minder rust dan op de Westerse plantages. Als er bomen
afstierven konden deze gemakkelijk door nieuwe aanplant worden vervangen.
Na het insnijden vloeide de latex via een afvoergootje aan het
eind van de snede in een kommetje (vaak een halve cocosnoot). Het tappen
gebeurde in de ochtend, omdat de bomen dan de meeste latex opbrachten.
In de grotere inheemse rubbertuinen werd, zeker in de jaren twintig,
gebruik gemaakt van beroepstappers. Deze kwamen uit de omgeving
zelf, uit andere gewesten op Sumatra, of zelfs uit Java. In de kleinere tuinen
tapte doorgaans de eigenaar zelf met zijn gezin, de zgn. "familietap".
De beroepstappers werkten op basis van deelwinning, zoals het
' 'bagi doea"-systeem, waarbij de tapper de helft van de gewonnen rubber
verkreeg. Bij slechtere prijzen verminderde het aandeel van de tuineigenaar
noodgedwongen om de tappers vast te houden; het "bagi tiga"-systeem
waarbij de tappers twee-derde van het produkt verkregen
was dan het meest gebruikelijk. Naast de verdeling van de gewonnen
rubber waren er afspraken over huisvesting, voedsel en dergelijke, in
een groot aantal variaties. Omdat bij de inheemse rubbercultuur het
knelpunt van de produktie niet in het aantal bomen lag, maar in de beschikbare
arbeidskrachten, stonden de beroepstappers relatief sterk ten
opzichte van de tuineigenaren.
De bereiding van de rubber werd door de inheemse producenten zo
eenvoudig mogelijk gehouden. Na het verzamelen van de vloeibare latex
werd deze in een bak gecoaguleerd (gestremd). Om het stremmen te
versnellen voegde men een coagulatiemiddel, meestal aluin, toe. Aluin
had als voordeel dat het goedkoop was. Het had echter een minder gunstige
invloed op de kwaliteit van de rubber. Na de coagulatie werd de
rubber soms nog wat verder uitgeperst, maar onderging geen verdere
bewerkingen. In deze vorm, als zgn. "slab", een rubberkoek van ongeveer
45 bij 35 cm en met een dikte van 6 cm of zelfs meer, werd de meeste
inheemse rubber uit Jambi en Palembang geexporteerd. In het begin
van de jaren twintig werd de rubber meestal nog uitgerold tot kleinere
dunne vellen, de "sheets", maar deze methode raakte na 1922 grotendeels
in onbruik. In enkele andere gewesten, zoals de gebieden rond
Pontianak (West-Borneo) en Tapanoeli (West-Sumatra) bleef wel een
belangrijk deel van de inheemse rubberuitvoer uit sheets bestaan.
De slabs bevatten nogal wat vocht en vuil en waren daarom nog niet
geschikt voor de wereldmarkt. Het produkt moest daarom een herbereiding
ondergaan; dit gebeurde voornamelijk in Singapore. Daar werd de
rubber gesorteerd en bereid tot lange dunne vellen, de "blankets".
Aanvankelijk ging alle inheemse rubber naar Singapore, maar vanaf
1924 kwam in Nederlands-Indie zelf een rubberverwerkingsindustrie
op, die tegen het einde van de jaren twintig ongeveer 20 % van de in-

218 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
heemse rubber opnieuw bewerkte 9 . Singapore bleef echter het voornaamste
rubberverwerkingscentrum. Ook werd er nog "scraps" uitgevoerd,
een restcategorie, bestaande uit rubber die al op de boom of in de
kommen gecoaguleerd was.
Mede door het in de jaren twintig gebruikelijke vervoer van rubber in
water, bestond een uitgevoerde partij rubber slechts voor een deel daadwerkelijk
uit rubber. Een in het rubberstation te Buitenzorg in 1926 onderzochte
partij rubber uit Jambi bleek te bestaan uit 48 % zuivere rubber,
46 % vocht, 3 % bastschillene.d. en 3 % aardeenvuil 10 . Natte rubber
uit Palembang bevatte ongeveer 30 % aan vocht en vuil. Nahetverbod
in 1929 om rubber in het water te vervoeren nam vooral het vocht -
gehalte van de rubber aanmerkelijk af.
De rubberhandel
De handel in inheemse rubber was aanvankelijk vrijwel geheel in handen
van Chinese handelaren. Via een netwerk van grotere en kleinere
tussenhandelaren vervoerden ze de rubber van het binnenland naar de
havens, doorgaans via de rivieren, en van daar uit naar Singapore.
Door het verlenen van voorschotten trachtten ze de producenten aan
zich te binden. In de jaren twintig kregen ze in toenemende mate concurrentie
van inheemse handelaren. Omstreeks 1925 beheersten de inheemse
handelaren in Jambi, Palembang en enkele andere gewesten
een belangrijk deel van de rubberhandel. In Jambi en Rawas (Noord-
Palembang) vervoerden deze handelaren de rubber bij voorkeur onder
en achter een groot vlot waarop ze de rivier afzakten.
Ook de Koninklijke Paketvaart-Maatschappij (K.P.M.) hield zich in
deze jaren bezig met de rubberhandel en beconcurreerde de Chinese
handelaren zowel in het binnenland als op de vaart naar Singapore.
Daardoor kwam er, in de woorden van resident van Jambi G.J. van
Dongen: "een einde aan de op een monopolie gelijkende Chineesche
(rubber)handel in dit gewest, waardoor toen Djami veel weg had van
een filiaal van Singapore" 11 . Het koloniale bestuur zag het doorbreken
van de Chinese dominantie in de handel met goedkeuring aan, omdat
men niet ten onrechte meende dat meer concurrentie tussen de handelaren
de positie van de producenten zou verbeteren.
Na 1928 wonnen de Chinese handelaren het verloren terrein echter
geheel weer terug. Een van de oorzaken daarvan was het verbod in dat
jaar op het vervoeren van rubber in het water. Voor de inheemse handelaren
die de rubber veelal achter een vlot vervoerden werkte dit verbod
nadelig. Belangrijker was echter de zeer sterke daling van de rubberprijzen,
waardoor de inheemse handelaren verliezen leden, waarvan ze
door hun gebrek aan kapitaal niet konden herstellen. Door de voortdurende
schommeling van de prijzen werd de rubberhandel zeer riskant 12 .

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 219
Ook het aandeel van de K.P.M. in de rubberhandel liep sterk terug. In
de rubbercultuur van zuidelijk Sumatra ontstond een arbeidsdeling
langs etnische lijnen: de inheemse bevolking verzorgde de produktie, de
Chinezen de handel.
De koloniale overheid zag zich in de jaren twintig gedwongen regelend
op te treden in de rubberhandel. In deze jaren werd namelijk door
de inheemse producenten in toenemende mate de rubber "vervalst".
Men verwerkte bastschillen en rubberafval in de slabs en stopte er ook
klei, zand, stenen e.d. in om het gewicht te vergroten. Keuren met het
doel dit tegen te gaan waren al in het begin van de jaren twintig - voor
Jambi in 1923 - ingesteld, maar hadden door onvoldoende controle
nauwelijks effect. Het regende dan ook klachten bij de gewestelijke
besturen en bij het Gouvernement te Batavia van handelaren en de herbereidingsfabrieken
te Singapore. Van hun kant stonden de handelaren
onder sterke verdenking van het knoeien bij het wegen van de rubber,
door onzuivere weegschalen, "datjings", te gebruiken. Pekelharing
meldde in 1925 over Jambi: "dat er ook op dezelfde plaats geen 2 datjings
zijn, die hetzelfde gewicht geven en dat men bij gewichtsopgave
dus uitdrukkelijk moet vermelden met wiens datjing gewogen is" 13 .
Als reactie op een aan het Gouvernement gericht rekest van de herbereidingsfabrieken
van Singapore, werden in 1928 en 1929 gewestelijke
keuren afgekondigd ter bestrijding van de vervalsing van rubber. Hierbij
werd het vermengen van rubber met enig ander materiaal verboden.
Verder werd het vervoer van rubber in water verboden en werd een
maximale dikte van slabs van 3 cm voorgeschreven, waardoor vervalsing
van rubber met grotere voorwerpen onmogelijk werd. Door betere
douanecontrole was deze keur wel effectief. In 1928 opende het IJkwezen
kantoren in Jambi en Palembang om de knoeierijen met het wegen
tegen te gaan. Deze maatregel was echter minder succesvol. In 1932
werd nog steeds met sterk van elkaar afwijkende maten en gewichten
gewerkt 14 .
II HOOGCONJUNCTUUR EN DEPRESSIE: EXPANSIE EN
CONTRACTIE
De rubber was in Jambi en Palembang reeds rond 1918 een volkscultuur
geworden, waarin kleinbezitters de overhand hadden gekregen. In 1921
en 1922 trad echter een crisis op waarvan ook de rubber, door de sterke
afhankelijkheid van de auto-industrie zeer conjunctuurgevoelig, de
weerslag ondervond. Door de sterke daling van de prijzen nam tijdelijk
de uitvoer van inheemse rubber af. De aanplant van rubberbomen
kwam vrij wel tot stilstand.
De crisis van 1921/22 was voor de Britse rubberproducerende gebie-

220 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
den aanleiding tot het instellen van de zgn. Stevenson-restrictie, waarbij
ernaar gestreefd werd door produktiebeperking de prijs op een tamelijk
hoog niveau te handhaven. Nederlands-Indie besloot niet aan deze
restrictie deel te nemen en plukte daarvan de vruchten: haar aandeel in
de wereldproduktie van rubber nam toe van 25,5 % in 1922 tot 37 % in
1928. In het bijzonder de inheemse rubber profiteerde van het gat in de
markt dat door Stevenson-restrictie ontstond.
Na 1922 stegen de rubberprijzen en nam de uitvoer weer toe. Bij het
verder stijgen van de prijzen namen de plantwerkzaamheden stormachtig
toe. Vooral in de jaren 1924-1926 werd door de inheemse bevolking
op zeer grote schaal rubber aangeplant. Het gevolg was dat in de tweede
helft van de jaren twintig het grootste deel van het inheemse areaal uit
jonge, nog niet tapbare, bomen bestond. De stijging van de prijzen na
1922 leidde ook tot een zeer sterke toename van de uitvoer van inheemse
rubber. Deze uitvoer steeg van ongeveer 10.000 ton in 1920 naar 85.244
ton in 1925, en bedroeg in dat jaar 44 % van de totale rubberuitvoer van
Nederlands-Indie. In korte tijd kreeg de Westerse plantagerubber een
geduchte concurrent erbij 15 .
Pas in het midden van de jaren twintig toonde de Nederlands-
Indische overheid werkelijke belangstelling voor de inheemse rubbercultuur.
In oktober 1924 werd te Batavia het "Native Rubber Investigation
Committee" opgericht, bestaande uit ambtenaren en rubberplanters
uit Nederlands-Indie en rubberplanters uit Malakka. Het comite
zond een aantal commissies uit die in 1925 en 1926 de Nederlands-
Indische rubbergewesten bezochten en in een aantal rapporten hun bevindingen
over de inheemse rubbercultuur publiceerden 16 . Hierbij werden
echter vooral kwalitatieve gegevens verzameld, over de grootte van
het inheemse areaal konden slechts grove schattingen gemaakt worden.
Een telling van het inheemse areaal werd in verband met de kosten en
praktische problemen (grote gebieden, weinig mankracht) niet uitvoerbaar
geacht.
Onder de inheemse rubbergewesten namen in de jaren twintig Jambi,
de Westerafdeling van Borneo en de Zuider- en Oosterafdeling van
Borneo de voornaamste plaatsen in, met ieder ongeveer 20 % van de inheemse
uitvoer. Daarachter kwamen Palembang en Sumatra's Oostkust
met 10 tot 15 %. De overige gewesten waren van minder belang.
In de depressiejaren 1931 en 1932 had Jambi de grootste uitvoer van inheemse
rubber. Na 1933 werd dit relatief kleine en dunbevolkte gewest
voorbij gestreefd door de beide grotere gewesten van Borneo en Palembang.
Palembang nam na 1933 meestal een derde plaats in, slechts in
1940 had dit gewest de grootste rubberuitvoer.
In Palembang werd de rubber een van de belangrijkste inheemse exportprodukten.
Het andere belangrijke inheemse exportprodukt was
koffie, terwijl ook de uitvoer van rotan en peper niet onbelangrijk was.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 221
Daarnaast was er in Palembang veel bedrijvigheid van Westerse ondernemingen,
voornamelijk in de aardolie, maar ook in landbouwprodukten
als koffie, peper en rubber. Bij Jambi lag dat heel anders. Daar waren
om te beginnen nauwelijks vestigingen van Westerse ondernemingen.
Verder beheerste de rubbercultuur de gehele regionale economie: de
rubber vormde meer dan 90 % van de uitvoer van Jambi. In feite had
de rubbercultuur dit tevoren wat achtergebleven gewest voor de buitenwereld
opengesteld. Zoals Java ooit eens de kurk was geweest waarop
Nederland dreef, zo was de rubber, aldus achtereenvolgende residenten
van het gewest, "de kurk waarop Djambi drijft" 17 .
De rubber verspreidde zich in Jambi over het gehele gewest, zij het in
wat mindere mate in de kust- en bergstreken, waar het klimaat voor de
rubber minder geschikt was. In Palembang werd rubber vooral verbouwd
op de centrale laagvlakte. De bevolking van de westelijker gelegen
heuvellanden verbouwde voornamelijk koffie. De belangrijkste
rubbergebieden lagen in de jaren twintig rond de rivieren Komering,
Ogan en Lematong in centraal en Zuid-Palembang. Uit deze gebieden
kwam in 1926 naar schatting 70 % van de Palembangse rubber 18 . In het
noorden lagen rubberstreken aan de rivieren Musi en Rawas.
De internationale rubberprijzen bereikten in 1925 hun hoogtepunt,
daarna begonnen ze te dalen. Vooral in de tweede helft van 1928 liepen
de prijzen sterk terug. De prijs te Batavia van "standaard sheets" daalde
in een half jaar van/ 1,80 per kg naar ongeveer/ 1,20. Doordedalende
prijzen namen de inkomsten van de beroepstappers af en een belangrijk
deel van hen staakte de arbeid; hierdoor werden vele tuineigenaren
gedwongen zelf met hun gezinnen in de tuinen te gaan tappen. De
overgang van werken met beroepstappers naar familietap werd nog versterkt
door het geleidelijk in produktie komen van vele, merendeels kleine,
rubbertuinen die in dejaren twintig waren aangelegd. Hierdoor kregen
velen die daarvoor als beroepstapper werkzaam waren geweest, de
beschikking over een eigen tuin. Dit proces zou zich tot het midden van
dejaren dertig voortzetten 19 .
Tuinen in familietap bleven over het algemeen bij dalende prijzen
langer doorproduceren dan tuinen waarin met beroepstappers werd gewerkt.
Voor de beroepstapper was de rubber de enige bron van inkomsten,
waarbij hij ook nog een deel van het gewonnen produkt aan de
tuineigenaar moest afstaan. De familietapper beoefende de rubbercultuur
vaak als nevencultuur, naast de voedselverbouw. Het punt waarbij
de rubberprijs te laag werd om in het levensonderhoud te voorzien was
voor de beroepstapper veel eerder bereikt dan voor een landbouwer die
daarnaast nog een rubbertuin in familietap bewerkte.
Zowel Jambi als Palembang kende in dejaren twintig een snel stijgende
rubberuitvoer. De goede prijzen voor landbouwprodukten in het algemeen
en rubber in het bijzonder brachten de bevolking tevoren onge-

220 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
den aanleiding tot het instellen van de zgn. Stevenson-restrictie, waarbij
ernaar gestreefd werd door produktiebeperking de prijs op een tamelijk
hoog niveau te handhaven. Nederlands-Indie besloot niet aan deze
restrictie deel te nemen en plukte daarvan de vruchten: haar aandeel in
de wereldproduktie van rubber nam toe van 25,5 % in 1922 tot 37 % in
1928. In het bijzonder de inheemse rubber profiteerde van het gat in de
markt dat door Stevenson-restrictie ontstond.
Na 1922 stegen de rubberprijzen en nam de uitvoer weer toe. Bij het
verder stijgen van de prijzen namen de plantwerkzaamheden stormachtig
toe. Vooral in dejaren 1924-1926 werd door de inheemse bevolking
op zeer grote schaal rubber aangeplant. Het gevolg was dat in de tweede
helft van dejaren twintig het grootste deel van het inheemse areaal uit
jonge, nog niet tapbare, bomen bestond. De stijging van de prijzen na
1922 leidde ook tot een zeer sterke toename van de uitvoer van inheemse
rubber. Deze uitvoer steeg van ongeveer 10.000 tonin 1920 naar 85.244
ton in 1925, en bedroeg in dat jaar 44 % van de totale rubberuitvoer van
Nederlands-Indie. In korte tijd kreeg de Westerse plantagerubber een
geduchte concurrent erbij 15 .
Pas in het midden van de jaren twintig toonde de Nederlands-
Indische overheid werkelijke belangstelling voor de inheemse rubbercultuur.
In oktober 1924 werd te Batavia het'' Native Rubber Investigation
Committee" opgericht, bestaande uit ambtenaren en rubberplanters
uit Nederlands-Indie en rubberplanters uit Malakka. Het comite
zond een aantal commissies uit die in 1925 en 1926 de Nederlands-
Indische rubbergewesten bezochten en in een aantal rapporten hun bevindingen
over de inheemse rubbercultuur publiceerden 16 . Hierbij werden
echter vooral kwalitatieve gegevens verzameld, over de grootte van
het inheemse areaal konden slechts grove schattingen gemaakt worden.
Een telling van het inheemse areaal werd in verband met de kosten en
praktische problemen (grote gebieden, weinig mankracht) niet uitvoerbaar
geacht.
Onder de inheemse rubbergewesten namen in dejaren twintig Jambi,
de Westerafdeling van Borneo en de Zuider- en Oosterafdeling van
Borneo de voornaamste plaatsen in, met ieder ongeveer 20 % van de inheemse
uitvoer. Daarachter kwamen Palembang en Sumatra's Oostkust
met 10 tot 15 %. De overige gewesten waren van minder belang.
In de depressiejaren 1931 en 1932 had Jambi de grootste uitvoer van inheemse
rubber. Na 1933 werd dit relatief kleine en dunbevolkte gewest
voorbijgestreefd door de beide grotere gewesten van Borneo en Palembang.
Palembang nam na 1933 meestal een derde plaats in, slechts in
1940 had dit gewest de grootste rubberuitvoer.
In Palembang werd de rubber een van de belangrijkste inheemse exportprodukten.
Het andere belangrijke inheemse exportprodukt was
koffie, terwijl ook de uitvoer van rotan en peper niet onbelangrijk was.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 221
Daarnaast was er in Palembang veel bedrijvigheid van Westerse ondernemingen,
voornamelijk in de aardolie, maar ook in landbouwprodukten
als koffie, peper en rubber. Bij Jambi lag dat heel anders. Daar waren
om te beginnen nauwelijks vestigingen van Westerse ondernemingen.
Verder beheerste de rubbercultuur de gehele regionale economie: de
rubber vormde meer dan 90 % van de uitvoer van Jambi. In feite had
de rubbercultuur dit tevoren wat achtergebleven gewest voor de buitenwereld
opengesteld. Zoals Java ooit eens de kurk was geweest waarop
Nederland dreef, zo was de rubber, aldus achtereenvolgende residenten
van het gewest, "de kurk waarop Djambi drijft" 17 .
De rubber verspreidde zich in Jambi over het gehele gewest, zij het in
wat mindere mate in de kust- en bergstreken, waar het klimaat voor de
rubber minder geschikt was. In Palembang werd rubber vooral verbouwd
op de centrale laagvlakte. De bevolking van de westelijker gelegen
heuvellanden verbouwde voornamelijk koffie. De belangrijkste
rubbergebieden lagen in de jaren twintig rond de rivieren Komering,
Ogan en Lematong in centraal en Zuid-Palembang. Uit deze gebieden
kwam in 1926 naar schatting 70 % van de Palembangse rubber 18 . In het
noorden lagen rubberstreken aan de rivieren Musi en Rawas.
De internationale rubberprijzen bereikten in 1925 hun hoogtepunt,
daarna begonnen ze te dalen. Vooral in de tweede helft van 1928 liepen
de prijzen sterk terug. De prijs te Batavia van "standaard sheets" daalde
in een half jaar van/ 1,80 per kg naar ongeveer/ 1,20. Doordedalende
prijzen namen de inkomsten van de beroepstappers af en een belangrijk
deel van hen staakte de arbeid; hierdoor werden vele tuineigenaren
gedwongen zelf met hun gezinnen in de tuinen te gaan tappen. De
overgang van werken met beroepstappers naar familietap werd nog versterkt
door het geleidelijk in produktie komen van vele, merendeels kleine,
rubbertuinen die in dejaren twintig waren aangelegd. Hierdoor kregen
velen die daarvoor als beroepstapper werkzaam waren geweest, de
beschikking over een eigen tuin. Dit proces zou zich tot het midden van
dejaren dertig voortzetten 19 .
Tuinen in familietap bleven over het algemeen bij dalende prijzen
langer doorproduceren dan tuinen waarin met beroepstappers werd gewerkt.
Voor de beroepstapper was de rubber de enige bron van inkomsten,
waarbij hij ook nog een deel van het gewonnen produkt aan de
tuineigenaar moest afstaan. De familietapper beoefende de rubbercultuur
vaak als nevencultuur, naast de voedselverbouw. Het punt waarbij
de rubberprijs te laag werd om in het levensonderhoud te voorzien was
voor de beroepstapper veel eerder bereikt dan voor een landbouwer die
daarnaast nog een rubbertuin in familietap bewerkte.
Zowel Jambi als Palembang kende in dejaren twintig een snel stijgende
rubberuitvoer. De goede prijzen voor landbouwprodukten in het algemeen
en rubber in het bijzonder brachten de bevolking tevoren onge-

222 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
kende inkomsten. Dit gold vooral voor Jambi, waar rubber de regionale
economie beheerste en een groot deel van de bevolking bij de rubbercultuur
betrokken was. De koloniale overheid eiste haar deel van de opbrengsten.
In 1920 stelde het Gouvernement een inkomstenbelasting
van 4 % op landbouwinkomsten in. In de daaropvolgende jaren bleek
het echter moeilijk om de omvang van de rubberinkomsten vast te stellen.
Veel inheemse producenten gaven hun rubbertuinen eenvoudigweg
niet op uit vrees voor belastingaanslagen 20 . De belastinginspectie
en het koloniale administratieve apparaat konden de sterke expansie
van de rubbercultuur in de uitgestrekte en dunbevolkte Buitengewesten
niet verwerken. In 1924 stelde het Gouvernement voor om de uitvoer
van rubber te belasten met een uitvoerrecht van 5 % ad valorem. Dit was,
zo stelde het Gouvernement, een zuiver fiscale maatregel, bedoeld om
de moeilijkheden bij het achterhalen van de rubberinkomsten te overwinnen.
Critici meenden echter dat de inheemse bevolking van de rubbergewesten
aan inkomstenbelasting en herendiensten haar aandeel in de belasting
al meer dan ten voile opbracht. Zij vroegen zich vooral af waarom
een uitvoerrecht voor de inheemse rubber ingesteld moest worden,
terwijl de rubber van de Westerse plantages ongemoeid werd gelaten;
dit zou de nog jonge inheemse cultuur kunnen schaden. Tegenstanders
van het voorstel spraken het vermoeden uit dat achter het uitvoerrecht -
voorstel druk van Westerse rubberplanters en Engelse zijde stak om de
ontwikkeling van de inheemse rubber af te remmen 21 .
Bij behandeling in de Volksraad werd het Gouvernementsvoorstel
verworpen. Omdat de Volksraad echter slechts adviserende bevoegdheden
had, kon het Gouvernement dit besluit naast zich neerleggen en
trad het uitvoerrecht op 1 juni 1925 in werking. De vrees dat het uitvoerrecht
de inheemse rubbercultuur zou schaden werd in de daaropvolgende
jaren niet bewaarheid. De uitvoer van inheemse rubber bleef toenemen
en zou pas in 1928, door een snelle verslechtering van de rubberprijzen,
gaan dalen. Een neveneffect van de instelling van het uitvoerrecht
was dat men sindsdien over vrij nauwkeurige douanegegevens beschikte.
De Depressie
De Depressie vanaf 1929 miste ook haar uitwerking op de rubbercultuur
niet. In het eerste kwartaal van 1930 bleven de rubberprijzen ongeveer
op het niveau van 1929, maar in het tweede kwartaal trad een sterke
prijsdaling op, van/ 1,08 gemiddeld per kg "standaardsheet" in 1929
naar/ 0,40 in September 1930. De prijsdaling zette door tot in maart
1932 een dieptepunt van 12 1/2 centperkgwasbereikt. De stijgende lijn
van de uitvoer van inheemse rubber werd afgebroken.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 223
De inheemse rubbercultuur als geheel reageerde heftiger op de prijsdaling
dan de Westerse rubberondernemingen. De "bevolkingsrubbercultuur'
' was na de prijsdaling vanaf het midden van dejaren twintig in
de meeste gebieden een nevencultuur geworden, waarbij in hoofdzaak
in familietap gewerkt werd. De inheemse producenten tapten om extra
inkomsten te verkrijgen; wanneer deze te laag werden of elders gemakkelijker
verkregen konden worden, staakte men de tap. Bij de Westerse
ondernemingen, met hun grote kapitaalsinvesteringen, was het vaak
goedkoper om bij een lage prij s verliesgevend te blijven produceren, dan
om de produktie helemaal te staken. Aangezien het inheemse rubberareaal
in stand bleef- ook tijdens de Depressie werden slechts zelden rubberbomen
gekapt - kon echter bij een stijging van de rubberprijs meteen
weer een toename van de inheemse rubberproduktie verwacht worden.
Per gewest verschilde de reactie van de inheemse producenten op de
prijsdaling. Op Banka, waar de rubbercultuur klein van omvang was en
andere exportprodukten voor de inheemse bevolking belangrijker waren,
viel de rubberproduktie vrijwel geheel weg. Van de belangrijke
rubbergewesten nam de uitvoer van Jambi maar weinig af. Palembang
kende echter een belangrijke daling van de produktie (Grafiek). In de
eens zo belangrijke rubberstreken langs de rivieren Ogan en Komering
werd niet of nauwelijks meer getapt. Slechts in Musi Ulu en in Rawas
(Noordwest-Palembang), streken met weinig andere geldbronnen en
een chronisch rijsttekort, werd nog regelmatig getapt. Midden 1932,
toen de rubberprijs zijn laagste punt bereikte, werd geschat dat slechts
5 % van het tapbare areaal in Palembang in produktie was 22 .
In Jambi daalde de produktie minder snel dan elders, zodat het aandeel
van Jambi in de totale uitvoer toenam. De verklaring hiervoor is dat
de bevolking van Jambi in sterkere mate afhankelijk was van de rubberinkomsten.
Er waren weinig mogelijkheden om via andere landbouwprodukten
inkomsten te verwerven. Tevens had Jambi een omvangrijke
rijstinvoer die betaald moest worden 23 .
In 1933 begonnen de rubberprijzen, mede door geruchten over een
komende restrictie van de produktie, opnieuw te stijgen. De toename
was, absoluut gesproken, niet groot, maar relatief- gezien het zeer lage
prijsniveau van 1932 - wel belangrijk. Hoewel de rubberprijs nog niet
het niveau van 1931 had bereikt, reageerden de inheemse producenten
zeer sterk op de prijsstijging. Terwijl van 1931 naar 1932 de uitvoer van
inheemse rubber was gedaald van 88.717 ton naar 61.447 ton, steeg de
rubberuitvoer in 1933 naar 115.576 ton en overtrof daarmee alle voorgaande
jaren. De gewesten die in 1931 en 1932 hun produktie het meest
hadden ingekrompen, waaronder Palembang, breidden deze nu het
sterkst uit. De rubberuitvoer van Jambi nam in 1933 en 1934 ook toe,
maar in veel mindere mate dan in Palembang. De inheemse producenten
in Palembang bleken gevoeliger voor fluctuaties in de rubberprijs
dan die in Jambi.

224 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
60000H
55000
50000
45000 -
40000
35000
30000
25000
20000-
15000-
10000:
5000-
0
GRAFIEK De rubberuitvoer van Jambi en Palembang, 1918-1940
1914 1918 1922 1926 1930 1934 1938
In ton
Jambi = dunne lijn, Palembang = dikke lijn.
Bron: Zie Bijlage.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 225
III DE RESTRICTIE: VERGAAND OVERHEIDSINGRIJPEN
Al vrij snel nadat in maart 1928 bekend werd dat de Stevenson-restrictie
aan het einde van dat jaar zou aflopen, ontstonden er onder de
Nederlands-Indische producenten plannen om in samenwerking met
andere rubberproducerende landen het aanbod van rubber op de wereldmarkt
op een of andere wijze te regelen. Het inzetten van de Depressie
deed deze plannen vaste vorm aannemen. Desalniettemin duurde
het tot medio 1934 voor een internationale regeling tot stand kwam. In
de eerste plaats was er onder de Westerse rubberplanters een groep die
geen voorstander van een restrictie was. In de tweede plaats waren de
Minister van Kolonien en het Nederlands-Indische Gouvernement niet
geporteerd voor wettelijke restrictiemaatregelen, deels uit principide
laissez-faire overwegingen, deels omdat een restrictie van de inheemse
rubber politiek impopulair was en moeilijk te controleren zou zijn. Bij
een peiling onder de Indonesische rubberproducenten was gebleken dat
de overgrote meerderheid tegen een gedwongen beperking van de produktie
was 24 .
Er bestond ook nog wel enig oud zeer tussen Nederlands-Indie en de
Britse rubberproducerende kolonien. De Britse rubberplanters waren
nog niet vergeten dat Nederlands-Indie in 1922 geweigerd had aan de
Stevenson-restrictie deel te nemen. Onderhandelingen tussen Nederland
en Groot-Brittannie in Londen rond de jaarwisseling 1931/32
mislukten, mede door de tegenwerking van het Nederlands-Indische
Gouvernement. Het Gouvernement vreesde vooral politieke moeilijkheden
bij het doorvoeren van een restrictie van de inheemse rubber.
Onder druk van de Minister van Kolonien ging Gouverneur-Generaal
De Jonge in 1933 echter door de knieen 25 . In mei 1934 werd een internationale
rubberrestrictie-overeenkomst gesloten tussen alle belangrijke
rubberproducerende gebieden, waaronder Malakka, Nederlands-
Indie, Ceylon, Brits-Borneo en Frans Indo-China. De overeenkomst
gold voor vijf jaar en werd in 1938 voor eenzelfde periode verlengd.
In dit restrictiestelsel kreeg ieder land op basis van schattingen van het
tapbare rubberareaal en de gemiddelde uitvoer in dejaren 1929/32 een
quotum toegewezen, dat de normale produktie zou moeten benaderen.
Nederlands-Indie kreeg voor 1935 een quotum van 400.000 ton toegewezen,
tegen Malakka 538.000 ton, op een totaal van de deelnemende
landen van 1.119.000 ton 26 . Een comite, bestaande uit vertegenwoordigers
van de deelnemende landen, bepaalde per kwartaal welk percentage
van de quota uitgevoerd mocht worden.
*
De beperking van de produktie werd per producent geregeld, de zgn. individuele
restrictie. Aan de hand van zijn rubberareaal en de produktie
van de voorgaande jaren werd voor iedere producent vastgesteld hoe-
1

226 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
veel zijn quotum zou gaan bedragen. Bij de inheemse rubbercultuur in
Nederlands-Indie leverde dat echter grote problemen op. In tegenstelling
tot bijvoorbeeld Malakka was hier namelijk geen behoorlijke registratie
van het inheemse rubberbezit, iets wat onontbeerlijk was voor
een verantwoorde uitvoering van een individuele restrictie.
Het Gouvernement koos daarom voor de inheemse rubbercultuur
voor een andere methode, het heffen van een zwaar uitvoerrecht, het
zgn. "bijzonder uitvoerrecht". Men meende een bepaald causaal verband
te kunnen vaststellen tussen de hoogte van de rubberprijs en de
grootte van de inheemse rubberuitvoer. Bij een hoge prijs zou deze uitvoer
stijgen en bij een daling van de rubberprijs zou de uitvoer afnemen.
Door een zwaar uitvoerrecht te heffen wilde men de prijs die de inheemse
producent voor zijn rubber ontving kunstmatig verlagen en daarmee
de uitvoer van de inheemse rubber terugdringen. Het Gouvernement
verwachtte dat bij een "redelijke" marktprijs van 40 cent per kg "standaardsheet''
te Batavia een bijzonder uitvoerrecht van ongeveer 20 cent
per kg nodig zou zijn om de uitvoer van inheemse rubber afdoende te beperken.
Een groot bezwaar van het stelsel was dat de inheemse producenten
niet alleen werden getroffen door een beperking van hun produktie,
maar dat hen ook een groot deel van hun inkomsten ontnomen werd.
Dit nadeel zou gedeeltelijk gecompenseerd kunnen worden door een
deel van de opbrengst van het bijzonder uitvoerrecht ten goede te laten
komen aan de rubberproducerende streken. Niettemin erkende ook het
Gouvernement dat er aan het stelsel belangrijke bezwaren kleefden en
beloofde in de Volksraad "met de meeste voortvarendheid" te onderzoeken
of het mogelijk zou zijn in de diverse gewesten het stelsel van het
bijzonder uitvoerrecht te vervangen door een individueel restrictiestelsel.
De verdeling van het quotum van Nederlands-Indie tussen de
Westerse ondernemingen en de inheemse producenten werd gebaseerd
op de uitvoer in het voor de inheemse producenten meest gunstige jaar
uit de basisperiode 1929-1932, het jaar 1929. Deverhoudingwas 100:71
1/2, ten voordele van de Westerse plantages 27 . Bij de bepaling van het
inheemse quotum werd echter ook vastgesteld dat dit in geen geval kleiner
mocht worden dan 80.000 ton droge rubber per jaar.
Bij de behandeling van het restrictievoorstel in de Volksraad tekende
deze bezwaar aan tegen de verhouding 100:71 1 /2. Gezien de snelle toename
van de inheemse rubberuitvoer in 1933 en in de eerste helft van
1934 vond de Volksraad 1:1 een rechtvaardiger verhouding. Het Gouvernement
meende echter dat de snelle toename van de inheemse
rubberexport van 1933 en 1934, zich zonder speculatieve prijsopdrijving
door het bekend worden van de restrictieplannen, nooit zou hebben
voorgedaan. Nog meer bezwaren had de Volksraad tegen het stelsel

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 227
van het bijzonder uitvoerrecht. De ongelijke behandeling van de diverse
groepen producenten, waarbij de inheemse producenten een groot deel
van hun inkomsten ontnomen zou worden, voelde men als een grove onrechtvaardigheid.
De Volksraad was in meerderheid voor de invoering
van een individueel restrictiestelsel voor de inheemse producenten in de
Buitengewesten. Op beide punten werd het Gouvernementsontwerp
tenslotte verworpen 28 . Niettemin hield het Gouvernement vast aan haar
oorspronkelijke voorstel en dit werd op 1 juni 1934 onveranderd van
kracht.
In de loop van 1934 werd het bijzonder uitvoerrecht geleidelijk verhoogd
van 10 cent per kg droge rubber naar 16 cent. De heffing van het
uitvoerrecht deed de grote uitvoer van begin 1934 wel verminderen,
maar toch werd het quotum van 75.793 ton met 8.185 ton overschreden.
In 1935 werd het uitvoerrecht verder verhoogd van 16 naar 29 cent. Dit
bleek echter nog steeds onvoldoende om de uitvoer van de inheemse
rubber te beperken. Bij een toegestane uitvoer van 114.367 ton werd
maarliefst 144.592 ton uitgevoerd, een quotumoverschrijding van meer
dan25 % 29 . Het Gouvernement had de produktiedrang van de inheemse
rubberplanters schromelijk onderschat.
Het Gouvernement nam hierop twee maatregelen. Eind 1935 werd in
onderhandelingen met de andere deelnemende landen aan de restrictie
een extra toewijzing gekregen voor de jaren 1936, 1937 en 1938 van
respectievelijk 57.000, 53.000 en 55.000 ton, een toename die geheel ten
goede kwam aan het inheemse quotum. Een tweede maatregel was het
verzwaren en het strakker toepassen van het bijzonder uitvoerrecht.
Ook ging men met het uitvoerrecht meer de prijsbewegingen op de wereldmarkt
volgen. Het uitvoerrecht moest hiervoor in 1936 een groot
aantal malen gewijzigd worden. Het bijzonder uitvoerrecht steeg in de
loop van 1936 van 32 naar 59 cent per kg. Van de totale uitvoerwaarde
van de inheemse rubber van 73,2 miljoen gulden in 1936 ging maar
liefst 49 miljoen naar het bijzonder uitvoerrecht, 67 % van de totale
uitvoerwaarde 30 . En dan moesten de inheemse rubberplanters ook nog
eens voldoen aan het gewone uitvoerrecht van 5 % en aan hun inkomstenbelasting.
Met deze maatregelen slaagde het Gouvernement in
1936 er wel in de inheemse rubberuitvoer binnen het quotum te houden.
Een dergelijk hoge heffing op de uitgevoerde rubber doet de gedachten
vanzelf uitgaan naar smokkel, temeer daar dit in de periode na 1945
op tamelijk grote schaal gebeurde 31 . In dejaren van de restrictie wordt
echter geen melding gemaakt van smokkel. Reden hiervoor is waarschijnlijk
dat het rubberverwerkingscentrum Singapore ook onder de
restrictie viel, waardoor rubber zonder de nodige vergunningen daar
niet verwerkt kon worden.
Omdat het bijzonder uitvoerrecht niet als belasting bedoeld was,
maar als restrictiemaatregel, beloofde het Gouvernement de inkomsten

228 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
van het bijzonder uitvoerrecht "zoveelmogelijk" ten goede te laten komen
aan de bevolking van de rubbergebieden. In Jambi bracht het bijzonder
uitvoerrecht 15,4 miljoen gulden op. In de periode tot medio
1936 werd 1,5 miljoen uitgetrokken voor tegemoetkomingen in de afkoop
van herendiensten, belastingverlichting en vrijstelling in de bijdragen
voor volksonderwijs. Er werd 1,3 miljoen uitgegeven aan openbare
werken: het aanleggen van wegen en het neerzetten van gebouwen,
plannen op dit gebied die al decennia klaarlagen konden eindelijk uitgevoerd
worden. Daarnaast waren er nog een aantal kleinere posten,
waaronder voorlichting aan de inheemse rubberproducenten, daaraan
werd 18.000 gulden besteed 32 .
Het stelsel van het bijzonder uitvoerrecht was van meet af aan zeer
omstreden 33 . Tegenstanders wezen op de ongelijke behandeling van
Westerse en inheemse producenten. De laatsten zagen niet alleen hun
produktie beperkt worden, maar ze raakten ook een groot deel - meer
dan de helft - van hun inkomsten kwijt. Dat een deel van de opbrengst
van het bijzonder uitvoerrecht weer in de rubbergebieden besteed werd
was maar een magere pleister op de wonde. Verdedigers van het bijzonder
uitvoerrecht stelden dat de invoering van een individueel stelsel voor
de inheemse rubbercultuur door het ontbreken van een goede registratie
in 1934 niet mogelijk was. Tevens wezen ze erop dat door de restrictie
de rubberprijzen weer waren gestegen, zodat ook in dejaren van het bijzonder
uitvoerrecht de inkomsten van de inheemse rubberplanters uit
de rubber hoger waren dan in de crisisjaren 1931-1933. Dit neemt echter
niet weg dat de inheemse producenten een groot deel van de lasten
van de restrictie moesten dragen, en slechts een gering deel van de lusten
ontvingen. Zo de belangen van de kleine Indonesische rubberplanters al
niet aan die van de Westerse rubberondernemingen werden opgeofferd,
werden ze op zijn minst ondergeschikt hieraan gemaakt.
De registratie
Als gevolg van de belofte van het Gouvernement om zo spoedig mogelijk
een individueel restrictiestelsel in te voeren, werd in 1935 en 1936 gewerkt
aan de registratie van het inheemse rubberbezit (Tabel 1).
Bij vergelijking van de registratiegegevens van 1936 met de cijfers
van de volkstelling van 1930, komt men voor Jambi, Palembang, de
Westerafdeling en de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo tot de verhouding
van een tuineigenaar per respectievelijk 5,5; 7,8; 7,0 en 7,4
inwoners 35 . Hieruit blijkt dat de rubbercultuur zich in de belangrijke
rubbergewesten over de gehele bevolking had verspreid. Vrij wel ieder
gezin bezat wel een rubbertuin. Gezien het aantal getapte bomen per
tuineigenaar werd in Jambi de rubbercultuur aanmerkelijk intensiever
beoefent dan elders. Palembang bleek in de jaren dertig over het

INHEEMSE RUBBERCULTUUR
Buitengewest
TABEL 1 De inheemse rubbercultuur in de belangrijkste Buitengewesten in 1936
Jambi
Palembang
West-Borneo
Zuidoost-Borneo
Totaal
Buitengewesten
Bron: Zie noot 34.
Aantal
tuineigenaren
43.189
139.287
113.249
180.345
788.438
Aantal rubberbomen
(X 1.000)
Totaal Getapt
72.714
152.757
87.705
78.155
582.366
26.542
48.743
39.836
42.718
232.374
Getapte
bomen per
tuineigenaar
615
350
352
237
295
229
Totale
oppervlakte
(hectares)
69.509
179.941
108.022
83.830
681.187
grootste rubberareaal te beschikken. Omdat daar de rubbercultuur echter
meer dan in andere gewesten als nevencultuur werd beoefent, werd
dat niet in een evenredig grote uitvoer vertaald.
Bovenstaande gegevens zijn trouwens voor wat betreft aantallen bomen
en de totale oppervlakte ruimschoots aan de lage kant. Al in 1937
werd door het Kantoor van Landbouwcrisiszaken het vermoeden geuit
dat de uitkomsten van de registratie te laag waren, omdat veel tuinen uit
belastingvrees niet waren opgegeven 36 . Dit vermoeden werd bij oppervlaktemetingen
in 1938-1941 bevestigd. In plaats van 681.000 ha werd
in 1942 de totale oppervlakte van het inheemse rubberbezit op
1.301.000 ha geschat, bijna twee keerzo veel. Tervergelijking: de totale
oppervlakte van de Westerse aanplant bedroeg in 1939 615.627 ha 37 .
Vooral het inheemse areaal van Jambi werd in 1942 belangrijk hoger ingeschat:
van 69.509 ha (10,2 % van het totaal van 1936) naar 189.000
ha (14,5 % van de nieuwe schatting) 38 . Het te laag opgeven van het
eigen rubberbezit had voor de inheemse producent als nadeel dat zijn
quotum lager uitviel dan het had moeten zijn. Het Gouvernement stelde
daarom in 1937 een claimrecht in, waarbij een tuineigenaar tegen onjuiste
registratie van zijn rubberbezit beroep kon aantekenen. Van deze
mogelijkheid werd echter weinig gebruik gemaakt.
*
Door de voltooiing van de rubberregistratie werd het mogelijk op 1 januari
193 7 in de grote rubbergewesten zoals Jambi en Palembang de individuele
restrictie in te voeren. Hierbij werd het quotum verdeeld over de
diverse gewesten. Vanaf 1 juli 1937 werd dit zo geregeld dat het aandeel
van ieder gewest in de eerste 150.000 ton uitvoer gebaseerd werd op de
gemiddelde uitvoer van dat gewest in de jaren 1933/35. De totale inheemse
uitvoer was in deze jaren gemiddeld ongeveer 150.000 geweest.
Hiermee werd getracht de afhankelijkheid van de rubberinkomsten van
de diverse gewesten in hun quota te verwerken. De uitvoer boven

230 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
150.000 ton werd verdeeld aan de hand van de verhouding tussen de
produktiecapaciteit per gewest en hun aandeel in de eerste 150.000 ton.
Gewesten met een groot areaal en een relatief kleine uitvoer in dejaren
1933-1935 konden hier op een aanmerkelijk groter aandeel rekenen.
Jambi en Palembang kregen een aandeel van 15,59 % en 14,19 % inde
uitvoer van de eerste 150.000 ton en respectievelijk 10,56 % en 33,50 %
in de uitvoer daarboven 39 . In de praktijk betekende deze verdeling dat
Palembang een groter quotum kreeg dan Jambi, vooral wanneer de
restrictie soepel werd toegepast, zoals bijvoorbeeld in 1937 toen het quotum
212.643 ton bedroeg.
De gewestelijke quota werden verdeeld over de tuinbezitters in het gewest.
Het individuele quotum hing af van de grootte en kwaliteit van de
rubberaanplant. Iedere tuinbezitter kreeg per kwartaal een oogstvergunning
uitgereikt. De oogstvergunning was slechts geldig voor het
eigen gewest. De oogstvergunningen waren onbeperkt inwisselbaar tegen
uitvoervergunningen. Verder waren de oogstvergunningen vrij
overdraagbaar en konden dus verkocht worden. Geheel volgens de verwachting
werden de oogstvergunningen al snel na de uitreiking door de
producenten aan de handelaren verkocht. Al naar gelang hij oogstvergunningen
had verkregen kocht de handelaar daarna rubber zonder
oogstvergunningen (de "ongedekte rubber") op. In feite ontstonden
hierdoor twee rubbermarkten: een voor de rubber zelf en een voor de
vergunningen om de rubber uit te kunnen voeren. Aangezien in het individuele
restrictiestelsel in feite niet de produktie beperkt werd, maar
de export, kon een tuineigenaar die dringend behoefte aan contanten
had, naast de verkoop van zijn oogstvergunning altijd extra ongedekte
rubber produceren.
Door de invoering van de individuele restrictie verviel het bijzonder
uitvoerrecht en kregen de rubberboeren weer vrijwel de gehele opbrengst
van hun rubber in handen. Daarnaast was ook de situatie op de
wereldmarkt voor rubber in 1937 sterk verbeterd, zodat de rubberprijzen
stegen en de restrictie versoepeld werd. In vergelijking met de magere
Depressie- en restrictiejaren betekende dit voor de inheemse producenten
een vervijf- of zesvoudiging van hun inkomsten. Ze konden weer
geld besteden aan kleding, het kopen van vee en het opknappen van hun
huizen. Verder konden gevormde schulden worden afbetaald en uitgestelde
huwelijken worden gesloten 40 . In 1938 daalde de rubberprijs
weer wat, maar in 1939 en 1940 steeg de vraag naar rubber, door de
dreiging van een komende oorlog, weer sterk.
Kwaliteitsverbetering
Een onverwacht gevolg van de restrictie was de sterke toename van het
drooguitvoeren van de inheemse rubber na juni 1934. Bij het heffen van

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 231
het bijzonder uitvoerrecht had men het onredelijk gevonden de natte
rubber even zwaar te belasten als de droge rubber. Immers, dan zou
men ook uitvoerrecht heffen op het water dat de natte rubber bevatte, en
niet alleen op de rubber. Daarom belastte men de natte rubbersoorten
- slabs en scraps - slechts naar hun rubbergehalte. Daartoe werd voor
beide categorieen een omrekeningspercentage ten opzichte van droge
rubber vastgesteld. Dit lag voor slabs aanvankelijk op 70 % voor Jambi
en Palembang en voor scraps op 60 % in Jambi en 50 % in Palembang.
Het gevolg van deze maatregelen was dat de inheemse producenten
en handelaren de slabs droger gingen afwerken dan voorheen en rubber
uitvoerden met een lager vochtgehalte dan waarvoor het werd belast. Zo
ontliep men een deel van het bijzonder uitvoerrecht. Het Gouvernement
reageerde hierop met het steeds verhogen van de omrekeningspercentages.
Daardoor werd het al snel zeer nadelig de slabs erg nat uit te
voeren.
Enerzijds reageerden de inheemse producenten op een onbedoelde -
maar zeker niet ongewenste - wijze op de overheidsmaatregelen, anderzijds
gebruikte het Gouvernement deze omrekeningspercentages ook
als middel om de inheemse rubberuitvoer te kunnen manipuleren. Zo
werden de scraps in oktober 1934 voor het bijzonder uitvoerrecht gelijkgesteld
aan slabs, met de bedoeling dat de scraps uit de uitvoer zouden
verdwijnen 41 . De scraps werden daarna nagenoeg geheel in de herbereidingsfabrieken
van Nederlands-Indie verwerkt.
P.J. van der Meulen, resident van Jambi drong in deze jaren ook aan
op gelijkstelling voor het bijzonder uitvoerrecht van slabs aan droge
rubber,' 'dan zou al spoedig de uitvoer van slabs geheel tot het verledene
behoren" 42 . Dit gebeurde uiteindelijk voor Jambi en de andere rubbergewesten
in September 1936. Palembang, waar de slab-uitvoer lange
tijd vrij groot bleef, volgde in november 1936. De uitvoer van droge rubber
werd ook bevorderd door de met gelden van het bijzonder uitvoerrecht
ondersteunde voorlichtings- en propagandacampagne voor de bereiding
van droge rubber waarmee de koloniale overheid in de tweede
helft van 1934 begonnen was.
Al vrij snel werden de effecten van deze maatregelen zichtbaar. Voor
1934 bestond de inheemse rubberuitvoer voor het grootste deel uit'' natte"
slabs. Na juni 1934 nam in alle rubbergewesten het aandeel van de
droge rubber in de uitvoer duidelijk toe. West-Borneo liep voor wat dit
betreft voorop. Daar werd eind 1934 al nauwelijks meer natte rubber
uitgevoerd. Jambi nam een middenpositie in. Hier waren de slabs in
1936 praktisch uit de export verdwenen (Tabel 2).
De omslag naar droge rubber verliep het traagst in Palembang. Eind
1936 was de uitvoer van slabs weliswaar sterk verminderd, maar in 1937
konden de plaatselijke rubberbewerkingsfabrieken de sterk vergrote
rubberuitvoer niet verwerken, zodat de uitvoer van slabs weer toenam.

232 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
In 1940, toen er in verband met de oorlogsdreiging een zeer grote vraag
naar rubber was, deed in Palembang dezelfde situatie zich weer voor
(Tabel 3).
TABEL 2 Uitvoer van verschillende soorten rubber uit Jambi, 1935-38 (in ton en %)
Jaar Blankets % Sheets % Scraps % Slabs %
1935 4.471
1936 7.585
1937 7.812
1938 4.493
Bron: Zie noot 43.
21
29
25
20
8.568
17.912
22.409
17.714
40
69
72
80
40
0
43
0
0
0
8.500
476
1.061
0
TABEL 3 Uitvoer van verschillende soorten rubber uit Palembang, 1935-40 (in ton en %)
Jaar Blankets % Sheets % Scraps % Slabs %
1935
1936
1937
1938
1939
1940
4.691
9.368
11.804
17.073
21.690
35.800
Bron: Zie noot 44.
22
44
33
71
67
62
498
1.602
9.803
5.762
9.549
16.500
2
7
27
24
30
29
793
0
473
0
0
0
4
1
15.091
10.412
13.764
1.140
1.070
5.300
De uitvoer van droge rubber bestond uit blankets en sheets. De blankets
werden fabrieksmatig bereid, de sheets in toenemende mate door de inheemse
producenten zelf. De kwaliteit van deze "bevolking-sheets"
was over het algemeen nog onvoldoende voor directe verhandeling op
de wereldmarkt. De sheets gingen voor het grootste deel (ca. 75 %) naar
Singapore om te worden gesorteerd en nagerookt.
In Jambi overheerste de sheetbereiding. De inheemse producenten
bereidden zelf de sheets, waarna deze meestal werden gerookt. De herbereidingsfabrieken
in Jambi ondervonden vooral in jaren met een
strengere restrictie sterke concurrentie van de sheetbereiding. Zo draaiden
deze fabrieken in 1938 door gebrek aan grondstoffen slechts op halve
capaciteit. In Palembang sloeg de "sheet"-bereiding veel minder
aan. Een reden hiervoor is dat in Palembang de rubbercultuur meer dan
in Jambi een nevencultuur was. Veel Palembangse rubberproducenten
waren niet bereid extra zorg en werk aan de bewerking van rubber te
besteden en verkochten hun rubber liever aan exporteurs of aan de
plaatselijke herbereidingsfabrieken. Deze laatsten, merendeels in Chinese
handen, maakten na 1934 een periode van sterke groei door. Behalve
naar Singapore begonnen ze ook blankets direct naar Europa en de
39
2
3
72
49
38
5
3
9

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 233
Verenigde Staten te zenden. Een van hen, Kian Gwan, ging zich vanaf
1936 ook met de "sheet"-bereiding bezighouden en zette agentschappen
in het binnenland op 45 . Deze expansie was mogelijk omdat tegen het
einde van dejaren dertig door de oorlogsdreiging de vraag naar rubber
zeer sterk toenam. Deze ontwikkeling zou echter door diezelfde oorlog
na 1941 abrupt worden afgebroken.
CONCLUSIE
De beginjaren van het Interbellum gaven een explosieve groei van de inheemse
rubbercultuur te zien. Binnen enkele jaren groeide deze uit tot
een geduchte concurrent van de Westerse rubberplantages. De inheemse
bevolking van de Buitengewesten nam de rubbercultuur over van de
bevolking van Malakka, hierbij geholpen door de merendeels Chinese
handelaren en het koloniale bestuur. Het bestuur kon hier overigens
niet meer dan een begeleidende rol spelen. In Zuid-Sumatra werden de
eerste rubbertuinen in Jambi in 1904 aangeplant, in Palembang drie
jaar later. Pas echter vanaf ongeveer 1918 zou de inheemse rubberuitvoer
een behoorlijke omvang bereiken. In Palembang ontwikkelde de
rubber zich tot een van de belangrijke exportgewassen. In Jambi echter
ging de rubber de gehele economie van het gewest beheersen, in dejaren
twintig en dertig bestond meer dan 90 % van de uitvoer van dit gebied
uit rubber. De rubbercultuur verspreidde zich in dejaren twintig in zowel
Jambi als Palembang over grote groepen van de bevolking. De rubberhandel
was, behoudens een kortstondige opkomst in dejaren twintig
van inheemse handelaren, geheel in handen van Chinese handelaren.
In tegenstelling tot de Westerse ondernemingen werd de rubbercultuur
door de inheemse bevolking kleinschalig en extensief beoefend. De
Hevea-boom bleek goed bestand tegen de extensieve teeltwijze. Ook
aan de bereiding van de gewonnen rubber werd niet veel zorg besteed.
Het grootste deel van de inheemse rubber werd voor 1934 in ruwe vorm,
als " slabs'', naar Singapore uitgevoerd om daar verder bewerkt te worden.
De snelle opkomst van de rubbercultuur in de dunbevolkte Buitengewesten
stelde het Nederlands-Indische Gouvernement voor problemen.
Vrij snel bleek al bijvoorbeeld dat veel inheemse producenten hun rubbertuinen
niet opgaven aan de belasting. Nog in 1936 bleek het voor de
inheemse producenten mogelijk bij de registratie van het inheemse rubberbezit
ongeveer de helft van hun areaal niet op te geven. Overheidsmaatregelen
waren effectiever wanneer controle op een centraal
punt, zoals in de havens, kon plaatsvinden. Hierdoor beantwoordden
het uitvoerrecht van 1925 en de beide restrictiestelsels (bijzonder uitvoerrecht
en individuele restrictie) wel aan hun doel. Een van de meer

234 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
geslaagde overheidsmaatregelen was het manipuleren met de omrekeningspercentages
voor natte rubber van het bijzonder uitvoerrecht.
Hierdoor werd de verdere bewerking van de inheemse rubber in
Nederlands-Indie zelf bevorderd.
De houding van de inheemse producenten ten opzichte van de voorlichting
van overheidswege was pragmatisch; als het voordeel van de
door de overheid gepropageerde maatregelen duidelijk was, dan werden
deze nagevolgd, zo niet dan volgde men het eigen inzicht. Zo werden
waarschuwingen van bestuursambtenaren voor 1920 tegen het op grote
schaal aanplanten van Hevea door de inheemse rubberplanters genegeerd,
omdat hun eigen ervaringen met de Hevea zeer goed waren. De
opstelling tegenover de ge- en verbodsbepalingen van de koloniale overheid
was ongeveer hetzelfde. Wanneer deze nadeel of ongemak met zich
meebrachten, dan werden zij als dit enigszins mogelijk was omzeild. En
wanneer de controle van een maatregel in het binnenland moest plaatsvinden,
maakte de uitgestrektheid van het gebied en de beperkte mankracht
van het koloniale apparaat het vaak mogelijk overheidsbepalingen
op grote schaal te ontduiken.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR
BIJLAGE De uitvoer van inheemse rubber van Jambi en Palembang en hun aandeel in de uitvoer van
de Buitengewesten, 1918-1940
1918
1919
1920
1921
1922
1923
1924
1925
1926
1927
1928
1929
1930
1931
1932
1933
1934
1935
1936
1937
1938
1939
1940
Jambi
Hoeveelheid %
(ton)'
1.803
4.308
3.403
2.015
4.834
8.694
11.236
15.256
16.077
19.322
19.610
22.819
19.870
21.178
17.566
24.385
25.490
21.579
25.973
31.325
22.207
27.873
37.000
24
22
20
18
20
20
22
21
22
24
29
21
14
15
17
15
15
15
14
Rangorde**
I
I
II
I
I
I
II
III
II
I
I
I
II
I
I
II
V
III
III
IV
IV
IV
•?
Palembang
Hoeveelheid %
(ton)*
189
477
208
58
585
3.237
6.417
11.951
11.100
15.082
12.509
15.687
10.662
10.476
5.216
14.177
32.734
21.073
21.382
35.844
23.975
32.460
57.800
0
8
12
14
14
15
14
14
12
12
9
12
18
15
14
17
16
18
22
Rangorde**
?
?
?
V
VI
V
V
IV
IV
IV
V
IV
V
V
VI
IV
III
IV
IV
III
III
III
I
235
Buitengewesten
Hoeveelheid
(ton)*
5.000***
13.000***
10.000***
6.000***
20.000
40.000
56.000
85.244
80.303
98.677
90.962
108.583
90.496
88.717
61.447
115.576
185.887
144.892
151.398
208.551
146.596
184.578
264.330
Noten:
* Droog-equivalenten (geextrapoleerd voor Jambi in 1940).
* * Rangorde: hiermee wordt bedoeld de plaats die het betreffende gewest onder de inheemse
rubbergewesten innam; "I" staat hierbij voor het gewest met de grootste
uitvoer van inheemse rubber in dat jaar.
*** Het betreft hier natte rubber, d.w.z. rubber met een (aanzienlijk) vochtgehalte,
niet omgerekend naar droge rubber. Deze cijfers zijn niet betrouwbaar. Daarom
is er ook van afgezien om voor deze jaren percentages te berekenen.
Bronnen: Statistiek van den handel, de scheepvaart en de in- en uitvoerrechten in Nederlandsch-Indie
over het jaar 1918-1923 (Batavia 1919-1924); "Berichtgevingen omtrent de bevolkingsrubber''
[van het Departement van Landbouw, Nijverheid en Handel], in: Korte berichten
voor Landbouw, Nijverheiden Handel 1927-1929, Landbouw 1929-1934, Economisch Weekblad
voor Nederlandsch-Indie 1932-1940; K.D. Thomas & J. Panlaykim, "The Chinese in
the South Sumatran rubber industry; A case study in economic nationalism", in:
J.A.C. Mackie, red., The Chinese in Indonesia; Five essays (Honolulu 1976) 138-198, aldaar
147.

236 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 8
1
Dit artikel is een bewerking van mijn doctoraalscriptie: De bevolkingsrubbercultuur in
Djambi en Palembang tijdens het Interbellum (Rijksuniversiteit Leiden 1988).
2
A. Luytjes, De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; VIIEindrapport QNeltevreden
1927)5.
3
F. van Gogh, "Het ontstaan en de groei van de ondernemings- en de bevolkingsrubbercultuur
in Nederlandsch-Indie", Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie
(1938)1, 125-129, aldaar 127.
4
J.C. Lawrence, The world's struggle with rubber 1905-31 (New York 1931) 91;
M. W.F. Treub, Het gist in Indie (Haarlem 1927) 47.
5
Algemeen Rijks Archief [A.R.A.]: Ministerie van Kolonien [Kol.] 1901-1963:
Memories K.I.T. 372,20.
6
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 216. Memorie van Overgave [MvO] 218, 28.
7
J. Tideman &P.F.L. Sigar, Djambi(Amsterdam 1938) [Mededeling42 van de Koninklijke
Vereeniging "Koloniaal Instituut"] 94.
8
N.R. Pekelharing, De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; I. Djambi (Weltevreden
1925) 11.
9
G.C.W. Tergast, "De herbereiding van bevolkingsrubber in Nederlandsch-
Indie", Landbouw 7 (1931/32) 872-882, aldaar 877.
10
W. Spoon, "Onderzoekingen over bevolkingsrubber", Archief voor de rubbercultuur
10 (1926) 29-83, aldaar 33.
11
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 216. MvO 221, 18.
12
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Memories K.I.T. 397,41.
13
Pekelharing, De bevolkingsrubbercultuur, 22.
14
J.W.J. Wellan, Zuid Sumatra; Economisch overzicht van de gewesten Djambi, Palembang,
de Lampoengsche dislricten en Benkoelen (Wageningen 1932) 400.
15
J. Ozinga, De economische ontwikkeling der Westerafdeling van Borneo en de bevolkingsrubbercultuur
(Wageningen 1940) 254; P. Creutzberg& P. Boomgaard, red., Changing Economy
in Indonesia; I. Indonesia's export crops 1816-1940 (Amsterdam 1975) 93-94.
16
De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie (Weltevreden 1925-27) deel I-VII.
17
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 216. MvO 222, 41.
18
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 215. MvO 215, 208.
19
"Derde berichtgeving omtrent de bevolkingsrubber'', Korte berichten van Landbouw,
Nijverheid en Handel (1929) 246-251, aldaar 250.
20
J.J. Mendelaar, "Djambi, de rubber en de Djambier", Koloniale Studien 9 (1925)
II, 325-361, aldaar 335.
21
"De Volksraadzitting", Indische Gids 46 (1924) 930-935; "Verscherpte belangentegenstellingen
in Indonesia; I. Indonesische rubbercultuur", Indonesia Merdeka 8
(1930)99-111, aldaar 100.
22
"Elfde berichtgeving omtrent de bevolkingsrubber'', Landbouw 8 (1932/33) 49-62,
aldaar 56.
23
Wellan, Zuid Sumatra, 226.
24
"Vijfde berichtgeving bevolkingsrubber", Landbouw 6 (1930/31) 481-492, aldaar
482-483.
25
P. Creutzberg, red., Het ekonomisch beleid in Nederlandsch-Indie; Tweede stuk
(Groningen 1974)654.
26
J.G.J. A. Maas & F.T. Bokma, "Rubbercultuur der ondernemingen", in: C.J.J.
van Hall & C. de Koppel, red., De landbouw in de Indische archipel (Den Haag 1950) III,
237-426, aldaar 421.
27
Ozinga, De economische ontwikkeling, 278.
28
R.H.S., "De hoofdzaken der behandeling van de rubberrestrictie in den Volksraad",
Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie 3 (1934) I, 946-949, aldaar 948.
29
'Vijfentwintigste berichtgeving bevolkingsrubber", Economisch Weekblad voor

INHEEMSE RUBBERCULTUUR 237
Nederlandsch-Indie (1936) I, 656-659, aldaar 657.
30
A. Luytjes, "De invloed van de rubberrestrictie op de bevolking van
Nederlandsch-Indie", Economisch-StatistischeBerichten 22 (1937) II, 709-713, aldaar 710.
31
A. van Gelder, "Bevolkingsrubbercultuur", in: Van Hall & De Koppel, De landbouw
in de Indische archipel, III, 427-476, aldaar 472.
32
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 216. MvO 225, 110-111.
33
Zie bijvoorbeeld: B.C.C.M.M. van Suchtelen, "Parallellen. Hongitochten - cultuurstelsel
- bijzonder uitvoerrecht op bevolkingsrubber", Koloniaal Tijdschrift 27
(1938) 575-584; G. Gonggrijp & J.W. Meijer Ranneft, "Het artikel 'Parallellen' van
Jhr. Van Suchtelen", Koloniaal Tijdschrift 27 (1938) 686-694.
34
Van Gelder, "Bevolkingsrubbercultuur", 465-466.
35
Luytjes, "De invloed van de rubberrestrictie", 712.
36
"Negenentwintigste berichtgeving'', Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie 6
(1937) I, 752-758, 771-772, aldaar 755.
37
Maas & Bokma, "Rubbercultuur der ondernemingen ", 252.
38
"Negenentwintigste berichtgeving", 755.
39
"Berichtgeving eerste kwartaal 1937", Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie
6 (1937) I, 1268-1276, aldaar 1272.
40
Luytjes, "De invloed van de rubberrestrictie", 712.
41
" Negentiende berichtgeving'', Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie 3 (1934)
II, 1469-1474, 1483, aldaar 1471.
42
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 216. MvO 225, 80.
43
"Berichtgeving tweede halfjaar 1938'', Economisch Weekblad voor Nederlands-Indie 8
(1939) I, 437-445, aldaar 443.
44
Ibidem; K.D. Thomas &J. Panlaykim, "The Chinese in the South Sumatran rubber
industry; A case study in economic nationalism", in: J.A.C. Mackie, red., The Chinese
in Indonesia; Five essays (Honolulu 1976) 138-198, aldaar 147.
45
Ibidem, 146.

238 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN

INHEEMSE RUBBERCULTUUR
Ontvangst van O.L. Helfrich, resident van Jambi 1906-1908. Deze speelde een belangrijke rol bij
de verbreiding van de rubbercultuur in dit afgelegen deel van Zuidoost-Sumatra.
239

240 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Chinese koelies maakten slechts sporadisch deel uit van de arbeidskracht op de inheemse rubberondernemingen.

INHEEMSE RUBBERCULTUUR
Via het douanekantoor te Palembang verliet veel inheemse rubber Zuidoost-Sumatra.
241

DE ECONOMISCHE ONTWIKKELING VAN DE
MOLUKKEN, 1900-1938
door
R.R.F. HABIBOE
243
Aan de vooravond van de Tweede Wereldoorlog was Nederlands-Indie
van een door iedereen met rust gelaten stille plantage geworden tot een
bedrijvige en begeerlijke onderneming op een gevaarlijk kruispunt. Het
oostelijk deel van de archipel vormde hiervan het meest kwetsbare punt.
Het Gouvernement hield de Japanse expansiedrang naar het zuiden
dan ook angstvallig in de gaten. De economische mogelijkheden van de
Molukken waren nog lang niet benut. " Wie van Sumatra of elders in de
Molukken komt begint zich te verbazen, en zich te schamen tevens, niet
alleen over het weinige dat op dit gebied bereikt is doch ook over het weinige
wat hier gestimuleerd en geprobeerdis", aldusB.J. Haga, gouverneur
der Molukken van 1934-1937 1 . De geschetste toestand stond haaks
op de economische belofte van dit gebied rond de eeuwwisseling.
Toen omstreeks 1900 het Gouvernement van Nederlands-Indie druk
doende was zijn gezag in verschillende delen van de archipel te effectueren,
richtte de aandacht zich voornamelijk op de Buitengewesten. Een
groot deel van de Molukken was toen nog maagdelijk gebied terwijl de
rest in een economische malaise verkeerde. Desondanks waren de economische
verwachtingen voor de Molukken hoog gespannen. De Pax
Neerlandica was tevens een startsein voor de handel. Diverse ondernemingen
werden opgericht en samen met vele kleine handelslieden
vestigden zij hun aandacht op dit zo uitgestrekte en afgelegen gebied.
Het resultaat was echter teleurstellend.
Dit artikel richt zich op de vraag naar de oorzaken van de stagnatie in
de Molukken. Om deze vraag te kunnen beantwoorden is het noodzakelijk
de economische ontwikkeling van de Molukken te onderwerpen aan
een nadere analyse. Het ruwe materiaal van dit artikel is vooral afkomstig
uit de gepubliceerde handelsstatistieken van Nederlands-Indie 2 .

244 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
I KENSCHETS VAN DE MOLUKKEN
Het landoppervlak van de Molukken bedraagt ongeveer 80.000 km 2 ,
ruim 2 1/2 maal Nederland; dit is ruim 4 % van de gehele archipel. De
Molukken werden verdeeld in Ternate (Noord-Molukken) en Amboina
(Zuid-Molukken). Het grootste deel van het Molukse gebied, ca. 55 %,
wordt in beslag genomen door Amboina. De Molukse archipel wordt
door twee oceanen omspoeld, in het noorden de Stille Oceaan en in het
zuiden de Indische Oceaan. De zeeen in dit gebied zijn zeer diep en de
Bandazee is zelfs het diepste bekken in Zuidoost-Azie. Over het algemeen
is de zee 4-5 km diep en in de diepste trog, het zgn. Weberdiep, is
zelfs meer dan 6,5 km gelood. Het grootste deel van de uitgestrekte kustlijnen
loopt in de richting oost-west. De meeste landingsplaatsen zijn natuurlijke
havens maar werkelijk beschutte ligplaatsen komen zelden
voor.
Het gebied van de Molukken bestaat grotendeels uit kleine eilanden
- met uitzondering van Halmaheira (Noord-Molukken) en Ceram
(Midden-Molukken). Het terrein van deze eilandjes is sterk geaccidenteerd
en bestaat uit (oud-) vulkanische grond of kalkgrond. Op bijna alle
eilanden groeien weelderige bossen van palmen en andere boomsoorten
vanwege het tropische klimaat. In de Molukken ontvangt de noordzijde
van de eilanden in de Westmoesson (november-maart) de meeste regen,
de zuidzijde gedurende de Oostmoesson (mei-september). Wat betreft
de fauna vormen de Molukken een overgangsgebied tussen het Australische
en het Aziatische gebied. In tegenstelling tot het westelijk deel van
de Indonesische archipel komen er in de Molukken buideldieren en papegaaiachtigen
voor.
De Molukse archipel wordt bewoond door verschillende volkeren. De
specerijen van de Molukken hadden van oudsher handelaren uit allerlei
streken gelokt. Verschillende handelsvolken zoals Boeginezen, Makassaren,
Javanen, Portugezen en Nederlanders hebben zich in de Molukse
archipel gevestigd en zich deels vermengd met de oorspronkelijke bevolking.
De gemengde bevolking heeft zich voornamelijk in de kuststreken
gevestigd. De oorspronkelijke bewoners, ook wel Alfoeren genoemd,
trokken zich veelal terug in de binnenlanden. Vele Alfoeren
hadden nog hun oorspronkelijke religie, de rest van de bevolking beleed
de Islam of het Christendom. Het Maleis, in verschillende lokale dialecten,
vormde de lingua franca van de Molukken. Ondanks de grote verscheidenheid
hebben al de volkeren in de Molukken iets gemeenschappelijks.
Naast de overal doordringende Ambonese cultuur was het de
"blijmoedige" levensvisie, het "weinige" economische besef en de
"laat-maar-waaien"-mentaliteit die overal waarneembaar was 3 .
Aan het begin van deze eeuw werden de inwoners van Nederlands-
Indie door de koloniale regering gewoonlijk als volgt verdeeld naar land-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 245
aard: inheemsen, Europeanen, vreemde oosterlingen (Chinezen - tot
1930 - Arabieren, Brits-Indiers en anderen) (Tabel 1). In dejaren twintig
werd het voor sommige inheemsen mogelijk zich bij de wet gelijk te
laten stellen aan Europeanen. In vergelijking met de rest van
Nederlands-Indie' was het percentage "gelijkgestelden" onder de Molukkers
opvallend hoog 4 .
Gewest
Amboina
Ternate
Molukken
(totaal)
TABEL 1 Sterkte en samenstelling van de bevolking in de Molukken 1905-1930
1905
1917
1920
1930
1905
1917
1920
1930
1905
1917
1920
1930
Inheemsen
294466
262593
271879
389325
106632
125803
146391
486803
401098
388396
418270
876128
Europeanen
2232
2463
2635
3547
497
582
724
853
2729
3045
3359
4400
Vr. Oosterl.
2306
3291
3452
7670
1286
1583
2130
5102
3592
4874
5582
12772
Totaal
229004
268347
277966
400642
108415
127968
149245
492758
407419
396315
427211
893300
Bron: Uitkomsten der in den maand november 1920gehouden volkstelling (Batavia 1922)11, 165;
Volkstelling 1930 (Batavia 1936) VIII, 77.
Tijdens de eerste twee decennia van de twintigste eeuw bleef de bevolkingsomvang
van de Molukken nagenoeg gelijk (Tabel l) 5 . Voor een
groot deel was dit toe te schrijven aan de slechte gezondheidstoestand.
Zo nu en dan brak er een epidemie uit, die de bevolkingsgroei sterk belemmerde.
Zo kon tijdens de heftige influenza-epidemie in 1918 het
sterftecijfer in sommige streken van de Molukken wel Oplopen tot 90
% 6 . Ook de migratie van Molukkers uit de residentie Amboina naar andere
gewesten zal invloed hebben gehad op de bevolkingsafname. In
1920 was het gewest Amboina het dichtst bevolkt met een bevolkingsdichtheid
van 6,18 inwoners per km 2 . Met deze cijfers kwam de bevolkingsdichtheid
in de Molukken onder het gemiddelde cijfer van de
Buitengewesten (8,1); het was zeer laag vergeleken met de bevolkingsconcentratie
van Java en Madoera van ruim 266 zielen per km 2 7 .
Pas in dejaren dertig begon de bevolking flink te groeien. De groei
was echter in werkelijkheid minder groot dan de officide cijfers aangeven
omdat bij de volkstelling van 1930 voor het eerst Nieuw-Guinea opgenomen
werd bij de Molukken. Bovendien waren de volkstellingen tot
in dejaren twintig slechts ruwe schattingen. Pas toen de bemoeienis van
het Gouvernement toenam ontstond een beter zicht op de bevolkings-

246 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
omvang in dit gebied. In 1930 was de bevolking van de Molukken dan
wel toegenomen, maar de bevolkingsomvang bedroeg nog geen 1,5%
van de totale bevolking in Nederlands-Indie. Het eiland Ambon was in
die tijd het dichtst bevolkte gebied in de Molukken met 82 inwoners per
km 2 .
Middelen van bestaan
Door de natuurlijke rijkdom van het gebied kon de inheemse bevolking
gemakkelijk voorzien in haar eigen levensonderhoud. Het hoofdvoedsel
bestond uit sago. Verkregen uit de overal verspreide sagopalmen diende
het sagomeel voor bereiding van onder meer papeda (sagopap), sagobroodjes
(sagoe lempeng) en allerlei versnaperingen. Ook de kokospalm
leverde verschillende voedingsmiddelen. Het menu werd verder aangevuld
met vis, knolgewassen en jachtopbrengsten. De diverse palmsoorten
leverden verder nog het benodigde timmerhout, brandhout en gabagaba
(vlechtwerk van bladeren) voor het bouwen van een huis. Hiernaast
waren er weinig andere behoeften en er bestond dan ook praktisch
geen inheemse kleinhandel.
Als er op lokaal niveau een van de benodigde produkten ontbrak dan
werd hierin voorzien door middel van ruilhandel met naburige eilanden
of streken. Zo werd het tekort aan sago op Ambon en de naburige eilanden
(Haroekoe, Saparoea en Noesa Laoet), ook wel Lease genoemd,
aangevuld door sago van Ceram. De ruilhandel voorzag de bevolking
ruimschoots in haar behoefte. Als er contanten nodig waren dan werden
er verzamelprodukten verkocht aan de lokale Chinese handelaren. Het
was deze eenvoudige wijze waarop de inheemse bevolking in haar onderhoud
kon voorzien, die keer op keer wordt vermeld door de verschillende
bestuursambtenaren in de eerste helft van deze eeuw. Deze eenvoudige
levenswijze had, naar hun oordeel, de bevolking "te gemakzuchtig
gemaakt" en dit zou de oorzaak zijn van de economische
achterstand 8 .
Omstreeks 1900 verkeerden de Molukken en vooral Ambon-Lease in
een economische malaise. De vroeger voor de Molukken zo belangrijke
kruidnagelteelt was in elkaar gestort. Een belangrijk deel van de bevolking
kwam zodoende zonder inkomsten te zitten. Het was dan ook niet
verwonderlijk dat velen, "behoorende tot het beste deel van het volk"
elders gingen zoeken wat de Molukken hen niet kon verschaffen 9 . Deze
Molukkers traden veelal in dienst als ambtenaar bij het Gouvernement
of verruilden hun kleding voor een militair uniform.
Nadat rond 1600 de Nederlanders de plaats van de Portugezen op de
Molukken hadden ingenomen, was een deel van de bevolking bekeerd
tot het protestantse geloof. Het waren deze Christen-Molukkers, die
omstreeks 1900 de meeste mogelijkheden hadden om een carriere op te

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 247
bouwen binnen het koloniale bestel. Zo was er al vanaf het begin van de
koloniale bestuursvestiging op de Molukken door de Nederlanders aandacht
besteed aan een vorm van christelijk onderwijs. Omstreeks het
jaar 1900 werden de onderwijsfaciliteiten op de Molukken sterk uitgebreid,
terwijl het onderwijs in de andere gewesten van Nederlands-Indie
nog op gang moest komen. In de eerste decennia van deze eeuw waren
er zodoende Molukkers die in het bezit waren gekomen van het kleinambtenaarsdiploma,
met vooruitzicht op een overheidsbetrekking 10 .
Een tweede alternatief voor de Molukker was het soldatenberoep.
Vanaf het begin van de Atjehoorlog namen de pogingen van het Gouvernement
toe om Christen-Ambonezen als soldaten te werven voor het
Koloniale Leger (later de K.N.I.L.) vanwege de hun toegekende gevechtswaarde
en het gemeenschappelijke geloof met de Nederlanders
binnen een islamitisch Nederlands-Indie. Rond 1900 begon het wervingsbeleid
zijn vruchten af te werpen. De groep van Molukse Ambonezen,
39051 man, maakte in 1916 nog geen 10 % uit van het Nederlands-
Indische Leger maar uit een bevolking van enkele honderdduizenden
(Ambon en Lease) was dit aandeel zeer groot 11 .
Door dienst te nemen in het leger kwamen vele Molukkers buiten de
Molukken te wonen. De Molukse soldaten kregen hun opleiding op Java
en velen hiervan bleven, ook na beeindiging van het dienstverband,
met hun gezin buiten de Molukken wonen. Vele Molukkers, die het
kleinambtenaarsdiploma behaald hadden, vestigden zich eveneens in
dienst van de koloniale overheid buiten de Molukken. In 1930 woonde
tenminste 16 % van de christelijke Ambonese gemeenschap buiten de
Molukken 12 . Het Koloniale Weekblad maakte in 1931 melding van
100.000 Molukkers, die in Nederlands-Indie buiten de Molukken
woonachtig waren 13 .
De Molukken en het Gouvernement »
In het begin van de twintigste eeuw was de Molukse archipel, in staatkundige
zin, te verdelen in twee soorten gebieden. Ten eerste waren er
de zgn. rechtstreeks bestuurde gebieden; deze gebieden stonden onder
direct gezag van het Gouvernement en zij besloegen vrijwel de gehele
Molukken. Hiernaastbestondenerdezgn. zelfbesturen. Er waren twee
afzonderlijke residenties in de Molukken: de residentie Amboina en de
residentie Ternate en Onderhoorigheden. In 1923 werd de residentie
Ternate toegevoegd aan de residentie Amboina en een jaar later volgde
Nieuw-Guinea. Tenslotte werd in 1926 de residentie Amboina omgedoopt
tot het gouvernement der Molukken.
Reeds vanaf het begin van de zeventiende eeuw wapperde de Nederlandse
vlag in de Zuid-Molukken. De rechtstreeks bestuurde gebieden
vormden hier tezamen de residentie Amboina: Ceram, Boeroe,

248 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Ambon-, Banda-, Aroe-, Kei-, Tanimbar- en Babar-eilanden, met als
hoofdplaats Ambon-stad. De Noord-Molukken kenden hiernaast tot in
de twintigste eeuw drie onafhankelijke sultanaten, de zelfbesturen. Deze
landschappen werden officieel door de koloniale regering als onafhankelijke
staten erkend en hadden een eigen inheems bestuur. Dit was
echter meer schijn dan werkelijkheid, want in feite werden de zelfbesturen
geregeerd vanuit Batavia. Uit politiek oogpunt was het sultanaat Tidore
van groot belang voor Batavia, want dit zelfbestuur reikte tot op
Nieuw-Guinea. De residentie Ternate en Onderhoorigheden omvatte
de zelfbesturen van Ternate, Tidore en Batjan (plus gebieden in Nieuw-
Guinea) en de Halmaheira-, Soda- en Obi-eilanden. De hoofdplaats
was hier Ternate-stad.
Het Nederlandse gezag was in vele gebieden slechts nominaal gevestigd.
Nog in de eerste decennia van deze eeuw waren er problemen
met de Nederlandse bestuursvestiging in Ceram, waar grote delen van
het binnenland nog nooit waren betreden door een Europeaan. Ook andere
eilanden in de Molukken leverden problemen op voor het
Gouvernement 14 . G. Sieburgh, resident van Amboina (1908-1910),
verklaarde dan ook dat "onze eeuwenlange overheersching der Molukken
in aanmerking genomen, [niet geconstateerd kan worden] dat de
politieke toestand van dit gewest gunstig afsteekt bij dien van andere gewesten
der buitenbezittingen" 15 .
De hulp van de militaire macht werd ingeroepen om aan deze
toestand een einde te maken alsmede "tot wegbereiding en dekking der
wetenschappelijke expeditie" 16 . Zo waren omstreeks 1920 o.m. de
Maatschappij ter Bevordering van het Natuurkundig Onderzoek der
Nederlandsche Kolonien en het Indisch Comite werkzaam op de eilanden
Ceram en Boeroe 17 . Nadat de witte plekken op de kaarten begonnen
te verdwijnen, volgde de niet minder moeilijke en meer tijdrovende taak
om het enorme gebied geleidelijk aan het Nederlandse gezag te onderwerpen.
II PRODUKTIE EN EXPORT
De exportwaarde van de Molukken varieerde tussen de ruim 1 miljoen
en 6 miljoen gulden. De exportgegevens van de residenties Amboina en
Ternate werden in 1924, als gevolg van een bestuursreorganisatie, samengevoegd.
Het aandeel van de afzonderlijke residenties is zodoende
slechts tot dit jaar opgenomen. Er vond export plaats van specerijen,
landbouw-, mijnbouw-, bos-, zee- en wildprodukten (Grafiek 1).
In de eerste jaren van de twintigste eeuw bedroeg de totale export gemiddeld
ongeveer/ 2,5 miljoen waarvan ongeveer 65 % op rekening
kwam van Amboina. De belangrijkste exportprodukten waren specerij-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN
100%
75
50
25
GRAFIEK 1 De export van de Molukken, 1900-1938
1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935
Specerijen MM Zeeprodukten I I Overige
Bosprodukten I I Landbouwprodukten
Bron: Zie noot 2.
en en bosprodukten. Vanaf 1904 begon de export snel te stij gen en ze bereikte
een hoogtepunt in 1909. In dit laatste jaar bedroeg de waarde
ruim 5 miljoen gulden. De toename werd voornamelijk veroorzaakt
door de gestegen export van zeeprodukten in Amboina, want de export
van Ternate bleef nagenoeg constant. In de hieropvolgende jaren tot
aan de Eerste Wereldoorlog daalde de totale exportwaarde tot ca. 4 miljoen
met slechts een korte opleving in 1913 (bijna 5 miljoen). Ook tijdens
deze jaren leverde Amboina de grootste bijdrage aan de totale export.
De landbouwprodukten eisten in deze tijd een steeds grotere rol op
bij de totale export.
De daling van de export die was ingezet in 1910 zette zich voort tijdens
de jaren van de Eerste Wereldoorlog. Alleen in 1916 vond een korte
opleving van de export plaats. In 1918 werd zelfs de laagst genoteerde
exportwaarde opgetekend: / 1 miljoen. Evenals de voorgaande jaren
bedroeg nu de export van Ternate gemiddeld ongeveer 35 a 40 % van
de Molukse exportwaarde. Rond het einde van de Eerste Wereldoorlog
249

250 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
ontstond een gebrek aan scheepsruimte waardoor de export stagneerde.
Na de Eerste Wereldoorlog wist de export zich te herstellen. Al snel
bedroeg de export weer 3 miljoen gulden en ze sprong verder omhoog tot
ruim 6 miljoen, in 1927, het hoogtepunt. De bijdrage van Ternate aan
de totale export was eveneens toegenomen. Rond 1920 overtrof Ternate
zelfs het exportaandeel van Amboina. De landbouwprodukten hadden
de voornaamste plaats ingenomen in de export van de Molukken. Gedurende
dejaren 1928-1930 bleef de export ruim 5 miljoen gulden bedragen,
maar vanaf 1930 stortte de exportmarkt in. Ook de Molukken
konden zich niet onttrekken aan de wereldwijde depressie. In 1934 bereikte
de export een dieptepunt met een waarde van ruim 1 miljoen gulden;
ze kon zich in dejaren daarna niet herstellen.
Specerijen en bosprodukten
Reeds vele eeuwen geleden stonden de Molukse eilanden bekend als de
specerij-eilanden. Ook in de eerste helft van de twintigste eeuw waren de
specerijen een zeer belangrijk exportprodukt voor deze archipel. Ongeveer
25 a 50 % van de totale export bestond uit specerijen. Vanaf 1900
tot omstreeks 1930 bedroeg de totale export van specerijen veelal 1 a 2
miljoen gulden. In het topjaar (1927) werd zelfs ruim 3 miljoen opgetekend.
Vanaf 1930 bedroeg de export echter minder dan 1 miljoen gulden.
De specerijenexport bestond voornamelijk uit nootmuskaat, foelie
en verder in mindere mate uit kruidnagel en vanille. Nagenoeg de gehele
export van specerijen stond op naam van Amboina.
De export van specerijen drukte een belangrijke stempel op de totale
uitvoer van Amboina. Gedurende dejaren 1900-1905 bestond gemiddeld
ca. 75 % van de totale export uit specerijen. Hierna daalde het aandeel
van de specerijen maar bleef tot 1916 toch nog schommelen tussen
30 en 50 %. Vanaf 1916 steeg de bijdrage weer naar 55 a 70 % van de
totale jaarlijkse export. De exportwaarde bedroeg tot 1923 gemiddeld
ca. 1 miljoen per jaar. In Ternate speelde de export van specerijen
slechts een geringe rol. Slechts 3 a 8 % van de totale export kwam hier
voor rekening van de specerijen. De exportwaarde tijdens de jaren
1900-1922 bedroeg in Ternate niet meer dan 100.000 gulden.
De nootmuskaat speelde de grootste rol bij de export van specerijen.
De palabomen (nootmuskaatbomen) werden overal in de Molukken
aangetroffen. De vrucht van deze boom levert de nootmuskaat (de
vruchtpit) en foelie (het vlies om de noot). Op de Banda-eilanden werd
aan het onderhoud van de tuinen en de bereiding van het produkt grote
zorg besteed. De noten en foelie van Banda hadden dan ook een wereldnaam.
Vanouds trofmen hier deperken aan 18 . Rond 1930 waren er een
25-tal perken waarvan de meesten nog uit het begin van de zeventiende
eeuw dateerden maar door allerlei boedelscheidingen zeer verdeeld wa-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 251
ren. In een enkel geval was er zelfs sprake van 100.000-ste aandelen.
Omstreeks 1930 kwamen deze perken meer en meer in handen van de
Crediet-enHandelsvereeniging"Banda" (C.H.V. "Banda"), die het
produkt ervan rechtstreeks naar Europa verscheepte. De gouden tijden
waarin de zgn. perkeniers van Banda een scheepslading ijs uit Noorwegen
lieten komen voor de koeling van hun drankjes was dan wel voorbij,
maar de palacultuur was nog steeds winstgevend 19 .
De export van nootmuskaat domineerde de specerijenexport van
Amboina. Van 1900 tot 1911 bedroeg de gemiddelde exportwaarde
hiervan bijna 1 miljoen gulden; dit bleef redelijk stabiel. De prijs van de
gecultiveerde noten bleef ongeveer/ 1,— en die van wilde noten 40 cent
per kg. In 1911 daalden deze prijzen aanzienlijk en in 1914 waren de
prijzen zelfs meer dan gehalveerd in vergelijking met het oorspronkelijke
prijsniveau. Vanaf 1911 bewoog de exportwaarde zich dan ook op
een lager niveau en bleef schommelen rond 500.000 gulden. Na 1914
stegen de prijzen wel weer geleidelijk maar zij bereikten niet meer hun
oorspronkelijke niveau.
Vanaf 1920 begon de jaarlijkse export van nootmuskaat weer te stijgen
en bedroeg ruim 1 miljoen gulden per jaar. In 1927 bereikte de exportwaarde
zelfs haar hoogtepunt met ruim 2 miljoen. In het jaar daarop
begon de prijs echter tedalen en werd in 1927 nog/ 1,16 per kg ontvangen,
in 1935 was de prijs nog slechts/ 0,22! De exportwaarde van de
nootmuskaat daalde van ruim 1 miljoen gulden in 1929 tot nog geen
/ 200.000 in het midden van dejaren dertig. De produktie was gedaald
naar ca. 600 ton per jaar.
De foelie van de Molukken was bijna geheel afkomstig uit de residentie
Amboina. De export van foelie had een rustig verloop. Tot 1918 bedroeg
de exportwaarde ongeveer/ 500.000 per jaar. De prijs bleef tot
1918 tamelijk stabiel. Hierna daalde de prijs tot omstreeks het jaar 1921
en de exportwaarde halveerde. In het begin van dejaren twintig begon
de export van foelie zich weer te herstellen. De jaarlijkse produktie nam
toe van 200 naar 300 ton en omstreeks 1930 bedroeg de export bijna 0,9
miljoen gulden. Tijdens dejaren dertig daalde de prijs echter met ongeveer
75 % waardoor ook de produktie terugliep naar 130 ton (1938). De
exportwaarde nam hierdoor eveneens af en bedroeg vanaf 1935 slechts
/ 150.000 perjaar.
Naast nootmuskaat en foelie exporteerden de Molukken ook kruidnagel
en vanille. De Molukken zijn het oorsprongsgebied van de kruidnagel
en vanaf de zeventiende eeuw was Ambon het enige produktiegebied
van deze specerij geweest. Ook elders in Nederlands-Indie werden later
kruidnagelen geteeld maar de Molukken vormden nog steeds de hoofdzetel.
Aan het begin van de twintigste eeuw was de belangrijke rol van
de specerij-eilanden op de wereldmarkt echter al enige tijd uitgespeeld.
De kruidnagelexport vond voornamelijk plaats vanuit Amboina maar

252 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
de waarde hiervan bedroeg slechts bij uitzondering meer dan 100.000
gulden per jaar. De export van vanille was te verwaarlozen.
Het bosoppervlak van de Molukken bedraagt ruim 80 % van het begroeide
areaal. Er waren dan ook verschillende soorten bosprodukten
die tezamen een belangrijk aandeel hadden in het exportpakket. De bosexploitatie
vond plaats door concessionarissen, het Gouvernement, de
zelfbesturen en tenslotte door de bevolking. Voor de concessionarissen
was vooral de harswinning en de exploitatie van kajoepoetih-olie van belang.
Het Gouvernement en de zelfbesturen hidden zich voornamelijk
bezig met de damarwinning maar hiernaast kreeg ook de houtexploitatie
enige aandacht. De bevolking tenslotte hield zich bezig met het inzamelen
van allerlei bosprodukten waarvan hars het voornaamste was.
Tijdens dejaren 1900-1920 bestond 25 a 30 % van totale export van
de Molukken uit bosprodukten. De hoogste exportwaarde werd genoteerd
in de periode voor de Eerste Wereldoorlog, ca. 1,5 miljoen gulden.
Na 1920 was dit aandeel echter gedaald en bedroeg alleen in 1920 de uitvoer
van bosprodukten meer dan 1 miljoen gulden. De bosprodukten
kwamen voornamelijk van Ternate, waar hun aandeel in de uitvoer
sterk varieerde van 70 % in 1906 tot 20 % in 1922. Gedurende detopjaren
bedroeg de gemiddelde exportwaarde hiervan ca. 1 miljoen gulden
per jaar. De harsen waren hier de voornaamste produkten. Verder exporteerde
Ternate allerlei houtsoorten. In Amboina namen de bosprodukten
10 a 35 % van de jaarlijkse export voor hun rekening. De harsen
waren hier eveneens de voornaamste bosprodukten. Verder werden
kajoepoetih-olie en diverse houtsoorten uitgevoerd.
Harsen werden in het algemeen aangeduid met het Maleise woord
"damar". In de handel werd gesproken van gommen: gom-damar en
gom-copal. Copal en damar werden beide gebruikt bij de bereiding van
vernissen, copal eveneens bij het vervaardigen van linoleum, imitatieleer,
zegellak en katoen; damar ook bij emaillelak en speelgoedlak. De
inheemse bevolking gebruikte damar voornamelijk voor de damarfakkels
en als stopmiddel bij het breeuwen van de prauwen 20 . De prijzen
hingen ten dele af van de kwaliteit. Damar bracht meestal meer op dan
copal. De copaluitvoer was echter merendeels groter van omvang dan
de damaruitvoer. De oplevering van hars in de Molukken vond plaats
op twee manieren: het op eigen initiatief verzamelen door de damarhalers,
die het produkt aan de kust verkochten aan een opkoper, en de concessiewinning
waarbij een ondernemer mensen aanzocht als haler.
Bij de concessiewinning werd het gebied in zgn. damarposten verdeeld,
met als middelpunt een loods aan het strand. In de directe omgeving
van deze loods trof men naast een opzichterswoning ook vaak een
nederzetting van de damarhalers. Als de opzichter de tijd rijp achtte,
verzamelde hij de mensen door op een tong-tong (gong) te slaan. Hierna

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 253
trokken de mannen met hun gezinnen naar de damarbossen. Gedurende
drie maanden werd de hars verzameld door inkerving van de bomen.
Nadat de hars was opgeschuurd en beschermd tegen verkleuring werd
deze naar de loods gebracht. In een tweede periode werden de oude
wonden van de bomen open gehakt en de damar opnieuw verzameld.
Nadat ook deze hars zijn weg had gevonden naar de loods werden de damarhalers
betaald voor de binnengebrachte pikoels 21 .
In Amboina bestond er naast de concessiewinning van damar op Ceram
en omliggende eilanden ook vrije winning, waarvan de opbrengsten
grotendeels terecht kwamen bij de Chinese (tussen-)handelaren.
De concessies waren voornamelijk in handen van de C.H.V.
"Banda" en de handelsfirma Manders Seeman. De damarexport beleefde
zijn bloeiperiode voor de Eerste Wereldoorlog maar bleef meestal
onder 0,5 miljoen gulden per jaar. Hierna daalde de export sterk en vanaf
1922 werd er zelfs geen damar meer uitgevoerd. Dit teruglopen - en
tenslotte wegvallen - van het damaraandeel in de harsexport werd gecompenseerd
door de toegenomen export van copal.
Het belangrijkste harsgebied lag in de Batjangroep en de Obieilanden
in de onderafdeling Batjan (Ternate). In Batjan betaalde aanvankelijk
de sultan of zijn apanagehouder de damarhalers, maar nadat
al vroeg in de twintigste eeuw de vraag naar damar was gestegen, wisten
Westerse ondernemers die concessies te verkrijgen. De Batjan-
Archipel-Maatschappij (B.A.M.), de Handels- en Nijverheidsonderneming
Diepenheim (H.N.O. Diepenheim), de Moluksche Handelsvennootschap
(M.H.V.), de Obi-Gom Compagnie en de firma Schmid &
Jaendel waren hier de opkopers van het damarprodukt.
De harsexport werd bepaald door copal. De copalexport beleefde zijn
bloeiperiode omstreeks 1907. De waarde hiervan varieerde aanvankelijk
tussen de 500.000 en 1 miljoen gulden. Vanaf het begin van de Eerste
Wereldoorlog daalde de copalexport echter tot minder dan 500.000
gulden per jaar. In 1920 vond er een korte maar bescheiden opleving
plaats.
Van 1924 tot 1930 bleef de exportwaarde van copal gehandhaafd op
ruim 500.000 gulden. In 1925 ging de concessie van de Obi-Gom Compagnie
op Obi over aan de "Commerciale Schmid & Jaendel" te Makassar
maar de opbrengsten bleven tegenvallen. Obi was zelf onbewoond
en de harswinning was hier dan ook volledig afhankelijk van de
bewoners van de naburige eilanden. Toen de financide lasten, verbonden
aan het damarhalen, hoog bleven terwijl omstreeks 1926 de damarprijs
begon te dalen, werd het steeds moeilijker gegadigden te vinden
voorhet zoeken van damar 22 . Vanaf 1930 zetteeenexportdalingin, die
een dieptepunt bereikte in 1934 met een uitvoer van slechts 100.000 gulden.
De export van de Molukken kende echter nog meer bosprodukten. In

254 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
het grote bosoppervlak van de Molukken waren diverse houtsoorten
aanwezig waaronder rotan, ebbe-, wortel- en geelhout. Bosrijke eilanden
bij uitstek waren Ceram, vanwege haar hoeveelheid, en Boeroe,
vanwege haar goede soorten. Rotan kwam voor in de gehele Molukken
en werd vooral gebruikt voor bind- en vlechtwerk. De linggoabomen
daarentegen kwamen alleen voor in Amboina. Het linggoahout dankt
haar bekendheid voornamelijk aan haar knoestige uitwassen, het zogenaamde
wortelhout, dat werd gebruikt in de meubel- en pijpenindustrie.
Andere houtsoorten waren onder meer ebbenhout van Halmaheira
en geelhout, dat werd gebruikt bij het verven van sarongs, afkomstig
van de Tanimbar-eilanden. In schril contrast met de grote hoeveelheid
en verscheidenheid van deze houtsoorten stond de geringe exportwaarde
ervan. Slechts bij uitzondering bedroeg de jaarlijkse export
meer dan enkele tienduizenden guldens.
Van meer belang was de kajoepoetih-olie, een Moluks exportprodukt
bij uitstek. Deze olie ontleent haar naam aan het uiterlijk van de boom
waaruit zij wordt gewonnen (Maleis: kajoe = hout, poetih = wit). De
olie werd als geneesmiddel gebruikt en werd voornamelijk uitgevoerd
naar Amerika voor de verwerking in medicijnen. Maar ook elders in
Nederlands-Indie was de olie een beproefd geneesmiddel. De kajoepoetihexport
vond alleen plaats vanuit Amboina waar de uitvoer werd bepaald
door Boeroe en West-Ceram. De olie uit Ceram werd opgekocht
door de militaire apotheker in Ambon, die hiermee de hospitalen in
Nederlands-Indie voorzag.
De olie werd door de inheemse bevolking gedestilleerd uit het blad
van de bomen en struiken. De destilleerketels waren het eigendom van
de handelaren. De stokers konden een ketel huren maar zij waren dan
tevens verplicht om hun olie alleen aan de keteleigenaar te verkopen en
hun levensbehoeften bij hem in te kopen. Enerzijds maakte de keteleigenaar
een zoet winstje met de verkoop van de levensbehoeften, anderzijds
verkochten de stokers met teveel schulden hun olie elders 23 . De export
van de kajoepoetih-olie bedroeg veelal niet meer dan 100.000 gulden.
Het belang van deze olie lag in deze tijd dan ook niet zozeer in de
exportwaarde ervan maar meer in de medicinale werking, die tot op heden
onomstreden is.
Landbouw en visserij
Het aandeel van de landbouwprodukten in de totale export van de Molukken
werd pas van belang omstreeks 1914. Vanaf dit jaar steeg de bijdrage
van deze produkten en varieerde tussen 25 en 55 %. Uitzondering
hierop waren dejaren 1917-1920, toen de export van landbouwprodukten
tijdelijk afnam door het gebrek aan scheepsruimte en het aandeel
niet boven de 15 % uitkwam. De export van de landbouwprodukten be-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 255
leefde een hoogtepunt tussen 1922 en 1932. Tijdens deze jaren varieerde
de exportwaarde tussen de 1 en 3 miljoen gulden. De export van landbouwprodukten
bestond voor het overgrote deel uit copra. Verder werd
op zeer bescheiden schaal koffie, rubber, cacao, getah, sago en pinangnoten
uitgevoerd. De landbouwprodukten waren van betekenis in Ternate,
niet in Amboina. Omstreeks 1900 bedroeg de export van landbouwprodukten
in Ternate slechts 5 % van de totale export maar twintig
jaar later was dit opgelopen tot ca. 75 % .
Er zijn weinig bomen in de Indonesische archipel die zo algemeen
verbreid zijn als de klapperboom. Deze boom komt overal voor in het
wild, maar wordt ook gecultiveerdaangetroffen. Van debladeren wordt
allerlei vlechtwerk gemaakt maar het belangrijkste voortbrengsel van de
boom is de vrucht, de kokosnoot. De gedroogde en in stukken gebroken
kokoskern vormt het belangrijke handelsartikel copra en dient als
grondstof voor de bereiding van diverse andere produkten. Door persing
van de copra wordt copra-olie verkregen. In Nederlands-Indie
werd deze kokosolie tot in het begin van de twintigste eeuw gebruikt
voor verlichting van de olielamp. In Europa werd de copra-olie onder
meer toegepast voor de bereiding van zeep, als bak-olie in de keuken en
als grondstof voor de bereiding van plantaardige vetten. Verder dient de
ontvette copra als veevoer.
Aan het begin van de twintigste eeuw was de behoefte aan eetbare vetten
op de wereldmarkt steeds groter geworden. Omdat het aanbod van
dierlijke vetten steeds achter bleef bij de wereldbehoefte, was men grote
waarde gaan hechten aan plantaardige vetten als voedingsmiddel. Op
de wereldmarkt stond de copra daarom hoog aangeschreven onder de
grondstoffen voor vetbereiding. Het is dan ook niet verwonderlijk dat
aan het begin van deze eeuw de vraag naar copra, en dus ook de prijs,
flink steeg en jaarlijks nog toenam. In de Molukken waren de bodemgesteldheid,
het klimaat alsmede het grote aantal eilanden met lage kustlijnen,
uitermate geschikt voor de klappercultuur. De copra kwam uit
alle delen van de Molukken.
Het grootste deel van de aanvoer werd verzorgd door de inheemse bevolking.
Omstreeks 1920 bedroeg de totale bevolkingsaanplant 85 %
van het gehele klapperareaal. De produktiviteit van de klapperaanplant
lag echter vaak lager dan elders in Nederlands-Indie. De oorzaken hiervoor
waren onder meer de slechte plantwijze (bomen te dicht op elkaar)
en de slechte zaadselectie voor nieuwe aanplant. De klappertuinen werden
ook verhuurd of verpand door de inheemse bevolking. Het kwam
vaak voor dat, nog voor het aflopen van de huurtermijn, reeds huurgeld
was ontvangen door de bevolking voor de nog komende huurtermijn.
Dergelijke overeenkomsten zorgden, als de lopende schuld van de
grondeigenaar te hoog was geworden, uiteindelijk voor het verlies van
zeggenschap over de grond. In dejaren dertig kwamen de klappertui-

256 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
nen meer en meer in handen van Chinese handelaren. Omstreeks 1935
bleek na onderzoek zelfs dat er verschillende kampongs waren, waar ca.
90 % van de klappertuinen in handen was van Chinese handelaren.
Nadat de vraag naar copra was gestegen begonnen de Europese cultuurondernemingen
zich eveneens toe te leggen op de klapperteelt. Pas
na ca. tien jaar leveren de klapperbomen marktwaardige produkten.
Het geinvesteerde kapitaal leverde in de eerste jaren dus geen inkomsten
op, maar door toepassing van een intensieve verzorging kon de
oogst van een tienjarige aanplant de bedrijfskosten dekken. Na ca.
twaalf jaar begon het bedrijf enige winst te maken en pas na vijftien jaar
was een behoorlijk dividend te verwachten. Dit verklaart waarom de
klapperteelt voor de Europese ondernemingen niet bijzonder aantrekkelijk
was.
Als gevolg van de goede copraprijzen was de bevolking in Amboina
zich steeds meer gaan toeleggen op de klappercultuur. De cultuurondernemingen
Liang en Awaya, die zich bezighielden met de klappercultuur
waren te vinden in West-Ceram. Ook van de Aroe-archipel werd wel copra
uitgevoerd, hier voornamelijk door de Celebes Trading Company
(C.T.C.). Toch bedroeg de export hier in het topjaar (1916) niet veel
meer dan 250.000 gulden. Belangrijker was dan ook de copra-export
van Ternate. Hier werd veel werk gemaakt van de klappercultuur.
Naast de bevolking waren het voornamelijk de H.N.O. Diepenheim,
M.H.V. en B.A.M., die zich hier bezighielden met de copracultuur.
Vanaf het begin van de twintigste eeuw steeg de export van copra in
Ternate; in 1914 bedroeg deze reeds 0,7 miljoen gulden bij een produktie
van ruim 3000 ton. Na een korte en hevige terugval in dejaren 1917-
1920 steeg de export van copra plotseling sterk in 1922 naar ruim 1 miljoen
gulden. De uitvoer wist zich daarna vier jaar te handhaven. Even
zo plotseling als in 1922, steeg in 1926 de export van copra wederom. De
waarde bedroeg nu ruim 2 miljoen gulden en steeg verder tot bijna 3 miljoen
in 1930, een absoluut topjaar met een produktie van 15.000 ton.
Het jaar hierop stortte de export van copra echter in. Vanaf 1925 had
zich een prijsdaling ingezet, tot 1931 geleidelijk, maar daarna snel als
gevolg van de Depressie. Ook de trustvorming van de copra-afnemers
(Margarine Unie en Levers zeepfabrieken) speelde hierbij een rol 24 .
Werd er in 1930 nog 19 cent ontvangen per kg, in 1934 bedroeg de prijs
slechts 4 cent. De copraproduktie steeg nog tot 1934 maar nam daarna
sterk af. De exportwaarde bedroeg in deze jaren nog geen 500.000 gulden.
Naast copra exporteerden de Molukken onder meer koffie en rubber.
De Molukse koffie werd uitsluitend geteeld door Westerse ondernemingen.
De geteelde koffie was veelal van de Lz'ferc'a-kwaliteit. De exportkoffie
was voornamelijk afkomstig uit de Batjan-eilanden (Ternate) waar
de B.A.M. zich bezighield met de koffiecultuur. Het hoogtepunt werd

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 257
bereikt in het jaar 1922. De produktie was in 1922 plotseling gestegen
naar 271.280 kg, maar de incidenteel hoge exportopbrengst zou niet
meer geevenaard worden en evenals dejaren ervoor was de export verder
te verwaarlozen.
De rubberproduktie bestond uit caoutchouc (Hevea) en getah. De caoutchouc
werd verkregen op de ondernemingsaanplant en de getah, die
in samenstelling overeen kwam met caoutchouc, werd aangeleverd door
de inheemse bevolking. De bescheiden rubbercultuur was voornamelijk
te vinden in West-Ceram; de Ceramse onderneming "Awaya", gelegen
aan de Elpapoetihbaai, gelukte het echter niet de rubbercultuur
goed van de grond te krij gen. Evenals de koffie-export was de export van
rubber hier verder te verwaarlozen. Ook de export van cacao, sago en
pinangnoten had een zeer lage opbrengst en wordt daarom hier verder
onbesproken gelaten.
*
Aanvankelijk geschiedde de visserij in de Molukken door de inheemse
bevolking en Makassaren maar al vroeg in de twintigste eeuw voegden
Europese ondernemingen zich hierbij. Het visrecht buiten de 5vademlijn
werd verpacht en het gebied binnen de vademgrens werd aan
de inheemse bevolking gelaten. Er werd gevist naar allerlei schelpsoorten,
tripang, schildpad en vis. Het aandeel van de zeeprodukten in de totale
export van de Molukken was slechts van belang tijdens de jaren
1906-1912; de jaarlijkse exportwaarde bedroeg toen ruim 1 miljoen gulden
hetgeen een aandeel betekende van ruim 25 % in de totale export.
Het belang van de zeeprodukten bij de export van Ambon speelde
voornamelijk tijdens dejaren 1906-1914. In deze periode namen de zeeprodukten
ongeveer 25 a 50 % van de totale export voor hun rekening.
In 1909 was de exportwaarde van de zeeprodukten gestegen naar 1,5
miljoen gulden. In dejaren hierna daalde de waarde geleidelijk naar uiteindelijk
500.000 gulden in 1914. De export van zeeprodukten bestond
vrijwel geheel uit parelmoerschelpen. Verder werd er voor de export gevist
op andere schelpen, tripang, vis (haaievinnen) en schildpad. De export
van burgos- en floresschelpen was vrijwel nihil. De belangrijkste
zeeprodukten waren afkomstig van de Aroe-eilanden. Het visrecht was
hier verpacht aan de C.T.C., een Australische onderneming.
In de totale export van Ternate speelden de zeeprodukten een geringe
rol. De export had hier niet alleen een grillig verloop maar bedroeg bovendien
meestal niet meer dan 200.000 gulden. Het aandeel van zeeprodukten
bedroeg hier slechts 5 a 10 % van de totale uitvoer.
De belangrijkste schelpsoort die werd bevist was de pareloester. De
pareloesters waren van belang vanwege hun parelmoer en parels. Parelmoer
is een algemeen schelpprodukt maar bij de pareloesters is deze in
bijzondere mate ontwikkeld. Het parelmoer werd onder meer gebruikt
voor versieringen en inlegwerk en vindt toepassing in de knopenin-

258 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
dustrie. Het inzamelen van pareloesters was van oudsher een belangrijke
bedrijfstak voor de inheemse bevolking in verschillende delen van de
Indonesische archipel. De belangrijkste schelpbanken waren te vinden
in de nabijheid van de Aroe-eilanden in het zuidoosten van de Molukken.
Vooral de banken langs het oostelijk gedeelte van deze eilanden, de
zgn. Achterwal, stonden bekend als rijke vindplaatsen. De parelmoer
geleverd door deze streek ging door voor de meest kostbare. De gevonden
parels daarentegen stonden in kwaliteit achter bij die van Ceylon.
De C.T.C. voerde de parels af buiten de douanekantoren om; hierdoor
is in de handelsstatistiek dan ook geen parelexport opgetekend. De parelvisserij
was waarschijnlijk een lucratief bedrijf, want de opbrengsten
konden oplopen tot ca. 1,2 miljoen gulden per visseizoen 25 .
Nadat in 1902 de parelmoer verscheen in de exportstatistiek van Amboina
steeg deze export gestaag tot 1909 en liet in dit laatste jaar een uitvoer
van ruim 1,5 miljoen gulden noteren. Hierna daalde de export echter
en bereikte in 1914 een waarde van 600.000 gulden. Vanaf 1915 is
de export van parelmoer zelfs te verwaarlozen. Na 1928 leek de export
zich te herstellen maar de waarde bedroeg in het gunstigste geval slechts
300.000 gulden per jaar. De prijsdaling was dan ook niet gering. In 1928
werd nog/ 1,59 betaald per kg maar tien jaar later bracht 1 kg parelmoer
nog maar 39 cent op. Binnen de residentie Ternate waren er eveneens
verscheidene plaatsen waar gevist werd naar pareloesters, maar de
export was nagenoeg nihil.
Naast de pareloester werd er ook gedoken naar troca-, burgos- en floresschelpen.
Deze schelpen waren vanwege hun uiterlijk een gewild produkt
als siervoorwerp. Menige slakvormige schelp zal dan ook zijn weg
hebben gevonden naar de lampenindustrie. De schelpen waren afkomstig
uit de gehele Molukken met uitzondering van de burgos- en floresschelpen,
die nagenoeg allemaal uit Ternate kwamen. In 1909 werd
voor het eerst export van schelpen genoteerd. Aanvankelijk leek de export
van schelpen een lucratieve bezigheid te kunnen worden. Omstreeks
1920 werd / 2 per kg betaald voor deze schelpen. Dat de prijs
vanaf 1911 was gekelderd naar 50 cent en op dit niveau bleef, zal ertoe
hebben bijgedragen dat de export van de schelpsoorten nooit boven de
100.000 gulden is gekomen.
Naast de vele schelpsoorten werd er gevist op schildpad, vis en tripang.
Deze produkten waren een gewild consumptieartikel in de Chinese
keuken; als exportprodukten waren ze echter van beperkte betekenis.
De schildpad werd voornamelijk bevist in de wateren tussen Ternate en
Celebes. Tot 1917 werd er regelmatig schildpad uitgevoerd. De grootste
export omvatte dan wel slechts 6800 kg maar de prijs bedroeg vaak/ 20
per kg. De uitgevoerde vis bestond voornamelijk uit haaievinnen en was
afkomstig uit de gehele Molukken. De export hiervan bedroeg echter
niet meer dan enkele honderden gulden. Naast haaievinnen werd er ook

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 259
tripang geexporteerd. Beide produkten worden door vele Chinezen beschouwd
als een versterkende en prikkelende lekkernij. Tripang is de
Maleise naam voor zeekomkommer. Nadat de zeekomkommer twee
dagen lang met verschillende specerijen vermengd is, wordt hij gekookt
gegeten. Men vindt de tripang aan de kusten van de gehele Indonesische
archipel maar rijke vangsten kwamen vooral voor bij Celebes, de
Tanimbar-eilanden en rond Nieuw-Guinea. De markten, waar tripang
werd verhandeld, waren vooral Makassar, Dobo (Aroe-eilanden), Ternate
en Singapore. De exportwaarde van tripang was hoger dan die van
vis, maar op het geheel van de uitvoer te verwaarlozen.
*
Van de overige exportgoederen waren de wildprodukten het belangrijkst.
De export van wildprodukten bestond hoofdzakelijk uit vogelhuiden.
Verder werden er hertehorens, huiden en vogelnestjes uitgevoerd.
Het belang van de wildprodukten speelde voornamelijk tijdens dejaren
voor de Eerste Wereldoorlog. In Amboina speelde de uitvoer van wildprodukten
zonder meer een ondergeschikte rol. Slechts in een enkel jaar
bedroeg de uitvoer meer dan/ 100.000. Belangrijker was de bijdrage in
de export van Ternate. Hier varieerde het aandeel tussen de 3 en 40 %
van de totale export. Van 1900 tot 1904 daalde de export van 300.000
gulden naar 30.000 gulden. Na 1904 begon de export hier te stijgen,
maarna 1911 daalde hij weer en bedroeg gedurende dejaren 1914-1922
gemiddeld slechts/ 100.000 perjaar. De bijdrage van de wildprodukten
aan de totale export van de Molukken was derhalve gering. Na 1927
werd er geen export van wildprodukten meer genoteerd.
De paradijsvogels komen in Nederlands-Indie bijna uitsluitend voor
in Nieuw-Guinea en op de Aroe-eilanden. Er werd op paradijs- en aanverwante
vogels gejaagd vanwege hun sierlijke vederdracht. De veren
waren toen een gewild modeartikel in Europa en Noord-Amerika. De
export van paradijsvogels afkomstig van de Aroe-eilanden was grotendeels
te verwaarlozen. Belangrijker was de export van Ternate (Nieuw-
Guinea). In 1900 bedroeg de export van vogelhuiden hier al bijna
/ 300.000 maar kwam pas goed op gang vanaf 1905. Tot 1908 steeg de
export geleidelijk, daarna sterk. De prijs in deze jaren steeg van 1910 tot
1914 met ca. 60 %. In 1911 werd de hoogste uitvoerwaarde genoteerd:
ruim 500.000 gulden voor 43.000 vogelhuiden.
Vanaf het begin van de Eerste Wereldoorlog daalde de export van vogelhuiden
echter en in dejaren na de oorlog herstelde deze handel zich
niet meer ondanks de zeer grote incidentele prijsstijging in 1920
(/ 28,42 per vogelhuid). De ontmoedigingspolitiek van het Gouvernement
was hiervoor mede verantwoordelijk. Diverse ornithologische verenigingen
uit Europa en de Verenigde Staten hadden hun bezwaren tegen
de jacht op paradijsvogels kenbaar gemaakt. In verscheidene staten
in Noord-Amerika was het dan ook niet meer geoorloofd om de vogelve-

260 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
ren te dragen en vele dames moesten dan ook lijdelijk aanzien dat de
kostbare veren door de ''plompe douanevingers van hare hoeden" werden
losgeknipt en vernietigd 26 . In de jaren twintig zou het koloniale
bestuur uiteindelijk zwichten voor de druk die op haar werd uitgeoefend
en een jachtverbod instellen. Na 1927 werden er geen vogelhuiden meer
uitgevoerd uit Nieuw-Guinea.
Als de bronstijd voor de herten was aangebroken hadden deze dieren
het op sommige plaatsen in de Molukken zwaar te verduren. De jacht op
herten door de inheemse bevolking leverde niet alleen vlees voor eigen
consumptie maar ook hoorns en huiden als handelswaar c.q. exportprodukt.
De herten komen in het wild voor op Ceram en Boeroe. Dit jachtprodukt
was echter van ondergeschikt belang bij de export. Evenzo was
de export van vogelnestjes van weinig betekenis. De vogelnestjes golden
als lekkernij in de Chinese keuken. De eetbare vogelnestjes worden door
salanganen, eenbepaaldevogelsoort, tegen de wanden van holen en kalkrotsen
gebouwd uit een kleverige substantie, die wordt afgescheiden in
hun krop. Ook op de Molukken komen de vogelnestjes voor; ze werden
uitgevoerd in zeer kleine hoeveelheden. Ondanks de hoge prijzen was
dan ook de exportwaarde van vogelnestjes gering.
Naast de wildprodukten kenden de Molukken ook enige export van
mijnbouwprodukten. In het begin van de twintigste eeuw was, als gevolg
van de alliantie tussen de twee toonaangevende olieproducenten -
de "Koninklijke'' en de Shell - de Bataafsche Petroleum-Maatschappij
(B.P.M.) opgericht. Deze onderneming beheerste al snel de gehele olieindustrie
in Nederlands-Indie; zij was ook werkzaam in de Molukken.
Alleen in Ceram kwam de aardoliewinning van de grond. Andere
delfstoffen in de Molukken waren steenkool en zwavel maar de export
hiervan was niet van betekenis.
De B.P.M. was sinds 1912 werkzaam aan de Boelabaai (Noordoost-
Ceram), op zoek naar aardolie. Niet lang daarna had zij enige oliespuitende
bronnen aangeboord, waarvan het produkt rijk aan paraffine
was. In het jaar 1920 werd ca. 250 ton aardolie uitgevoerd. In het jaar
hierna opende de B.P.M. officieel haar bedrijf aan de Boelabaai, kortweg
het "Boelabedrijf' genoemd. De grote resultaten bleven echter
blijkbaar uit, want slechts incidenteel vond er export van aardolie
plaats. Bovendien bedroeg deze export meestal niet meer dan enkele
tienduizenden gulden. Een bescheiden uitzondering hierop was de export
in 1924. In dit jaar bedroeg de export bijna 400.000 gulden bij een
produktie van ruim 14.000 ton.
Export en doorvoer
Volgens de officide handelsstatistiek van Nederlands-Indie bedroeg de
export van de Molukken in dejaren 1900-1938 slechts in een enkel geval

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 261
meer dan 6 miljoen gulden; dit lijkt wat aan de magere kant. Naast de
officide gegevens in de handelsstatistiek zijn er nog andere bronnen, die
ons informatie verschaffen over de export van de Molukken. De handelsstatistiek
blijkt ons slechts een deel van de werkelijke export te tonen.
Volgens de statistieken van Amboina is de uitvoer van aardolieprodukten
vanaf 1920 op gang gekomen. Het is niet alleen vreemd dat de
statistiek in vele jaren hierna geen export aangeeft, maar ook lijkt de genoteerde
export in andere jaren te laag. Volgens de toenmalige residenten
had de B.P.M. sedert 1912 enige oliespuitende bronnen op Oost-
Ceram aangeboord en gaven de boringen op Boela en Nief'' schitterende"
resultaten 27 . Volgens J. Tideman, gouverneur der Molukken
(1928-1930), vond er in 1928 wel degelijk export van aardolie plaats, dit
in tegenstelling tot de handelsstatistiek. Voor het jaar hierna geeft Tideman
zelfs een exporthoeveelheid (47 miljoen kg) op die ruim 300 maal
hoger is dan de notering in de statistiek 28 .
Ook in dejaren 1935-1938 blijkt de handelsstatistiek de export van
aardolie te onderschatten. Het Economisch Weekblad voor Nederlandsch-
Indie geeft voor deze jaren hogere exportcijfers op, zelfs met een stijgend
verloop. Tijdens deze jaren bedroeg de notering in de handelsstatistiek
slechts ca. 1 % van de werkelijke uitvoer. In 1937 bedroeg de werkelijke
export van het "Boelabedrijf' 1 % van de totale olie-export uit
Nederlands-Indie 29 .
Een ander produkt, waarvan de exportgegegevens in de handelsstatistiek
te laag zijn, is copra. Volgens de handelsstatistieken werd in de afzonderlijke
residenties slechts bij uitzondering een export genoteerd
met een hogere waarde dan 1 miljoen gulden. Dit alles in tegenstelling
tot de opgegeven exportcijfers van de residenten. Zo bedroeg bijvoorbeeld
in 1923 de werkelijke copra-export van Amboina 100 % meer dan
de statistiek aangeeft, een verschil van ca. 1,3 miljoen gulden 30 . In Ternate
bedroeg de "statistiek"-export van copra slechts 6 a 10 % van de
werkelijke uitvoer. Ook na samenvoeging van de afzonderlijke gewesten
bleef deze discrepantie bestaan en vanaf 1924 vertegenwoordigde
dit verschil een waarde van ruim 1 a 4 miljoen gulden. Voor 1936 betekende
dit bovendien dat alleen al de werkelijke copra-export (4 miljoen
gulden) aanzienlijk hoger was dan de totale exportwaarde (1,4 miljoen
gulden) van de Molukken, die in de statistiek is gegeven.
Ook voor andere produkten blijkt de handelsstatistiek tekort te schieten.
Zo bedroeg bijvoorbeeld in 192 7 de werkelijke export van hars bijna
3 miljoen gulden in tegenstelling tot de door de statistiek opgegeven
600.000, een verschil van ruim 450 % 3 J . Dit zij n slechts voorbeelden die
ons doen afvragen waarom de handelsstatistiek zo dikwijls lagere exportcijfers
opgeeft dan in werkelijkheid werd uitgevoerd.
Slechts de produkten, die rechtstreeks werden verscheept naar een ge-

262 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
bied buiten Nederlands-Indie werden in de handelsstatistiek benoemd
als exportprodukt. Produkten, die werden getransporteerd naar een
(doorvoer-)haven binnen Nederlands-Indie, maar buiten het eigen gewest,
werden niet beschouwd als exportprodukten maar waarschijnlijk
als binnenlandse lading. De gegevens van deze handelsstromen zijn zeer
moeilijk te traceren omdat de intergewestelijke statistiek deze uitvoer op
de zgn. doorvoer-cognossementen niet heeft opgenomen 32 .
Zo was Makassar het centrum waar de voortbrengselen uit het oosten
van Nederlands-Indie samenkwamen, welke gedeeltelijk vanuit Makas- O
sar rechtstreeks naar het buitenland verzonden werden en gedeeltelijk * -•
via Soerabaja en Tandjoeng Priok (Java) verder gingen. Vele produkten
uit de Molukken werden verscheept naar de doorvoerhaven Makassar
en zodoende niet als exportprodukt betiteld. Deze produkten vielen
dus onder de cijfers van Makassar 33 . Wat Makassar voor copra betekende,
was Balikpapan voor de aardolie. Daar de B.P.M. het grootste deel
van haar aardolie afkomstig uit Ceram voor verwerking transporteerde
naar Balikpapan, zullen de gegevens van deze export opgenomen zijn in
de cijfers van de B.P.M.-raffinaderij te Balikpapan. De exportgegevens
zoals die zijn te vinden in de handelsstatistiek, geven derhalve slechts
een beperkt deel van de werkelijke export.
Ill IMPORT EN HANDELSBALANS
Nadat in het begin van de twintigste eeuw de import gestagneerd was,
steeg deze geleidelijk naar ruim 3 miljoen gulden in 1913. Tijdens de
Eerste Wereldoorlog daalde de import en bereikte in 1919 een dieptepunt
met ruim 1 miljoen gulden. Hierna herstelde de import zich en
groeide door tot ruim 4,5 miljoen gulden in 1929. Ook aan deze groei
kwam een einde; in 1930 was de import gedaald met slechts 500.000,
maar hierna stortte de import snel in. Omstreeks 1933 bedroeg de import
dan ook nog geen miljoen gulden, een bedrag dat ook in dejaren
hierna niet werd overtroffen. Het grootste deel van de import kwam
vanouds op rekening van Amboina (Grafiek 2).
Bijna de gehele import van de Molukken bestond uit consumptiegoederen.
Het aandeel van de kapitaalgoederen bedroeg minder dan 10 %.
De ingevoerde consumptieartikelen waren voornamelijk rijst en manufacturen
(Grafiek 3). Verder werden er onder meer kleren, meel, alcoholica,
tabak en sigaren geimporteerd. Van de kapitaalgoederen waren
de machines het belangrijkste importartikel. Hiernaast werden petroleum,
cement, aardewerk, blik- en ijzerwaren ingevoerd.
*
Bij de import van consumptiegoederen was rijst verreweg het belangrijkste
produkt. In Ternate werd er wel op bescheiden schaal aan la-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN
Bron: Zie noot 2.
GRAFIEK 2 De import van de Molukken, 1900-1922
I I Ternate I Amboina
Waarde in miljoenen gulden
GRAFIEK 3 Omvang en samenstelling van de invoer van de Molukken, 1900-1938
1—I—I—1—l~l—I—I I—t—I—I—[—I—I—1—I—I—I—t—I—I—I—I—t—I—I—I—I—I—TT~1—TT T~T
1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935
Bron: Zie noot 2.
Rijst Manufacturen Totale import
Waarde in miljoenen gulden
263

264 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
dangbouw gedaan maar in Amboina werd er nauwelijks rijst verbouwd
en deze residentie was dan ook nagenoeg geheel afhankelijk van de
rijstimport uit Java, Makassar en Singapore. De rijstinvoer bedroeg tijdens
de hele periode 30 a 50 % van de Molukse import. De rijst was
vooral bestemd voor de allochtone bevolking en de Molukkers die het
zich financieel konden veroorloven.
In het eerste decennium van de twintigste eeuw bedroeg de import -
waarde van rijst gemiddeld ca. 500.000 gulden per jaar. Het grootste
deel van de ingevoerde rijst was bestemd voor Amboina; hier varieerde
de rijstimport van 1000 tot 5000 ton. Ternate importeerde ca. 2000 ton
per jaar. In de hieropvolgende tien jaren verdubbelde de import van
rijst. Het aandeel van de afzonderlijke gewesten was evenredig gestegen.
De rijstprijs was tijdens deze jaren redelijk stabiel gebleven en bedroeg
10 cent per kg.
Omstreeks 1920 nam de rijstimport van de Molukken af tot een absoluut
minimum. De bijdrage van de rijstinvoer bedroeg nu nog slechts 5
% van de totale import, nog geen/ 100.000. Al vanaf 1917 was de prijs
gestegen, in 1919 naar 19 cent en in het jaar hierop naar bijna 40 cent
per kg! Hierdoor nam de ingevoerde hoeveelheid rijst dan ook af en bereikte
in 1920 de laagste notering. Amboina importeerde nu nog slechts
250 ton. Ternate kon het zich permitteren, door de eigen rijstvoorraad
aan te spreken, slechts 5 ton rijst te importeren. Het aandeel van de
rijstimport in de totale import van de afzonderlijke gewesten bedroeg
voor deprijsstij ging ca. 30a50 %. Tij dens dejaren van de hoge rijstprijs
was dit aandeel in Amboina teruggelopen naar 7 % en in Ternate naar
slechts 0,3 %!
Toen in 1921 de rijstprijs weer daalde kon ook de rijstimport zich herstellen.
De rijstimport van Amboina bedroeg in 1922 alweer bijna 500
ton; Ternate importeerde bijna 300.000 ton. De totale rijstimport van
de Molukken was omstreeks 1926 gestegen naar ca. 10.000 ton en deze
hoeveelheid bleef constant tot 1933. De prijs wist zich in deze periode te
handhaven op ca. / 0,15 per kg en de gemiddelde importwaarde bedroeg
1,5 miljoen gulden per jaar. Het rijstschip van de Koninklijke Paketvaart
Maatschappij (K.P.M.) voorzaginmiddels, van tijd tot tijd, de
rijsthandel in de Molukken. Slechts de Chinese commissarissen van de
Makassaarse handelshuizen kochten rijst bij hun landgenoten in Ternate
voor de ruilhandel in Nieuw-Guinea. De import van rijst nam nu 30
a 40 % van de totale import voor haar rekening. Omstreeks 1930 stagneerde
de rijstimport en ondanks de prijsdaling liep uiteindelijk de ingevoerde
rijsthoeveelheid terug. Vanaf 1934 bedroeg de jaarlijkse rijstimport
nog geen 500.000 gulden.
Na rijst waren de manufacturen het belangrijkste consumptieartikel
in de Molukken. De handel in manufacturen was in handen van Arabische
handelaren. Na een aanvankelijk weifelende import tijdens de be-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 265
ginjaren van deze eeuw steeg de invoer van manufacturen geleidelijk
naar ruim 0,5 miljoen gulden. Het aandeel van de manufacturen bedroeg
toen ca. 10 % van de totale invoer in de Molukken. Het grootste
deel van de manufacturen was bestemd voor Amboina. De Eerste Wereldoorlog
veroorzaakte een tijdelijke afname maar omstreeks 1920 had
de import van manufacturen zich meer dan hersteld. In 1920 bereikte
deze invoer ca. / 0,9 miljoen gulden, een bijdrage van bijna 40 % van
de totale import, niet in de laatste plaats veroorzaakt door het afgenomen
rijstaandeel in datzelfde jaar. De import van manufacturen besloeg
ruim 30 % van de totale invoer van Amboina en bijna 50 % in Ternate.
Deze opleving was echter van korte duur want in 1922 daalde de import
van manufacturen sterk; ze bedroeg nog slechts 6 % van de totale import.
De import leek zich wel weer te herstellen maar, na een kortstondige
opleving omstreeks 1925, daalde de import van manufacturen verder
en vanaf 1934 was deze zelfs te verwaarlozen.
Van de overige consumptieartikelen waren rookwaren (sigaren en tabak)
en alcoholische dranken het belangrijkst. Na afloop van de Eerste
Wereldoorlog werd de import van sigaren en tabak van enig belang. Een
topjaar voor rookartikelen viel in 1921 toen de Molukken voor ruim
300.000 gulden aan sigaren en tabak importeerden. In dit jaar bedroeg
de rookartikelenimport bijna 20 % van de totale import van Ternate.
Andere consumptieartikelen, waarvan de importwaarde zo nu en dan
meer bedroeg dan/ 100.000, waren zeep, aardewerk, meel en alcoholische
dranken. De importwaarde van deze artikelen was meestal niet
hoog, maar soms was hun aandeel in de import opmerkelijk. Zo importeerde
Amboina alcoholische dranken voor een bedrag dat veelal te verwaarlozen
was. Alleen in 1910 werd er voor ruim/ 130.000 ingevoerd
aan alcoholica, bijna 10 % van de totale import van consumptiegoederen
in dat jaar. Merkwaardig is ook het belang van zeep. Tijdens dejaren
1919-1921 bedroeg de import hiervan ca. 80.000 a 150.000 gulden.
Dit impliceert dat meer dan 10 % van de consumptiegoederen in Amboina
uit zeep bestond.
De import van kapitaalgoederen was in de Molukken van weinig belang.
Machines, en in mindere mate petroleum, waren hier de belangrijkste
artikelen. De voornaamste kapitaalgoederen waren machines
maar slechts in de jaren 1928-1930 werd er voor meer ingevoerd dan
/ 100.000. In het topjaar 1929 werden er machines ingevoerd voor een
totaal bedrag van ruim 300.000 gulden maar dit bedrag vertegenwoordigde
niet meer dan 7 % van de totale import. Onder deze machines waren
tal van toestellen en apparaten bestemd voor het "Boelabedrijf' en
een klein ijs- en limonadefabriekje in Ambon. Een klein deel van deze
machines bestond uit naaimachines voor de verwerking van manufacturen.
Van nog minder belang was de petroleumimport. Slechts tijdens een

266 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
enkel jaar bedroeg de import hiervan ca. / 100.000. De import van de
overige kapitaalgoederen, zoals cement, mest, ijzer- en blikwaren, was
geheel te verwaarlozen. De ingevoerde kapitaalgoederen waren veelal
bestemd voor de Westerse ondernemers. Slechts de naaimachines kwamen
op rekening van Arabische of Chinese handelaren. Door de geringe
import van de kapitaalgoederen stagneerde de economische ontwikkeling
en bleef de verwachte groei uit.
GRAFIEK 4 Handelsbalans van de Molukken, 1900-1938 (milj. gulden)
~i—i—i—i—i i i i i i—i—i—i i i I i i I i—i—i i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — i — r
1900 1905 1910 1915 1920 1925 1930 1935
Bron: Zie noot 2.
De handelsbalans
Saldo Export • • Import
Nu de import en export van de Molukken beide zijn besproken, kan
worden gekeken naar het saldo op de handelsbalans (Grafiek 4). In 1900
bedroeg de export 3 miljoen en de import 1 miljoen gulden; het saldo bedroeg
derhalve 2 miljoen. Ruim 1 miljoen hiervan stond op rekening
van Amboina, waar nagenoeg de gehele export bestond uit specerijen.
De export van Ternate bestond hoofdzakelijk uit bosprodukten. Omdat
in dejaren hierna de export van de Molukken sterker daalde dan de import,
nam het saldo eveneens af. In 1904 was deze tenslotte gehalveerd,
grotendeels als gevolg van het gedaalde saldo in Ternate. Daarna steeg
het positieve saldo op de handelsbalans weer, tot het in 1909 zijn hoogtepunt
bereikte. In dit absolute topjaar bedroeg het saldo ruim 3 miljoen
gulden. De oorzaak van de stijging was een sterk gestegen export in beide
residenties en een slechts licht gestegen import in Ternate. Ruim
twee-derde van het saldo stond op naam van Amboina. De gestegen export
van dit gewest in deze jaren was toe te schrijven aan een sterke toename
in de uitvoer van zeeprodukten. In Ternate waren de bosprodukten
een grote rol gaan spelen bij de export.
De import van beide gewesten bleef doorgroeien tot 1913 terwijl er bij
de export al een daling was ingezet. Vanaf 1910 nam het totale saldo af

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 267
en met het begin van de Eerste Wereldoorlog begon ook de import te dalen.
In 1914 bedroeg het saldo 1 miljoen gulden. Het saldo verbeterde in
1916 maar uiteindelijk werd de gedaalde import overvleugeld door de
nog sterker gedaalde export.
Aanvankelijk werd in Ternate de afname van bosprodukten gecompenseerd
door een toenemende export van landbouwprodukten maar
nustagneerde ook deze uitvoer. In 1917 en 1918 werd dan ook een negatief
saldo op de handelsbalans van de Molukken genoteerd. In 1917
werd het tekort op de handelsbalans van de Molukken veroorzaakt door
het negatieve saldo van Ternate. De export was hier aanzienlijk gedaald
bij een constante import. In het jaar hierop werd het grootste negatieve
saldo (bijna 0,5 miljoen gulden) op naam van de gezamenlijke gewesten
genoteerd.
Door de inhaalvraag na afloop van de Eerste Wereldoorlog herstelde
de export zich snel in de Molukken zodat ook het saldo werd opgetrokken.
In 1920 bedroeg het saldo al weer bijna 1,5 miljoen gulden. Opvallend
was hier de bijdrage van Ternate, ruim 1 miljoen gulden. Dit grote
aandeel kwam voornamelijk voort uit de export van bosprodukten. Het
balansoverschot van de Molukken bleek echter van korte duur toen in
het jaar hierop het saldo weer kelderde naar een (klein) negatief saldo.
Terwijl in 1921 en 1922 Ternate een klein positief saldo had, kende Amboina
een tekort op de handelsbalans. De import van Amboina was in
1921 toegenomen met bijna/ 1 miljoen terwijl de export was gedaald.
Het negatieve saldo van Amboina bedroeg in dit jaar bijna 800.000 gulden!
Vanaf 1922 nam het saldo weer toe, maar met grote schommelingen.
Het bedrag varieerde tussen ca. 0,5 en 2 miljoen gulden. Het grillige
verloop van de im- en export was hiervoor verantwoordelijk. De export
van landbouwprodukten nam een steeds groter aandeel voor haar rekening
en bepaalde samen met de specerijen de gehele export. Omstreeks
1928 daalden zowel de import als de export weer, maar dit geschiedde
evenredig zodat het saldo zich gedurende dejaren 1929-1932 kon stabiliseren
op ca. 1,5 miljoen gulden. Hierna daalde het saldo wederom tot
ongeveer 0,5 miljoen gulden per jaar. Over de gehele periode bekeken
gaf de handelsbalans van de Molukken in verreweg de meeste jaren een
relatief ruim positief saldo te zien.
IV ECONOMISCHE DROOM EN WERKELIJKHEID
In het begin van de twintigste eeuw was het Gouvernement begonnen
zijn invloed in de gehele Molukken daadwerkelijk te vestigen en te vergroten.
De politiek was erop gericht om de verschillende eilandengroepen
uit hun isolement op te heffen en "tot hun recht te doen komen" 34 .

268 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Overal moest welvaart gebracht worden. De aandacht was speciaal gericht
op Ceram en Boeroe omdat deze eilanden de grootste economische
groei beloofden. Toen aan het einde van dejaren dertig de balans werd
opgemaakt kwamen alle bestuursambtenaren tot dezelfde conclusie. De
economische toestand van de Molukken was droevig. De verwachte economische
groei was uitgebleven. Aan deze teleurstelling lagen diverse
oorzaken ten grondslag.
Een van de tegenvallende verwachtingen was de bodemgesteldheid in
de Molukken. De bodem was over het algemeen weinig vruchtbaar, met
uitzondering van Ternate en Halmaheira. Voorzover er sprake was van
een enigszins vruchtbare bodem bestond deze slechts uit een zeer dunne
humuslaag. Daarnaast was de bodemformatie in de Molukken erg ongunstig,
het terrein was te geaccidenteerd. Hierdoor waren de meeste
streken ongeschikt voor cultuurgewassen omdat de vruchtbare bodem
snel zou wegspoelen. Bovendien lag het gebied gei'soleerd. De slechte
bereikbaarheid van de meeste kusten en de grote afstanden naar de
doorvoerhavens en de wereldmarkt bemoeilijkte de afvoer en afzet van
de produkten. Tenslotte viel ook de bodemrijkdom aan delfstoffen tegen.
Zo werden oude geruchten over het voorkomen van grote hoeveelheden
goud, koper en tin op Ceram nooit bevestigd; dergelijke geruchten
konden zelfs voor een groot deel naar het rijk der fabelen worden
Een ander probleem werd gevormd door de gebrekkige infrastructuur.
In dit zo uitgestrekte en geisoleerde gebied was de scheepvaart het
belangrijkste verkeersmiddsel. De prauw was hier dan ook het vervoersmiddel
bij uitstek. Vanouds onderhielden Chinezen, Arabieren,
Boeginezen en Makassaren de handelsvaart in het oosten van
Nederlands-Indie. In het eerste decennium van de twintigste eeuw werd
deze rol overgenomen door de stomers van de K.P.M. waardoor de
handelsvaart minder was gebonden aan de weersomstandigheden.
Handelaren konden nu beschikken over grotere laadruimte en een regelmatige
aan- en afvoer. Bovendien konden de handelslieden nu ook
verder gelegen gebieden bezoeken. De voornaamste kustplaatsen van
de Molukken werden met elkaar in verbinding gebracht door een maandelijkse
rechtstreekse stoomvaartverbinding. De gevestigde handelaren
in deze streken kregen hierdoor de gelegenheid om "uit te vliegen" 36 .
De handel was grotendeels afhankelijk geworden van de vrachtenpolitiek
van de K. P. M. Deze onderneming had een zeer sterke machtspositie
in het oosten van de archipel omdat hier vrijwel geen andere concurrerende
scheepvaartmaatschappij voer, dit vanwege de grote afstanden
naar de wereldhavens en weinige lading. De politiek van de K. P. M.
was dan ook erop gericht om in de Molukken de normale vrachtprijzen
te verhogen met dat gedeelte wat zij in de concurrentiegebieden op de

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 269
prijs moest toeleggen. Het gebied dat werd bestreken door Singapore
was een goed voorbeeld hiervan. Vanaf 1915 waren er al protesten te horen
van de handelaren en bestuursambtenaren tegen de hoge vrachtprijzen,
echter zonder resultaat. De K.P.M. gaf niet toe en belemmerde
daardoorde uitvoer. Ook gouverneur Haga moest kwijt dat het "slechts
vechten tegen de bierkaai" was 37 .
In de Molukken bestonden bijna geen wegen, niet in de laatste plaats
omdat de meeste dorpen aan de kust lagen en dus per prauw goed te bereiken
waren. In de eerste jaren van deze eeuw werd in Halmaheira en
Tidore het wegennet langzaam uitgebreid, maar deze wegen waren onverhard.
Op het eiland Ambon was dan wel een behoorlijke rijweg aanwezig,
maar op de overige eilanden waren de meeste dorpen alleen te bereiken
over slecht onderhouden, dikwijls onbegaanbare bos- en standpaden.
Na het neerslaan van de opstand in West-Ceram (1914) werd het
plan gevormd om het binnenland meer toegankelijk te maken. Ook met
het oog op de eventueel latere economische ontwikkeling werden de dorpen,
die aan de opstand hadden deelgenomen, bij wijze van straf belast
met de aanleg van een viertal wegen. Deze wegen zouden behalve strategisch
ook economisch nut hebben 38 . Het werk scheen echter te zwaar
voor de Alfoeren en tenslotte werd besloten om de aanleg te beperken.
Het eerste stukje autoweg verscheen in 1921 en werd pas vijftien jaar later
uitgebreid. Omstreeks 1938 bestond het totale wegennet uit zes wegen
en de Molukken toonden op dit gebied een schromelijke achterstand.
De gouverneur der Molukken moest dan ook toegeven dat met de
wegenaanleg nog eigenlijk begonnen moest worden 39 .
Omstreeks 1908 voorspelde A.J. baron Quarles de Quarles, de toenmalige
resident van Amboina, dat wanneer de telegraaf haar intrede
zou maken in de Molukken, er ook een einde zou kunen aan de grote afzondering
waarin het gewest tot dan toe had geleefd. Er zou een periode
van nieuw opgewekt leven voor deze eilanden aanbreken - per slot van
rekening hadden enige Makassaarse handelaren hem verzekerd dat zij
filialen van hun handelshuizen in Ambon zouden oprichten nadat een
telegrafische verbinding tot stand zou zijn gebracht 40 . Deze telegraafverbinding
liet nog lang op zich wachten. Omstreeks 1930 bezat de
hoofdplaats Ambon wel een Gouvernements-telefoonnet maar verder
bestonden er alleen telegraafverbindingen tussen Ternate en Menado
(zeekabel) en tussen Ambon-stad en Noesaniwe (landlijn).
Andere factoren die de economische groei van de Molukken tegenhielden
waren het tekort aan kapitaal en een gebrekkige belangenbehartiging.
De lokale ondernemers beschikten veelal niet over een geschikte
organisatie en ondernemers van elders hadden over het algemeen weinig
tot geen belangstelling voor de Molukken. Bovendien was de taart
al grotendeels verdeeld tussen Europeanen en Chinezen. De groothandel
was hoofdzakelijk in handen van de Europese handelshuizen. De

270 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Chinezen daarentegen beheersten over het algemeen de tussen- en
kleinhandel. Alleen de manufacturenhandel was voornamelijk in handen
van Arabische handelaren.
Het kapitaal dat in de Molukken rouleerde was niet toereikend. Naarmate
de jaren verstreken begon ook de bevolking in de binnenlanden
geld te leren kennen maar de lokale ondernemers bleven slechts beschikken
over weinig kapitaal. Pas in 1936 werd een plaatselijk kantoor van
de Volkscredietbank gevestigd in Ambon. Het geduld van de lokale ondernemers
zou echter nog beproefd worden want in 1938 was de bank
nog niet toegekomen aan kredietverstrekking aan de inheemse bevolking.
De economische vooruitgang werd ook gestuit door de onvoldoende
kennis bij de ambtenaren van het Binnenlands Bestuur. De meesten
schenen geen begrip van besturen te hebben. Zonder enige controle, leiding
en met onvoldoende kennis van de Maleise taal kwamen de ambtenaren
in geheel onbekende toestanden terecht. Er vonden dan ook herhaaldelijk
misgrepen plaats, aldus G. Sieburgh, resident van Amboina
van 1908-1910 41 . Ook verschillende handelsagenten bleken incompetent
te zijn voor hun taak. Van de ondernemingen waren er verschillende
over de kop gegaan omdat ze teveel vertrouwen hadden in de plaatselijke
bevolking en teveel geloof hechtten aan de arbeidslust en plichtbesef
van de jonge employees. Zo was omstreeks 1934 de Handel- en Cultuurmaatschappij
"Banda" noodlijdend door toedoen van haar hoofdagent.
Deze man was "geen cultuurman, wil daar echter voor door
gaan, wat niet altijd de beste combinaties geeft", aldus R.J. Koppenhol,
de toenmalige gouverneur der Molukken 42 .
Een van de belangrijkste factoren, die de economische ontplooiing tegenhield,
was het gebrek aan lokale werkkrachten. De bepalingen bij het
recruteren van werkkrachten waren vervat in de Koelieordonnantie en
de Vrije arbeidsregeling. Om de arbeiders aan zich te binden, bezat de
werkgever in de Buitengewesten politionele macht over zijn werknemers,
de poenale sanctie. Met de administratieve instelling van het gouvernement
der Molukken in 1926 werden de residenties Amboina en
Ternate omgevormd tot afdelingen. Dit had verstrekkende gevolgen
voor de ondernemingen in het gewest met betrekking tot het werven van
werkkrachten.
Artikel 1 van de Koelieordonnantie vermelde dat de werkgever geen
werkcontract kon afsluiten met iemand behorend tot de inheemse bevolking
van de afdeling waarin de onderneming was gevestigd. Voorheen
betrokken de Bandaperken hun werkkrachten uit de Kei- en Tanimbareilanden,
een andere afdeling in de residentie Amboina. Nu Amboina
zelf een afdeling was geworden, werd het onmogelijk voor de perkeniers
om de Keiezen en Tanimbarezen te binden met de poenale sanctie. De
Vrije arbeidsregeling had speciaal betrekking op inheemsen die niet be-

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 271
hoorden tot de bevolking van de afdeling. Door de bestuurlijke reorganisatie
werd de poenale sanctie niet meer toepasbaar. Na de instelling
van de nieuwe indeling moesten de ondernemingen uitzien naar werkkrachten
van buiten de afdeling; tevens verloren zij de poenale sanctie
als machtsmiddel.
Omstreeks 1900 hadden de ondernemingen in de Molukken al met
een tekort aan lokale arbeiders te kampen. Het was uiterst problematisch
om Molukse arbeiders te werven voor het werk op de landbouw-,
bosbouw- visserij- en mijnbouwconcessies. De inheemse bevolking van
de Molukken was niet alleen schaars maar bovendien had zij grotendeels
alleen interesse in de produktie voor eigen behoefte. Slechts als
men contanten nodig had, werd de produktie verhoogd en konden de
ondernemers rekenen op toevoer van produkten. Dat deze mate van afhankelijkheid
de diverse ondernemingen in de problemen kon brengen,
illustreert het voorbeeld van het damarbedrijf in Ternate. Nadat hier
was gebleken dat de Alfoeren bij de damarwinning schade toebrachten
aan de bomen werd er toezicht uitgeoefend op deze winning. De Alfoeren
voelde zich hierdoor niet meer op hun gemak en verlieten steeds
meer het beroep van damarhaler.
Er werden dan ook wel ideeen geopperd om de inheemse bevolking
aan het werk te krijgen. Zo werd er nog in 1927 voorgesteld om een gedwongen
cultuurarbeid in te voeren voor de Ceramese bevolking met als
einddoel de Ceramezen "op te heffen' en tevens het land tot grotere economische
bloei te brengen 43 . Gedwongen arbeid zou verhinderen dat de
Ceramese bevolking ten gronde gericht zou worden door "ziekte, alcoholisme,
vadsigheid, ondervoeding, zwerfzucht en kinderbeperking".
Dat een vergelijking van deze arbeid met het Cultuurstelsel in de negentiende
eeuw niet uit de lucht was gegrepen, is niet te verbazen, maar:
"indien er al van een cultuurstelsel sprake ware, zou dit dan voor een
land als Ceram zoo verderfelijk zijn? Zeer zeker heeft op Java het stelsel
tot betreurenswaardige toestanden geleid, maar heeft ook den Javaan
niet leeren werken?", aldus deredenering van dr. L. Rutten, lid vande
Ceram-expeditie (1918-1919) 44 . Dit idee vond echter geen verdere uitwerking.
De ondernemingen bleven aangewezen op arbeiders van buiten
dit gebied.
De recrutering van werkkrachten voor de ondernemingen werd in de
regel verzorgd door bemiddeling van particuliere werfkantoren. Het
werkvolk op de ondernemingen bestond grotendeels uit contractkoelies
van Java en arbeiders uit Boeton (Celebes). Met de Javaanse koelies
werd veelal een 1 -jarig contract afgesloten met het recht op retourpassage
na een jaar. De Javaanse koelies waren door de hoge reiskosten zeer
duur voor de ondernemingen. Dit verklaart waarom de ondernemingen
in de Molukken veelal hogere produktiekosten hadden dan elders in
Nederlands-Indie 45 .

272 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De Boetonezen kwamen meestal op eigen initiatief naar de ondernemingen.
De ondernemers stelden zelf niets in het werk om arbeidsnederzettingen
te vormen waaruit zij de benodigde werkkrachten konden
recruteren. Wel was er sprake van spontane kolonisatie door de Boetonezen.
Veel van de Boetonese kampongs werden aangetroffen in de nabijheid
van landbouwondernemingen. Het waren "zeer vlijtige en zuinige
moslimse boertjes", die door hard werken en sparen vooruit
kwamen 46 . De Boetonezen wisselden het werk op de onderneming af
met het aanleggen en verzorgen van eigen klapper- en groentetuinen.
De arbeidstoestanden en -verhoudingen werden veelal afgeschilderd
als "gunstig" maar deze uitspraak dient aangevuld te worden met
"voor zover bekend" want de arbeidsinspectie was nihil 47 . De ondernemingen
in het gouvernement der Molukken vielen onder de Dienst der
Arbeidsinspectie te Soerabaja. Van een regelmatig bezoek aan de ondernemingen
kwam als regel niets terecht omdat niet altijd een Gouvernementsstomer
beschikbaar was en vele ondernemingen bovendien niet
door de K.P.M. werden aangedaan. Alleen de belangrijkste ondernemingen
werden eenmaal per jaar bezocht door een inspecteur, die daarvoor
vier maanden moest uittrekken. Zo werden vele ondernemingen in
de Molukken slechts zelden bezocht. Aangenomen mag worden dat de
werk- en levensomstandigheden van de koeliebevolking niet overal even
gunstig waren. Zo liet in dejaren twintig de gezondheidstoestand van de
koeliebevolking aan de Elpapoetihbaai duidelijk te wensen over. In deze
tijd kwam het eveneens voor dat het wervingsverbod toegepast werd
voor de ondernemingen waar de beheerders in hun plicht van werkgever
ernstig tekortschoten 48 .
Om tenslotte terug te komen op de bepalingen van de Koelieordonnantie
en de Vrije arbeidsregeling kan hier vermeld worden dat deze
voorschriften een dode letter waren. De toetreding van Nederland tot de
Volkenbond in 1920 had belangrijke gevolgen voor de poenale sanctie.
Zo was het volgens de statuten van deze organisatie verboden een arbeidskracht
langer te beschouwen als koopwaar, waarvan de waarde
werd beheerst door vraag en aanbod 49 . In tijden van malaise en verstoord
economisch evenwicht werd echter door het bestuur van de Molukken
eenvoudig de hand gelicht met de voorschriften in de Koelieordonnantie
en Vrije arbeidsregeling om de omvang van het werkvolk op
de ondernemingen op peil te houden 50 . Het koloniale bestuur had zich
overigens al eerder verenigd met de geopperde bezwaren van de werkgevers
en had voor de toepassing van de Koelieordonnantie het gewest
verdeeld in een aantal ressorten. Voor deze ressorten gold hetzelfde als
voor afdelingen, zoals in de Koelieordonnantie was omschreven.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 273
CONCLUSIE
De belangrijkste exportprodukten van de Molukken waren de specerijen,
bos-, zee- en landbouwprodukten. De export van Amboina werd
voornamelijk gedomineerd door nootmuskaat, foelie en pareloesters.
De residentie Ternate exporteerde vooral harsen en copra. In beide gewesten
bestond de import grotendeels uit het consumptieartikel rijst. De
import van kapitaalgoederen was van zeer geringe omvang. Binnen de
Molukken nam Amboina verreweg het grootste deel van de handel voor
haar rekening. Het aandeel van Ternate bedroeg meestal ca. 35 % van
de totale handel.
De handelsbalans was vrijwel steeds positief. De meest voordelige saldi
werden bereikt in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog. Het optimisme
van de economische verwachtingen is ook te verklaren door de
economische expansie en de toename van het saldo in deze periode. In
1909 bereikte het saldo zijn absolute hoogtepunt met ruim 3 miljoen gulden.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog stagneerde de export waardoor tijdens
de laatste twee oorlogsjaren een klein negatief saldo werd opgetekend.
Het negatieve saldo in 1921 was vooral het gevolg van een sterk
gestegen import.
In dejaren twintig en dertig werden de hooggespannen verwachtingen
echter niet verwezenlijkt. In deze periode bedroeg het saldo niet meer
dan 1 a 2 miljoen gulden per jaar. Het saldo was wel relatief gezien aanzienlijk,
maar absoluut gezien was dit, in vergelijking met andere Buitengewesten,
zeer gering. De groei van het saldo zette niet door. Zeker
is echter dat een groot deel van de export aan onze ogen is onttrokken
door de overslag van de produkten te Makassar. De export van de Molukken
bedroeg in werkelijkheid veel meer dan de handelsstatistieken
aangeven. Dat ook de import meer bedroeg dan is genoteerd in de statistieken
lijkt niet uitgesloten. Van meer belang was dan ook de export
van soldaten en administratief personeel alsmede de import van pensioenen
en postwissels!
Er waren veel ongunstige factoren die de economische groei belem-""
merden. Zo was het gebied van de Molukken te uitgestrekt en de ligging
te gei'soleerd. De produktiekosten lagen hoger dan elders in Nederlands-
Indie doordat het gebied ver verwijderd lag van de grote wereldhavens
en gebieden met een surplus aan arbeidskrachten. Bovendien was het
terrein te geaccidenteerd. De bodem bezat niet de grote rijkdom aan
delfstoffen, die men had verwacht en ook met de vruchtbaarheid van de
bodem was het droevig gesteld.
De lokale bevolking was niet alleen schaars maar over het algemeen
ook tevreden met wat de natuur hen bood. Het meer ambitieuze deel
van de bevolking trok weg uit de Molukken en spendeerde zijn krachten
elders in Nederlands-Indie. Werkkrachten moesten voornamelijk van

274 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Java worden gehaald waardoor de arbeidskosten hoog opliepen. De faciliteiten
voor aan- en afvoer van de handelsprodukten waren aanwezig,
dank zij de lijndiensten van de K.P.M., maar deze onderneming rekende
de hoge kosten door in de vrachtprijzen. Door de hoge produktiekosten
werden er weinig ondernemers aangetrokken. Tenslotte liet
soms het gehalte van lokale handelaren te wensen over.
Aan het einde van dejaren dertig was de economische toestand waarin
de Molukken verkeerde tegengevallen. Het Gouvernement had dan
wel de deur van de Molukken opengezet voor de handel maar had zich
verder weinig bemoeid met de economie van het gebied. Door de hoge
produktiekosten misten de Molukken een sterke economische pull-factor.
Voor veel ondernemers was de kostendrempel te hoog. Het was dan ook
hoofdzakelijk de belemmering van de export die de economische groei
en welvaart deed stagneren. De verwachte welvaart bleef daarom uit.
Het grootste deel van de lokale bevolking had overigens een totaal andere
kijk op de noodzakelijkheid van economische groei. Een visie van de
bevolking, die door gouverneur Haga werd gevangen in de volgende
woorden: 51
Aanschouw de vogelen des kernels en de leli'en des velds;
zij zaaien niet en maaien niet

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 275
NOTEN BIJ HOOFDSTUK 9
1
Algemeen Rijks Archief [A.R.A.]: Kolonien [Kol.] 1901-1963: Vol. AA 231. Memorie
van Overgave [MvO] B.J. Haga (1937) 10.
2
Statistiek van den handel, de scheepvaart en de in- en uitvoerrechten in Nederlandsch-Indie over
het jaar 1900... 1923 (Batavia 1902-1925); "Jaaroverzicht van de in- en uitvoer van
Nederlandsch-Indie gedurende het jaar 1924-1938", Mededelingen van het Centraal Kantoor
voor de Statistiek 20-176 (Weltevreden 1925-1940).
3
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 231. MvO Haga, 4.
4
Volkstelling 1930(Batavia 1936) VIII, 15. In 1930 waren4718 Ambonezenbijdewet
gelijkgesteld. Dit aantal besloeg meer dan de helft van de totale groep gelijkgestelden in
Nederlands-Indie.
5
Een groot deel van de bevolking van Nederlands Nieuw-Guinea viel onder de bevolkingscijfers
van Ternate. De cijfers van de residentie Zuid Nieuw-Guinea zijn in
1930 toegevoegd aan die van de Amboina. De Chinezen (1930) zijn in Tabel 1 opgenomen
bij de "Vreemde Oosterlingen".
6
R. Chauvel, Decolonisation or recolonisation? (ongepubliceerd manuscript) [verschijnt
bij het Konklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde te Leiden] p. 2.
7
Uitkomsten der in den maand november 1920 gehouden volkstelling (Batavia 1922) II,
304-305.
8
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 227. MvO G. Sieburgh (1910) 25.
9
W. Ruinen, "Sagopalmen en hunne betekenis voor de Molukken", Indische Gids 43
(1921), 501-523, 598-622, aldaar 503.
10
Chauvel, Decolonisation or recolonisation?, 46.
11
B. van Kaam, Ambon door de eeuwen (Baarn 1977) 38-84, i.h.b. 45.
12
Chauvel, Decolonisation or recolonisation?, 47.
13
Van Kaam, Ambon, 72.
14
H. Colijn, Politiek beleid en bestuurszorg in de Buitenbezittingen (Batavia 1907) II: A,
143-147, aldaar 143.
15
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 226. MvO Sieburgh, 1.
16
"Nieuw-Guinee", Tijdschrift van het Aardrijkskundig Genootschap 36 (1920) 119.
17
L.M.R. Rutten&W. Holtz, "De geologische expeditie naar Ceram", Tijdschrift
van het Aardrijkskundig Genootschap 36 (1919) 559-581, aldaar 569.
18
De perken waren afgeperkte stukken land die oorspronkelijk omstreeks het jaar
1620 waren uitgegeven door de V. O. C. aan haar dienaren (perkeniers) voor de teelt van
specerijen.
19
G.L. Tichelman, DeZuid-Molukken (Eindhoven z.j.) 16.
20
Breeuwen = het waterdicht maken van schepen en prauwen.
21
Oorspronkelijk betekende een piekoel een schoudervracht. Later werd deze officieel
gerekend op 61,76 kg.
!2
R. Broersma, "Waarom gaat de damarwinning in de Molukken achteruit?", Koloniaal
Tijdschrift 21 (1932) 37-52, aldaar 39.
23
H.C. Schmid, "Over kajoepoetih-olie", Teysmannia 25 (1914) 33-40, aldaar 38.
24
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 230. MvO J. Tideman (1930) I: XV, 2.
25
A.J. Beversluis & A.H.C. Gieben, "Het Gouvernement der Molukken", Mededeelingen
van de afdeeling Bestuurszaken der Buitengewesten [Serie A] 2 (Weltevreden 1929)
192.
26
C. Lulofs, "Deparadijsvogeljacht", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur53 (1917)
654-661, aldaar 655.
27
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA227. MvO H.J.A. Raedt van Oldenbarneveldt
(1915) 8; MvO W.D. van Drunen Littel (1918) 4.
28
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 230. MvO Tideman, 1;XVII, bijlage C.
29
"Mijnbouw in 1937" Economisch Weekblad voor Nederlands-Indie 7 (1938) 823-825,
aldaar 824.

276 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
30
Beversluis & Gieben, "Gouvernement", t.o. 84.
31
Ibidem, t.o. 79.
32
E.A. van de Graaff, De statistiek in /Won«^'i?('s-Gravenhage/Bandoeng 1955) 124.
33
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 227. MvO Sieburgh, 1.
34
Statistiek van den handel, de scheepvaart en de in- en uitvoerrechten in Nederlandsch-Indie over
het jaar 1914 (Batavia 1916) 257.
35
L. Rutten, "Ontwikkelings-mogelijkheden van het eiland Ceram", Tijdschrift van
het Aardrijkskundig Genootschap 37 (1920) 43-73, aldaar 43-44.
36
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 227. MvO A.J. baron Quarles de Quarles
(1918)11.
37 A.R.A.
38 A.R.A.
39 A.R.A.
40 A.R.A.
41 A.R.A.: Kol
42 A.R.A.: Kol
Kol. 1901-1963: Vol. AA 231. MvO Haga, 78.
Kol. 1901-1963: Vol. AA 227. MvO Van Drunen Littel, 14.
Kol. 1901-1963: Vol. AA 231. MvO Haga, 11.
Kol. 1901-1963: Vol: AA 227. MvO Quarles de Quarles, 35.
1901-1963: Vol. AA 227. MvO Sieburgh, 52.
1901-1963: Vol. AA 231. MvO R.J. Koppenol (1934) 84.
43 Rutten, "Ontwikkelings-mogelijkheden", 66.
44
Ibidem, 67.
45
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 232. MvO West-Nieuw-Guinea W.J. Cator
(1939)24-25.
46
W.P.H. Coolhaas, "Ervaringen van een jonge bestuursambtenaar", in: S.L. van
der Wal, red., Besturen overzee; Herinneringen van oud-ambtenaren bij het binnenlands bestuur in
Nederlands-Indie (Franeker 1977) 73-109, aldaar 101.
47
Beversluis, "Het Gouvernement", 133.
48
Ibidem.
49
"Poenale sanctie en de Volkenbond", Indische Gids 42 (1920) II, 628-629.
50
Beversluis, "Het Gouvernement", 134.
51
A.R.A.: Kol. 1901-1963: Vol. AA 231. MvO Haga, 11.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 277
1
De visserij was vanouds een van de voornaamste bedrijfstakken in de Molukken.

278 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
De sagocultuur steunde op een lange traditie in de Molukken.

ECONOMISCHE ONTWIKKELING MOLUKKEN 279
Het K.P.M.-schip "Plancius" op de rede van Ambon.

280 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN

IV
BIBLIOGRAFIE
281

282 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN

BIBLIOGRAFIE 283
10
VOORLOPIGE BIBLIOGRAFIE VAN DE ECONOMISCHE
GESCHIEDENIS VAN DE BUITENGEWESTEN, c. 1870-1942
door
A.H.P. CLEMENSenJ.TH. LINDBLAD
Een nieuw gebied van onderzoek heeft een apparaat nodig. Deze bibliografie
beoogt een handreiking te zijn voor nieuw onderzoek betreffende
de economische geschiedenis van de Buitengewesten in de laat-koloniale
tijd. De bibliografie draagt een voorlopig karakter aangezien hier
slechts de resultaten van een eerste verkenning van de literatuur bijeengebracht
zijn. Om een vollediger beeld te verkrijgen zou de speurtocht
dienen te worden uitgestrekt tot minder voor de hand liggende tijdschriften
en ook tot bibliotheken buiten Nederland. De samenstellers
menen echter dat het verkregen overzicht toereikend is voor een eerste
kennismaking met het onderzoeksgebied in kwestie.
Deze bibliografie onderscheidt zich door de combinatie van ruimtelijke,
thematische en chronologische begrenzingen; ze beperkt zich tot de
Buitengewesten, het economisch leven aldaar en de periode van ca.
1870-1942. Dit overzicht is dan ook bedoeld als een aanvulling op de vele
bestaande en zeer bruikbare bibliografieen op het vakgebied der koloniale
geschiedenis. Deze bibliografie biedt een snellere toegang tot ons
specifieke onderzoeksterrein dan algemene bibliografieen en bestrijkt
een gevarieerder scala aan vindplaatsen en regionale thema's dan overzichten
toegesneden op een afzonderlijk tijdschrift of gewest.
Onder de bestaande overzichten onderscheiden we een drietal categorieen:
algemene bibliografieen, waarbinnen geschiedenis slechts een
der onderwerpen is, beschrijvende bibliografieen ter ontsluiting van de
toonaangevende Nederlands-Indische tijdschriften en, tenslotte, regionaal
bepaalde overzichten. Van de ruimer opgezette bibliografieen noemen
we in het bijzonder het repertorium van J. Hartman e.a. (1895-
1934), de bibliografische overzichten van W.Ph. Coolhaas (1969) en
G.A. Nagelkerke(1974)endejaarlijkse afleveringenover recenteliteratuur
van Itinerario en Excerpta Indonesia, uitgebracht door respectievelijk
de Werkgroep voor de Geschiedenis van de Europese Expansie en het

284 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (beide te Leiden).
Tot de rijke oogst van de recente inspanning om de Nederlands-
Indische tijdschriftliteratuur voor historisch onderzoek toegankelijk te
maken behoren: G.J. Telkamp, Bouwstoffen voor de sociaal-economischegeschiedenis
van Indonesia van ca. 1800 tot 1940; Koloniale Studien, 1916-1941.
Koloniaal Tijdschrift, 1912-1941 (Amsterdam 1977); M. van Doom,
Bouwstoffen voor de sociaal-economische geschiedenis van Indonesie van ca. 1800
tot 1940; Indische Gids, 1879-1941 (Amsterdam 1979) en J. A. de Moor,
Indisch Militair Tijdschrift, 1870-1942; A selective annotated bibliography
(Leiden 1983). Recente regionale bibliografieen zijn voorhanden voor
Noord-Celebes (Minahassa; 1981), Noord- en Centraal-Molukken
(1981-83), West-Kalimantan (-Borneo; 1983) en Nederlands Nieuw-
Guinea (Irian Jaya; 1984).
Bij het verzamelen van de bibliografische informatie hebben de samenstellers
zich enige additionele beperkingen opgelegd. Zo bevat deze
bibliografie uitsluitend gepubliceerd materiaal. Zij biedt geen handvat
bij het doen van archiefonderzoek; daarvoor zij verwezen naar de bestaande
archiefgidsen, in het bijzonder het overzicht betreffende de periode
1796-1949vervaardigddoorF.G.P.Jacquet(1983). Voortszijnin
ons overzicht alleen twintigste-eeuwse titels opgenomen, dit met het oog
op de actualiteitswaarde van de literatuur. Het onderzoek voor de bibliografie
werd afgesloten in december 1988.
De bibliografie bevat nagenoeg uitsluitend titels in het Nederlands of
Engels; een zinvolle opname van titels in het Bahasa Indonesia zou
voorafgegaan moeten zijn door een uitgebreide inventarisatie in Indonesie.
Slechts bij wijze van uitzondering zijn tijdschriftartikelen van
zeer bescheiden omvang (minder dan ca. 10 pp.) in het overzicht opgenomen.
In afwijking van usance bij het samenstellen van bibliografieen,
wordt hier de omvang van niet-tijdschriftartikelen apart vermeld opdat
de lezer een beeld kan krijgen van het type publikatie waarnaar wordt
verwezen.
De speurtocht voor deze bibliografie omvatte zowel een volledige inventarisatie
van alle afleveringen van de voor dit onderwerp meest voor
de hand liggende tijdschriften, als een meer gei'mproviseerd zoeken in
overige tijdschriften betreffende Nederlands-Indie. Systematisch werden
doorgenomen de navolgende zes tijdschriften: Economisch- en Sociaal-
Historischjaarboek (vanaf 1915), Indische Gids (vanaf 1900), Koloniale Studien
(vanaf 1916), Koloniaal Tijdschrift (vanaf 1912), Landbouw (vanaf
1925) en Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur (1900-1917). Incidenteel
werden tevens andere belangrijke periodieken geraadpleegd, zoals bijvoorbeeld:
Tijdschrift van het [Koninklijk] Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap
(vanaf 1900), Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in
Nederlandsch-Indie (vanaf 1900).
De titels in deze bibliografie zijn gerangschikt naar regio, vanaf Atjeh

BIBLIOGRAFIE 285
tot en met de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo. De regioaanduidingen
komen in de regel overeen met de destijds gehanteerde
administratieve verdeling in residenties. Aan de specifiek-regionale
hoofdstukken gaat een algemeen deel vooraf met titels van werken die
een ruimer gebied betreffen, soms zelfs geheel Nederlands-Indie. Er
zijn geen doublures opgenomen.
De bibliografie bevat 467 afzonderlijke titels die zich als volgt over de
verschillende rubrieken verdelen:
Nr.
Algemeen
Atjeh
Bali
Banka en Billiton
Benkoelen
Celebes
Djambi
Lampongsche districten
Menado
Molukken
Nieuw-Guinea
Oostkust van Sumatra
Palembang
Riouw
Tapanoeli
Timor
Westerafdeling van Borneo
Westkust van Sumatra
Zuider- en Oosterafdeling van Borneo
1- 86
87-103
104-123
124-139
140-143
144-155
156-169
170-181
182-194
195-211
212-240
241-355
356-370
371-373
374-375
376-389
390-405
406-432
433-467
De variatie is groot: van een enkele vermelding betreffende Riouw of
Tapanoeli tot meer dan 100 titels voor Sumatra's Oostkust alleen. Verrassend
mag de oogst worden genoemd bij afgelegen en vanouds minder
bestudeerde gewesten zoals Zuidoost-Borneo, Nieuw-Guinea en Sumatra's
Westkust; wellicht prikkelde hier juist het ongekende van de toekomstige
mogelijkheden tot nader onderzoek. Voor Indragiri zoeke
men onder Riouw, voor Lombok onder Bali en voor Flores onder Timor.
ALGEMEEN
1 Admiraal, L.C., "Het brandstofvraagstuk in Ned.-Indie", Koloniale Studien 2
(1918)111: 1-36.
_g> (Th Ark, B. van, "The volume and price of Indonesian export, 1823 to 1940; The long-

286 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
term trend and its measurement", Bulletin of Indonesian Economic Studies 24 (1988)
III: 87-120.
3 Bakker, P., Eenige beschouwingen over het geldverkeer in de inheemsche samenleving van
Nederlandsch-Indie (Leiden 1936) [138 pp.].
4 Beck, H.J.L., "Het boswezen in de Buitengewesten", Indische Gids 38 (1916)
307-321.
5 Bemmelen, R.W. van, "De beteekenis van den Nederlandsch-Indischen mijnbouw",
Koloniale Studien 25 (1941) 186-200.
6 "Berichtgevingen omtrent de bevolkingsrubber", Korte Berichten voor Landbouw,
Nijverheid en Handel 17-19 (1927-1929); Landbouw 5-10 (1929-1934); Economisch
Weekblad voor Nederlandsch-Indie 3-8 (1935-1940).
7 Besseling, O.P., "De oprichting van volkscredietbanken op de Buitenbezittingen",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 48 (1915) 81-117.
8 Beversluis, A.J., Boschwezen in Nederlandsch-Indie; Buitengewesten Congresnummer
1937 (Buitenzorg 1937) [285 pp.].
(9) Bijlert, C. van, "Veranderingen bij den inlandschen landbouw", Indische Gids 52
(1930)11: 873-891.
10 Blink, H., "De opkomst en beteekenis van de rubberproduktie en -handel in Nederlandsch
Oost-Indie", Tijdschrift voor Economische Geografie 7 (1916) 196-209.
11 Blink, H., Opkomst en ontwikkeling van Sumatra als economisch-geografisch gebied ('s-
Gravenhage 1926) [140 pp.].
12 Boer, M.G. de &J.C. Westermann, Een halve eeuw Paketvaart 1891-1941 (Amsterdam
1941) [429 pp.].
13 Booth, A., "Export and growth in the colonial economy, 1830-1940", in: A. Maddison&G.
Prince, red., Economic growth in Indonesia, 1820-1940 (Dordrecht/Providence,
ter perse).
\Q) Braake, A.L. ter, Mining in the Netherlands East Indies (New York 1944) [110 pp.].
15 Braam, J.S. van, "De Buitenbezittingen en het boschwezen", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 46 (1914) 256-277.
16 Braam, J.S. van, "De boschprodukten van den Nederlandsch-Indischen archipel",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 47 (1914) 275-290.
17 Braam, J.S. van, "Landontginning door de inheemsche bevolking van Ned.-
Indie", Indische Gids 44 (1922) II: 961-986.
18 Braam, W. van, "Het Paketvaart-contract", Indische Gids 47 (1925) II: 673-683,
820-824.
Broek, J.O.M., Economic development of the Netherlands Indies (New York 1942) [172
pp-3-
20 Broersma, R., "De Indonesier met zijn rubber", Koloniaal Tijdschrift 15 (1926)
146-165.
21 Burger, D.H., Sociologisch-economische geschiedenis van Indonesia (Wageningen 1975)
2 vols [443 pp.].
22 Campo,J. a, "De Chinese stoomvaart in de Indische archipel 1891 -1914", Jambatan
2 (1983) II: 2-12.
23 Campo, J. a, "Een maritiem B.B.; De rol van de Koninklijke Paketvaart-
Maatschappij in de integratie van de koloniale staat", in: J. van Goor, red., Imperialisme
in de marge; De afronding van Nederlands-Indie (Utrecht 1985) 123-177.
24 Cator, W.J., The economic position ofthe Chinese in the Netherlands Indies (Oxford 1936)
[264 pp.].
25 Changing economy in Indonesia; A selection of statistical source materialfrom the early 19th century
up to 1940 [onder redactie van P. Creutzberg/P. Boomgaard]:
/. Indonesia's export crops 1816-1940 (Amsterdam 1975) [149 pp.];
//. Public finance 1816-1939 (Amsterdam 1977) [94 pp.];
///. Expenditure on fixed assets (Amsterdam 1977) [95 pp.];
IV. Rice prices (Amsterdam 1978) [110 pp.];

BIBLIOGRAFIE 287
V. National income ('s-Gravenhage 1979) [133 pp.];
VI. Money and banking 1816-1940 [door J.M.T. van Laanen] (Amsterdam 1980)
[167 pp.];
VII. Balance of payments 1822-1939 [door W.L. Korthals Altes] (Amsterdam 1987)
[167 pp.];
VIII. Manufacturing industry 1870-1942 [door W.A.I.M. Segers] (Amsterdam 1988)
rrv [224Pp.].
^

288 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
vorming in de Buitengewesten", Koloniale Studien 24 (1940) 170-198.
48 Kelling, M.A.J., "Het steenkolenvraagstuk voor Nederlandsch-Indie", Koloniale
Studien 2 (1918) HI: 37-90.
49 Kooreman, P.J., "Het recht van de inlandsche bevolking der Buitenbezittingen
om boschproducten in te zamelen", Indische Gids 36 (1914) I: 476-494.
50 Koppel, C. de, "Forestry in the Outer Provinces of the Netherlands Indies", Bulletin
of the Colonial Institute Amsterdam 2 (1938/39) I: 33-44.
51 Kreemer, J., "De Maleier en zijn karbouw", Indische Gids 29 (1907) I: 948-968.
52 Kuitenbrouwer, M., Nederland en de opkomst van het moderne imperialisme; Kolonien en
buitenlandse politiek 1870-1902 (Amsterdam/Dieren 1985) [286 pp.].
53 "Landbouwexportgewassen van Nederlandsch-Indie in 1928", Mededelingen van
het Centraal Kantoor voor de Statistiek 74 (1928) [255 pp.].
54 "Landbouwexportgewassen van Nederlandsch-Indie in 1932", Mededelingen van
het Centraal Kantoor voor de Statistiek 115 (1932) [218 pp.].
^ 55 Leeuwen, R.J. van, "Indonesia", in: W.A. Lewis, red., Tropical development 1880-
1913 (Londen 1970) 250-282.
56 Lichthart, Th., "De inlandsche en Westersche rubberhandel in Ned.-Indie", Verslag
van de Algemeene Vergadering van het Indisch Genootschap (1930) 159-184.
57 Lier, R.J. van, De mijnbouw in Nederlandsch-Indie (Amsterdam 1918) [60 pp.].
ir 58 Lindblad, J.Th., "Economische aspecten van de Nederlandse expansie in de Indonesische
archipel, 1870-1914", in:J. van Goor, red., Imperialisme in de marge; De
afronding van Nederlands-Indie (Utrecht 1985) 227-265.
_^/ 59 Lindblad, J.Th., "De handel tussen Nederland en Nederlands-Indie, 1874-
1939", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 51 (1988) 240-298.
60 Lindblad, J.Th., "Computer applications in expansion history; Foreign trade of
the Outer Provinces of the Netherlands Indies, 1900-1940 ", Itinerario 12 (1988) II:
,-P

BIBLIOGRAFIE 289
en met overjarige gewassen beplantte gronden aan niet-inlanders in landbouwconcessie
of erfpacht konden worden uitgegeven?", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 52 (1917) 77-94.
75 Spoon, W., " Samenstelling en eigenschappen van bevolkingsrubber'', Archief van
de Rubbercultures 9 (1925) 555-573.
76 Suchtelen, B.C.C.M.M. van, "Parallellen: hongitochten - cultuurstelsel - bijzonder
uitvoerrecht op bevolkingsrubber", Koloniaal Tijdschrift 27 (1938) 575-584
[zie ook: 686-694].
77 Tergast, G.C.W.C., Monografie over de bevolkingskoffiecultuur (Weltevreden 1930)
[48 pp.].
78 Tergast, G.C.W.C., "De bereiding van bevolkingsrubber", Landbouw 6
» (1930/31)929-942.
(79) Tergast, G.C.W.C., "De invoer van rijst in de Buitengewesten", Landbouw 7
(1931/32) 195-232.
80 Tergast, G.C.W.C., "De herbereiding van bevolkingsrubber in Nederlandsch-
Indie", Landbouw 7 (1931/32) 872-882.
81 Verbeek, R.D., "De toepassing van de mijnwet in Nederlandsch-Indie", Indische
Gids 37 (1915) II: 1535-1552, 1686-1720; 41 (1919) II: 1339-1374, 1488-1528.
82 "Verscherpte belangentegenstellingen in Indonesia; I. Indonesische rubbercultuur",
Indonesia Merdeka 8 (1930) 99-111.
83 Versluys, J.D., Vormen en soorten van loon in den Indische landbouw (Leiden 1938) [236
pp.].
84 Vierhout, M., Het arbeidsvraagstuk i.v.m. de noodzakelijke ontwikkeling der Buitengewesten
(Weltevreden 1921) [44 pp.].
85 Waals, L.J. van der, "Hetboschbeheerinde Buitenbezittingen", Indische Gids 36
(1914)11: 1627-1638.
86 Waard, J. de, "De openlegging der Indische Buitengewesten", Socialistische Gids
9(1924)1035-1050.
ATJEH
87 Broersma, R., Atjeh als land voor handel en bedrijf(Utrecht 1925) [128 pp.].
88 De rijkdom van Atjeh (Amsterdam 1923) [24 pp.].
89 Gonggrijp, J.R.C, Overzicht van de economische ontwikkeling van Atjeh sedert de pacificatie
(1923-1938) ('s-Gravenhage 1944) [20 pp.].
90 Heyl, J.H., De pepercultuur in Atjeh en onderhoorigheden (Koetaradja 1912) [54 pp.].
91 James, K. A., "De pepercultuur ter oostkust van Atjeh'', Koloniale Studien 6 (1922)
II: 364-376.
92 Kreemer, J., "Wetenschappelijk onderzoek van Atjeh en onderhoorigheden",
Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 34 (1917) 153-
168,397-401, 738-748.
93 Kreemer, J., "De rijstcultuur in het gewest Atjeh en onderhoorigheden", Tijdschrift
van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 35 (1918) 379-401.
94 Kreemer, J.,' 'De inkomsten van het landschapsbestuur in het gewest Atjeh en onderhoorigheden",
Indische Gids 42 (1920) I: 123-149.
95 Kreemer, J., Atjeh; Algemeen samenvattend overzicht van Atjeh en onderhoorigheden (Leiden
1922-1923) 2 vols [1307 pp.].
96 Langhout, J., Vijftigjaar economische staatkunde in Atjeh ('s-Gravenhage 1923) [170
pp.].
97 Lenstra, R., "Jacob Theodoor Cremer, het koloniaal beheer en het Nederlands
belang in Atjeh", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 49 (1986) 165-216.
98 Lulofs, C, "Het gebruik van olifanten in Atjeh", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 4:6 (1914) 184-196.
99 Reid, A., The contest for North Sumatra; Atjeh, the Netherlands and Britain 1858-1898

290 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
(Kuala Lumpur 1969) [333 pp.].
100 Reid, A., "Early Chinese migration into North Sumatra", in: J. Ch'en&N. Tarling,
red., Studies in the social history of China and Southeast Asia; Essays in memory of Victor
Purcell (Londen 1970) 289-320.
101 Reid, A., The blood of the people; Revolution and the end of traditional rule in Northern Sumatra
(Kuala Lumpur 1979) [288 pp.].
102 Snetlage, A., ''De exploitatie van den Atjeh-tramweg'', Indische Gids 28 (1906) I:
165-184.
103 Steens Zijnen, F. H. A., "De verbinding van het spoorwegnet ter Oostkust van Sumatra
met de bestaande tramlijn in Atjeh", Koloniaal Tijdschrift 1 (1912)
1185-1207.
(Voor inheemse rubber, zie tevens Riouw).
BALI
104 Aalfs, H.C, De rundveeteelt op het eiland Bali (Utrecht 1934) [170 pp.].
105 Bakker, J. B., "Landbouw in de afdeling Zuid-Bali'', Koloniaal Tijdschrift 26 (1937)
63-73.
106 Eerde, C.J. van, "Rapport over de regeling der agrarische toestanden in West-
Lombok", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 20 (1901) 160-188.
107 Eerde, J.C van, "Rapport over de regeling der agrarische toestanden in West-
Lombok", Indische Gids 23 (1906) I: 319-336.
108 Happe, P.L.E., "Een beschouwing over het Zuid-Balisch soebakwezen en zijn
verwordingi.v.m. de voorgenomen vorming van waterschappen in Ned.-Indie",
Indische Gids 41 (1919) I: 183-200.
109 Horst, O., "De rijsthandel op Lombok", Koloniaal Tijdschrift 28 (1939) 242-258.
110 Jasper, J.E., "Het eiland Bali en zijn bewoners", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 45 (1913) 249-291, 372-402, 442-474.
111 KatAngelino.P.de, "DeveestapelopBali", Koloniale Studien 4 (1920)11: 130-169.
112 Kielstra, E.B., "Bali", Onze Eeuw 9 (1909) IV: 386-423.
113 Korn, V.E., "De belasting op bedrijfs- en andere inkomsten i.v.m. de heffing der
landelijke inkomsten op Bali en Lombok'', Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 53
(1917)472-500.
114 Kraan, A. van der, Dutch rule on Lombok 1900-1940; The development of underdevelopment
(Townsville 1980) [277 pp.].
115 Kraan, A. van der, Lombok: conquest, colonization and underdevelopment 1870-19l0
(Singapore 1980) [76 pp.].
116 Kraan, A. van der, "Bali: slavery and slave trade", in: A. Reid, red., Slavery, bondage
and dependency in Southeast Asia (St. Lucia 1983) 315-340.
117 Lekkerkerker, C, ' 'De tegenwoordige economische toestand van het gewest Bali
en Lombok", Koloniaal Tijdschrift 12 (1923) 153-210.
118 Polak, A., "Agrarian developments on Lombok; An attempt to test Geertz' concept
of agricultural involution", Tropical Man 5 (1976) 5-45.
119 Schulte Nordholt, H.G., Bali: colonial conceptions and political change 1700-1940; From
shifting hierarchies to "fixed order" (Rotterdam 1986) [62 pp.].
120 Soekawati, T.G.R., "Nijverheid en kunstnijverheid op Bali", MededeelingenKirtya
Liefrinck-van der Tuuk 15 (1941) 1-40.
121 Steinmetz, B.J.F., "Muntzuivering op Bali en Lombok", Koloniale Studien 10
(1926)11: 742-774.
122 Vink, G.J., "Over de koffiecultuur der Baliers", Landbouw 5 (1929/30) 1-75.
123 Vink, G.J., "Aantekeningen over den landbouw op de droge bouwvelden der
zuidhellingen van den Agoeng, den Baoer en het Bratancomplex (Bali)", Landbouw
5 (1929/30) 333-390.

BIBLIOGRAFIE 291
BANKA EN BILLITON
•J 124 Braake, A.L. ter, "Rationalisatie der Banka-tinwinning", Koloniale Studien 25
(1941)274-283.
V 125 Broek,J. vande, "The Netherlands Indies as a producer of tin", Bulletin of the Colonial
Institute Amsterdam 3 (1939) 52-69.
126 Broersma, K.E., Eene zaak van regt en billijkheid; Enkele episoden uit de enerverende
Billiton-geschiedenis 1860-1985 (Leidschendam 1985) [90 pp.].
127 Doorman, W.H.C, "De tinontginningen in Ned. Oost-Indie, i.h.b. die op Billiton",
Indische Gids 32 (1910) II: 595-619.
128 FeuilletaudeBruyn, W.K.H., "Staatsexploitatie, gemengd bedrijf of particuliere
exploitatie op Billiton", Koloniale Studien 7 (1923) I: 319-335.
129 Gerritsen, D.J., "De tinfusie", Koloniale Studien 19 (1935) I: 135-175.
130 Gerritsen, D.J., "Nogmaals de tinfusie", Koloniale Studien 22 (1938) 417-454.
131 Hovig, P., "De tinfusie", Koloniale Studien 21 (1937)491-518.
132 Kamp, A.F., De standvastige tinnen soldaat; Gedenkboek 1860-1960 N. V. Billiton Maatschappij
('s-Gravenhage 1960) [296 pp.].
* 133 Kamp, A.F., N. V. Billiton Maatschappij 1860-1960; Een eeuw in woord en beeld ('s-
Gravenhage 1960) [160 pp.].
134 Lulofs, C, "Een en ander over de bevolking van Banka, hare bestaansvoorwaarden
en verplichtingen", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 47 (1914) 397-408.
135 Luytjes, A., "Nadere gegevens over de pepercultuur op Banka", Landbouw 6
(1930/31)815-862.
v 136 Mollema, J .C., De ontwikkeling van het eiland Billiton en van de Billilon-Maatschappij ('s-
Gravenhage 1921) [198 pp.].
137 Scheuer, W.H.E., "Enkele aantekeningen over de inlandsche en Chineesche gemeente
en het plaatselijk fonds op een der hoofdplaatsen van Bangka'', Koloniaal
Tijdschrift 16 (1927) 117-136.
j 138 Schuurman, J.A., "Historische schets vande tinwinningop Banka, 1816-1900",
Jaarboek van het Mijnwezen in Nederlandsch Oost-Indie 48 (1919) 1-388.
139 Smits, M.B., "Eenige bedrijfsgegevens over de Chineesche pepercultuur op
Bangka", Landbouw 4 (1928/29) 672-681.
BENKOELEN
140 Ancona, H.J.C d', "Inheemse landbouw en adat in Zuid-Benkoelen", Koloniaal
Tijdschrift 27 (1938) 561-570.
141 Groeneveldt, W., "Kolonisatie van Javanen in het algemeen en in de res. Benkoelen
in het bijzonder", Landbouw 12 (1936) 297-346.
t 142 Sandberg, CCS., De Redjang-Lebong goudmijn (residentie Benkoelen, Zuid-Sumatra)
(Haarlem 1913) [40 pp.].
143 Twiss, W.J., "De landontginningen in Benkoelen", Koloniale Studien 15 (1931)
403-438.
(Voor een overzicht, zie tevens Palembang, nr. 370).
CELEBES
144 Bigalke, T.W., A social history of "Tana Toraja" 1830-1965 (University of Michigan,
Ann Arbor 1982) [524 pp.].
v 145 Broersma, R., "De beteekenis van Celebes' oostkust voor den handel", Tijdschrift
van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 47 (1931) 1039-1049.
146 Friedericy, H.J., "Aantekeningen over adat en adatrecht bij de Bonesche prauwvaarders",
Koloniaal Tijdschrift 20 (1931) 490-504.
147 Goedhart, O.H., "Drie landschappen in Celebes (Banggaai, BengkoeenMori)",

292 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 50 (1907) 442-548.
148 Groot, J.H.C. de, "Enige beschouwingen over de copracontractenordonnanties",
Koloniale Studien 25 (1941) 97-111.
149 Hoorweg, "Nota bevattende eenige gegevens betreffende het landschap Mamoedjoe",
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 53 (1911) 67-154.
150 Kruyt, A.C, "De betekenis van de natte rijstbouw voor de Possoers", Koloniale
Studien 8 (1924)11:33-53.
151 Kruyt, A.C, "Debewoners vanden Banggai-archipel", Tijdschrift van het Koninklijk
Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 49 (1932) 66-88, 249-271.
152 Kruyt, A.C, "De landbouw in de Banggai-archipel", Koloniaal Tijdschrift 21
(1932)473-492.
153 Smits, M.B., "Arbeidsontleding betreffende de rijstcultuur in Rappang (Zuid-
Celebes)", Landbouw 3 (1927/28) 397-416.
154 Tideman, J., "Het landschap Bone", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap 52 (1935) 68-84.
» 155 Vuuren, L. van, "De prauwvaart van Celebes", Koloniale Studien I (1917) I:
107-116.
DJAMBI
156 Assendelft, M.W. van, Djambi-concessies (Amsterdam 1915) [35 pp.].
157 Bos, R.C. vande, " Een en ander betreffende het ressort vande controleurte Sarolangoen,
onderafdeeling Boven-Tembesi der afdeeling Djambi'', Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 30 (1906) 1-13.
158 Bos, R.C. van de, "Aanteekeningen betreffende het grondbezit in de Boven-
Tembesi (Djambi)", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 30 (1906) 179-190.
159 Caspersz., G.P.J., Het Djambi-ontwerp: staatsexploitatie of gemengd bedrijf? ('s-
Gravenhage 1921) [13 pp.].
160 Deen, E., De Djambi-concessies ('s-Gravenhage 1912) [45 pp.].
161 Hildebrander, J.W., "De bevolkingsrubbercultuur op de Buitenbezittingen",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 51 (1917) 296-307.
162 Idenburg, A. W.F., De waarheid over Djambi; Overzicht van de officieele gegevens betreffende
het ontwerp tot oprichling der Nederlandsch-Indische Aardolie-Maatschappij (z.p. 1921)
[97Pp.].
163 Keuchenius, W.H., "Beknopte nota over de afdeling Djambi", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 43 (1912) 240-280.
164 Mendelaar, J.J., "Djambi, de rubber en de Djambier", Koloniale Studien 9 (1925)
II: 325-361.
165 Pekelharing, N.R., De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; I. Djambi (Weltevreden
1925) [30 pp.].
166 Pleyte, Th.B., "Machtigingtothet sluiten van eene overeenkomst metdeBataafsche
Petroleum-Maatschappij en de Petroleum-Maatschappij 'Perlak' ", Indische
Gids 37 (1915)1: 724-737.
167 Samson, A.L., "Een en ander over de bevolkingsrubbercultuur in deafd. Moeara
Boengo (residentie Djambi)", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 45 (1913)
292-314.
168 Tideman, J. & P.F.L. Sigar, Djambi (Amsterdam 1938) [397 pp.].
169 Wellenstein, E.P., "Aantekeningen n.a.v. Billiton-contract en de Djambiconcessies",
Indische Gids 37 (1915) II: 1216-1229, 1373-1390.
(Voor een overzicht, zie tevens Palembang, nr. 370).
LAMPONGSCHE DISTRICTEN
170 Bastiaans, S., "Landbouwkolonisatie", Economisch Weekblad voor Nederlandsch-

BIBLIOGRAFIE 293
Indie 1(1933) 1183-1188.
171 Brandenburg, W.H., "Assaineeringsplannen i.v.m. de aanleg van de Zuid-
Sumatraspoorweg", Koloniale Studien 4 (1920) II: 299-313.
172 BredadeHaan,J. van, "Kolonisatieop de Buitenbezittingen", Teysman 26 (1915)
400-422.
173 Broersma, R., De Lampongsche districten (Batavia 1916) [325 pp.].
174 Coomans, A., "De economische ontwikkeling der residentie Lampongsche districten",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 68 (1915) 243-272.
175 Perelaer, E., ' 'Agrarische aangelegenheden in de residentie Lampongsche districten",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 33 (1907) 733-748.
176 Perelaer, E., ' 'De hoofdelijke belasting in de residentie Lampongsche districten'',
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 33 (1907) 494-515.
177 Rookmaker, H.R., "Dejavanen-kolonisatie in de Lampongsche districten", Koloniale
Studien 21 (1937) 411-431.
178 Schalkwijk, W.C., "Jaarverslag van kolonisatieproeven in de residentie Lampongsche
districten over het jaar 1916", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 53
(1917)458-471.
179 Schalkwijk, W.C, "De kolonisatieproeven in de Lampongsche districten", Koloniale
Studien 2 (1918) II: 415-440.
180 Schalkwijk, W.C, "De kolonisatie met van Java afkomstige gezinnen in de residentie
Lampongsche districten over het jaar 1920", Koloniale Studien 5 (1921) I:
219-240.
181 Zwaal,J. vande, "DejavanenkoloniesGedongTataan en Wonosobo in de Lampongsche
districten", Koloniaal Tijdschrift 25 (1936) 201-216.
(Voor een overzicht, zie tevens Palembang, nr. 370).
MENADO
182 Beurden, A.I.P.J. van, "De Indische 'Goldrush'; Goudmijnbouw en beleid", in:
J. van Goor, red., Inperialisme in de marge; De afronding van Nederlands-Indie (Utrecht
1985) 179-226.
183 Blink, H., "De ontwikkeling van deMinahassa en van zijn bewoners", Vragenvan
de Dag 44 (1929) 417-445.
184 Breeder, J.H.R., "Een en ander over de zelfbesturende landschappen op Noord-
Celebes", Indische Gids 58 (1936) II: 1005-1018.
185 Broersma, R., "Gorontalo, een handelscentrum van Noord-Celebes", Tijdschrift
van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 48 (1931) 221-238.
186 Dirkzwager, N., "Het Nederlandsch-Indisch Gouvernement en zijn tekortkomingen
tegenover de Minahassa", Indische Gids 34 (1912) II: 1160-1173.
187 Doom, C.L van,' 'Uittreksel uit een rapport over het volkscredietwezen in de Minahassa
(1925)", Volkscrediet 14(1926) VII: 165-178.
188 Meyier, J.E., "De Minahassa en Noord-Celebes", Indische Gids 31 (1909) II:
1052-1063, 1195-1205.
189 "Rottan in de Minahassa", Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie 1 (1933)
1439, 1529, 1566, 1729.
190 Stap, H.W., "Een regeling betreffende het uitlenen van gelden voor landbouw en
andere doeleinden aan de inlandsche bevolking door een plaatselijk fonds en het
Gouvernement", Koloniaal Tijdschrift 8 (1917) 797-813.
191 Tergast, G.C.W.C, "Schets van den landbouw op de Sangih- en Talaueilanden",
Landbouw 11 (1935/36) 125-144.
192 Vingerhoets, H.J., "Coprahcontracten in de Minahassa", Koloniaal Tijdschrift 22
(1933)301-310.
193 Wawo-Runtu, A.L., "De Minahassa en het Minahassavolk 1679-1917", Indische
Gids 40 (1918) I: 651-665.

294 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
194 Wawo-Runtu, A. L.,De agrarische quaeslie in de Minahassa (Semarang 1920) [78 pp.].
MOLUKKEN
195 Beversluis, A.J. & A.H.C. Gieben, Het Gouvernement der Molukken (Weltevreden
1929) [Mededeelingen Afdeeling Bestuurszaken der Buitengewesten, Serie A:2] [243 pp.].
196 Broersma, R., " Waarom gaat de damarwinning in de Molukken achteruit?", .Koloniaal
Tijdschrift 21 (1932) 37-52.
J 197 Broersma, R., "Koopvaardij in de Molukken", Koloniaal Tijdschrift 23 (1934)
129-147.
198 Broersma, R., "Landen volk vanMolukken-Zuid", Koloniaal Tijdschrift24(1935)
416-434; 25(1936)42-71.
199 Deinum, H., "De nootmuscaatcultuur op de Banda-eilanden", Landbouw 7
(1931/32)467-489.
200 Deinum, H. &L. Setijoso, "Producten vandensagopalm", Landbouw 8 (1932/33)
105-138.
201 Fraassen, C.F. van, Ambon-rapport (Leiden 1972) [343 pp.].
202 Franssen-Herderschee, A., "De klappercultuur als middel ter bevordering van de
welvaart in de Molukken", Indische Gids 42 (1920) II: 581-602.
203 Graaf, H.J. de, De geschiedenis van Ambon en de Zuid-Molukken (Franeker 1977) [304
pp.].
204 Groen, P.M.H., "'Soldaat' en 'bestuursman'; Het Indisch leger en de Nederlandse
gezagsvestiging op Ceram; Een case studie'', Mededelingen Militaire Geschiedenis
Landmachtstqf 5 (1982) 203-245.
205 Hunger, F. W.T., Dossier van de afdeling Ternate en de onderafdeling Batjan (z.p. 1922).
206 Jaspers, F., Ambon; Kolonisatie, dekolonisatieen neokolonisatie(Amsterdam 1971) [132
pp.].
207 Korn, V.E., "Het damarbedrijf in het sultanaat van Batjan", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 51 (1917) 277-295.
208 Raedt van Oldenbarneveldt, H.J.A., "De residentie Ambon", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 49 (1915) 265-272, 376-385.
209 Ruinen, W., "Sagopalmen en hunne betekenis voor de Molukken'', Indische Gids
43 (1921) I: 501-523, II: 598-622.
210 Rutten, L., "Ontwikkelingsmogelijkheden van het eiland Ceram", Tijdschrift van
het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 37 (1920) 43-73.
211 Sachse, F.J.P., "lets over de staatsexploitatie van Seram", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 28 (1905) 533-544.
NIEUW-GUINEA
212 Baal, J. van, "De bevolking van Zuid-Nieuw-Guinea onder Nederlandsch
bestuur: 36 jaren", Tijdschrift van de Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 79 (1939)
309-414.
213 Baud, A.Th., " Het vraagstuk vande Buitengewesten", Koloniale Studien 21 (1937)
78-105.
214 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "Economische ontwikkelingsmogelijkheden van
Noord-Nieuw-Guinea", Koloniale Studien 17 (1933) 514-539.
215 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "De beteekenis van enkele moerasgebieden op
Nieuw-Guinea voor den sawahbouw", Tijdschrift Nieuw Guinea 1 (1936/37)94-99,
136-140.
216 Feuilletau de Bruyn, W. K. H., " De bevolking van Biak en het koelievraagstuk van
Noord-Nieuw-Guinea", Tijdschrift Nieuw Guinea 1 (1936/37) 169-177.
217 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "De rol van groote maatschappijen bij de ontwikkeling
van Nieuw-Guinea", Tijdschrift Nieuw Guinea 3 (1938/39) 403-413.

BIBLIOGRAFIE 295
218 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "lets over de visscherij van den bevolking der
Schouten en Padaido-eilanden", Tijdschrift Nieuw Guinea 5 (1940/41) 217-231.
219 Gouwentak, C.J., "De exploratie naar goud in Nederlandsch Zuidwest Nieuw-
Guinea", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 56
(1939)220-235.
220 Hasselt, F.J.F., "Kolonisatie op Nederlandsch Nieuw-Guinea", Tijdschrift voor
Zendingswetenschap 74 (1930) 33-46.
221 Houten, P.J. van, "Nieuw-Guinea en Java", Indische Gids 43 (1921) II: 623-636.
222 Hovenkamp, W.A., "Kolonisatie in Nieuw-Guinea", Tijdschrift Nieuw Guinea 1
(1936/37) 332-343.
223 Kamerling, Z., "Kolonisatie van Nieuw-Guinea?", TropischNederland6(1933/'34)
23-27, 43-45, 57-61, 69-74, 89-91.
224 Klein, W.C, &A.N.J. Thomassen, "Mogelijkheden op Nieuw-Guinea", Koloniaal
Tijdschrift 22 (1933) 561-592.
225 Klein, W.C, "Het ontwikkelingstempo van Ned. Nieuw-Guinea in vergelijking
met dat van het Australisch gebied, i.h.b. wat de mijnbouw betreft", Tijdschrift van
het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 50 (1933) 741-758.
226 Klein, W.C, "Vergelijkingen tusschen Nederlandsch- en Australisch Nieuw-
Guinea, vooral in economisch opzicht'', Verslag van de Algemeene Vergadering van het
Indisch Genootschap (1933) 161-201.
227 Klein, W.C, "Wat erde laatste vier jaren door Nederland op Nieuw-Guinea gedaan
is", Koloniaal Tijdschrift 27 (1938) 461-468.
228 Klein, W.C, "De handel van Nederlandsch- en Australisch Nieuw-Guinea",
Tijdschrift voor Economische Geografie 29 (1938) 253-261.
229 Klein, W.C., Nieuw-Guinea; De ontwikkeling op economisch, sociaal en cultured gebied, in
Nederlands en Australisch Nieuw-Guinea ('s-Gravenhage 1953-1954) 3 vols.
230 Leembruggen, CA. Om het goud in Nieuw-Guinea (Deventer 1946) [183 pp.].
231 Lulofs, C, "De toekomst van Nederlandsch Nieuw-Guinea", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 42 (1912) 83-99, 162-182.
232 Lulofs, C, "De paradijsvogeljacht", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 53
(1917)654-661.
233 Marijn, F.T., "lets omtrent arbeidsregelingen voor inlanders in Australisch
Nieuw-Guinea (Papua en het mandaatgebied Nieuw-Guinea), mede in vergelijking
met overeenkomstige regelingen in omliggende koloniale gebieden", Tijdschrift
Nieuw Guinea 2 (1937/38) 292-305.
234 Marijn, F.T., "Het werkvolkvraagstuk in Australisch en Nederlandsch Nieuw-
Guinea", Koloniale Studien 22 (1938) 230-244.
235 Nypels, C, "Nieuw-Guinea: exploratie, exploitatie, kolonisatie", Indische Gids 56
(1934)1: 237-247.
236 Peski, F. van, "Beschrijving eener exploratie van het eiland Misool'', Indische Gids
36(1914)11: 1337-1370.
237 Tideman, J., "Kolonisatie van Europeanen op Nieuw-Guinea", Koloniaal Tijdschrift
23 (1934) 10-27.
238 Tip, L., "Enkele aantekeningen over de geschiedenis van Nieuw-Guinea gedurende
de laatste jaren", Koloniaal Tijdschrift 15 (1926) 298-318.
239 Wind,R., "Een belangrijk rapport", Ty*c/!n/iMeuu;Gumea3(1938/39)507-530,
571-591,635-656.
240 Winkler, E., Blank Nieuw-Guinea; Een nieuw stamland voor het Nederlandse volk
(Utrecht 1936) [58 pp.].
OOSTKUST VAN SUMATRA
241 Abdullah, T., "Impacts of colonial policy on Sumatra", in: H. Soebadio & CA.
du Marchie Servaas, red., Dynamics of Indonesian history (Amsterdam 1978)
207-221.

296 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
242 Balbian Verster, J.F.L. de, Deli-Maatschappij; Gedenkschrift bij gelegenheid van het vijftigjarig
bestaan (Amsterdam 1919) [84 pp.].
243 Bange, J.A., "De koolcultuur op de Karohoogvlakte", Landbouw 2 (1926/27)
627-642.
244 Berseling, O.P., "Het inlands kredietwezen en de renteloze voorschotten in
Boven-Kampar", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 42 (1912) 201-229.
245 Biemans, A.W.J. & R.M.O Kleingeld, "Rubber- en tabaksplantages 1945-
1957/58", Leidschrift 2 (1986) VI: 24-33.
246 Bij, T.S. van de, "Het arbeidsvraagstuk ter Oostkust van Sumatra", Koloniaal
Tijdschrift 16 (1927) 355-386.
247 Bijlert, A. van, "Tabakscultuur op Sumatra's Oostkust", Tijdschrift voor Economische
Geografie 2 (1911) 75-82.
248 Blankenstein, M. van, De poenale sanctie in de praktijk (Rotterdam 1929) [84 pp.].
V 249 Blink, H., Sumatra's Oostkust in hare opkomst en ontwikkeling als economisch gewest ('s-
Gravenhage 1918).
250 Boeijinga, K.J., "De visserij van Bagan Api Api", Koloniaal Tijdschrift 15 (1926)
449-477.
251 Boer, W.N. de, "Eenige aantekeningen nopens den landbouw en de boschprodukten
in Toba en Habinsaran", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 53 (1917)
383-413.
252 Bool, H.J., De landbouwconcessies in de residentie Oostkust van Sumatra (Utrecht 1903)
[143 pp.].
253 Bool, H.J., Chinese immigratie naar Deli (z.p. 1903) [77 pp.].
254 Bool, H.J., De arbeidswetgeving in de residentie Oostkust van Sumatra (Utrecht 1904).
255 Brand, J. van den, De millionen uit Deli (Amsterdam 1902) [73 pp.].
256 Brand, J. van den, Depractijk der koelie-ordonnantie (Amsterdam-Pretoria 1904) [72
PP-1-
257 Breman, J., Koelies, planters en koloniale politiek; Het arbeidsregime op de grootlandbouwondernemingen
aan Sumatra's Oostkust (Dordrecht/Providence 1987) [415 pp.].
258 Brinkgreve, J.H., "De inlandsche landbouw in Langkat (Oostkust van Sumatra)
en zijn ontwikkelingsmogelijkheden", Landbouw 8 (1932/33) 209-241.
259 Broersma, R., "De ster van Siak", Koloniale Studien 3 (1919) I: 571-590.
260 Broersma, R., "Vrije volksverplaatsing", Koloniale Studien 3 (1919) II: 171-201.
261 Broersma, R., Oostkust van Sumatra (Batavia/Deventer 1919-22) 2 vols [592 pp.].
262 Broersma, R., "Paditeelt en rijstvoorziening in de Oostkust van Sumatra", Koloniaal
Tijdschrift 11 (1922) 330-345.
/ 263 Broersma, R., " De ontwikkeling van de handel in de Oostkust van Sumatra'', Koloniaal
Tijdschrift 11 (1922) 415-431.
264 Bruin, A.C de, De Chinezen ter Oostkust van Sumatra (Leiden 1918) [127 pp.].
265 Buffart, J.P.A.M., "Alweerde koelieordonnantie", Koloniale Studien 11 [1927] I:
470-491.
266 Burger, E J., Landverhuizing bij de inheemse bevolking in Nederlandsch-Indie als koloniaaleconomisch
verschijnsel (Den Helder 1927) [160 pp.].
267 Colijn, P. A., De betekenis van de poenale sanctie voor de ontwikkeling der Buitengewesten van
I Nedelandsch-Indi't? (Utrecht 1922).
268 Dixon, C.J., De assistent in Deli; Practische opmerkingen m.b.t. den omgang met koelies
(Amsterdam 1913) [80 pp.].
269 Dootjes, F.J J., "Deli, the land of agricultural enterprises", Bulletin of the Colonial
Institute Amsterdam 2 (1938/39) I: 45-55, II: 122-130.
270 Endt, P., "De koeliecontracten ter Oostkust van Sumatra, 1880-1920",
Economisch-Historisch Jaarboek 5 (1919) 1-32.
271 Endt, P., Wanderarbeidverhaltnisse in den farbigen Kolonien; mitbes. Berucksichtigung von
der Ostkuste von Sumatra, Niederl. -Indien (Amsterdam 1919) [341 pp.].
272 Enthoven, E.,N. V. Deli-Maatschappij; Gedenkschrift bijgelegenheid van het zestigjarig be-

BIBLIOGRAFIE 297
staan (Amsterdam 1929) [55 pp.].
273 Gedenkschrift aangeboden aan den heer Herbert Cremer, directeur N. V. Deli-Maatschappij
(Amsterdam 1941) [269 pp.].
274 Gobee, E.J., "Nota over devisscherij van Bagan Api Api", Mededelingen van het Bureau
Bestuur Buitenbezittingen 10 (1919) II: 3, bijlage XXII.
275 Gonggrijp, C, "Het arbeidsvraagstuk in Nederlandsch-Indie", Koloniaal Tijdschrift
14 (1925) 485-522, 618-648.
276 Gould, J.W., Americans in Sumatra ('s-Gravenhage 1961) [185 pp.].
V 277 Greve, L.L.F., de, "Belawan, oceaanhaven", Indische Gids 40 (1918) I: 16-29.
278 Greve, L.L.F. de, "Belawan, oceaanhaven", Indische Gids 45 (1923) I: 115-121,
216-224.
279 Grijzen, H.J., "Nog iets over de poenale sanctie", Koloniaal Tijdschrift 12 (1923)
113-131.
280 Grijzen, H.J., "Voedsel- en arbeidsvoorziening ter Oostkust van Sumatra", Koloniaal
Tijdschrift 11 (1922) 152-175.
281 Groeneveldt, W., " Het transmigratievraagstuk voor de Buitengewesten'', Koloniale
Studien 18 (1934) II: 553-576; 19 (1935) I: 68-89.
282 Groeneveldt, W., "Onderzoek naar de mogelijkheid van een economische zoetwatervisteelt
op uitgebreide schaal op Sumatra", Koloniale Studien 24 (1940)
601-634.
283 Hanegraaff, A., Hoe het thans staat met den assistent en de veiligheid aan de Oostkust van Sumatra
('s-Gravenhage 1910) [31 pp.].
284 Heijting, H.C, De koeliewetgeving voor de Buitengewesten van Nederlandsch-Indie ('s-
Gravenhage 1925) [200 pp.].
285 Helbig, K., "Die 'poenale sanctie' ", Koloniale Rundschau 25 (1933) 85-98.
286 Heyden, H.N. van der, "Debedrijfsarts in Nederlandsch Oost-Indie", Tijdschrift
van het Indisch Genootschap 24 (1916) V: 5-27.
v 287 Homan, CD., "That 'beautiful tobacco'; The Sumatra cigar wrapper and the
American tariff, c. 1880-1941", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 50 (1987)
145-156.
288 Hoynck van Papendrecht, A. de, Gedenkschrift van de Tabak-MaatschappijArendsburg
t.g.v. haar vijftigjarig bestaan, 1877-1927 (Rotterdam 1927) [124 pp.].
289 Iongh, R.C. de, "The guardians of lands - sultans, planters, farmers and tobacco
land in East Sumatra", in: A.R. Davis & A.D. Stefanowska, red., Austrina (Sydney
1982) 540-556.
290 Janssen, C.W., Senembah-Maatschappij 1889-1914; Gedenkboek (Amsterdam 1914)
[103 pp.].
291 Janssen, C.W.&H.J. Bool, Senembah-Maatschappij 1889-1939(Amsterdam 1939)
[103 pp.].
292 Kamerling, Z.H., "De toekomst van Sumatra", Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw
in Nederlandsch-Indie 71 (1905) 359-522, 623-721; 72 (1906) 139-193; 73 (1906)
75-114.
293 Kielstra, J.C., "De herziening der politieke contracten ter Oostkust van Sumatra",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 41 (1911)62-75, 139-157.
294 Kleian, J., Deli-planter ('s-Gravenhage 1936) [311 pp.].
295 Kooreman, P.J., "Het debat in de Tweede Kamer der Staten-Generaal over het
rapport-Rhemrev", Orgaander Vereeniging "Moederland en Kolonien" 5(1904/05)11:
1-86.
296 Korn, V.E., "Eenige aanteekeningen betreffende arbeidsinspectie en arbeidswetgeving",
Indische Gids 40 (1918) I: 30-40.
297 Land, A.C van der, "De visindustrie te Bagan Si Api-Api", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 43 (1912) 215-221.
298 Langenberg, M. van, "North Sumatra under Dutch colonial rule; Aspects of
structural change'', Review of Indonesian and Malaysian Affairs 11 (1977) I: 74-110,
II: 45-86.

298 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
299 Langeveld, H.J., "Arbeidstoestanden op de ondernemingen ter Oostkust van Sumatra
tussen 1920 en 1940 in het licht van het verdwijnen van de poenale sanctie
op de arbeidscontracten", Economich- en Sociaal-Historisch Jaarboek 41 (1978)
294-368.
300 Lieftinck, J.H., De tabaksplantages op Sumatra, Java en Borneo (Amsterdam 1906).
301 Lier, E.J. van, "Het arbeiders vraagstuk", Mededeelingen van het Bureau Bestuur Buitenbezittingen
11 (1919).
302 Lim Kim Kiat, "The Deli tobacco industry; Its history and outlook", in: D.S.
Paauw, red., Prospects for East Sumatran plantation industries (New Haven z.j.) 1-19.
303 Marinus, J.H. & J.J. van der Laan, Veertig jaren ervaring in de Delicultures (Amsterdam
1929) [192 pp.],
304 Masset, C, "Het visserijbedrijf te Bagian Si Api-Api", Indische Gids 59 (1937) I:
126-135.
305 Meijer, H., De Deli Spoorweg-Maatschappij; Driekwart eeuw koloniaal spoor (Zutphen
1987) [152 pp.].
306 Meyier,J.E. de, "Het eerste verslag van den dienst der arbeidsinspectie en koeliewerving
in Nederlandsch-Indie", Indische Gids 34 (1912) 1326-1342.
307 Meyier, J.E. de, "Het tweede verslag van den dienst der arbeidsinspectie en koeliewerving
in Nederlandsch-Indie", Indische Gids 35 (1913) II: 1340-1359.
308 Middendorp, W., De poenale sanctie (Haarlem 1924) [95 pp.].
309 Modderman, P.W. de, Gedenkboek t.g.v. het vijftigjarig bestaan van de Deli Planters-
Vereniging (Weltevreden 1929) [248 pp.].
310 Moolenburgh, P.E., "Een land van groote economische beteekenis", Tijdschrift
voor het Binnenlands Bestuur 49 (1915) 423-463.
311 Moresco, M. de, Deli-BataviaMaatschappij 1875-1925 (Amsterdam 1925) [80 pp.].
312 Mulier, W.J. H., Arbeidstoestanden op de Oostkust van Sumatra (Amsterdam 1903) [189
pp.].
313 Neve, Th.A. de, "De koelieordonnantie in de praktijk", Koloniale Studien 3 (1919)
I: 541-570.
314 Neytzell de Wilde, A., "Geneve en de arbeid onder dwang in overzeese gewesten",
Koloniaal Tijdschrift 21 (1932) 143-161.
315 Noordman, W.E., "De economische ontwikkeling der Bataklanden", Tijdschrift
voor Economische Geografie 26 (1935) 1-9, 30-43, 54-60.
316 O' Malley, W .J., Indonesia in the great Depression; A study of East Sumatra and Yogyakarta
in the 1930s (Cornell University 1977) [400 pp.].
317 Oefele, A. van, "Landbouwtoestanden ter Oostkust van Sumatra", Koloniale Studien
2 (1918)1: 14-35.
318 Oefele, A. van, "Het plantagevraagstuk in de Bataklanden", Koloniale Studien 3
(1919)1:312-367.
319 Pelzer, K.J., Planter and peasant; Colonial policy and the agrarian struggle in East Sumatra,
1863-1947('s-Gravenhage 1978) [184 pp.].
320 Potting, C.J.M., "De muntvoorziening in Nederlands-Indie, 1877-1913",
Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 50 (1987) 111-144.
321 Reep, C, "Bijdrage tot de kennis van den agrarischen toestand op het eiland
Bengkalis", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 30 (1906) 365-380.
322 Reep.O, "Het eiland Bengkalis", Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 32 (1907)
375-398.
323 Ridder, J. de, De invloed van Westerse cultures op de autochtone bevolking ter Oostkust van
Sumatra (Wageningen 1935) [153 pp.].
324 Roest, J., "De spoorwegverbinding tusschen Deli, Atjeh en de Aroebaai", Tijdschrift
voor het Binnenlands Bestuur 49 (1915) 464-478.
325 Schadee, W.H.M., Geschiedenis van Sumatra's Oostkust (Amsterdam 1919) 2 vols
[460 pp.].
326 Schmulling, E.L.K., "Het arbeidsvraagstuk op de grootlandbouwonderne-

BIBLIOGRAFIE 299
mingen buiten Java beschouwd aan de hand van het verslag der arbeidsinspectie
over '17 en '18", Indische Gids 42 (1920) II: 789-801, 885-899.
327 Schuffner, W., De gezondheidstoestand van de arbeiders verbonden aan de Senembah-
Maatschappij op Sumatra gedurende dejaren 1897-1907 (Amsterdam 1910) [106 pp.]-
328 Soenggoeh, "Een assistent over het arbeidsvraagstuk in Deli", Indiche Gids 42
(1920) II: 1000-1009.
329 Stecker, J., Bemerkingen bij het rapport vanJ.S.C. Kasteleyn aan de directeur van de Deli-
Maatschappij (1911).
330 Stibbe, D.G., "Het arbeidsvraagstuk in Nederlandsch-Indie", Koloniaal Tijdschrift
3 (1914) 433-450.
331 Stibbe, D.G., "Eerste verslag van den dienst der arbeidsinspectie en koeliewerving",
Indische Gids 35 (1913) 8-25.
332 Stoler, A.L., "In de schaduw van de maatschappij; Een geschiedenis van plantagevrouwenenarbeidsbeleidopNoord-Sumatra",
in: A. Aalten, red., Feminismeen
anthropologic (Amsterdam 1981) 202-220.
333 Stoler, A.L., Capitalism and confrontation in Sumatra's plantation belt, 1870-1979 (New
Haven 1985) [245 pp.].
334 Stoler, A.L., "Plantation politics and protest on Sumatra's East Coast", Journal
of Peasant Studies 13 (1986) II: 124-143.
335 Stoler, A.L., "Working and revolution; Plantation laborers and the people's militia
in North Sumatra", Journal of Asian Studies 47 (1988) 227-247.
336 Straub, M., Kindersterfte ter Oostkust van Sumatra (Amsterdam 1927) [194 pp.].
337 Sunier, A.L.J., "Nog eens de visindustrie te Bagan Si Api-Api", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 43 (1912) 411-422 [vgl. 215-221, 423-435].
338 Sybrandy, C.J., "Voedsel- en arbeidsvoorziening ter Oostkust van Sumatra",
Koloniaal Tijdschrift 12 (1923) 58-66.
339 Thee Kian Wie, Plantation agriculture and export growth; An economic history of East Sumatra,
1863-1942 (Jakarta 1977) [142 pp.].
340 Thee Kian Wie, "The development of Sumatra, 1820-1940", in: A. Maddison &
G. Prince, red., Economic growth in Indonesia 1820-1940 (Dordrecht/Providence, ter
perse).
341 Tideman, J., "De koelieordonnantie en haar toepassing", Koloniale Studien 2
(1918)11: 31-74.
342 Tideman, J.,' 'De huisvesting der contractkoelies ter Oostkust van Sumatra'', Koloniale
Studien 3 (1919) II: 125-149.
343 Tideman, J., Simeloengoen; Het land der Timoer-Bataks in zijn vroege isolatie en zijn ontwikkeling
tot een deel van het cultuurgebied van de Oostkust van Sumatra (Leiden 1922) [305
PP-1-
344 Tideman, J., De Bataklanden, 1917-1931 (Leiden 1932) [43 pp.].
345 Tideman, J., "Land en volk van Bengkalis", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap 52 (1935) 788-816.
346 Tjoeng, T.F., Arbeidstoestanden en arbeidsbescherming in Indonesia (Govidz 1947) [165
pp.].
347 Volker, T., Van oerbosch tot cultuurgebied; Een schets van de betekenis van de tabak, de andere
cultures en de industrie ter Oostkust van Sumatra (Medan 1928) [215 pp.].
348 Waals, L.J. van der, "Schets van Sumatra's economische ontwikkeling gedurende
de laatste eeuw", Indische Gids 43 (1921) I: 218-233, 316-327.
349 Waard, J. de, "Een en ander over de uit- en invoercijfers van Sumatra's Oostkust",
Koloniale Studien 12 (1928) II: 174-196.
350 Waard,J.de, "Malaise ter Oostkust van Sumatra", Koloniale Studien 13(1929)1:
331-345.
351 Waard,J. de, "De Oostkust van Sumatra", Tijdschrift voor Economische Geografie 25
(1934) 213-221, 255-276, 282-301.
352 Weisfelt, J., De Deli Spoorweg-Maatschappij als factor in de economische ontwikkeling van

300 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
de Oostkust van Sumatra (Rotterdam 1972) [230 pp.].
353 Westerman, W., De tabakscultuur op Sumatra's Oostkust (Amsterdam 1901) [300 pp.].
V 354 Westerman, W., "Eenigebedenkingentegendeninvoervandenguldeninderesidentie
Oostkust van Sumatra", Indische Gids 29 (1907) I: 23-35.
355 Withington, W.A., "Changes and trends in patterns of North Sumatra's estate
agriculture 1938-1959", Tijdschrift voor Economische Geografie 55 (1964) 8-13.
(Voor inheemse rubber, zie tevens Riouw).
PALEMBANG
356 Atmodipoerwo, S., "Ananascultuur en -handel in de residentie Palembang",
Landbouw 10 (1934/35) 465-482.
357 Bruyn Kops, G.F. de, Overzicht van Zuid-Sumatra (Amsterdam 1919) [166 pp.].
V 358 Eerste Zuid-Sumatra-Conferentie (Weltevreden 1919):
I. De beteekenis en de toekomst van den mijnbouw in Zuid-Sumatra [door H. Philippi] [57
pp];
II. Boschbouw en boschexploitatie in Zuid-Sumatra [door H.J.L. Beck] [67 pp.];
777. Degroote landbouw in Zuid-Sumatra [door P.J.S. Cramer] [39 pp.];
IV. De beteekenis en vooruitzichten van den inlandschen landbouw in de residentie Palembang
[door D.J.G. van Setten] [44 pp.];
V. Het verkeerswezen in Zuid-Sumatra; Het vervoer over water [door M.C Koning] [28
pp];
VI. Kolonisatie in Nederlandsch-Indie [door W.C. Schalkwijk] [16 pp.].
• 359 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "Onze petroleumindustrie en de internationale
positie van Nederlandsch-Indie", Koloniale Studien 8 (1924) I: 247-299.
360 Hoedt, T.G.E., Indische bergcultuurondememingen voornamelijk in Zuid-Sumatra; Gegevens
en beschouwingen (Wageningen 1930) [243 pp.].
361 Rudin, W.F., "De bevolkingskoffiecultuur in de Marga Rantau (res. Palembang)",
Landbouw 11 (1935/36) 266-322.
362 Setten, D.J.G. van, "Hetkatoenvraagstukin Nederlandsch-Indie en i.h.b. in betrekking
tot de residentie Palembang", Koloniaal Tijdschrift 1 (1912) 1103-1115.
363 Smits, M.B., "Economische verschijnselen in een paar rubbergewesten",
Economisch-Statistische Berichten 11 (1926) 492-494.
364 Thomas, K.D. & J. Panlaykim, "The Chinese in the South Sumatra rubber industry;
A case study in economic nationalism", in: J.A.C. Mackie, red., The Chinese
in Indonesia; Five essays (Honolulu 1976) 138-198.
365 Upton, S., Spoorwegpolitiek in Zuid-Sumatra (Batavia 1920).
366 Vonk, H. & A. Evers, "De lebakrijstcultuur in Palembang", Landbouw 13 (1937)
437-454.
367 Vonk, H., "Systematischbeheervanhetladang-areaalinPalembang",Landbouw
13(1937)357-371.
368 Warren, C.N. & R. van Staalduinen, De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-
Indie; IV. Palembang (Weltevreden 1925) [14 pp.].
369 Wellan, J.W.J., "Landbouwcrediet op de Buitenbezittingen", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 29 (1905) 1948-1964.
370 Wellan, J.W.J., Zuid-Sumatra; Een economisch overzicht (Wageningen 1932) [509
pp.].
RIOUW
371 Haga, B.J., "De klappercultuur en coprahandel in PuluToedjoeh (Riouw)", Koloniale
Studien 4 (1920) II: 314-342.
372 Slotemaker, C.G.,De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch- Indie; VI. Riouw en onderhoorigheden,
Oostkust van Sumatra en Atjeh en onderhoorigheden (Weltevreden 1926) [40
pp.].

BIBLIOGRAFIE 301
373 WijnandsvanResandt, W., "Het verkeersvraagstuk in Midden-Sumatra", Koloniale
Studien 12 (1928) II: 69-88.
TAPANOELI
374 Brook, C.P., H.W.J. Doffegnies e.a., De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-
Indie; V. Tapanoeli en Sumatra's Westkust (Weltevreden 1926) [70 pp.].
375 Haga, B.J. & H. Vonk, "Beknopte beschrijving van den inheemschen landbouw
in Tapanoeli", Landbouw 3 (1927/28) 681-706.
TIMOR
376 Carpentier Alting, H., "Volkscrediet in de residentie Timor", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 49 (1915) 199-229.
377 Coolhaas, W.Ph., "Bijdrage tot de kennis van het Mangaraische volk (West-
Flores)", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 59
(1942) 138-177,328-360.
378 Croo, M.H. du, "Cijfers en beschouwingen betreffende het eiland Soembawa",
Koloniale Studien 3 (1919) I: 591-611.
379 Gebruis, L., "Ontwikkeling van de Timor-archipel", Koloniale Studien 23 (1939)
264-278.
380 Jasper,J.E., "Het eiland Soembawa en zijn bevolking", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 34 (1908) 60-134.
381 Jobse, P.J., De tin-expedities naar Flores 1887-1891; Een episode uit de geschiedenis van
Nederlands-Indie in het tijdperk van het moderne imperialisme (Utrecht 1980) [78 pp.].
382 Koppius, W.J., "Timor's beteekenis", Indische Gids 62 (1940) I: 420-440.
383 Kuperus, C, "Veranderingen in het grondgebruik in West-Flores", Tijdschrift
voor Economische Geografie 32 (1941) 86-96.
384 Lulofs, C., " Toepassing en resultaten van de nieuwere beginselen van politiek beleid
in de residentie Timor en onderhoorigheden", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur W (1911) 278-281.
385 Mennes, H.H., "Enige aanteekeningen overde onderafdeling Manggarai op het
eiland Flores", Koloniaal Tijdschrift 20 (1931) 242-266, 371-390.
386 Metzner, J., "Innovations in agriculture incorporating traditional production
methods; The case of Amarasi (Timor)", Bulletin of Indonesian Economic Studies 19
(1983) III: 94-105.
387 Ploeg, J. van der, "Bemoeienissen van den landbouwvoorlichtingsdienst met de
katoencultuur op Flores", Landbouw 14 (1938) 390-398.
388 Roest, J., "Plaatselijke fondsen in de residentie Timor en onderhoorigheden",
Tijdschrift voor het Binnenlands Bestuur 52 (1917) 117-140.
389 Versluys, J.N.N., "Aantekeningen omtrent het geld- en goederenverkeer in
West-Soemba", Koloniale Studien 25 (1941) 433-482.
WESTERAFDELING VAN BORNEO
390 Bal, A.J., "De tengkawang in de Westerafdeling van Borneo", Landbouw 9
(1933/34)211-278.
391 Blink, H., "Economische geografie van Borneo's Westerafdeling", Tijdschrift voor
Economische Geografie 12 (1921) 41-58.
392 Elenbaas, W.G., "West-Borneo; Eenige mededeelingen aangaande bevolking en
bestuur", Indische Gids 31 (1909) II: 913-921.
393 Jackson, J. C, Chinese in the West Borneo gold fields: A study in cultural geography (Hull
1970) [88 pp.].
394 Johan, J., "Bereiding van smoked sheets in de Chinese districten van West-

302 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
Borneo", Landbouw 10 (1934/35) 189-204.
395 Loos, H. & D. van Beusechem, De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; III.
Westerafdeling van Borneo (Weltevreden 1925) [57 pp.].
396 Meeteren Brouwers, P.M. van, "De geschiedenis der Chinese districten der
Westerafdeling van Borneo van 1740-1926", Indische Gids 49 (1927) 1057-1100.
397 Mol, CA. de, "Gambir en gambirbereiding in de onderafdelingen Soekadanaen
Sintang van West-Borneo", Landbouw 9 (1933/34) 336-370.
398 Mol, G.A. de, "Inzameling van was en honing in het merengebied vande Westerafdeling
van Borneo", Landbouw 9 (1933/34) 78-86.
399 Ozinga, J., De economische ontwikkeling der Westerafdeling van Borneo en de bevolkingsrubbercultuur
(Wageningen 1940) [368 pp.].
400 Provinse, J. H.,' 'Cooperative ricefield cultivation among the Siang Dyaks of Central
Borneo", American Anthropologist 39 (1937) 77-102.
v/ 401 Sandick, J.C.F. van & V.J. van Marie, "Economische geografie van Borneo's
Westerafdeling", Tijdschrift voor Economische Geografie 12 (1921) 41-58.
402 Schuitemaker, J.P., "Damaronderzoek in West-Borneo", Tectona 26 (1933)
230-265.
403 Stuut, E.H., "De inlandsche rubbercultuur in West-Borneo", Landbouw 3
(1927/28)221-239.
404 Uljee, G.L., "Pontianak; Zijn economische beteekenis", Tijdschrift voor Economische
Geografie 22 (1931) 139-147.
405 Zondervan, H.W., "De economische ontwikkeling van Nederlandsch-Borneo",
Indische Gids 50 (1928) I: 481-502, II: 606-628.
WESTKUST VAN SUMATRA
406 Blink, H., "De economische geografie der Padangsche bovenlanden en het belastingvraagstuk
voor Sumatra's Westkust", Vragen vande Dag 23 (1908) 593-614.
407 Boer, H.J. de, "Enige gegevens over de bevolkingskoffiecultuur in Kerintji", Koloniale
Studien 21 (1937) 201-217.
408 Brinkgreve, J.H., "Dekruidnagelcultuur in de residentie Sumatra's Westkust",
Landbouw 8 (1932/33) 645-658.
409 Graves, E.E., The Minangkabau response to Dutch colonial rule in the nineteenth century
(Cornell University 1981) [147 pp.].
410 Grijzen, H J., " Nota omtrent de IX Kota en Padang Tarap (Midden Sumatra)'',
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 50 (1907) 62-120.
411 Groenevelt, W.P., "Het credietwezen in Sumatra's Westkust", Tijdschrift van het
Binnenlands Bestuur 45 (1913) 195-205.
412 Hovig, P., "Derentabiliteit vande Ombilinmijnen", Z>

BIBLIOGRAFIE 303
421 Lulofs, C, "Koffiecultuur en belasting ter Sumatra's Westkust", Indische Gids 26
(1904)11: 1629-1661, 1787-1815.
422 Lulofs, C, "Sumatra's Westkust: hoofdelijke- of inkomstenbelasting contra
grond- of oogstbelasting", Indische Gids 27 (1905) II: 1469-1495.
423 Lulofs, C, "Merino-schapen in de Padangsche bovenlanden", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 29 (1905) 213-223.
424 Nieuwenhuis, A.W., "Deonrust in Indie en hare oorzaken", Tropisch Nederland 11
(1928/29) VII: 163.
425 Pakvis, A., "'Sanierung' bij de Gouvernements-kolenmijnen", Koloniale Studien
13(1929)1: 111-124.
426 Palmer van den Broek, Ch.L.J., "Nota omtrent de middelen van bestaan der bevolking
in Kota-Besar en onderhoorige landschappen en de Batang-Haridistricten",
Tijdschrift voor Indische Taal-, Land- en Volkenkunde 49 (1906) 247-280
[vgl. 206-246, 281-318].
427 Scheltema de Heere, G.A.N., "De belastinginvoering op Sumatra's Westkust",
Indische Gids 45 (1923) 122-157.
428 Stap, H.W., "Denagari-ordonnantie ter Sumatra's Westkust", Tijdschrift voor het
Binnenlands Bestuur 53 (1917) 699-765.
429 Sumatra's Westkust rapport; II. De economische toestand en de belastingdruk (z.p. 1927).
430 Twiss, F., "Eenige aantekeningen omtrent land en volk der beoosten de onderafdeeling
Kotta VII gelegen onafhankelijke landen", Tijdschrift voor Indische Taal-,
Land- en Volkenkunde 44 (1901) 255-285.
< 431 Vuuren, L. van, "De handel van Baroes, als oudste haven op Sumatra's Westkust
verklaard en voor de toekomst beschouwd", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap 25 (1908) 1389-1402.
" 432 Zonneveld, CA. van, "De economische toestand ter Sumatra's Westkust gedurende
1932", Economisch Weekblad voor Nederlandsch-Indie 1 (1933) 1732-1736.
ZUIDER- EN OOSTERAFDELING VAN BORNEO
433 Ablij, P.S.J., "Landrentemoeilijkheden op Borneo", Koloniaal Tijdschrift 24
(1935)24-38.
434 Bertling, C.T., "De Chinezen op de oostkust van Borneo", Koloniale Studien 9
(1925)1: 1-35.
v
435 Broersma, R., "Handel op weg naar Borneo's binnenland", Koloniaal Tijdschrift
14(1925)523-539.
* 436 Broersma, R., Handel en bedrijf in Zuid- en Oost-Borneo ('s-Gravenhage 1927) [247
PP-]-
437 Cramer, C.J.W., "De rubberhandel in de Hoeloe Soengei", Koloniale Studien 18
(1934)366-401.
438 Delmaar, C.N.J., "Enige mededeelingen omtrent de in de residentie Zuider- en
Oosterafdeling van Borneo voorkomende katiausoorten", Tectona 19 (1926)
142-150.
439 Drijber, B.H., "Djeletoengconcessie op Borneo", Indische Gids 34 (1912) II:
1444-1469.
440 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "Bijdrage tot de kennis van de afdeling Hoeloe
Sungai", Koloniale Studien 17 (1933) 53-93, 183-211.
441 Feuilletau de Bruyn, W.K.H., "Aantekeningen over de Maleiers en Dajaks van
de Hoeloe Soengei", Koloniaal Tijdschrift 22 (1933) 281-300.
442 Gent, L.F. van, "Belastinghervorminginde residentie Zuider- en Oosterafdeling
van Borneo", Jaarverslag van den Topografischen Dienst in Nederlandsch-Indie 15 (1919)
II: 136-143.
443 Grijzen, H.J., "OnzeDajak-politiekinNoord-Oost-Borneo",.Ke/orc!W Tijdschrift
14(1925) 113-142.

304 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
444 Habbema, D., "Een en ander over Apo Kajan", Indische Gids 39 (1917) I: 300-
315,463-476.
445 Haga, B.J., "Dajakpolitiekinde Zuider-en Oosterafdeling van Borneo", Koloniaal
Tijdschrift 30 (1941) 119-145.
446 Hamid, "Djeletoengzaken op Borneo; Het goed recht van concessies", Indische
Gtai35(1913)I: 707-723.
447 Hartogjager, E.W. den, Ziekte en sterfte onder de arbeiders bij de steenkolenmijnen te Beraoe
(Amsterdam 1924) [97 pp.].
448 Jacob, H. 's, "Djeletoengzaken", Tijdschrift voor Nijverheid en Landbouw in
Nederlandsch-Indie 82 (1911) 121-143.
449 Koolhoven, W.C.B., "Het primaire diamantvoorkomen in Zuid-Oost-Borneo",
De Mijningenieur 14 (1933) 138-144.
450 Laan, E. van der, "Debossen in de Zuider-en Oosterafdeling van Borneo", Tectona
18 (1925) 925-952.
451 Leopold, L., De gezondheidstoestand der arbeiders bij de steenkolenmijnen van Poeloe Laoet
(Amsterdam 1915) [236 pp.].
452 Lindblad, J.Th., "Strak beleid en batig slot; De Oost-Borneo Maatschappij,
1888-1940", Economisch- en Sociaal-Historischjaarboek 48 (1985) 182-211.
i/ 453 Lindblad, J.Th., "Economicchange in Southeast Kalimantan 1880-1940", Bulletin
of Indonesian Economic Studies 31 (1985) III: 69-103.
454 Lindblad, J.Th., "Westers en niet-Westers economisch gedragin Zuid-Oost Kalimantan,
c. 1900-1940", Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde 142 (1986)
215-327.
455 Lindblad, J.Th., "Koelies in Kalimantan; Sociale segregatie en economische expansie
(1900-1930)", in: H.A. Diedriks &C.C Quispel, red., Onderscheid en minderheid;
Sociaal-historische opstellen over discriminatie en vooroordeel (Hilversum 1987)
303-314.
456 Lindblad, J.Th., Between Dayak and Dutch; The economic history of Southeast Kalimantan,
1880-1942 (Dordrecht/Providence 1988) [282 pp.].
457 Lulofs, C, "Djeletoeng-concessies op Borneo", Tijdschrift voor het Binnenlands
Bestuur 44 (1913) 165-191.
458 Luytjes, A., De bevolkingsrubbercultuur in Nederlandsch-Indie; II. Zuider- en Oosterafdeling
van Borneo (Weltevreden 1925) [78 pp.].
459 Mallinckrodt,J., "Over deladangbouw bij de Maleiers van KotaWaringin", Koloniaal
Tijdschrift 13 (1924) 287-296.
460 Nieuwenhuis, A.W., "Praktisch hooger koloniaal bewind in Zuidoost-Borneo",
Indische Gids 59 (1937) I: 193-208.
461 Oosten, W.H., Monografie van het eiland Tarakan (Balikpapan 1924).
462 Rueb, J., "Poeloe Laoet", Mijnwezen 1 (1923) 43-50.
463 Schophuys, H.J., Het stroomgebied van de Barito; Landbouwkundige kenschets en landbouwvoorlichting
(W'ageningen 1936) [208 pp.].
464 Schuitemaker, B., "Korte schets van den landbouw in het oostmoesson rijstgebied
in de Zuider- en Oosterafdeling van Borneo", Landbouw 14 (1938) 740-775.
465 Schulte, F.C.A., "Beschouwingen over de afdeeling Midden-Doesoen in de
Zuider- en Oosterafdeeling van Borneo'', Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch
Aardrijkskundig Genootschap 34 (1917) 370-397.
466 Tichelman, G.L., "De onderafdeeling Barabai (Zuider- en Oosterafdeeling van
Borneo)", Tijdschrift van het Koninklijk Nederlandsch Aardrijkskundig Genootschap 47
(1931)461-486,682-711.
467 Velsing, M.T., "De bevolkingsrubbercultuur in de afdeling Hoeloe Sungai, residentie
Zuider- en Oosterafdeling van Borneo", Koloniale Studien 9 (1925) I:
200-229.

BIBLIOGRAFIE 305
CURRICULA VITAE
H. Bakker werd geboren in 1954 te Leiden alwaar hij, na een kortstondige
loopbaan in het onderwijs, economische en sociale geschiedenis studeerde.
In 1987 legde hij het doctoraalexamen af. Naast de economische
geschiedenis van Indonesie bestudeerde hij neo-fascistische tendenzen
in met name Nederland en Belgie. Naast de studie was hij werkzaam als
beleidsmedewerker bij de afdeling Onderwijs en Wetenschappen van
het Bureau van de Universiteit te Leiden. Momenteel is hij aan de
P. T. T. verbonden als adviseur voor de organisatie van administratie en
informatie.
J. Baks (1957) studeerde economische en sociale geschiedenis aan de
Rijksuniversiteit te Leiden. Hij is sinds zijn afstuderen in 1985 werkzaam
in het bedrijfsleven als automatiseerder.
Adrian Clemens werd geboren in 1965 te Lisserbroek en studeerde van
1983 tot 1988 geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden met als
hoofdvak economische geschiedenis. Momenteel is hij in het kader van
zijn vervangende dienstplicht werkzaam bij de NOVIB in Den Haag.
R.R.F. Habiboe (1955) is student geschiedenis aan de Rijksuniversiteit
Leiden. Na een studieonderbreking, wegens vrijwilligerswerk op welzijnsgebied,
schrijft hij thans een doctoraalscriptie over de politieke ontwikkelingen
op Ambon gedurende dejaren 1920-1940.
A. van Kommer (1961) studeerde af in 1988 aan de Rijksuniversiteit Leiden
in de economische en sociale geschiedenis. Zij doet momenteel als
vrijwilligster onderzoek voor de Wetenschapswinkel "Zeeland" te
Middelburg betreffende de omvang en aard van thuiswerk in Zeeland.
J. Thomas Lindblad (1949) studeerde economie aan Bowdoin College,
Brunswick, Maine, Columbia University, New York en de Universiteit
van Amsterdam. Hij promoveerde in 1982 aan laatstgenoemde instelling
op het proefschrift Dutch-Swedish trade 1738-1795. Sinds 1975 doceert
hij economische geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden,
vanaf 1987 als universitair hoofddocent. Van zijn hand verschenen tevens
het handboek Statistiek voor historici (1984) en de monografie Between
Dayak and Dutch; The economic history of Southeast Kalimantan 1880-1942
(1988).
C.J.M. Potting (1958) studeerde af in de economische en sociale geschiedenis
aan de Rijksuniversiteit Leiden in 1984. Zij is docente economie
aan de Haagse Sociale Academie en tevens als docente in de economi-

306 HET BELANG VAN DE BUITENGEWESTEN
sche en sociale geschiedenis verbonden aan het Historisch Seminarium
van de Universiteit van Amsterdam. Zij bereidt thans een proefschrift
voor over de monetaire unificatie van Nederlands-Indie in de jaren
1900-1940.
E.A. Ranken (1957) studeerde af in 1987 in de sociaal-economische geschiedenis
aan de Rijksuniversiteit Leiden, met als specialisatie de economische
ontwikkeling in koloniale samenlevingen.
PaulScholte werd geboren in 1957 en studeerde van 1980 tot 1986 economische
geschiedenis aan de Rijksuniversiteit Leiden. Sinds het doctoraalexamen
in 1986 is hij als docent economie verbonden aan de Dalton
Scholengemeenschap te 's-Gravenhage. Hij heeft het plan opgevat in de
toekomst nog meer bedrijfseconomische verkenningen in het verleden
uit te voeren.

Zowel door de geschiedenis als door de geschiedschrijvers
zijn de Buitengewesten van het toenmalige Nederlands-
Indie stiefmoederlijk behandeld. Alle belangstelling ging
uit naar Java terwijl de eilanden daarbuiten steeds belangrijker
werden. Met dit boek wordt voor het eerst een samenvattend
beeld gegeven van de economische geschiedenis
van de Buitengewesten gedurende de jaren 1870-1942.
Toen werden deze gebieden onderworpen aan het Nederlandse
gezag en in contact gebracht met de wereldeconomie.
Drie cruciale en onderling verweven thema's komen in
het boek aan de orde: koloniale staatsvorming, Westerse
bedrijvigheid en inheems ondernemersschap. Het boek
bestrijkt uiteenlopende gewesten - van Atjeh tot Ambon -
en verschillende sectoren van de economie zoals het bankwezen,
de mijnbouw, tabak en rubber. Het boek is gebaseerd
op oorspronkelijk onderzoek aan de Rijksuniversiteit
Leiden en bevat tevens een uitvoerig bibliografisch apparaat.