ÔS2. OOS è ^ - Acehbooks.org

BIBLIOTHEEK KITLV
0012 3123
ÔS2. OOS è^
\

o GESCHIED- EN AARDRIJKSKUNDIGE
BESCHRIJVING
NEERLANDS OOST- EN WEST-INDISCHE
BEZITTINGEN;
J». WV BOSCH, JD-si.
TE AMSTERDAM, BIJ
SCIIALEKAMP, VAN DE GRAMPEL EN BAKKER.
1844.

Één graankorl, achtloos in een' vruclitbren grond bedolven ,
Zien we, als een' zwangren halm, ras op den luchtstroom golven ,
Hij schudt zijn vruchten af, die, rijpende in den grond,
In halmen opBlaan , waar eerst ruigte en heester stond :
Dan duizendvoud herteeld en duizendwerf herboren ,
Doorgolft een gansch gewest een gouden zee van koren:
En 't land , eerst naakt en woest, nu rijk en mild gevoed ,
Dankt blij aan do eerste korl »ijn vruoht en overvloed.
i. ». IIELHEKS , Jlotlandschc Natie.

- »*K|©£>-e*^«-
Bestuurders der Taal- en Letteroefenende Maatschappij :
Tot Fut der Jeugd, beriglen, dat deze Geschied- en
aardrijkskundige Beschrijving van Neïrlands Oost- en
West-Indische Bezittingen, als Antwoord op eene door haar
uilgeschrevene Vraag, dermate de goedkeuring heeft mogen
wegdragen , dat de Vergadering niet geaarzeld heeft, de af-
zonderlijke uitgave van dezelve toe te staan , in de hope,
dat ook builen den kring der Maatschappij door die uitgave
al dat nut moge gesticht worden, voor hetwelk Bestuurders
oordeelen, dat'dit Werkje in zoo vele opziglen vatbaar is.
Zij vermeenen hel hiertoe te mogen aapbevelen.
Amsterdam, A. VAN DER SWAN,
den 25 November, 1843. Voorzitter.
W. OOSTMEIJER,
Serrctaris des Scstvvrs.

VOORRERIGT DES SCHRIJVERS.
Het Werkje, hetwelk ik der Jeugd thans aanbied, tvas,
blijkens het voorafgaande Berigt van Bestuurders der
Taal- c:i Letteroefenende Miatschappij : Tot, Nut der Jeugd,
oorspronkelijk niet voor de pers bestemd; — de goedkeuring
, welke mijnen arbeid te beurt viel; do overtuiging, 1
dat eene meer a'gemeene verspreiding van een Werkje, tegelijk
eene Geschied- en 'Aardrijkskundige Beschrijving
onzer Buitenlandsche Bezittingen bevattende, en tevens als
lees- en leerboek voor de scholen ingerigt, in eene tot hiertoe
bestaande behoefte konde voorzien, gevoegd bij de aansporing
van bevoegde beoordeelaren, noopten m j hetzelve
meer algemeen verkrijgbaar te stellen.
net eerste gedeelte bevat een doorloopend overzigl van
de voornaamste lotgevallen onzer Overzeesche Gewesten,
sedert de veitiging der Nederlanders aldaar, tot op onzen
tijd. Vit den inhoud sal men ontwaren, dat ik mij heb
toegelegd hetzelve in verband te brengen met de Geschiedenis
van ons Vaderland, ten einde de jeugd het veeleer als
pene kleine uitbreiding van dezelve, dan als een afzonder-
Ijk leervak beschouwe. Om deze reden zal men ter be- "
hoorlijker plaatse, ofschoon dan ook minder uitgebreid,
gewag gemaakt vinden van onze vroegere bezittingen , hetgeen
deze wijze van behandeling noodzakelijk vorderde.
Dit oversigt als eene uitbreiding der Geschiedenis des
Vaderlands beschouicende, mögt ik natuurlijk bij de jeugdige
lezers eene meerdere of mindere geoefendheid in de
Geschiedenis van hunnen geboortegrond vooronderstellen ;
hierom scheen het mij voldoende de gebeurtenissen, die met
de lotgevallen onzer Overzeesche Gewesten in verband staan,
alleen aan te roeren om begrepen te worden.

Overtuigd zijnde, dat het bijna onmogelijk is, zonder
laauwheid de Geschiedenis te behandelen en niet eenigzins
zijn bijzonder gevoelen te doen doorstralen, heb ik mij des
te meer beijverd om alleen datgene ter neder te stellen, wat
overtuiging mij deed voor waarheid houden; nergens heb
ik opzettelijk de waarheid aan mijn bijzonder gevoelen opgeofferd;
mögt ik in een of ander opzigt gefaald hebben,
dan zullen gepaste ter eghoij zingen mij dubbel welkom zijn.
Nadat dit Werkje deszelfs tegenwoordige bestemming verkregen
had, vorderde het aardrijkskundige gedeelte eenige
wijziging en uitbreiding; ik heb mij deze gelegenheid te
nutte gemaakt om hetzelve nogmaals geheel te vergelijken
met de opgaven en berigten, voorkomende in de Werken
van den Gouverneur-G ener aal VAN DEN noscir, van de Beeren
ROORDA VAN EIJSINGI, KÜSSENDRAGER, TEENSTIIA, noscir,
OLIVIER en andere-.i.
Ten aanzien van de ligging der Landen achtte ik geene
geschikter handleiding te kunnen volgen, dan de fraai
'bewerkte Kaart onzer Overzeesche Bezittingen, onder toezigt
van den Heer j. VAN WIJK, RZ. vervaardigd, en te
Groningen bij j. OOMKENS, JZ. in het licht verschenen; ik
heb mij echter om, zoo ik meen, gegronde redenen, met
betrekking tot onze W.-1. Bezittingen, eenige afwijking
veroorloofd.
Daar de uitgave van dit Werkje met geene andere bedoeling
gcschii'dt, dan om, zoo mogelijk, der Jeugd nuttig
te zijn, is het mijn hartgrondige wrnsch, dat dit doel
daardoor moge bereikt worden en de lust moge aanwakkeren
tot eene meer grondige kennis onzer Overzeesche
Bezittingen, uielker bloei of verval sedert meer dan twee
eeuwen zoo veel invloed* op den bloei van Nederland en
de welvaart van deszelfs bewoners heeft uitgeoefend.
Amsterdam , Mei, 1844.
B.
v

INBOUB.
GESCHIEDENIS VAN NEERLANDS OOST- FN
WEST-INDISCHE BEZITTINGEN.
. . Bladi.
IHIIIDIKG. Overzigt van Neêrlands handel tot op de
verbodswet van Filips II j
I. Togten der Nederlanders naar O.-Indië en vestiging
des handels in den O.-I. Archipel en op Cevlon
(1584—1602)
II. Van de opiigting der O.-I. Maatschappij tot op het
Twaalfjarig Bestand (1602—1609) 11
III. Sedert de aanstelling eens Gouverneurs-Generaal,
tot op de stichting van Batavia (1610—1619) 15
IV. Togten der Nederl. naar Amerika , tot derzelver eerste
vestiging in Brazilië (1598— J630) 21
V. De Oost-Indiën sedert de stichting van Batavia tot op
den Munsterschen vrede (1619—1648) 26
VI. De West-Indiën sedert de vestiging der Nederl. in
Brazilië, tot den vrede met Portugal (1630—1661).. 33
VII. De Oost-Indiën sedert den Munsterschen vrede , tot
op den oorlog met Engeland en Frankrijk (1048—1672). 37
VIII. De West-Indiën sedert den vrede met Portugal, tot
het einde der oorlogen met Frankrijk. — Vestiging
der Nederl. in Suriname (1661—17l'o) 44
IX. Gebeurtenissen in O.-Indië gedurende en na den
oorlog met Engeland en Frankrijk (1672—1737).... 49
X. Vervolg. Van Valkenier tot Mossel (1737—1760).... 56
XI. Geschiedenis onzer W.-Indische Bezittingen sedert
den vrede met Frankrijk, tot op den vrede met Engeland
(1713—1784) 61
XII. De O.-I. Bezittingen sedert Mossels bestuur , tot op
de omwenteling in Nederland (1760—1795) 65
XIII. De Nederl. koloniën sedert de omwenteling van 1795 ,
tot op Nederlands herstel in 1813 72
XIV. De O.-Indien sedert Nederlands herstel, tot op bet
uitbarsten van den grooten Javaschen oorlog (1825). 80
XV. Overzigt van onze W.-I. koloniën sedert Nederlands
herstel tot 1630, en van de O.-Indien gedurende den
grooten Javaschen oorlog (1825—1830) 85
o

INHOUD. VII
AARDRIJKSKVNDIGE BESCHRIJVING VAN
NEÊRLANDS OOST- EN WEST-INDISCHE
BEZITTINGEN.
Bindt.
. BEZITTINGEN DEB NEDERLANDERS IN AZIË 94
GnoOll: SUJ1UASCIIE HUSIltJ.
a. Het eiland JAVA.. 95
RusiDiNTiëN , enz. 1. Bantam, hl. 105. — 2. Batavia,
bl. 107. — 3. BuitenzOrg , bl. 111.—4, Krawang,
bl. 112. — 5. Prcanger Regentschappen,
bl. 113. — 6. Cheribon , bl. 114. — 7. Tagal,
bl. 116. — 8. Pekalongan, bl. 116. —
9. Samarang, bl. 117. — 10. Kadoe , bl. 119. —
11. Baglen , bl. 120. — 12. Banjoemaas, bl.
120. — 13. Soerakarta of Solo , bl. 121. — 14.
Djokjokarta of Mataram , bl. 122. — 15. Patjitan,
bl. 124. — 16. Madion, bl. 124. — 17. Kediri,
bl. 125. — 18. Japara. bl. 125. — 19. Rembang,
bl. 126. — 20. Soerabaia, bl. 127. — 21.
Passaroewan , bl. 130. — 22. Bcsoeki met Banjoewangi,
bl. 131.
net eiland Madoera of Madura 132
h. Biet eiland SUMATRA 133
1°. De Onafhankelijke Rijken : a. Atsjin en het
Gebied der Batta's , bl. 136. — b. Menang-Kaboc
met de Distrikten Korintji, Serampe, Soengestenan
en Passumah , bl. 137. — c. Siak , bl. 138. —
d. Het Distrikt Kampar, bl. 138. — e. Jambi,
bl. 138.
2". Landen, die aan het gezag der Nederlanders
onderworpen zijn: a. Het Gouv. van Sumatra's
Westkust, met de Resid. enz. Pad3ng en Padangsche
Bovenlanden, bl. 138. — b. Aijer-
Bangies, bl. 140. — e. Benkoelen , bl. 141. —
rf. Palembang , bl. 142. e. De Lampongsche distrikten
, benevens Indragiri en Kwantam , bl. 143.'
Het eiland B a n k a 143
» » B i 11 i t o n ] 44
» » Lingga 145
» » Bintang ofRiou w 145
c. Het eiland IORKKO 14G
1°. De Onafhankelijke Rijken: a. Borneo-Propor of
Eigentlijk Bornéo, bl. 150. — b. De N.-O.-kust
van Eornco of hot Solosche gebied, bl. 150. —
c. De Landschappen langs de O.-kust, bl. 150.

v l " INHOUD.
* . Landen, die aïin het NederlandsoheGouvernement
onderworpen zijn : a. De Resid. Westkust van
Borneo of het gebied van Pontianak, bl. 151. —
b. De Resid. Z.- en O.-kust van Borneo of het
gebied van Banjermassing , bl. 152.
d. Het eiland CELEP.ES 123
o. Het Gouv. Makassar met de onderworpene Staten ,
bl. 156. — b. De Resid. Mcnado met de onderhoorige
Rijken , bl. 158.
Het eiland S a I e ij e r ]fif)
» » Boe ton , 160
KlEIIÏK SDlïDASCnE E1IAIÏDEIT 161
Bali, bl. 162. — Lombok, bl. 163. rlfi ü'mbawa,
bl. 163. — De Resid. Timor, met de eilanden
Floris of Ende, Sabrao, Ombay, Timor,
Sandelhout, enz. bl. 164.
DE MOIÜKKEK Igg
« De Residentie Amboina bl. 167
' » » Banda » 174
1°. De eigentl. Bandasche eilanden » 175
2°. Do Zuid-Ooster-, Zuid-Wester- en Aroeeilanden
» 178
c. De Residentie Ternate » 180
NlEÜW-GUIHEA OF PAPOEA 184
net eilandje DÉCIMA in JAPAN 185
II. BEZITTINGEN DER NEDERLANDERS IN AFRIKA'.;.'." 186
" » » » » AMERIKA.. 188
a. De Kolonie Suriname ]§8
b. De C ur a ç ao-c i 1 an d e n 194
c. De Nederlandsohe Antilles i.!!"!!!!." 197

GESCHIEDENIS
VAK i
KURLANDS OOST- EN WEST-INDISCHE
BEZITTINGEN.
I I V I J E I D I Ä T « .
pt overzigt van JVeêrlands handel, tol op
i£L V. — De Portugezen in Oost-Indië. —
)e handel der Nederlanders op Portugal,
door FiLirs II verboden.
idel en scheepvaart waren te allen tijde de bron van
orspoed der volken , en waren het ook van de weivan
ons vaderland. Aan de zee onlwoekerd, die
laai op hetzelve hare regten zocht te verhalen ; uit
aard moerassig en daardoor op vele plaatsen voor
Idbouw ongeschikt, was deszelfs bodem naauwelijks in
de steeds toenemende bevolking van het noodigste
iderhoud te voorzien ; — daarenboven deed de omlet
andere meer beschaafde volken haar reeds in de
i tijden voorwerpen van gemak en weelde kennen,
hiertoe den landzaat onbekend naren ; — doch ook
't karigheid des bodems, dat gemis van eigene voorllen
van gemak en weelde, deud den Nederlander
i'oeg oj) middelen bedacht zijn om zich datgene te
fen , waaraan hij gebrek gevoelde, of hetgene hem
tot eene behoefte geworden was.
ons land aan twee zijden door de zee omgeven is,
natuur hem, als ware het, daartoe de middelen aan
1 ; zijne geaardheid , zijn welberaden overleg , zijne
lot werkzaamheid, zijn bedaarde moed in de groot-
1

vin INHOUD.
2°. Landen, die aanhet NedeilandscheGouvernemei
onderworpen îijn : a. De Resid. Westkust va
Borneo of het gebied van Pontianak, bl. 151. -
b. De Resid. Z.- en O.-kust van Borneo of he
gebied van Banjermassing , bl. 152.
(1. Het eiland CEIEBES
o. Het Gouv. Makassar met de onderworpene Staten
bl. 15G. — 6. De Resid. Menado met de onderhoo
rige Rijken , bl. 158.
Het eiland Sale ij er
» » Boeton <
KlEIKK SIIKDASCHE EltANDEK
Bali, bl. 162. — Lombok, bl. 163. — Sumbawa,
bl. 163.—De Resid. Timor, met de eilanden
Floris of Ende, Sabrao, Ombay, Timor,
Sandelhout, enz. bl. 164.
D B HOlUKKEir
a. De Residentie Amboina bl. 16'
b. » » Banda » 174
1°. De eigentl. Bandasche eilanden » 17E
2°. De Zuid-Ooster-, Zuid-Wester- en Aroeeilanden
» 178
e. De Residentie Ternate » 18C
WlEinv-GUIHEA OF rAPOEA
Het eilandje DÉCIMA in JAPAIÏ
II. BEZITTINGEN DER NEDERLANDERS IN AFRIKA....
III. » » » » AMERIKA..
a. De Kolonie Suriname
I. De C u r a ç a o-e i 1 a n d e n
e. De Nederlands e he Antilles

GESCHIEDENIS
VAIf
NEÊRLANDS OOST- EN WEST-INDISCHE
BEZITTINGEN.
I Si L E I » I jf fi.
Beknopt ovemigt van Neèrlands handel, tol op
KAIIKL V. — De Portugezen in Oost-Indië. —
De handel der Nederlanders op Portugal,
door Fiwrs II verboden.
Handel en scheepvaart waren te allen tijde de bron van
den voorspoed der volken , en waren het ook van de welvaart
van ons vaderland. Aan de zee onlvvoekerd, die
menigmaal op hetzelve hare regten zocht te verhalen'; uit
deszeUs aard moerassig en daardoor op vele plaatsen voor
den veldbouw ongeschikt, was deszelfs bodem naauwelijks in
slaat, de steeds toenemende bevolking van het noodigste
levensonderhoud te voorzien ; — daarenboven deed de omgang
met andere meer beschaafde volken haar reeds in de
vroegste tijden voorwerpen van gemak en weelde kennen,
die tot hierloe den landzaat onbekend waren ; — doch ook
juist die karigheid des bodems, dat gemis van eigene voortbrengselen
van gemak en weelde, de«d den Nederlander
reeds vroeg op middelen bedacht zijn om zich date-ene te
verschaffen, waaraan hij gebrek gevoelde, of hebene hem
allengs tot eene behoefte geworden was.
Daar ons land aan twee zijden door de zee omgeven is,
bood de natuur hem, als ware het, daartoe de middelen aan
:1e hand ; zijne geaardheid, zijn welberaden overleg , zijne
sucht tot werkzaamheid, zijn bedaarde meed in de groot-

%
ste gevaren, gaf hem bovendien de geschiktheid om dit
element te bouwen ; — en de handel, welke door de riviervaart
aanvankelijk zfer gering was, werd door de zeevaart
weldra de zenuw van zijn bestaan.
Men gevoelt liglehjk, dat hiertoe meer vereischt werd
dan eene poging om zich de noodwendigheden des levens te
verschaffen, of om eigen gemak en weelde te believen. Reeds
zeer vroeg schijnen de Nederlanders zich de gunstige ligging
van hun land in het midden-gedeelte van Europa, en de
gemeenschap van deszelfs hoofdrivieren met de Noordzee te
nutte gemaakt te hebben. Bij gemis van eigene voortbrengselen!*),
werd hun handel wel bijna uitsluitend tot eenen
ruilhandel in vreemde voortbrengselen beperkt ; doch door
de uitbreiding, welke zij allengs aan deuzelven gaven, en
het aanleggen van handel-, of liever stapelplaatsen , in onderscheidene
oorden dezer gewesten, die weldra als koopsteden
door geheel Europa bekend werden , ontwikkelde zich
het vermogen des lands op eene bijna ongelooflijke wijze.
Zoo bloeiden achtervolgens of ter zellder tijde Wltlam aan
den mond der Maas, Duurstede aan Mijn en Lek, Roemerswaal
aan de Schelde, Geervliet aan het Ilollandsch
Diep, Tiel en Nijmegen aan do /faal en Dordrecht aan
de ßferwe, tot dat de handel zich langzamerhand door het
geheele land verspreidde en Engeland, de Noordsche rijken,
Italie en de Levant (f) veelvuldig door de Nederlandsche
handelaars bezocht werden. Achttien Nederlandsche steden
tot het Hanze-verbond (§) toegetreden, hadden aan hetzelve,
zoo al niet derzelver geheelen bloei, dan toch de uitbreiding
(*) Deze bepaalden zich tot vee, huiden-, boter, kaas,
visch en biejr.
) Door de Lovant verstaat men gewoonlijk al de ten oosten
van Italia aan de Midrfcllanrhche zee gelegene landen , onverschillig
tot welk werelddeel zij belmoren.
(§) Eene omstreeks het midden der 13c eeuw ontstane verooniging
van Noord-Duitsche koopsteden , ter bevordering des
handels en ter beveiliging van denzelven tegen de rooverijen,
zoowel te land als ter zee. Aan het hoofd derzclve stond
Lübeck.

3
en bescherming van haren handel te danken, terwijl hiefdoor
tevens de gemeenschap langs den Rijn met de aan den-»
zelven gelegen Duitsche staten aanmerkelijk bevorderd werd.
Naijver mögt, na een bestaan van zeventig jaren, eenige
voorname steden het Hanze-verbond doen verlaten ; haar
handel, ofschoon hierdoor weder meer beperkt geworden,
had zich intusschen aanzienlijk uitgebreid, en vele tot hier
toe voor haar geslotene havens, die geen deel aan het verbond
genomen hadden, zagen thans de mededingsters der
Hanze gaarne als eigenhandelaars op hare markten verschijnen.
De meer uitgestrekte handel der nog aan de Hanze
verbondene Nederlandsche steden, voorzag ruimschoots in
andere dringende behoeften , en Nederland zag het schoonste
tijdperk voor zich opdagen, toen inlandsche vlijt (*) met
de groote haringvisscherij verbonden, den buitenlandschcn
handel de hand bood om het tot een handelsrijk van den
eersten rang te verheffen. Zoo hecht was de grondslag van
deszelfs grootheid gelegd, dat het verval van het Hanzeverbond,
wel verre van het verval der Nederlandsche handelsteden
na zich te slepen, zelfs geenen invloed op derzelver
handel uitoefende, en Nederland veeleer op deszelfs
puinhoopen een gebouw optoog, dat de bewondering der
geheele wereld tot zich trok.
De vereeniging van Spanje en de Nederlanden, onder
één hoofd , hoe noodlottig die ook voor ons in vele opzigten
in de gevolgen wezen mogte, werkte den handel zeer in de
hand ^-vooral na de ontdekking van Amerika, en nadat de
vaart op dit werelddeel door de Spanjaarden met eenen
gunstigen uitslag was beproefd geworden. Slechts weinige
jaren later (1498) bragt de ondernemingsgeest vah den
Portugees VAsco DE GAMA, die het waagde zijne ontdekkingsreis
ook ten oosten van de Storm kaap (Kaap de Goede
Hoop) voort te zetten, den zeehandel op Oost-Indië in
(") Wij bedoelen de oprigting van fabrijken, enz., in Leiden,
Delft, Gouda, en aan de Zaan; de stokerijen te Schieiliun
; den scheepsbouw in de meeste handelplaatsenfvan ons
land, die omstreeks dezen tijd aanzienlijke verbeteringen ontving.
1 *

4
handen zijner landgenooten, in weerwil van de leoenkantin-ï
der Arabieren (tot hiertoe de alleenhandelaars in°specerijen
en andere Oost-Indische voortbrengselen, en de tusschènhandelaars
der Indianen en Europeanen), die dezelve over
Alexandrie en Bagdad naar Venetië afscheepten, van
waar dezelve door geheel Europa, en wel voornamelijk door
Zuid-Nederlandsche schepen , overal verspreid werden.
Nadat echter Portugal zich den alleenhandel op Oost-
Indie toegeëigend had, beijverden zich de Nederlanders om
niet dezen meer nabijgelegen staat, naauwere handelsbetrekkingen
aan te knoopen. Ook hier slaagden zij in hunne
pogingen , en in plaats van den allengs kwijnenden handel
op fmetië, openden zij zich in /'orluga/ nieuwe bronnen
van welvaart.
Aldus was de toestand van ons vaderland, toen onder
K IKEL V, de Hervorming zich ook tot ons land uitbreidde.
Deze Vorst, hoe zeer hij zich ook tegen den voortgann- der
nieuwe leer verzette, was de Nederlanders te zeer genenen ,
gevoelde te zeer, dat de handel het bestaan zijner onderdanen
uitmaakte , dan dat hij getracht zoude hebben , door
belemmeringen van denzelven in de bereiking van zijn doel
te. slagen. FIUPS, zijn opvolger, ofschoon hierin aanvankelijk
het voorbeeld zijns vaders volgende, veroorzaakte door
zijne strenge vervolgingen om het geloof, wel eenige kwijning
des handels, vooral in België, doch bevorderde daardoor
onwillekeurig , na den afval der Zuidelijke gewesten ,
den bloei der Noordelijke. — Het afsluiten der' Schelde door
de Hollanders en Zeeuwen , de inneming van ontwerpen ,
de magtige tegenstander der Nederlandsche steden , vooral
van Amsterdam , bragt België den gevoeligsten slag toe,
doch strekte tot aanwas onzer handelsieden, werwaarts de
nijverheid der Belgen zich vesligde, nadat de Grondslag van
Acërlands vrijheid door den onbezweken moed en de'volharding
van deszelfs bewoners gelegd was.
Het was er echter verre af, dat" FILIPS om dezelfde reden
als zijn vader onzen handel niet trachtte te' verlammen. Wat
toch zoude het hem gebaat hebben zijne havens geheel voor
01« lo sluiten, daar de handel op Portugal ons ruimschoots

van alles voorzag. Veeleer was het eigenbelang, hel belan«van
zijn rijk , dat hij de Nederlandsche schepen onder onzijdige
vlag in zijne havens duldde, om zijne onderdanen van
voedsel en Lleeding Ie voorzien, en om op hunne beurt den
Nederlander met hunne eigene voortbrengselen en de in
Amerika onregtvaardig verworvene schatten te verrijken.
In 1580 bragten de zegevierende wapenen van den Hertoovan
ALVA , Portugal in de magt des Spaanschen Monarchs,
en nu meende deze het middel in de hand te hebben om
den Nederlandschen handel den gevoeligsten slag toe te brengen.
De vaart op Portugal werd den Nederlanders geheel
verboden (1584), en om hun te toonen , dat hierin niet de
minste oogluiking zoude plaats hebben , liet hij een aanzienlijk
getal Nederlandsche koopvaarders, welke het gewaagd
hadden onder de vlag der Hanze-steden, de Portuo-esche
havens te bezoeken , in beslag nemen en verbeurd verklaren.
Weinig dacht de trotsche Monarch , dat dit verbod, hoe
veel bekommering het ook aanvankelijk bij ons baren moest,
het middel zoude wezen om den handels- en ondernemingsgeest
der Nederlanders met nieuwen glans Ie doen schitteren
en strekken zoude om kort daarna eene der schoonste
parels aan zijne kroon te ontrukken, zoo als wij in de volgende
Afdeeling zullen trachten te schetsen.
I.
Pogingen der Nederlanders om zieh langs het Noorden
eenen weg naar de Oosl-Indiën te banen. —
De Maatschappij van Verre opgerigt. — Eerste
tagten der Nederlanders om het Zuiden ; de
gebroeders HOUTMAN en andere reizigers.
— Gelukkige uitslag. — Vestiging
van den Nederlandschen handel
in den O.-I. Archipel en op Ceylon.
1584 — 1602.
Sedert VASCÖ DE GAMA , om Afrika heen, den weg naar

6
de Oost-Indien gebaand had, en men van daar de koloniale
goederen regtstreeks naar Lissabon voerde, welke stad de
stapelplaats van alle Oost-Indische produktcn werd, telde
men weldra eene menigte Nederlanders, die in Portugesche
dienst de Indien bezochten , aldaar eenigen tijd vertoefden,
en later, in het vaderland terug gekeerd, door hunne
verhalen met weinig de begeerte aanwakkerden om Nederland,
thans door het verbod van FIUPS in deszelfs hartader
getroffen , deelgenoot van dien belangrijken handel te doen
worden.
Men verbeeldde zichunlusschen, dat men, zich eenen weg
om het Noorden van Rusland heen banende, welke minder
hagchelijk was en door niemand konde betwist worden, do
reis aanmerkelijk zoude bekorten; weldra was het plan'beraamd,
en reeds in 1594 werd onder WILIEM EARENDSZ. en
JAN HUIJGHEW VAK IIKSCHOTEH (*) de eerste togt ondernomen.
Wij kunnen hier ter plaatse evenmin van dezen als van
de beide andere togten gewagen, door de Nederlandscho
?eeheden in 1595 en 1596 ter bereiking van dit doel ondernomen
; de uitslag is gewis u allen bekend. Na de vergeefsche
pogingen van den onvermoeiden BARENDSZ. , wien do
laatste togt het leven kostte, werd de noord-oostelijke doortogt,
ook door andere natiën, voor onuitvoerbaar gehouden (f).
Eene onderneming van den verdienstelijken IIOUIMAN om
langs den door de Portugezen gejbaand'en weg, de Indien
Ie bereiken, werd met een gunstiger gevolg bekroond.
In weerwil van het strenge verbod des Spaanschen Monarchs
, waarvan wij hier boven gewaagden, durfde CORNS,
HOUTMAN(§) het wagen, zich in Portugal op te houden , en
te beproeven zijn voordeel te doen met den handel in O.-I.
voortbrengselen. Zijn gestadig vorsehen naar alles, wat lot
( ) VAIT tiirscnoTEir, een Haarlemmer , we\ke oenen gerui-
«nen tijd in Spanje en te Lissabon vertoefde , had in' 1581
eene reis naar Indië gedaan. Zijne reizen zijn in 1596 voor
net eerst in het licht verschehen.
(t) Sedert alleen nog door Engclschen , zelfs nog in 1818
Vergeefs beproefd.
(5) Volgen» sommige schrijvers ook zijn broeder FREDEKIK.

i
05 vaart op O.-Indië in betrekking stond, maakle hem weldn
verdacht, en zijne gevangenneming was daarvan een
omermijdeüjk gevolg.
ïoor de Amsterdamsche regering (*), voor eene aanzienlijke
som gelost, maakt hij haar deelgenoot van zijne rijke
kenni; en rijpe ondervinding ; bij de toenmalige ondernemingszucht'
viel het hem niet moeijelijk haar lot eene nieuwe
onderneming over te halen; weldra was er erna Maatschappij
van Ftrre (van verre landen) opgerigt en door deze vier
schepen uitgerust, met 250 koppen bemand, welke met
HOUTMAN aan boord, den 2 April 1595, zee kozen en zuidwaarts
stevenden.
Na eenen moeijelijken en gevaarvollen togt van ruim 14
maanden, bereikten zij den 22 Junij des volgenden jaars ,
Bantam, op Java, een der eilanden van den Indischen
Arckipd.
Deze eilanden-groep, reeds in de vroegste tijden bekend
geworden door den handel, welken de Romeinen, Pheniciërs
en Egijptenaren op dezelve dreven, werd gedurende
de middel-eeuwen , het meest door Mohammcdaansche kooplieden
uit Hindustan bezocht, welke allengs hunne godsdienst,
deels door overreding, deels door het zwaard, aan de heidensche
bevolking mededeelden , wier hoofden aldaar steden
stichtten en zich tot Sultans, over dezelve opwierpen. Onder
de voornaamste derzelve kan men stellen den Sheik JAN
WOELANA, welke in het begin der 15 e eeuw, als Apostel
van Java , Cheribon slichtte ; HASSAN-OEDIN , zijn' zoon , die
zich in 1486 van de vroeger gestichte sleden Bantam en
Padjadjaran meester maakte, zich later te Jakatra vestigde
en zijne overwinningen tot zelfs op Sumatra voortzette,
benevens de gebroeders RADEN-RAHMA r en RADEN-FATAH,
welke door de inneming en vernieling van Madja-Pahit in
1478 het Mohammcdaansche geloof op Jana vestigden, terwijl
reeds 30 jaren later, de geheele 0.-1. Archipel die
leer omhelsd had, ofschoon met heidensche plegtigheden
(*) Volgens sommige schrijvers, door Amsterdamsche kooplieden.

8
vermengd. RADEN-PATAH vestigde zijnen zetel te Damak, ir
de nabijheid van het tegenwoordige Samarang. Van zijre
opvolgers is AGONG-PANUMBAHAN-SENOFATI, onder wiens beslùar
de Nederlanders te Bantam aankwamen, onder den titel /an
Mataram bekend geworden.
Deze eerste reis van HOUTMAN , hoe belangrijk ook il de
gevolgen , bragt echler thans geene voordeelen aan. Dooide
Portugezen als zeeschuimers aan de inboorlingen voorgesteld,
waren de Nederlandsche reizigers menigmaal met
dezelve m opentlijken oorlog, die velen hunner ltót leven
kostte. Eenmaal zelfs geraakte HOUTMAN in groot levensgevaar
, daar hij, door de Indianen gevangen genonen, °op
het punt stond om aan de Portugezen te worden uitgeleverd,
die 10000 gulden voor zijn hoofd boden. Nadat een hunner
schepen onbruikbaar geworden was, achtten zij het raadzaam
hunne terugreis te verhaasten ; zij zeilden tusschen Java en
Bah door, deden dit laatste eiland aan en keerden alstoen
naar het vaderland terug, waar zij den 14 Au*. 1597
Texel binnen liepen.
Deze eerste togt werd weldra door eenen tweeden gevolgd.
De Maatschappij van Ferre, zich vereenigd hebbende met
eene andere Compagnie, meestal uit Amsterdamsche handelaren
bestaande, rustte deze eene vloot uit van acht schepen,
onder den Admiraal JAKOB VAN »ECK , den Vice-Admiraal
wiJBUAKD VAN WAERWIJCK , en den door zijne overwinlerin»
op Nova-Zembla beroemden HEEMSKERK. Door de Staten
met geschut , krijgsbehoeften, aanbevelingsbrieven en geschenken
voor de Indische potentaten voorzien , liep de vloot
den 1 Mei van het volgende jaar in zee. Drie der schepen ,
onder het beleid van VAK MXK , bereikten eene maand vroeger
dan de andere, hel doel hunner reize , en hadden reeds
vóór de aankomst van deze , belangrijke onderhandelingen
met de inboorlingen aangeknoopt, die, beter wegens den aard
en het bedrijf der Nederlanders ingelicht (*), wel verre van
(f) Men wil, dat zij dezen günstigen ommekeer, verschuldigd
geweest zijn aan eenen Mohammedaan, dieit'de Nederlanders
op hunne eerste reis vau daar hadden medegenomen ,'

9
hen te vreezen, hen thans, vooral te Bantam, vriendschappelijk
ontvingen en koop mei hen sloten ; zoodat men
weldra in staat was, vier welbevrachte schepen naar het
moederland af te zenden. De overige ondernamen onder
WAERWIJCK eenen togt naar de Blolukken , waar de Portugezen
zich sedert 1515 gevestigd, en zich, in weerwil van
de pogingen der Spanjaarden, die in 1519 onder MAGEI,-
IAAN aldaar aanlandden , staande gehouden hadden.
Sedert lang waren deze eilanders de onderdrukkingen der
Portugezen moede geweest, en reeds bij de verschijning van
den Engelschman DRAKE in den Archipel (1579) , hadden
de bewoners van Ternate de bezetting der Pouugezen verdieven
en derzelver vesting veroverd.
Zoowel hier als op Amboina, waar onze schepelingen de
eilanders legen derzelver verdrukkers hielpen verdedigen,
werden de Nederlanders vriendschappelijk ontvangen en zelfs
door de Koningen van Ternate en Toeban, even als te Jaka/ra
op Java , met eerbewijzingen overladen, zoodat ook
deze schepen, rijk met specerijen voorzien, na op de terugreis
nogmaals Bantam aangedaan te hebben, huiswaarts keerden,
en na eene afwezigheid van 2 jaren, den 31 Mei 1600,
te Amsterdam terug kwamen.
Thans volgde de eene reis naar de Indien de andere ; nog
vóór de terugkomst van WAERWIJCK , hadden er reeds vier
uitrustingen plaats gehad, van welke de eene meer, de andere
minder aan het doel beantwoordde', doch die gezainenllijk
den grondslag legden tot die grootheid en dat aauzien,
waarin de Nederlanders in den O.-I. Archipel stegen , en
die hen weldra met Portugezen en Spanjaarden deden wedijveren.
CORJVEIIS HOUTMAN, welke op zijne tweede reize, in gezelschap
zijns broeders, den steven naar Sumatra gewend
en Atsjin op den noordhoek des eilands aangedaan had,
werd aldaar aan boord van zijn schip, hetzij op aanhitsing
der Portugezen, hetzij als wraakneming over gepleeg-
en dio thans, bij zijne landgenooten terug gekoerd, hen al»
een braaf en regtucl'iapen volk geschetst hud.

10
de wreedheden (*), door de inboorlingen verraderli k vermoord.
Wij zouden ons bestek te builen gaan , indien wij hier
van al de reizen wilden gewagen , die achtervolgens door
onderscheidene voorname zeelieden, ten behoeve der Maatschappij
van Ferre, of voor bijzondere rekening, ondernomen
werden. Evenmin lust het ons, al die kleine oorlogen
te vermelden, welke door de onzen, tot vestiging huns
handels, tegen de Portugezen op Tidor en elders, gevoerd
werden. Wij vergenoegen ons met hier bij te voegen, dat
in 1600 de wakkere STEVEN VAN DEE HAGEN slaafde, om
Nederland den alleenhandel in kruidnagelen op Amboina en
Ternate te verzekeren ; dat VAN NECK op zijne tweede reize
de vriendschap, vroeger met den Vorst van Ternate aangeknoopt,
vernieuwde en op zijne tcrugreize, langs de
Philippinen, China en vervolgens Siam en Palam op het
vaste land aandeed ; dat JAK. VAN HEEMSKERK de eerste handelsbetrekkingen
te Atsjin op Sumatra aanknoopte, en de
heldhaftige Admiraal WOEFERT HERMANSZ. , met niet meer dan
vijf schepen en 300 man , de pogingen der Portugezen verijdelde
, die met meer dan 30 schepen en 2500 soldalen ,
onder aanvoering van den bevelhebber HURTADO DE MENDOZA ,
de te-onderbrenging van Bantam besloten hadden ; dat eindelijk
de Zeeuwsche Vlootvoogden G. DE ROOI en LAURS.
BIKKER, den Koning van Atsjin wisten over te halen tot
het zenden van een gezantschap naar Holland, om zich van
hunne gezindheid te verzekeren ; en JORIS VAN SPILBERGEN ,
op zijne reis naar den O.-f. Archipel de eerste was, die
met goed gevolg Ceylon aandeed, door den Keizer aldaar
minzaam ontvangen werd , en met eene rijke lading in het
Vaderland terug kwam.
Middelerwijl had een ander verdienstelijk Nederlandsch
zeereiziger, OLIVIER VAN NOORD, door zijnen togt langs het
(*) Dut conus, DOUTMAIÏ , zoowel op deze al» op de vorige
reis , telf de ooriaak was, dat hij minder gelukkig dan anderen
in het unnknnoppn »on handcUbctrekkingen slaagde ,
schijnt maar al It toker.

11
Westen, den Wederlanden eene niet minder gewigtige dienst
bewezen. Wij zullen laier hierop moeten terug komen.
II.
Oprigting der O.-I. Maatschappij en de verrigtingen
/tarer sc heepsbevel hebber s in de Indien ;
VAN WAEKWIJCK , DE WEEKT , VAN DER HAGEN ,
SEIiASTIAANSZ, MATELIEF de Jonge, VAN GAAR-
DEN en anderen. — Amboina, de eerste
vestiging der Nederlanders in O.-Indië
en erkenning van hun gezag op de
Molukken, — Twaalfjarig Bestand.
1G02-1G09.
Tot hier toe was de vaart op Oost-Indië alleen voor rekening
van kleine maatschappijen of bijzondere personen ondernomen
geworden; en hoezeer onderlinge mededinging,
door het opwekken van den naijver , in de gevolgen niet
anders dan heerlijke vruchten voor Nederland kon dragen ,
vorderde het welbegrepen belang van kleine handelaren aan
den eenen, en de door mededinging ontstane buitensporige
rijzing der koopgoederen in Indïè en derzelver drukking in
het moederland, door den veelvuldigen aanvoer ontstaan,
aan den anderen kant eene naauwere aansluiting der onderscheidene
handels-compagniè'n. Velen toch, door anderen
voorgekomen , vonden bij hunne aankomst in de Oost, den
voorraad reeds ontvoerd , en moesten zonder vracht de tehuisreis
aannemen. Daarenboven was veler magt op zich
zelve, tegen de in den Archipel rondzwervende Spanjaarden
en Portugezen niet bestand.
Eene algemeene vereeniging van kooplieden, waaraan alle
Nederlanders binnen eenen bepaalden tijd zouden kunnen
deel nemen ; zie daar een der geliefkoosde ontwerpen van den

12
grootsten Nederlandschen staatsman der 17= eeuw (*), waardoor
men niet alleen in staat zoude zijn den overmoed der
Portugezen en Spanjaarden te beteugelen , maar waardoor
de handel-stand in het algemeen gelijkelijk zou kunnen bevoordeeld
worden, althans voor zoo verre ieder voor zich
dit verlangde.
Weldra kwam deze vereeniging, onder den naam van
Algemeene Oost-Tndisclic Compagnie (f), tot stand, en den
20 Maart 1002 ontving zij van de Stalen haar eersle octrooi,
voor den tijd van 21 jaren, met het voorregt om
uitsluitend den handel beoosten de Raap de Goede /Joop tot
aan de Straat van ßlagellaan te drijven , en op naam van
de Algemeene Staten der Vereenigde Gewesten, of de Iloooe
Overheid der Nederlanden den oorlog te voeren. Tot op
het midden der 18

13
zende voordeden aan, maar waren daarenboven gewiglig ora
de veelvuldige verdragen met lndiaansche vorsten gesloten,
die hun de vergunning gaven om loodsen ter berging van
den voorraad, en forten tegen de herhaalde aanvallen der
Portugezen aan te leggen (*). Vergeefs poogde de Spaansche
Monarch (thans FIIIPS III) nogmaals door strenge decreten
de Nederlanders van daar te verdrijven; doch herhaalde nederlagen
zijner vloten en aanmerkelijke verliezen van koopvaarders,
zoo hier als elders door zijne onderdanen geleden,
toonden toen reeds de zwakheid zijner magt legen over die
der Nederlanders. Amboina werd door VAN DER HAGEN genomen
, en was, na de onderwerping der inlandsche vorsten
aan het Nederlandsche gezag, de-eerste bezitting der O.-I.
Maatschappij. SEBASTIAANSZ. , onderbevelhebber van VAN DER
HAGEN, zeilde daarop naar Tidor, een eilandje in de nabijheid
van Ternate ; hetwelk eene Portugesche bezetting had,
en na verscheidene hevige gevechten, werden ook hier de
Portugezen verdreven.
Geen dezer zeereizigers of vlootvoogden bragt intusschen
meer te weeg, dan de moed en het beleid van den Admiraal
CORNS. MATEiiEF, de Jonge, die met vijf schepen en 1400
strijdbare manschappen Malakka aantastte, hetwelk door
HURTADO verdedigd werd. Door de overmagt gedrongen het
beleg der slad op Ie geven , (daar de Spanjaarden onder
DE CASTRO eene versterking van bijna 50 schepen, 3000
Europesche soldaten en een nog grooter getal inboorlingen
ontvingen), neemt hij zijne kans waar, dat de Portugesche
vloot, 10 schepen sterk', de haven verlaat, om één hunner
schepen , hetwelk door de Nederlanders bemagtigd werd, te
ontzetten, verovert drie derzelve en drijft de overio-e gehavend
op de vlugt. Zich daarop naar de Molukken spoe-
p) Zoo had wAniwucK do vergunning erlangd to Bantam
eene steeneii loods te bouwen, MATELIIF had eene volkplanting
van Nederlanders op Amboina achtergelaten en eene sterkte
Rtaleyo "l> Ternate gesticht, welke later door WITTEUT in
Oranje herdoopt werd. De Vice-Admiraal HOEH bouwde aldaar
«ie sterkte Willemstad, en op het eiland Batjan het fort
Barneteld,

14
dende , waar Tidor en Ternate door de trouweloosheid des
Konings van Tidor weder in de magt der Spanjaarden
geraakt waren , en de Ternatanen zijne hulp inriepen, wierp
hij aan eene andere zijde des eilands eene sterkte op, stichtte
eene volkplanting op Amboina, en nam daarop de reis naar
Nederland aan.
Zijne verriglingen werden in 1607 en 1608 door PAULÜS
VAN CAARDEN, benevens PIETER WIUEMSZ. VERHOEVEN en
TRANS WITTERT achtervolgen« voortgezet, met dien gelukkigen
uitslag, dat in 1609, tijdens het sluiten van het Twaalfjarig
Bestand, al de Molukken, met uitzondering van de sterkte
Gamma-Lamma op Ternate, aan het gezag der Nederlanders
onderworpen waren.
Men staat verbaasd, wanneer men de vorderingen nagaat,
welke de Nederlanders in zoo korten tijd in de Indien
gemaakt hebben, en over het vertrouwen, hetwelk door de
indische vorsten in onze vlootvoogden gesteld werd. Doch
dit kon. bijna niet anders, wanneer wij den toestand overwegen,
waarin de inboorlingen, tijdens de aankomst der eerste
Wederlandsche schepen, zich bevonden. Aan de Portugezen
onderworpen, die naar willekeur over hen en hunne goederen
beschikten, werden de Indianen als slaven behandeld.
Het gedrag der Portugezen stak dus geweldig af bij dat der
Nederlanders , die met enkele uilzonderingen , waartoe soms
de nood hen drong, zich door welwillendheid het vertrouwen
der Indische vorsten en volken zochten te verwerven,
hen tegen de aanvallen hunner vijanden verdedigden en
hunne koopwaren tegen billijke prijzen van hen kochten.
Meer dan eens boden deze daarom ook den Nederlanders de
hand tot verdrijving van den gemeenschappelijken vijand,
spoorden dezelve tot het aanleggen van versterkingen en
factorijen aan, en hielpen daardoor den grond leggen van
den bloei van ons vaderland.
Het beleid van OLDEI\BARNEVELD wist dien bloei te bevestigen
en het Twaalfjarig Bestand met Spanje werd in
1609 gesloten, op voorwaarde, dat de Nederlanders niet
alleen vrijelijk op de Europesche Slalen des konings van
Spanje zouden kunnen handelen, maar dat zij ook zelfs

15
buiten Kuropa niet zouden geweerd worden in die landen,
welke den Nederlanders vrijwillig den handel toestonden.
III.
Janstelling van eenen Gouverneur- Generaal: BOTH;
factorij te Jakatra. — REIJNST , HEAAL, KOEN. —
Beleg van het fort te Jakatra. — Standvastigheid
van VAN DEN BROEK en trouwelooze
handehvijze der Engelschen. — Ontzet van
hel fort. — Jakatra door de Nederlanders
genomen. — Batavia.
1610-1619.
De vestiging en aanwas van het gezag der Nederlanders
in de Oost-Indiën en de snelle uitbreiding des handels, deden
de Bewindhebbers der Compagnie bedacht zijn op de aanstelling
van eenen Gouverneur-Generaal, welke, door zich
aldaar te vestigen, op de plaats zelve de belangen der Maatschappij
konde behartigen. Aan PIETER BOTH, welke reeds
vroeger eenigen tijd in Indië vertoefd had (1599—1601),
werd deze taak opgedragen (*). Hij kwam in 1611 ter reede
van Bantam aan, sloot kort daarop een verdrag met den
Koning van Jakatra en rigtte aldaar eene factorij op, welke
later de grondslag werd der vestiging van Batavia.
Na een verblijf van bijna vier jaren, gedurende welken
tijd hij een zeer voordeelig handelsverdrag met CAMAPATI ,
Keizer van Ceylon, en verscheidene verbonden met Indiaansche
vorsten, onder anderen met die van Timor en Solo/
sloot, en den alleenhandel in kruidnagelen op Makjan verwierf,
stelde hij zijnen opvolger GERARD REIJNST in het be-
(*) Den Gouverneur-Generaal was een Directeur-Generaal
en een Raad toegevoegd, gewoonlijk Raad van India geheeten
walken de landvoogd in vele gevallen moest raadplegen, on
(He bij ontstentenis een» Gouv,-Gen. het bestuur uitoefende.

16
L.llin« « j ' £*'. 'T 1 " *i Nederland«!,,
ijver van den 1 v 1 7 * ' VVekte den nE -
verhuizin, pJoÄ ta?""V ' ^ lchl « ,0

17
JAN MEIERS*', KOEN, welke reeds bij afwezigheid van
REAAL, als Directeur-Generaal van koophandel (*), het
voorzitterschap van den Raad had waargenomen , werd in
1617 door de Vergadering van Zeventienen benoemd, ter
vervanging van REAAL , die in hel volgende jaar naar het
vaderland vertrok.
Reeds sedert eenen geruimen tijd had de Compagnie,
aan derzelver Gouverneurs-Generaal, haar verlangen te kennen
gegeven, om ook op Java een vast punt te bezitten.
KOEN was de man, die het meest geschikt konde geacht
worden, om dit geliefkoosde denkbeeld te verwezentlijken.
Zoodra was hem het verlangen der Bewindhebbers niet bekend
, of hij trachtte met den Vorst van Jakatra , te dien
aanzien , in onderhandeling te treden ; doch daar deze argwaan
opvatte tegen de Nederlanders, wier magt den inboorlingen
, zoowel als den Pangeran of Begent van Bantam,
vrees begon in te boezemen , en deze argwaan door
den toenemenden invloed der Engelsche O.-J. Compagnie
versterkt werd, liet hij zich overhalen tot medewerking in
eenen aanslag op het leven van den Gouverneur-Generaal en
de Nederlanders te Jakatra.
De onverschrokkenheid van KOEN redde hem het leven.
Bij een bezoek, dat de broeder van den Pangeran van Bantam,
met 500 Javanen, bij hem aflegde, hield hij dezen
door het te-wapen-brengen van een vijftigtal Hollanders , in
bedwang ; doch het oogmerk van deszelfs komst was niet
raadselachtig meer, toen men kort daarna den moord der
Hollanders te Makassar op Celebes, de plundering hunner
magazijnen te Japara , op bevel van den Soesoehoenan of
Oppergebieder in het Oosten van Java , en te Jambi op
Sumatra vernam.
Om het gebeurde te wreken , liet KOEN Japara in de asch
leggen, hetgeen den boudgenooten der Bantammers vrees
(*) Deze waardigheid , de eerste na den Gouv.-Gen., welke
KOK» sedert 1613 bekleedde, was alstoen te zijnen behoeve
ingesteld. Even als nu werden ook later veeltijds deze Directeuren
tot den post van Gouv.-Gen. verheven.

18
inboezemde; doch nu verklaarden de Engelscl-v zich opentlijk
; zij vereenigden hunne magt, ten einde de Javanen
daardoo'r aan te sporen, om door hen gerugsteund, de Nederlanders
onverhoeds te overvallen ; de altoos trouwèlooze
Evgelschen hiermede niet tevreden , vielen zelfs een onzer rijk
geladene schepen, de Zwarte Leeuw, verraderlijk aan , en
overmeesterden het; terwijl hel schip de Engel, aangevoerd
door den koenen VAN DEN BROEK, dien wy nader Zulten leeren
kennen , benevens een ander, hetwelk met eene lading
uit Japan terug keerde , door toeval (*) ontkwam.
Hierbij bleef het niet. De Engelsche Admiraal THOMS.
„KAL, (taf den Hollanders openllijk te kennen , dat hij met
rusten zou, voordat hij hen uit Jakatra verdreven en
KOEN levend of dood in handen had De vijandelijkheden
namen dus eenen aanvang; de aanleg der Engeschen in de
nabijheid, werd door de Nederlanders vevmêd , WW-WOt
slaais raakte met de vijandelijke. Gebrek aan buskruid
noodzaakte KOEN tot den aftogt waarna hfl gul met zijne
vloot naar Amboina begaf, om deze met de aldaar liggende
schepen te versterken. Middelerw.jl droeg hij den Scheepsbevelhebber
PIETER VAN DEN BROEK , die zich reeds onderscheidene
malen op ziJMoreiwii „*ls
beleid , onversaagdheid en standvastigheid had doen kennen ,
in van wien wij reeds hierboven gewaagden, de verdediging
ran het fdrl(t) » e Jahllra °P' helwdk alraS door . d , e /""
vanen te land, en door de Engelscken aan de zeezijde ingesloten
en aangevallen werd.
Hoezeer die eterkU zich in goeden staat bevond , aclittt
*M DEN BROEK het raadzanter zich eenige opofferingen te getroosten
, dan in dezen moeijelijken toestand, die door gebrek
aan buskruid aanmerkelijk grooter werd, «&££»
ienen ongelukkigen kamp, de vruchten van zoo veel a 1 euls
te vërbeL. Ret kwam tot een verdrag , tegen betaling
(t)

IS
Waar schadevergoeding van 6000 Spaansche matten, aan den
Vorst van Jakatra. Op de uitnoodiging van dezen, begeett
VA« DEN BROEK ei

20
ven ; op den oogenbiïk , dat het fort in handen der Englischen
zoude overgaan , naderden de Bantammer s, die zich
tijdens de onderhandelingen omtrent de overgave reeds onzijdig
gehouden hadden ; derzelver bevelhebber dwong den
Koning van Jakatra , met den dolk op de borst, afstand
van de regering te doen, en verhinderde de overgave van
het fort. De bezetting, die intusschen evenzeer de Bantammers
als de Engelschen wantrouwde , welke lautsten op
hunne beurt de Bantammers vreesden, sloot zich, dan eens
meer aan dezen , dan aan genen aan, en rekte daardoor de
op nieuws met beiden aangeknoopte onderhandelingen, die na
liet heimelijk binnenloopen van een paar vaartuigen, met
buskruid geladen, niet zeer ernstig gemeend waren. Het
lort bleef middelerwij! in hare handen ; de Nederlanders
gingen voort met hetzelve te versterken , en gaven het op
verlangen van VAN DEN BROEK , den naam Batavia, dien
het sedert dit tijdstip heeft blijven dragen (*).
Eindelijk verscheen de Gouve'rneur-Generaal KOEN, met
eene magt van 17 schepen en 1000 man, vóór Jakatra ;
zijne tegenwoordigheid gaf allen nieuwen moed. Nog denzelfden
dag deed hij eenen uitval, verdreef de Bantammers,
die zich alle gezag begonnen aan te matigen, benevens de
Engelschen en ' Jakatranen , nam derzelver stad in , welke
voor een groot gedeelte in de asch gelegd werd, eischte
onmiddellijk van Bantams vorst, de uitlevering van VAN
«EN BROEK en de invrijheidstelling der overige gevangenen,
en liet na derzelver slaking, toen gemelde Vorst voortging
met den handel der Nederlanders op Jakatra te belemmeren
, hem bepaaldelijk afvragen , of hij vrede of oorlog begeerde.
Op zijn ontwijkend antwoord werden de vijandelijkheden
aangevangen, die, wel is naar, verscheidene jaren
(*) tn 1617 was reed» de naam Batavia, door Bewindhebbers
dur O.-I. Compagnie, aan de op Java te stichten vastigheid
toegedacht, waarvan VAR DJE» BKOIK waarschijnlijk niet
onkundig was. Wel veranderde KOE» bij zijne terugkomst
dien naam in JVieuto- Hoorn , naar zijne geboorteplaats, doch
op uitdrukkelijken last van Bewindhebbers, kroeg de vestiging
in 1621 den uaaiu vau Batavia terug.

21
voortduurden , doch waardoor de overmagl der Nederlanders
op Java allengskens gevestigd werd.
Batavia werd op nieuws versterkt, en bleef sedert dien
tijd de hoofdplaats der Nederlandsche O.-I. Maatschappij.
Eerste togten der Nederlanders naar Amerika;
JIAIIÜ , DE OORDES , DE WEERT , VAN NOORD , VAN
DER DOES en anderen. — Voorspoedige reis
van sriLBERGEN. — Oprigling der W.-I.
Maatschappij. —F errigtingen harer Vlootvoogden
in de West-Indiën , en op de
Kust van Guinea. — WIJUEKENS en
HEIN te St.-Salvador. — Eerste
vestiging der Nederlanders in Pernambuc.
1598-1630.
Sedert de ontdekking van Amerika door COIUMBUS , en
de vestiging der Spaansche volkplantingen in onderscheidene
oorden van dit werelddeel, lokte de dorst naar goud, meer
nog dan de vruchtbaarheid van deszelfs bodem, eene menigte
gelukzoekers derwaarts. Een geruime tijd verliep er,
alvorens ook andere volken hunnen koers derwaarts rigtten.
De Spanjaarden, wier onderkoningen en intendenten aldaar
derzelver zetels hadden, waren te magtig, dan dat ecniovolk
het zoude hebben durven wagen, hunne mededingers
te worden. Daarenboven scheen zich in die dagen de soort
van regt te vestigen , dat de zee, door eenige natie voor de
eerste maal bevaren, de uitsluitende eigendom dier natie
werd ; althans Spanje bezat hier het regt dier vaart, en
wist zich eenen geruimen tijd in hetzelve te handhaven.
Reeds hadden de Eranschen een en andermaal vergeefs

2)2
getracht zich in liet zuiden der Nieuwe Wereld te vestigen,
toen de Nederlanders om dezelfde oorzaken, die hen bewogen
hadden den Spanjaarden in den O'ostelijken Archipel
en de O.-Indïén afbreuk to doen, eenige Rotterdamsche*
kooplieden aanspoorden hen in derzelver Zuid-Amerikaansche
bezittingen te bestoken. Vijf schepen in 1598, onder den
Admiraal JAKOB MAHU , benevens SIMON DE CORDES en SEBALD
DE WEERT uitgerust, deden, wel is waar, belangrijke ontdekkingen
in de Zuidzee; doch hunne reize was. zeer noodlottig
en voldeed geenszins aan de gekoesterde hoop , want
het doel werd niet bereikt ; en na eenen togt van twee
jaren, keerde slechts één schip, onder DE WEERT, en een
klein gedeelte der manschap in het vaderland terug (Junij
1600). Een der schepen onder DE CORDES was den Portugezen
, een ander den Spanjaarden in handen gevallen ;
de beide andere, welke tot Japan waren doorgevaren , werden
aldaaV aangehouden en het scheepsvolk gevangen gezet.
Gelukkiger was de togt van den Admiraal OLIVIER VAN
NOORD en den Vice-Admiraal JACOB CLAESZ. , van Ilpendam,
welke met vier schepen voor rekening van Amsterdamsche
kooplieden insgelijks in 1598 uitliepen, met het doel om
door de Straat van Magellaan naar de O.-Jndiën te stevenen.
Na Brazilië, Chili en de Philippinen aangedaan
tî hebben en verscheidene malen met de Spanjaarden in
gevechten gewikkeld te zijn geweest, zetteden zij hunnen
togt langs de eilanden van Japan en den Archipel voort,
en keerden na eene afwezigheid van drie jaren in het vaderland
terug (Aug. 1601) (*). Na dezen tijd werden de
togten naar de fEest-Indün meer algemeen, en vooral meer
bepaaldelijk ten voordeele des handels voortgezet, zoo zelfs
dat, tijdens de onderhandelingen over een bestand met Spanje,
de O.-I. Maatschappij beweerde, dat jaarlijks een honderdtal
schepen de W.-Indien en de Kaap-Verdische eilanden bezoch-
(*) J. CI.ABSÏ. van Ilpendam, werd op deze reis bö vonnis van
den Krijgsraad , in het woeste Pataqonit aan wal gezet, uit
lioofdo van ongehoorzaamheid ! Deze strenge liandejwijze van
YAH nooBu , strekt hem tot oane eeuwige «ohande.

23
ten , om zout te laden. Deze toenemende handel had reeds
onderscheidene malen eenige kooplieden aangespoord om van
de Staten octrooi te verlangen voor eene ffest-Indische
Maatschappij, waartegen OLDENBARNEVELD steeds sterk bleef
ijveren, ten einde derzelver oprigting geene nieuwe hinderpalen
tegen den aangevangen vredehandel in den weg mogte
stellen. Daarenboven werkte de rampvolle togt van MAHU ,
en een jaar laier die van PIETER VAN DER DOES , welke uit
hoofde van deszelfs langdurig verblijf op de Afrikaansche
kusten, geheel doelloos afliep, de tegenstanders eener W.-I.
Compagnie zeer in de hand, ten einde hun gevoelen te doen
zegepralen. Zij kwam dus eerst later, in 1621 , tot stand,
nadat de partij van OLDENBARNEVEID , in de ontstane kerkelijke
en burgerlijke twisten, het onderspit had moeten delven.
De zucht om ook in de West-Indien den Spanjaarden
ket een of ander belangrijk punt te ontrooven , bleef inlusschen
het geliefkoosde denkbeeld van eene menigte Nederhndsche
kooplieden. Belangrijk zijn de togten in 1614,
van JORIS VAN SPIIBERGEN , die reeds in 1608 de eerste handelsbetrekkingen
met de Oingalezen (bewoners van Ceylon)
kd aangeknoopt, die thans op zijnen togt de Portugezen
met een pelukkig gevolg in Brazilië bestookte , en op de
Spanjaarden, op de kust van Peru, eene belangrijke overwinning
behaalde; benevens van JACOB IE MAIRE en WILLEM
CORNEHSZ. SCHOUTEN , die ofschoon meer tot de Zuidlanden
betrekkin" hebbende, met hetzelfde oogmerk ondernomen
verden.
Aldus liep het Twaalfjarig Bestand ten einde. OI.DEN-
BiRNEVELD, die zich steeds tegen de oprigting der W.-I.
Maatschappij had aangekant, was uit den weg geruimd ; bij
hst wederopvatten der wapenen tegen Spavje, en bij de
omstandigheden, die het aanknoopen der vredesonderhandelingen
met dat land beletteden, was er niets , dat der volvoering
van dit reeds lang gekoesterde plan in den weg
s.ond, en het octrooi werd door de Staten voor den tijd van
24jaren verleend (1621).
Het duurde evenwel tot 1623, eer d* W.-I. Maatschappij
ids vau belang ondernam. Bekoeling van de eerste drift ;

24
de sterke magt van Spanjaarden en Portugezen in derzelver
Amerikaansche koloniën ; verschil van gevoelens over
het geschiktste punt voor de vestiging der Nederlanders ;
dit alles hield aanvankelijk de Maatschappij terug ; eindelijk
sloeg men meer bepaald het oog op Brazilië. De magt,
welke men toen uitrustte , was geëvenredigd aan de bedoelingen.
Zes en twintig, zoo groote als kleine schepen , onder
den Admiraal JAKOB WULEKENS en den Vice- Admiraal PIETER
PIETERSZ. HEIN , tevens met krijgsvolk bemand, hetwelk
onder de bevelen stond van JOHAN VAN DORDT , staken ia
December 1623 en Januarij 1624 in zee , en bereikten in
Mei des laatstgenoemden jaars de Allerheiligen-haai (veehl
Bahia geheeten), veroverden St.-Salvador , in 1549 door
den Portugees IHOMAS DE SOUZA geslicht, en maakten aldaar
eenen aanmerkelijken buit, welke echter verloren ging, daar
dezelve, niet naar Holland gezonden zijnde, bij de kort
daarop gevolgde herovering van St.-Salvador door de Spanjaarden
, dezen weder in handen viel.
Koning FiLiPS IV, namelijk, het verlies van St.-Salvador
vernomen hebbende, zond eene geduchte vloot van vijf
en zeventig schepen, met 12000 koppen aan boord, naar
Brazilië, aan welke magt St.-Salvador , door de lafhartigheid
van den Opperbevelhebber HANS ERNST KIJF , bij verdrag
werd terug gegeven. Zoodra de W.-I. Compagnie ds
uitrusting van Spanje vernam , beijverde zij zich eene nieuwi
vloot onder BOUDEWIJN HENDRIKS en LAM derwaarts te zenden
; doch door windstilten, tegenwind en ziekte belet,
kwam zij tot ontzet der stad te laat. De Spaansche vla*
wapperde reeds van derzelver muren.
Ook elders slaagde de Compagnie niet ; de Admiraal r.tir
begaf zich hierop naar de kust van Guinea , met voornemen
om het kasteel St.-George del Mina, door de Portugezm
aldaar ter begunstiging van den slavenhandel gesticht, ain
te vallen ; doch terwijl de bevelhebbers bezig zijn om de
gesteldheid van het terrein in de nabijheid des kasteels op
1e nemen, legt de door zware togten afgematte manschap
zich zorgeloos neder en wordt door eene zesmaal kleinere
Wagt van JVegers, in dienst der Portugezen, overvallen,

25
en 450 man , benevens de meeste legerhoofden, boeten deze
onvoorzigtigheid met hun leven.
Gelukkio-er uitslag hadden de togten van HEIN in 1626.
Ter versterking der vloot naar de Amerikaansche wateren
gezonden zijnde , kruiste hij langen tijd vruchteloos op de
hoogte van Brazilië ; doch vast besloten zijnde niet onverriffter
zake huiswaarts te keeren, liep hij ook thans de Allerheiligen-baai
in, waar zich de vloot der Portugezen bevond
, viel dezelve met de sabel in de vuist aan en ontnam
den vijand 22 schepen , welker buit hij naar het vaderland
zond. Hiermede niet voldaan, gaat hij nogmaals op den
vijand af, zeilt onder het gebulder van het geschut langs de
vesting St.-Salvador de rivier Pitange op, en keerteindelijk
met drie rijk geladene schepen, tot verbazing van Spanjaarden
en Portugezen, langs denzelfden weg naar zee.
Zijn volgende togt (1628) , waarbij hij den Spanjaarden
in de Baai van Mantansas hunne kostbare te huis keerende
zilvervloot ontnam , is u gewis te goed bekend, dan
dat wij noodig zouden hebben hierover thans breedvoerig te
spreken ; ook was dit meer een scheepstogt, en kan uit
dien hoofde geacht worden minder tot deze geschiedenis te
behooren.
Eveneens had men te dezer tijde beproefd om aan den
mond der Amazonen-rivier eene kolonie te slichten ; doch
ook deze poging mislukte,'daar de vijandelijkheden der Widen
zulks beletteden , zoodat men eindelijk dit plan vooreerst
geheel moest opgeven.
Nog altoos bleef men hopen , eenmaal vasten voet in Brazilië
te zullen krijgen ; St.-Salvador begreep men te moeten
laten varen; de Spanjaard, die voortging met hetzelve
te versterken , liet zich daar niet gereedelijk verschalken ;
om deze reden wilde men eene poging op het meer noordelijk
gelegen Brazilische gewest Pernambuc wagen. HENORTK
LONCO , welke zich bij de vermeestering der zilvervloot onder
HEI» gunstig onderscheiden had, werd aan hel hoofd eener
vloot van 27 schepen geplaatst, welke in Febr. 1630 de
kust van Brazilië bereikte , en hare bemanning ontscheepte
, die zich na hevige gevechten van de hoofdstad Olinda,

2 G
en later in het begin van Maart vaa de o.-niiggeude forten
en kasteelen meester maakte.
De Spaansche bevelhebber ALBUQUERQUE geene kans ziende
, Olinda te heroveren, verliet die plaats, en de Nederlandsche
W.-I. Maatschappij had haar eerst vast punt in
de Nieuwe Wereld verworven.
Wij zouden te uitvoerig worden, indien wij hier tevens
in het breede melding wilden maken van de vestiging der
Nederlanders in Noord-Amerika, werwaarts sedert de ontdekkingen
van HUDSON voor Nederlandsche rekening de vaart
met goed gevolg ondernomen werd en Nieuw- Amsterdam gesticht
was ; het wordt tijd, dat wij , na de grondlegging
onzer magt in Amerika vermeld te hebben , naar onze O.-I.
Bezittingen terug keeren.
KOEN Gouv.-Gener. — Verdrag met de Engelsche
O.-I. Maatschappij, -r- Onderiverping der Banda-eilanden.—
CARPENTIER; tei-egtstelling der
Engelschen op Aniboina. —, KOEK andermaal
Gouv.-Gener. -~ Aanslag op Batavia. m-
SPECX, RROinvER en VAN DIEMEN, — J)e
Nederlanders op Ceylon e« Malakka. —
Vestiging van onzen handel in Tunquin.
-- VAN DER LIJN.
1G1.9-^1648.
De overwinning op Jakatra en Bantam maakte de Nederlanders
op Java ook voor de Engelschen geducht, die
onderhandelingen trachtten aan te knoopen, en het zelfs zoo
verre bragten, dat er in Julij 1619 een bondgenootschap
voor den tijd van twintig jaren tusschen de O.-I. Maatschappijen
der beide volken tot stand kwam, met het doej, om d.s

27
Spanjaarden ea Portugezen met geiarnentlijke magt te bestrijden.
Acht oorlogsschepen zonden daartoe opzettelijk op
gemeene kosten worden uitgerust ; een Baad non Verdediging
uit acht personen der beide natiën bestaande, zon ta
Bantam gevestigd worden, om de algemeene belangen te
behartigen. Daarentegen werd den Engelschen de handel
op Java en de Blolukken voor een derde der voortbrengselen
toegestaan. Wijselijk werd hun intusschen de herbouwing
hunner factorij in de nabijheid van Batavia geweigerd.
Thans besloot men gezamentlijk tot de onderwerping der
/fanrfa-eilanden ; doch daar de Engelschen , die de Bandanezen
ter sluik tot volharding aanspoorden, zich, toen het
er op aankwam, onttrokken, zette KOEN de onderneming
alleen voort, met dat gelukkig gevolg, dat de overgave, in
weerwil van de hinderpalen , die de Engelschen hem in den
weg stelden, weldra plaats had (1621). Sedert dien tijd is
Nederland in het bezit van die belangrijke eilanden-groep
gebleven.
KOEN te Batavia terug gekeerd zijnde en naar rust verlangende
, legde zijnen post neder, en benoemde in zijne
plaats, met goedkeuring der Zeventienen, PIETER CARPEN-
TIER , welke thans den post van Directeur-Generaal bekleedde.
Het begin van zijn bestier werd gekenmerkt door eene
gebeurtenis , die gedurende eenen geruimen lijd de Engelsche
en de Hollandsche natie tegen elkander in het harnas
joeg, en , wat men ook zeggen moge, onzen landaard niet
lot eer verstrekt.
Een Japansch soldaat op Amboina, van vijandige oogmerken
omtrent de Nederlandsche bezetting verdacht geworden
en in verzekerde bewaring gehouden zijnde , b«kende ,
dat hij , benevens de overige Japanezen, in dienst der Hollanders
, door den Commies TOWRSON en den Majoor PRICB
was overgehaald geworden om hen bij te staan in hunne
poging om het fort te overrompelen, den Gouverneur te
vermoorden en rich van de bezittingen der Hollandsche Compagnie
meester te maken. In plaats van derzelver misdaad
door den Raad van Ferdediging te d«ti beoordeeion, welke

28
in geval van verraad de schuldigen naar Engeland behoorde
op te zenden, om daar geoordeeld te worden , werd hun
vonnis onverwijld opgemaakt, en met uitzondering van vier
personen , welke tijdens de zamenzwering op Amboina zich
elders bevonden, en twee,- welken men genade schonk, werden
allen ter dood veroordeeld.
Eerst na vijf en veertig jaren, tijdans den vrede van
Breda in 1667, werd de twist, die tusschen beide natiën
omtrent dezen moord (zoo als de Engelschen het blijkens
het vredestraktaat van 1654 noemden)'onlslaan was , vereffend
, ofschoon later nog altijd de veete der Engelschen tegen
de Nederlanders te dien opzigte te voorschijn kwam.
Veel heeft CARPENTIER niet gedaan tot uilbreidin» van het
gezag der Nederlanders in de Oost-Indien ; men moet echter
toestemmen, dat hij den bloei des handels aanmerkelijk
bevorderd heeft. Hij keerde in Nov. 1627 naar het vaderland
terug en was in 1628 een der gevolmagtigden in Engeland,
tijdens de onderhandelingen over het gebeurde op
Amboina (*).
Middelerwijl hadden de Bewindhebbers KOEN aangezocht,
andermaal als Gouverneur-Generaal naar O.-Indie te vertrekken.
Hij stemde hierin toe (1624), doch het duurde
tot m 1627, eer zijn vertrek plaats had, hetwelk nog daarenboven
voor de Engelschen een geheim moest blijven, die
zeer op KOEN gebeten waren , en het gebeurde op Amboina
op hem zochten te verhalen, schoon hij tijdens dit voorval
reeds sedert eene maand de Indien verlaten had ; welli^t
lag de haat tegen KOEN meer nog in hunne verdrijving van
Jakatra, welke onder zijn bestuur had plaats gehad. Wat
hiervan ook zij, volgens het verhaal van sommige schrijvers,
ging hij vermomd als konstabels-maat aan boord der
vloot en gaf derzelver Bevelhebber opening van zijnen last-
(*) Van deze laatste omstandigheid maken wij opzettelijk
gewag, omdat VAN KAMPKU in zijne Geschiedenis der Nederl.
buiten Europa zegt: Na den dood van CABPBITIER werd KOK»
voor de tweede maal naar de Indien gezonden. CARPEHTIER overleed
in 1659. — Zie VAIESTUB , DU BOIS en anderen, en ook
eenige regels lager.

29
brief, nadat deze zich eenen geruimen lijd in zee bevond
(*). '
Den 30 Sept. 1627 te Batavia aangekomen zijnde, nam
hij het bewind van CARPENTIER over. Al aanstonds na zijne
komst ontdekte men eene zamenzwering tegen zijn leven,
gesmeed door de Javanen, welken zijne komst, zoowel als
den Engelschen , een doorn in het oog was. Nog een ander
onweder hing hem boven het hoofd. De Soesoehoenan van
Mataram , welke zich door de slichting en den bloei van
Batavia verhinderd zag, om geheel Java aan zijn gezag te
onderwerpen , had reeds onderscheidene malen door trouvvelooze
handelwijzen getiacht den Nederlanders afbreuk te
doen ; thans na de onderwerping van den vorst van Soerabaia
, wilde hij zich aan de Neder/anders wreken over het
weigeren van ondersleuning in zijnen oorlog tegen de Banlammers,
dien hij tien jaren geleden gevoerd had. De Sultan
trok in 1628 met eene magt Javanen, die tot nagenoeg
100000 man aangroeide, tegen Batavia op; en het was
eerst na verscheidene uitvallen en gevechten , waarin de Nederlanders
door de te Batavia gevestigde Chinezen ondersteund
werden, dat de vijand genoodzaakt werd, het beleg
op te breken ; men wil, dat deze 90000 man hierbij verloren
had.
In het volgende jaar hernieuwde hij zijnen aanval met
eene gelijke magt en bragt zelfs de slad tot het uiterste.
Deze nood werd nog vermeerderd door den onver'wachten
dood van KOEN (20 Sept. 1629), wiens gemis men zeer gevoelde;
de Raad van Indië, JAKOI; SPECX, die als Onderkoopman
der O.-I. Maatschappij den handel op Japan gevestigd
had, en drie dagen na den dood van KOEN te Batavia
aankwam, werd onmiddellijk met algemeene stemmen
tot Gouverneur-Generaal benoemd.
Reeds deed zich het gebrek aan krijgsvoorraad gevoelen ,
(*) Wij achten het onnoodig het verhaal hier in te lasschon
, dat voorzeker bij allen , al ware het dan ook slechts
uit de Karaktertrekken, bekend is; — te meer, daar liet alleon
op gezag van YAEEKII/H is verbreid geworden.

:;

31
voel op Ceylon. De K owing van Candi was in 1632 dottr
zijnen zoon Raja SINGA opgevolgd. Beze, de overhewsching
der Portugezen, die zich aldaar weder hadden ingedrongen
, moede zijnde, zocht de afgebrokene betrekkingen
met °de Nederlanders weder aan te knoopen en verlangde
n bijstand van den Nederlandschen bevelhebber ep de
kust van Coromandel, KARTX REINIERSZ. Met TAN BIEMENS
toestemming werden de onderhandelingen aangevangen , heigeen
de Portugezen door een' 'stouten logt tegen Raja srNGA
zochten te verhinderen. Doch hunne landmagt werd door
dien vorst geheel vernield, en toen hunne vloot Gaa wilde
verlaten, waarschijnlijk om hunne magt op Ceylon te versterken
, werd dezelve door de Neder/anders onder WESTBR-
WOT.DT genoodzaakt met venues ïterug te keeren. WESTBR-
WOI.DT zeilde vervolgens naaT ^Ceylon., waar de veldheer COS-
TER de sterkte Batioafo op de Portugezen veroverde en een
verbo'nd tot stand tragt, waarbij de -Nederlanders den alleehhandel
op dat eiland verwierven.
Hierna zette COSTER zijwe Overwinningen op de Portugezen
voort, nam Trinoonomak, .Negomlo en Punto-Qttle,
welke laatste plaats hij voor de Nederlanders in bezit hield:;
doch zich te zeer willende doen gelden, werd hij 'op last
des Keizers verraderlijk vermoord (1640).
Zijn opvolgor JAN THIJSZ. PAIJARD, wist zich te Puniozoowel
tegon

32
De onzen hadden het verlies van den Opperbevelhebber en
van den edelen VAN DEN BROEK, den dapperen redder en behouder
van Batavia, te betreuren, die tijdens de belegering
aan de pest stierven.
In 1637 vestigde VAN DIEMEN onzen handel in Tunquin ,
ten zuidwesten van China, door de zending van KAREL
HARTSINK , doch beproefde vergeefs met de Vorsten van Cambodia
en Laos in onderhandeling te treden. Zijn geheel
bewind draagt de blijken van zijne zucht, om niet alleen
den bloei der Compagnie te bevorderen, maar ook om op
het inwendige bestuur der Indien de bjhoorlijke orde te
stellen. Het stichten van kerken , het oprigten van scholen
, het in-oi de-brengen der statuten van Batavia, welke
ondereenen zijner opvolgers, MAATSUIJKER, tot een wetboek
voor Nederlandsch Indi'e werden , doen zijne nagedachtenis
in zegening blijven (*). De wreedheden, gedurende zijn
bewind op Amboina , door den Landvoogd DEMMER gepleegd ,
zijn hem niet te wijten. Door menigvuldigen arbeid en
onvermoeide zorgen voor het algemeene welzijn afgetobd,
bezweek hij in April 1645, eenige dagen vóórdat te Batavia
het verlof om naar het vaderland terug te keeren , ontvangen
werd.
Gedurende zijne ziekte had hij CORNELIS VAN DER LIJN
tot zijnen opvolger voorgeslagen, welke door een gezantschap
aan den nieuwen Soesoehoenan van Java (den zoon
des bovengenoemden) te zenden, zich van deszelfs toegenegenheid
verzekerde, en een verbond van vrede en onderlingen
bijstand met hem sloot (1646). Eene omwenteling
op Ternaie , in het laalste jaar van zijn bewind voorgevallen
, zal ons later onder zijnen opvolger bezig houden. Hij
werd in 1650 door de Bewindhebbers, die weinig over zijn
bestuur tevreden waren , terug geroepen, en op derzelver
last ging het gezag over op KAKEL REINIERSZ.
(*) De vermaarde ontdekkingsreis van A»EI TASMAH, in 1G42,
had op zijnen last plaat».

.;;;
VI.
heroveringen der fV.-I. Maatschappij in Brazilië.
— Curaçao in de magt der Nederlanders. —
JOAN MAURITS van JVassau en deszel/s verrigtingen
in Brazilië. — Brazilië na zijn vertrek,
tot op den vrede met Portugal.
1630-1661.
De zucht der W.-I. Compagnie om, na hare vestiging te
Olinda, haar gezag in Brazilië verder uit te breiden, deed
haar twee jaren later, toen men van de zijde van Spanje
alle pogingen in het werk stelde , om vredes-onderhandelingen
aan te knoopen, zich met kracht daar tegen aankanten ;
zij slaagde in haar oogmerk ; want uit hoofde van Spanjes
magteloosheid vonden hare redenen gereedelijk ingang. Zij
bragt onder ADRIAAN JANSZ. PATER eene nieuwe vloot in
zee, welke in de nabijheid van het Recief of Rif (*) van
Olinda , met ANTONIO D'OQUENDO slaags raakte, en ofschoon
de vijand deinsde, konden wij ons de zege niet toeschrijven,
daar wij twee onzer beste schepen en den onversaagden
PATER verloren.
Olinda, door D'ALBUQUERQUE voortdurend geblokkeerd, kon
zich evenmin staande houden : de stad werd verlaten en in
brand gestoken ; men stelde zich echter schadeloos door de
verovering van Garasu (1632), ten noorden van Olinda
gelegen , en MATTHIAS VAN HOUTEN veroverde in' het daarop
volgende jaar het eiland Tamarica, terwijl JAN JANSZ. VAN
HOORN , op de kust van Honduras, ten zuiden van Nieuw-
Spanje, de stad Truxillo, en op het schiereiland Yucatan,
de steden Campêche en Francisco bemagtigde. In het jaar
1633 zctle de Maatschappij hare overwinningen voort, en
het gelukte haar van de stad Paraïba, in de nabijheid van
Pernambuc, na twee hevige aanvallen, meester te worden,
(*) Aldus werd de ïandbnnk genoemd , welke zich van
Olinda langs de geheele kust van Brazilië uitstrekt.
3

94
na welker onderwerping het stadhouderschap Rio Grande
insoeHjks het Federlandsch oppergezag erkende
Curaçao geraakte ook omstreeks dezen tijd in do maot
der Compagnie. — Voorgelicht door JAN JANSZ. OTTEN , (lie
vroeger aldaar bij de Spanjaarden was gevangen geweest,
tastte men het eiland aan, hetwelk bijna zonder verdediging
aan de onzen werd overgegeven.
Om deze nieuw behaalde voordeden te behouden, maar
meer nog om het tot hier toe door de Spanjaarden bezette
zuidelijke gedeelte van Brazilië meester te worden, begreep
de W.-I. Compagnie, dat zij eenen man behoefde, die, met
krijgskundige bekwaamheden toegerust, vastheid van karakter
beleid en moed met gepaste toegevendheid paarde, en
die'niet om fortuin, maar 1er behartiging harer belangen,
met het hoogste gezag bekleed, zich derwaarts begaf. Zij
sloeg het oog op JOAN MAURITS van Nassau, die in den
worstelstrijd tegen Spanje in de Nede,landen^ getoond had
met alle deze hoedanigheden toegerust Ie zijn. Hij aanvaardde
den hem opgedragen last en kwam in het laatst van 1636
in Brazilië aan, waar hij, deels door toegevendheid, dee!s
door zijne krijgsbckwaamheden en door de veldovcrsten AR-
TICHOFSKY (*) en SCHUPPEN ondersteund, in korten tijd een
voornaam gedeelte van Brazilië bemagtigde, op welk land
de handel voor allo Nederlanders, met slechts weinige uitzonderingen
, geheel werd opengesteld. Het verschil tusschen
den Landvoogd en den Pool ARTICHOFSKY in 1630 ontstaan,
s intusschen in de gevolgen voor de kolonie zeer nadeelig;
let beroofde haar van eenen harer uitraunlendste knjgsoversten,
daar ARTICHOFSKY naar Nederland terug gezonden werd.
Zijne tegenwoordigheid aldaar en zijne aanhoudende klagten
over JOIN MAURITS , bragten de Bewindhebbers ten aanzien
des Landvoogds, in eene ongunstige slemming, die niet naliet
op den vorst zelven eenen nadeeligen invloed uit te oefenen,
«n eindelijk zijnen terugkeer naar het vaderland ten gevolge
had. — Slaan wij thans het oog op zijne verrigtingen.
"FTËén Pool, die uit hoofde der geloofsvervolging zijn vaderland
ontvlugt was , en in dienst der W.-I. Compagme l>elangvijkQ
voordeden op Spanje en Portugal m Brasihe behaalde.

55
Êeh zijner eerste krijgsbedrijven was het beleg van Panoptic
de hoofdstad van Porto Ca/vo, welke plaats hij in Maart
1637 bemagtigde; vervolgens werd de geheele provincie Peritambuc
van Portugezen gezuiverd, terwijl de vlootvoogd
LICHTHART zich met slechts 150 man van de stad Ilheos meester
maakte. JOAN MAURITS al spoedig inziende, dal het bezit
eener sterkte eene volstrekte behoefte was, zoo men de Portugezen
op den duur met een goed gevolg wilde bestrijden,
sloeg daartoe in 1738 het oog op Eahia {St.-Salvador) ;
doch gebrek aan manschappen was oorzaak van het mislukken
dier onderneming. Om deze reden trachtte hij het Recief
zoo veel mogelijk in staat van verdediging te brengen, en
door schansen te dekken ; eene voorzorg, die te noodzakelijker
geworden was, nadat men in Spanje begonnen had
geduchte toebereidselen tot eenen nieuwen aanval op Brazilië
ie maken. De Spaamch-Portugesche vloot, 86 zeilen sterk,
verscheen ook inderdaad, doch hare werkeloosheid gaf den
Nederlanders gelegenheid om derzelver magt te vermeerderen,
en toen deze tot 41 zeilen was aangegroeid, aarzelde
men niet langer den vijand aan te tasten. Gedurende vier
dagen (12—16 Jan. 16*40) vorht men met de meeste hardnekkigheid,
tot dat de vijandelijke vloot, geheel geteisterd,
met een aanzienlijk verlies van schepen, moest afdeinzen (*).
Eene overwinning te land, onmiddellijk daarop door de
onzen bevochten , benevens het dempen van eenen opstand
onder de inboorlingen, alles werkte te zamen, om het aanzien
en de magt der Nederlanders in de IJ est-Indien hoe
langer hoe meer te bevestigen, zoodat tijdens de in 1640
(*) Ale oenc bijzonderheid moet men hier aanstippen , dnt
hot schip de Zwaan, onder Kapitein ALBEHIK, na dcszclfs mast
verloren to hebben on door vier schepen aangeklampt Ie /ijn,
door Let kappen der kabels en liet drijven naar liet Hij , do
nan boord gesprongeno Spanjaarden van de vier bovengenoemde«
schepen van den bijstand der overige beroofde ; /ij werden
door do geringe bemanning der Zwaan aangevallen en afgemaakt
; terwijl een vijfde schip, waardoor het Kederlandsehe
vaartuig aangeklampt werd (nadat het reeds aan den gxosd
vast zat) , zoo duchtig ontvangen werd , dat het zich op genade
aan de Zwaan overgaf,
3 *

36
in Portugal plaats hebbende omwenteling, en de kort daarop
gevolgde sluiting van het bestand met dat land, waardoor de
W.-I. Compagnie gedurende dien tijd in het bezit harer
veroveringen gehandhaafd werd, de magt der Nederlanders
in Brazilië, die der Spanjaarden en Portugezen verre
overtrof. Alvorens echter het bestand gesloten was, geraakte
St.-Paul de Loando, hoofdstad van het koningrijk Angola
in Afrika, werwaarts JOAN MAURITS den koenen scheepsber
JOL , bijgenaamd Houtebeen, met 20 schepen afgezonden
bad, benevens de provincie Maranham, in het
noorden van Brazilië, en de eilanden St.-Thomas en
Anabon nog in onze handen ; Maranham en St.-Thomas
gingen echter spoedig voor ons weder verloren, daar de
wreedheden der opperhoofden, die door den Landvoogd waren
aangesteld, eenen opstand van Portugezen en Brazilianen
ten gevolge hadden.
Eene poging om Buenos-Ayres en Chili aan het Ncderlandsche
gezag te onderwerpen, liep vruchteloos af, en
ontmoedigde JOAN MAURITS , welke dit ontwerp beraamd had
en zeer met hetzelve ingenomen was geweest, dermate, dat
hij wars werd van het bestuur ; — na zijn ontslag te hebben
verworven, keerde hij naar het vaderland terug (Mei 1644).
Thans had de W.-I. Maatschappij in Brazilië hare grootste
hoogte bereikt ; na het vertrek van JOAN MAURITS volgde,
bij het slechte bestier van de zaakwaarnemers der Maatschappij
, — na dien tijd meestal mannen zonder naam —
en de voortdurende toelating der Portugezen, die hunne
bezitingen onder de Nederlanders behielden, de eene opstand
na den anderen. Vergeefs spande de Maatschappij al
hare krachten in om derzelver uitgestrekte bezittingen in
Brazilië te redden ; vergeefs zond zij den vlootvoogd SCHUP-
PEN met eene vloot derwaarts (1646), die zelfs na verscheidene
nederlagen zijne toevlugt in wreedheden moest zoeken ;
vergeefs werd, na eene mislukte poging om JOAN MAURITS
te bewegen zich weder derwaarts te begeven, met behulp
van den Prins (WILLEM II) en de Staten, WITTE CORNS, DE
WITH met eene vloot afgezonden (1649). De werkeloosheid
waartoe deze, uit hoofde zijner geringe schcepsmagt, ge-

37
dwongen was; de hinderpalen, die hem van wege de.Maatschappij
zelve werden in den weg gelegd; en het volslagen
gebrek aan mondbehoeften, waarin hij tijdens zijn verblijf
aan het Recief verkeerde, deden hem besluiten , in weerwil
van den tegenlast dien hij ontving, onverrigter zake terug
te keeren, en lokte daardoor de Portugesche regering uit
om in 1653 eene geduchte vloot naar Brazilië te zenden,
welke het, na eenen geringen wederstand der magtelooze bezetting,
gelukte het Recief (1654) meester te worden, en
der W.-I. Maatschappij haren voornaamsten steun te ontweldigen.
Na deze zegepraal der Portugezen in Brazilië,
konden de geringe bezittingen, die den Nederlanders aldaar
nog overbleven, weinig voordeel aanbrengen ; de eene na de
andere geraakte in 's vijands handen, en in 1661 werd bij
het vredestraktaat met Portugal, Brazilië geheel aan dit
land afgestaan. Gelukkig had JOAN DE WITT reeds twee jaren
te voren bij een verdrag den vrijen handel voor onze natie op
Brazilië weten te verwerven, waarin wij bij den vrede bevestigd
werden, en zonder hetwelk zoo vele menschenlevens,
zoo vele schatten als deszelfs verovering ons gekost had, geheel
nutteloos zouden verspild geweest zijn.
VII.
BEINIKRSZ. Gouvern.-Gener. — Opstand in de Molukken.
— Vestiging der Nederlanders aan de
Kaap de Goede Hoop. — MAATSUIJKER ; Verrigtingen
der Nederlanders op Ceylon, HÜUÏ
en R. VAN GOENS. Zijne verrigtingen op de
Kust van Malabar. — Formosa verloren.
— Oorlog met Makassar, en deszelfs
onderwerping. — Eerste factorij
op Sumatra*
1648—1671.
De verschrikkelijke geweldenarijen en afschuwelijke wreed-

38
heden, door den Gouverneur DEHJTEB op Amboina gepleegd,
hadden in het laatste tijdstip van VAN DER LUNS bestuur als
Gouverneur-Generaal, eenen algemeenen opstand der Terwier
vorst levens hoofd van Amboina was, ten
gevolge had. KAREL REINIERSZ. tot VAN DER LUNS opvolger
gekozen zijnde, zond ARNOLD DE VLAMING paar de Nolukken,
welke aldaar aangekomen zijnde, den nieuwen opstand van
Amboina, onder MADJIRA, voormalig inlandsch stadhouder
des eilands, vernam. Eerst na verschillende gevechten en
het ombrengen van de hoofden van den opstand, gelukte het
VLAMING den opstand te onderdrukken. Ofschoon Ternate
en deszelfs vorst zich onderwierpen, welke laatste de hardo
voorwaarden aannam, die hem door de Maatschappij werden
voorgeschreven (*), duurde echter de oorlog met Amboina
en de andere eilanden voort, die eerst onder het bjsluur van
MAATSUIJKER tot de gehoorzaamheid terug keerden.
REINIERSZ. zelf had weinig deel aan de gebeurtenissen,
die onder zijn bestuur zijn voorgevallen. Zijne onverdraagzaamheid
in het godsdienstige en zijne gestrenge maatregelen
ten opzigle der Chinezen en Mohammedanen te Batavia,
werden door de Bewindhebbers geenszins goodgekenrd, en
hadden in 1653 zijne terugroeping ten gevolge, nadat hij
gedurende drie jaren met het hoogste gezag was bekleed
geweest. Alvorens dit berigt te Batavia aankwam, was REI-
HIERSZ. overleden.
Tot op dezen tijd was de Kaap de Goede Hoop op de
heen- en wederreizen dor Nederlanders, met geen ander
doel bezocht geworden, dan om zich van versch water te
voorzien ; de menigvuldige schipbreuken der Fransche en
Portugesche koopvaardijschepen, uit hoofde van gebrek aan
bekendheid met de Zuid-AI'rikaansche kusten, hadden alle
liandeldrijvende- volken terug gehouden , om dezelve zonder
( ) Da uilroftijirrg dor nagelboomcn op Ternató , tegen oene
geringe schadeloosstelling. 06 opbrengst, van dit prodnkt was
200 groot op do Molukhcn, dat do maatschappij dezelvo niot
kon afzetten mot zoo veel voordeel als zij wenschte. Dit middel
, hoezeer ook in het belang der Maatschappij , kan echter
geenszins don toets dar billijkheid doorstaan.

39
noodzaak te naderen; doch nadat in 1648 dg zich op reis
naar het vaderland bevindende relourvloot de Kaap aangedaan
en de scheepschirurgijn ANTONIE VAN RIEBEEK het gewaagd
had, zich vorder landwaarts in te begeven, waardoor hij m
de gelegenheid geweest was, de ongemeene vruchtbaarheid
des schiereilands te leeren kennen, en waarvan hy by zijne
tehuiskomst den Raad van Zeventienen bengt gaf, vond
deze het niet onraadzaam VAN RIEBEEK met vier schepen en 150
man derwaarts te zenden, ten einde de kolonisatie te beproeven.
Hij bereikte in April 1651 de Kaap weder, en knoopte
met de inboorlingen, die de Nederlanders door de toglen
van HOUTMAN , VAN CAARDEN , SPILBERGEN , MATELIEF , VAN
DEN BROEK en anderen, reeds van eene gunstige zijde hadden
leeren kennen, onderhandelingen aan. Tegen cenige voldoening
werden hem eenige landerijen afgestaan ter bebouwing,
en daarop een fort benevens magazijnen aangelegd.
Door de werkzaamheid en de wijze maatregelen van derzelver
stichter, die ook de eerste gezagvoerder aldaar was, nam
deze kolonie weldra in bloei toe, werd eene ververschingsplaats
op de verre togten naar de Oost-Indiën, en was lol
op onzen tijd eene der schoonste bezittingen der Nederlanders,
tol dat de Engelschen zich op eene onregtmatige wijze
in derzelver bezit stelden, waarin zij bij het congres te
Weenen bevesligd werden.
Kort na derzelver vestiging had zij intusschen reeds met
tegenspoeden te kampen. De bezetting van het kasteel, meestal
vreemden [Engelschen, Schotten en Ieren), smeedden helontwerp
om het kasteel te overrompelen, RIEBEEK en ce
Hollanders te vermoorden, en met het schip Erasmus heiwelk
zich op de reede bevond, naar eene Porlugesche haven
Ie zeilen ; de aanslag werd gelukkig bijtijds ontdekt en hel
vloekverwanlschap naar verdiensten gestraft.
RIEBEEK, die na een verblijf van 10 jaren, in 1661 , de
Kaap verliet, werd in 1662 door ZACHARIAS WAGNER, en
deze achtervolgens nog door twee anderen. vervangen, welke
in 1672 door USBHAND GODSKEN opgevolgd werden, die bij
/ijnc aanstelling als Gouverneur den last ontving, om eet»
nieuw ' kaslecl te doen bouwen, hsUvdk thans nog beslaat.

40
Onder geen' van lien nam de bloei der kolonie zoo aanzienlijk
toe, als onder sinon VAN DER STEL, die in 1679
aan het bestuur kwam ; hij breidde de bezittingen der Compagnie
tot in het land der Hottentotten uit, en legde eerst
in 1699 zijnen post neder. Deze werd daarop aan zijnen
roon A. VAN DER STEL opgedragen, die door zijnen ijver voor
den bloei der kolonie, en door het aanleggen van een paleis
den nijd der vrijheden niet kon ontgaan, en op hunne klagten
, tot nadeel der kolonie, terug geroepen werd.
JOHAK MAATSUIJKER, welke reeds bij de verkiezing van
REINIERSZ. voor dezen had moeten achterstaan, werd na
deszelfs dood tot zijnen opvolger verkozen. Reeds onder het
bestuur van VAK DER LIJM had MAATSUIJKER, als Gouverneur
op Ceylon, in op nieuws ontstane verschillen tusschen zijnen
voorganger PAYARD en Raja SINGA , de uitstekendste bewijzen
van zijne voorzigtigheid en zijn beleid gegeven, en met
regt kon men van hem en zijn bestuur, uit hoofde van
EÏjne bekendheid aldaar, de meest geschikte maatregelen tot
handhaving van het gezag der Nederlanders verwachten.
De Bewindhebbers schenen echter MAATSUIJKER te wantrouwen
, en hadden den wakkeren GERARD HULFT als Directeur-
Generaal van koophandel naar de Indien gezonden, zoo men
, om op de gangen des Gouverneurs-Generaal naauwkeurig
te letten. MAATSUIJKER hiermede weinig tevreden, wist
HUIFT op eene schrandere wijze te verwijderen, door het
daarheen te wenden, dat hij zich zelvcn aanbood om den oorlog
op Ceylon voort te zetten tegen de Portugezen, welko
sedert Oct. 1652 den strijd tegen de Nederlanders rnet vernieuwde
krachten hadden aangevangen, en zoowel dezen als
de Cingalezen (bewoners van Ceylon) met cenen gunstigen
uitslag bestreden hadden. Door Raja SINGA met 31)000 Cingalezen
ondersteund, ondernam HULFT het beleg van Colombo,
gedurende anderhalve eeuw de hoofdzetel der Portugesche
magt op Ceylon, en benaauvvde de stad zoo zeer, dat de
overgave weldra te verwachten was. Hij beleefde die echter
niet, want hij werd op eene zijner verkenningen door eenen
kogel doodelijk getroffen. Zijn opvolger in het opperbevelhebberschap,
de Gouverneur ADKIAAH VAM DER MEIJDEN,

41
genoot de eer der zegepraal ; den 12 Mei 1656 waren de
onzen meester van de stad.
De daarop volgende veroveringen van het eilandje Manaar,
het schiereiland J ajfanapatnam, en de stad Negapatnam, tegenover
Ceylon, op de kust van Coromandel gelegen, door den
Admiraal RIJKLOF VAN GOENS en den Majoor VAN DER LAAN ,
wekten wel den argwaan des Keizers op, die zich maar al
te wel overtuigd hield, dat hij door de behaalde voordeelen
der Nederlanders op de Portugezen slechts van Opperheer
veranderd was ; doch de overmagt der onzen hield hein van
eenige vijandelijke onderneming terug.
Kort daarop werd VAN GOENS , die met VAN DER MEIJDEN
in oneenigheden geraakt was, de last opgedragen om den
oorlog tegen de Portugezen op de kust van Malabar over
te brengen. Ook hier slaagde hij naar wensch. Nog vóór
het sluiten of liever vóór de bekrachtiging van den vrede
met Portugal, waren de steden Coulang, Granganoor, Cochin
en Cananoor in onze handen gevallen en voordeelige
verbonden gesloten met de vorsten van Calicoulang, Calicoet
en anderen.
Minder voorspoedig was men in China onder MAATSUIJKERS
bewind. Het vruchtbare eiland Formosa (het schoone, tijdens
de nederzetting der Nederlanders, in 1624, Tayouan
geheeten), ging voor ons verloren. Nadat de Nederlanders
aldaar eene kolonie aangelegd en in 1624 een fort (Zeclandia)
gesticht hadden, werden zij herhaalde malen door de
Chinezen verontrust, welke zich aldaar ten getalle van
30000 hadden nedergezet, en den handel der Nederlanders
aanmerkelijk benadeelden. De botsingen hierdoor ontstaan,
hadden in 1652 eenen moorddadigen aanslag tegen de Nederlanders
ten gevolge, die met de nederlaag der Chinezen
eindigde, welke daarbij 9000 man en hun opperhoofd FAÏET
verloren. ,
Intusschen daagde het onheil over Formosa van eene andere
zijde. COXINGA , volgens sommigen de zoon , volgens
anderen de opvolger van IQUANG, welke zich tijdens de regering
der overweldigers van China, LIJ en CHANG-TI, door zijne
Sieeschuiinenj had berucht gemaakt, deed in het laatst van
r

4â
1661 eene landing op Formosa, hetwelk door ïijne legers
werd afgeloopen, en nadat de Chinezen zich met zijne benden
vereenigd hadden, sloeg hij met 25000 man het beleg om
liet fort Zeelandia, hetwelk door den braven FREDERIK COYET,
die reeds lang eene vijandige onderneming op Formosa voorspeld
had, wakker verdedigd werd. Door de lafhartigheid
van JAKOB CAuw, die uit Batavia tot ontzet was afgezonden,
verdween de hoop om zich staande te houden , en na eene
belegering van negen maanden, was de bezetting tot de overgave
gedwongen. De namen van don ongelukkigen COYET en van
den edelen ANTONIUS HAMBROEK, zijn door deze gebeurtenis
vereeuwigd geworden (*).
De pogingen door de Compagnie in de eerstvolgende jaren
ter herovering van Formosa in het werk gesteld, liepen
vruchteloos af, zoodat men eindelijk geheel van hetzelve afzag.
Behalve eenige geschillen met AGONG , den toenmaligcn
Koning van Bantam, en met den Mataram van Java, viel
er gedurende MAATSUIJKERS bewind, op dat eiland weinig
meldenswaardig Voor, doch een verbond van den Mataram
met Makassar (Celebes), maakte den oorlog met de Makassaren
onvermijdelijk.
Ofschoon de Nederlanders reeds in het begin dier eeuw
en later, onderscheidene malen getracht hadden handelsbetrekkingen
met de bewoners van Celebes aan te knoopen ,
hadden zij hiervan, uit hoofde van den verraderlijken aard
(*) Wij geloovcn hior gcrustolijk de daad van HAHIIHOEK achterwego
to kunnen laten, daar gewis elk Kcderlandsch jongeling
dio tot in de bijzonderheden kent. Voor anderen verwijzen
wij naar do Karaktertrekken. — Minder hekend is hel,
dat do wakkere COYET, die den aanslag van COXIKGA vroegtijdig
d , en de middelen ter behoud van het voor ons zoo
zeer belangrijke Formosa aangewezen had , door zijne tegenstanders
VEHBVKG , gewezen bovellïebber des eilands, en JAM
VAIÏ DER ZAAN, een van de hoofden des logers , van lafhartigheid
beschuldigd, en door het Bestuur van lndië tot schavotsti af
on verbanning naar llanda veroordeeld werd. Op voorspraak
zijner vrienden werd hem , na eene gevangenschap Van twaalf
jaren, door Prins iriuu UI vergund, zijn loven in zijn vaderland
te eindigen«

S3
der inboorlingen, telkens moeten afzien, Deszdfs vorst, zijn»
raagt langzamerhand uitbreidende, had de voornaamste hooiden
des eilands, benevens de eilanden Sumbawa, Boeton
en de ,SVo-eilanden aan zijn gezag onderworpen. Na ook
in de Molukken eenige plaatsen veroverd te hebben, wendde
hij al zijnen invloed aan om de Nederlanders aldaar te benàdeelen,
en had door zijne aanhitsingen niet weinig toegcbragt
tot de ongeregeldheden, welke aldaar hadden plaats
gevonden. Het verbond, thans door hem met den Mataram
van Java gesloten, kon dus geen ander doel hebben, dan
de Nederlanders in hunnen handel te belemmeren. Men
begreep wijselijk dit te moeten voorkomen. De vloot der
Molukken, onder JOAN VAN DAM en JOAN TRUIJTMAN , zeilde
naar Makassar, en na in het gezigt dier stad zes Porlugesche
schepen vernield te hebben, werd het krijgsvolk aan
wal gezet, hetwelk de hoofdstad des eilands bemagtigde
(12 Junij 1660), en bij het daarop gevolgde verdrag het bezetten
van het kasteel Panokoke verkreeg.
Gedurende vier jaren verkropte de vorst van Makassar
dit leed; doch na di'en tijd begon hij nieuwe vijandelijkheden.
Niet alleen zond hij 100000 man ter overrompeling der Nederlandschc
sterkten op Boeton, maar rustte eene geduchte
vloot uit tegen deszelfs vorst, die de Nederlanders te hulp
was gekomen. CORHELIS SPEELMAN, een der kloekmoedigsto
krijgslieden van zijnen tijd, derwaarts gezonden zijnde, verloste
den Koning 'van Boeton, en sloeg de Makassaren zoodanig
(Dec. 1666), dat derzelver opperhoofden zich op
genade aan hem overgaven ; hunne magt was verstrooid, en
meer dan 11000 inboorlingen vielen den overwinnaar in
banden, behalve 5000, die op een onbewoond eiland werden
aan land gezet. In Junij des volgenden jaars slak hij
naar Celebes over, en door de Boeginezen (bewoners van
Bord) onder Raja PALACCA ondersteund, dwong hij hen
om met de Compagnie den vrede te sluiten, waarbij de
verdrijving der Portugezen en Engel sehen (want met dezo
was thans onze staat in oorlog, 1667) van,het eiland, eene
der voorwaarden was. Deze vrede was slechts van korten
duur. ïn April van het jaar 1668 schond hij andernwal

4 i
het vemnig doch «net geen beter gevolg. SPEELMAN, welke zich
nog aldaar bevond, viel deszelfs magt op nieuws aân en „a de
verovering vanSa^oepo, onderwierp het gansche eiland zich
aan het gezag der 0-I. Maatschappij, Ä^PALACCA deTetrouwe
bondgenoot der Nederlanders, welks geslacht door fn
Vorst van Makassar wasomgebragt, werd voor zijne diensten
tot Koning van Bom , Palacca en Lopping verheven
Niet minder gelukkig waren de Nederlanders op Sumatra
De Keizer der binnenlanden nep hunne hulp in, te*en dè
Koningin van Atsjm ; zij namen deze gelegenheid te baat
om de Westkust te bemagtigen , waar de h!ndèl dien zi
reeds op Sumatra dreven door de gezagvoerders van X-g
zeer belemmerd werd Onder PIETER DE BITTER verovl /den
zij de sterkten der Atsjtners en rigtten, met loestemmï
des Keizers, te Padang eene factorij' op. """ing
Hier moeten wij het verhaal der gebeurtenissen afbreken
daar de herhaalde^ oorlogen van onzen Slaat met de Engel'
sehen later met deze in verbindtenis met de Franschen"
ons elders roepen. >
VIII.
De Kust van Guinea door de Engelschen veroverd
doch door DE RUITER herwonnen.— Be ZVeder-'
landers in Guiana. — Verovering van Surina
me. — Nieuw-Nederland bij den vrede teSen~
Suriname afgestaan. — De Jmerikaansehe
Koloniën, gedurende den oorlog
van 1672-1678. -De fF.-I. 31aatschappij
vernietigd en eene nieuwe
opgerigt—AARSSENS De Arnerikaansche
Koloniën, gedurende
de volgende oorlogen
met Frankrijk.
1661—1713.
.eersten oorlog met Engeland, hoe nadeelig dezelve

y
ook voor den handel geweest zij, waren onze O.- en W.-I.
Maatschappijen niet regtstreeks in derzelver Overzeesche Bezittingen
aangevallen geworden; terwijl men de Engelsche
O.-I. Maatschappij , waar zij zich in de O.-I. Wateren vertoonde
, met voordeel bestreden had. Meer dan 2000
weerlooze koopvaardijschepen waren echter in die twee jaren
in hunne handen gevallen. Begeerig om nieuwen buit te behalen
op de Nederlanders, wier buitengewone voorspoed den
Engelschen een doorn in het oog was, werd de ridder RO-
BERT HOLMES naar de Afrikaansche kust gezonden, om niet alleen
den handel der Nederlanders te belemmeren, maar ook om
de door hen gestichte sterkten te veroveren. Weldra was hij
meester van de kust van Guinea, met uitzondering van del
Mina, waar men op zijne hoede geweest was ; vervolgens
zette hij koers naar Noord-Amerika, waar hij zonder veel moeite
Nieuw-Nederland bemagligde, hetwelk door de Maatschappij
verwaarloosd, niet in staat was om wederstand te bieden.
Dit nieuwe schelmenfeit der Engelschen, te midden van
den vrede, kon niet ongestraft blijven. DE RUITER , die van
eenen togt tegen de Barbarijsche Staten terug keerde , ontving
onmiddellijk van de Staten den last, zich naar de
kust van Guinea te begeven, waar hij niet alleen al de door
de Engelschen bezette plaatsen heroverde, maar hun ook
Cormantijn, hunne beste bezitting, ontnam. Nieuw-Nederland
kon men om de schaarschheid van leeftogt niet aandoen
, en bleef voor ons verloren.
Elders werd dit verlies intusschen eenigermate vergoed;
wij bedoelen de verovering van Suriname in Guiana, door
den Zeeuw ABRAHIM KRIJNSSEN in 1667.
Reeds 60 jaren vroeger had JOOST TER HOOGE op Essequebo
eene sterkte gebouwd, welke tot op het verlies dier Kolonie eene
Nederlandsche bezitting gebleven is. Eene halve eeuw later
had zich op Cayenne, ten oosten van Suriname, insgelijks
eene Nederlandschc volkplanting gevestigd, welke het gezag
der W.-I. Maatschappij en der Staten erkende; doch deze
was door de Franschen in 1664 van daar verdreven. Suriname,
hetwelk achtervolgens door Franschen en Engelschen
was bezet geweest, was uit hoofde van de ongezonde ligging

w
telkens verlaten geworden, en het was eerst na 1650 M
eene a bezetting onder WILLIAM WILIOUGHB
aldaar stand todd, die de bebouwing met vrucht ondernam
RRIJNSSEN, de nvier Suriname onder de EnHsche vl-J
opgevaren zynde tastte het kasteel aan, waarvan h , weld a
meester was en hetwelk hij door zijne manschap liet bezetten
vervolgens herstelde hij het gezag der Nederlanders o?ÏZ'
gueboea nam Tabago. Suriname werd, wel is waarfop Zt
van den Engelschen gezagvoerder op Jamaica, nrj^f
dra hernomen; doch volgens de vredesbepalingen van 31
J dy 1667, werd het ons tegen het schoone Nieuw-Nederland
a gestaan ; insgelijks zouden wij in het bezit van St -EusZ
Uus, Saba *n St.-Martin bevestigd worden ; net du7rdc
evenwel nog tot in 1673, eer het eerste dezer eikmden
IMk de Franseken ons vroeger hadden helpen veroveren!
doch die het thans voor zich behouden wilden, door he
heleid van CORNELIS EVERTSEN aan de Nederlanders kwam
Intusschen hadden Frankrijk en Engeland ons land' on
meuws den oorlog verklaard. Engeland kende men, en
Frankrzjks bedoelingen omtrent onze buitenlandsche bez Wingen
waren, door de uitrusting cener vloot onder LA HAVE
ZZ R T : ° n °f * i VO , orm;lal ' S Di ^teur van den handel in
d.enst der O.-I. Nederlandse Maatschappij), reeds voorde
oorlogsverklaring, niet moeijelijk te gissen. Terstond na dezelve
stak EVERTSEN in zee; het zoo zeer betreurde Nieuw
Nederland was het doel Men slaagde gelukkig, en in Aug. '
1673 wapperde de driekleurige vlag van New-Fork- - het
was slechts voor eene poos. Nederland, .van alle zijden bcnaauwd,
kocht voor dien prijs den vrede, om met meer
vrucht zich tegen de Franschen te kunnen verdedigen
JJeze hernamen onder D'ESTRÉES Cayenne, hetwelk de
£ S T 0nZen * * > * Lij wdke 8'^enheiddcscheepskapitein
ROEMER VLAK , eene dier onverschrokkene daden ver-
E lvV-TT" 1 d u S eschiedenis n * vaderland alleen,
in e k tijdvak voorbeelden kan opnoemen. Door twee vijandelijke
schenen aangeklampt en tegen de overmagt niet bestand

47
den brand steken, on zijn schip met de beide vijandelijke irt
de lucht springen. Hij zelf, benevens velen van zijn scheepsvolk,
bleven als door een wonderwerk bewaard.
Ovcriœns bepaalde de oorlog in het JFesten zich grootendeels
tot het veroveren en heroveren van aan elkander
betwiste plaatsen, terwijl bij den vrede van 1678 ieder in
het bezit zijner voormalige eigendommen bevestigd werd.
Door het verlies van Nieuw-Nederland en Brazilië, en
later door de belemmering, die de handel aldaar ondervond,
waren de zaken der W.-I. Maatschappij zoo zeer ten achteren
geraakt, dat eene aanmerkelijke ondersteuning der Staten
niet in staat geweest was, haar uit dien vervallen toestandop
te beuren. Hare schuld werd getierceerd, haar octrooi
in 1674 opgeheven, en een nieuw, doch gering kapitaal
brieeno-cbragt, waarmede eene nieuwe W.-I. Maatschappij
werd "opgerigt, welker handel zich uitsluitend tot de Westkust
van Afrika, Curacao en Essequebo bepalen zoude.
Suriname, waarover Zeeland zich het opporgezag aangematigd
had, werd wel in 1682 aan haar verkocht, doch reeds
in het volgende jaar stond zij tegen inkoopsprijs een derde van
hetzelve aan Amsterdam, een derde aan COKNELIS AARSSENS ,
Heer van Sommelsdijk, af, welke laatste als Landvoogd dor
Kolonie zich derwaarts begaf. Gedurende zijn bewind nam do
bloei van Suriname, door zijne doortastende v maatregelen,
aanmerkelijk toe ; hij bragt belangrijke verbeteringen in bet
inwendige des bestuurs, en legde den grond tot de stad i'aramaribo
(toenmaals een gehucht), thans de hoofdplaats onzer
W -I Bezittingen en eene der fraaiste steden van Amerika.
Hij mögt echter de vruchten van zijnen arbeid niet inoogsten.
Na vier jaren de belangen der kolonie met voorbeeldeloozen
ijver behartigd te hebben, werd hij in 1688
door eenige 'booswichten, die tegen hem zamengezworen
hadden , vermoord. De Heer VAN SCHERPENHUIZEN volgde hem
op. Het was onder zijn bewind, dat de Franschen eenen
nieuwen aanval op de kolonie ondernamen. Door de welberadenheid
en den moed van DE CHATILLON , schoonzoon van
AARSSENS, ondersteund door den Joodschen Kapitein NASSY,
werd het smaldeel der Franschen genoodzaakt af te deinzen,

48
nadat zij vergeefc het kasteel gebombardeerd, doch de volkplanting
deerlijk geteisterd hadden.
Van dien tijd af bleef de kolonie in rust, tot dat gedurende
den derden Franschen oorlog een nieuwe aanslag 0p dit
reeds bloeijende gewest ondernomen werd.
De wijze beschikkingen van AARSSENS hadden na zijnen
dood goede vruchten gedragen ; de kolonisten werden zeer
gegoede heden, en men telde reeds boven de twee honderd
belangrijke suikerplantaadjen. Geen wonder, dat
Frankrijk op eenen zoo schoonen buit belust werd. Reeds
vroeger, toen de toestand der kolonie met den tegenwoordigen
niet te vergelijken was, had het bij herhaling een gretiooog
op dezelve geslagen ; welligt dacht het door derzelver
verovering zich voor de in Europa geledene verliezen schadeloos
te stellen. Deze berekeningen faalden.
Eene Fransche vloot onder CASSARD , meende de bezetting
te verschalken (Junij 1712). Onverwachts zeilde zij de rivier
Commewijne op, doch haar dralen om te landen, verwekte
argwaan. Zij keerde terug om van eenen anderen kant het
fort Zeelandia en Paramaribo te verrassen ; doch ook hier
slaagde zij evenmin. De list van den Korporaal HENDRIK VAN
EIJK en eenige burgers-, die zich geheten, alsof zij ieder eene
compagnie onder hunne bevelen hadden, deed de Franschen,
na een- en andermaal de landing vergeefs beproefd te hebben
, afdeinzen. Deze poging der Franschen deed intusschen
de noodzakelijkheid inzien, om door het beter versterken der
vestingwerken, die in eenen jammerlijken toestand waren, zich
tegen nieuwe aanvallen te wapenen; te laat sloeg men handen
aan het werk. Eer men met de versterking van Paramaribo
eenen aanvang gemaakt had, verscheen dezelfde Fransche
vloot andermaal (10 Oct.) en eischte eene zware brandschatting.
In weerwil van de dapperste verdediging, zag
men zich reeds na tien dagen genoodzaakt eene overeenkomst
aan te gaan, waarbij de Kolonie zich verbond, ruim 600000
Ned. guldens te betalen, waaraan voldaan werd. Hierna
ngtte een deel der Fransche vloot den koers naar Berbice,
hetwelk, ofschoon reeds sedert 1626 bezet, thans eerst onder
het bestuur van hel Zeeuwsche geslacht VAN PERRE in bloei

4ä
toenam ; ook deze kolonie werd door hen gebombardeerd"
(Dec. 1712), gebrandschat en ten gevolge der weigering van
de betaling der verbazende som , welke gevorderd werd door 1
de Fransche recders, die het smaldeel onder CASSARD hadden
uitgerust, in bezit gehouden, doch later (in 1714) voor
ƒ100000 aan drie Amsterdamsche kooplieden afgestaan, onder
wier bestuur, door het vrijstellen des handels en het geven
van landerijen aan alle Nederlanders, die zulks ter bebouwing
verlangden, de kolonie zich allengskens verhief.
Esscquebo, sedert 1669 aan de Zeeuwsche Kamer der 1
W.-I. Maatschappij behoorende, bleef gedurende dezen oorlog
ongemoeid.
De kort daarop gevolgde vrede gaf der Kolonie Suriname
gelegenheid, om de ondernomen versterkingen voort te zetten
, ofschoon het nog eenen geruimen tijd duurde, eer men
inet de stad zelve eenen aanvang maakte.
Inmiddels had men sedert 1706, met een gelukkig gevolg, in
Suriname de aankweeking Van cacao, katoen en tabak beproefd.
IX.
Ceylon, onder het bestuur van VAN GOENS, gedurende
den oorlog met Frankrijk. — Voortzetting van Java's
geschiedenis. — MAATSUIJKER.^— Be O.-I. Com~
pagnie wordt grondbezit ster. — R. VAN GOENS
Gouv.-Gener. — Uitbreiding van het gezag der
Nederlanders op Java. — Oorlog op Ternate en
onderwerping des eilands. — SPEELMAN ,
KAMPHUIS , VAN OüTHOORN , VAN HOORN, VAN
RIEBEEK en VAN ZWOL. — Onderscheiden»
oorlogen op Java, en aanslag op Batavia,
onder ZWAARDEKROON. — Handel op'
Java. — Be hoffij-cultuur. — andere
Gouverneurs.
1672—1737.
Keeren wij thans tot onze O.-I. Bezittingen terug. Reedi
4

50
dadelijk na het uitbarsten des oprlogs, naderde de Fransche,
vloot onder ' den Vice-Admiraal LA UAYE , hel eiland Gey~
Ion;—daur de vriendschap liisschqn de Nederlavdeis en Ilaja
SINGA, 'Keizer van Candi, sedert eenigen lijd aanmerkelijk
bekoeld was, werd de Fransche vlootvoogd door den laatsten
vjej ontvangen ; zelfs gaf hij hem verlof tot het aanleggen
van eenige forten , waarmede alras een begin gemaakt werd.
ï)it was den wakkeren r.ujn.or VAN GOENS , toen Gouverneur
des eilands, een doorn in het oog, en, toen de Franschen
kort daarop, bij gebrek aan levensmiddelen , van daar
lyegzei.lden en zich naar Coromandel begaven, zelle VAN
OOESS lien achterna, ontnam hun vier schepen en keerde
vervolgens terug, onder weg het kastecL te Trinconomale op
de Fransclien veroverende.
'Op Java nam de invloed der Nederlanders omstreeks dezen
tijd'aanmerkelijk tóe','door de hulp, welke MAAISUIJKER
den Soesoehoenan 'ARIA-MAIA,RAM vau Java, eerst tegen
cencn inlandschen vorst (1074), later tegen deszelfs oproerige
onderdanen verleende (1674—77), en waarvoor de Maatschappij
aanmerkelijke voordeçlen bedong; onder anderen
werd haar het Koningrijk Jàkatra en de landvoogdij Samarang
in eigendom afgestaan.
MAATSUIJKER, onder wiens vijf-en-twintigjarig bestuur de
O.-L Bezittingen aanmerkelijk in aanzien gestegen waren, had
na zijnen dood (1678) tot opvelger den verdienstelijken VAN
GQF.NS , wiens verrjgtingen. op Ceylon en op dp kusten van
Malabar ' en Coromandel wij reeds vroeger uitvoerig vermeld
hebben.
Onder' zijn bestuur werd de, oorlog, dien men tegen de
vorsten 'aangevangen had, 1er ondersteuning van den toenmaligeri
Keizer van Java, ook onder de regering van deszelfs
oudsten zoon,, AMANG-KOERAT, krachtdadig voortgezet,
door de vcldheeren HURDI , POLE MAN en COEPER. Deels door
list, deels door geweld, werden de opgestane vorsten tot
onderwerping gebragt (1078—1681), en voor deze nieuwe
ondersteuning werd den Nederlanders eene aanzienlijke vermeerdering
van gezag in de Preanger Regentschappen toegestaan.
Te dier zeU'der lijd stelde zjc^hel landschap Gherïbon,

51
aan welks inwendige twisten de Nederlanders een aanmerkelijk
aandeel genomen hadden, onder de bescherming der
Maatschappij, terwijl zij als bemiddelares tusschen Sultan
A GONG van Bantam en deszelfs zoon (een tweede ADOLF VAIT
GELDER) opgetreden, eindelijk de partij des laatstcn koos,
den aanhang van AGONG verdreef, en daarvoor aanzienlijke
handelsvoorregten wist te bedingen.
Op Ternate was SIBORI (gewoonlijk Koning- Amsterdam
(xenoemd) zijnen vader opgevolgd; hij was de Nederlanders,
wier magt onder zijns vaders regering zoo zeer toegenomen
was, niet zeer genegen, en besloot derhalve Amboina aan.
hun oppergezag te onttrekken. Hïj slaagde hierin, in weerwil
zijner kuiperijen, evenmin als op Ternate in zijne pogingen
om de Nederlanders verraderlijk aan te vallen en gevangen
Ie nemen,. Het verraad werd ontdekt en dé Koning kort
daarnn zelf gevangen genomen en naar Batavia gevoerd.
Zijne bezittingen, zoo hier als op Celebes, werden verbeurd
verklaard en gingen over in handen der Nederlanders, die
hem, wol is wàar, in 1>683 herstelden', doch hem slechts
eenc schaduw van magt* overlieten.
Gedurende deze twisten was VAN GOENS, uit hoofde van
zijnen zickelijken toestand, naar Nederland vertrokken (Nov.
1681), en door CORNELIS SPEELMAN vervangen, die onder het
bestuur van MAATSUIJKER en VAN GOENS der O.-I. Maatschappij
op de kust van Coromandel, op ßlakassar en op
Java belangrijke diensten bewezen' had. Onder zijn bestuur
werden de inlandsche onlusten op Java gestild' en de vorst
van Termte aan de Nederlanders onderworpen,. gelijk wij
zoo even vermeid hebben. In plaats van VAN GOENS werd'
door den Baad van Jndië, hoewel'met. eenparige stemmen,
echter bij toeval (*), JAN KAMPHUIS, .een der leden-, tot Gouverneur-Generaal
verkozen, die dézen post gedurende zeven
jaren bekleedde. Reeds in den aanvang van zijn bestuur
(*) Al

52
waren in Bantam onlusten uitgebroken, door POERAEAIA , r
den broeder des herstelden Sultans van Bantam verwekt;
om dezelve te dempen, bediende men zich van den slaaf
SOERAPATI, van het eiland Bali geboortig, welke zich als
roover had weten gevreesd te maken. Deze kort daarop door
de Hollanders beleedigd zijnde, wreekte zich daarna, door
eenige derzelven te vermoorden en vlugtte daarop naar den
Keizer van Java, waar hij door den gezant TAK opgeéischt
wordende, met zijne manschap op de Nederlanders aanviel
en meer dan zeventig van hen, waaronder ook TAK , op de
vreeselijkste wijze vermoordde. Deze gelukzoeker verliet kort
daarop den Sultan en vestigde zich te JPassaroewan, hetwelk
hij dezen ontnam.
Onder het bestuur van KAMPHUIS begon de handel op
Golconde, die reeds van het begin dier eeuw dagteekende,
ten gevolge der overwinningen van den Mogol AURENG-ZEB
op den Koning van dat gewest, voor ons aanmerkelijk te
verminderen (1688), en werd het handelskantoor van Faliacate
op de kust van Coromandel, met grbote kosten naar
Negapatnam verlegd; doch allengs verliep de handel dermate,
dat dezelve reeds in het begin der 18 e eeuw tot nadeel
der Maatschappij strekte.
KAMPHUIS legde in 1691 zijne waardigheid neder, die aan
WILLEM VA» ouiHooRN werd opgedragen , welke dezelve tot
in 1704 waarnam ; gedurende de jaren van zijn bestuur viel
er weinig belangrijks voor. De dood van AMANG-KOERAT,
Keizer van Java, welke door deszelfs zoon DAPATI-ANAM
werd opgevolgd, doch door de Nederlanders niet erkend
werd, die deszelfs oom PONGAR als zoodanig begroetten, scheen
eenen nieuwen oorlog te voorspellen. Dezelve brak werkelijk
in 1704 uit, nadat JAN VAN HOORN, schoonzoon van WILLEM
VAN OUTHOORN, het Gouverneur-Generaalschap aanvaard had.
HERMAN DE WILDE eindigde dezen twist in korten tijd (1705),
en zonder eenig verlies van onze zijde (wij hadden slechts
één man verloren); — wel werd intusschen daardoor PONGAR
in het bezit des rijks gesteld; doch daar ANAM, de jonge vorst,
naar SOERAPATI gevlugt was, werd de oorlog tegen dezen
nog eenen geruimen tijd gevoerd.

a
De inneming van Bangil door den Kapitein DE EEVERE ,
waarmede de togt van 1706 begon, zoude welligt spoedig dezen
strijd beslist hebben , indien men, in plaats van de winterkwartieren
te betrekken, onmiddellijk eenen aanval op het
nabijgelegen Passaroewan ondernomen had, te meer daar
SOERAPATI , welke bij Bangil was gekwetst geworden, drie
weken daarna overleed. Thans had ANAM den tijd om zich
tot tegenweer voor te bereiden. Een nieuwe veldtogt in
1707 werd daardoor onvermijdelijk; andermaal nam DE WILDE
het bevel op zich ; door de vorsten van Soerabaia en Madoera
ondersteund, bragt hij eene magt van 60000 man op,
de been. Bij Singiri kwam het tot een hoofdtreffen, en na
een vreeselijk gevecht, waarvan de uitslag langen tijd onbeslist
bleef en dat van weêrzijde stroomen bloeds kostte, .bleef
eindelijk de overwinning aan de zijde der Nederlanders, die
zich daarop van Passaroewan, den voormaligen zetel van
SOERAPATI , meester maakten. ANAM had zich door de vlugt
gered, doch hij onderwierp zich reeds het volgende jaar,
onder voorwaarde van lijfsbehoud ; hij werd eerst naar Batavia
gevoerd, en aldaar door den Baad van Indië, in
strijd met de hem gcgevene beloften, naar Ceylon gebannen,
waar hij jaren lang in eene gevangenis is opgesloten geweest.
Dit gedrag is evenmin te verontschuldigen, als de kort daarop
gevolgde sluipmoord van den vorst van Soerabaia (in den
laatsten strijd tegen ANAM de wakkere bondgenoot der Hollanders),
door PONGAR op last der Indische regering, allhans
op aanzoek van derzelver gezagvoerder VAN HOORN gepleegd,
wegens eene welligt valsche beschuldiging van verraad. VAN
HOORN werd kort daarna ontslagen, doch het blijkt uit zijne
terugroeping door de Kamer van Zeventienen niet, dat zijne
handelingen in Europa -werden afgekeurd; met weerzin legde
hij, naar het verhaal van sommigen, zijnen post neder,
dien deszelfs schoonvader (*), ABRAHAM VAN RIEBEEK (aan de
Kaap geboren), de zoon van den grondlegger der Kaapkolonie,
aanvaardde (1709).— Gedurende de vier jaren van
(*) VAK iiooiiK had na den dood zijnçr ççiste vrouw, iMim
dochter gehuwd.

58
zijn bewind, bleef Java ia rust; doch tegen het einde derzelve
openbaarden zich reeds de kiemen van een bondgenootschap
, of liever van eene zamenspanning tegen den Keizer,
tusschen de zoneu van SOERAPATI, de vorsten van Bali,
Madoera, Soerabaia en Balembangan, hetwelk onder CIIRIS-
TOFFEL VAN ZWOL en HENDRIK ZWAARDEKROON, de opvolgers
van VAN RiEBEEK, eenen nieuwen Javaschen oorlog ten gevolge
had (1718).
De Compagnie kon zich bezwaarlijk buiten dien oorlog
houden, daar zij bij denzelven te veel belang had en Batavia
daarenboven deszelfs koren uit de binnenlanden ontving,
welker opbrengst hoe langer hoe schaarscher werd.
Men zond den veldheer GOBIUS tegen de opstandelingen ;
deze verdreef den vijand uit Soerabaia en behaalde, door
den Heer DE CHAVONNES ondersteund, menig voordeel op
denzelven ; het was echter eerst in 1722 onder het Bewind
van HENDRIK ZWAARDEKROON , dat deze oorlog ten genoege
der Compagnie eindigde met de vrijwillige onderwerping
der hoofden van den opstand, waardoor het gezag der Maatschappij
op Java aanmerkelijk aanwies, zoodat men met
grond vindt aangeteekend, dat Java thans slechts twee meesters
erkende : de Maatschappij en den Soesochoenan van
Java (thans PONGARS oudste zoon AMANG-KOERAT II), welka
laatste echter onder den vermogenden invloed der Nederlanders
stond.
Te dier zelfder tijd, in het laatst van 1721, ontkwam Batavia
aan een dreigender onheil. PIETER ERBERFELD , een
Mesties (*), smeedde, door Indiaansche hoofden bijgestaan,
het gruwelijk ontwerp om zich van de stad meester te maken
, de Nederlanders benevens de geheele Christenbevolking
te vermoorden en zich zelven, met den titel van
Twang-Gussi of Heer, aan het hoofd der Mohammedanen
en Chinesen te plaatsen. Meer dan 17000 man namen aan
dit eedgespan deel. Drie dagen vóór de uitvoering van dit
schandelijk feit werd het (men weet niet regt op welk eene
wijze; men gist door den Koning van Bantam, dien men
(*) Van eenen Europeschcn vader en eene inlandsche moeder.-

55
in het geheim genomen had) ontdekt, en de hoofden i»
hechtenis genomen, die hunne misdaad bekenden en eene
vreeselijke doodstraf ondergingen.
Als eene bijzonderheid en ten bewijze van den bloeijenden
toestand onzer bezittingen op Java onder ZWAARDE-
KROON, vindt men bij DU BOIS aangeteekend, dat voor de
Compagnie gedurende de jaren 1720 en 1721 , 59 rijk geladene
"schepen van daar in Nederland aankwamen; de lading
van de 33 laatste in 1721 afgezondene schepen , had
meer dan 98 tonnen gouds gekost ; zes derZelvé hadden de
reis in 7 maanden en 6 dage» volbragt (*). ,
De theehandel, die door de slechte maatregelen van VAN
ZWOL met de Chinezen, geheel verioopen was, werd door
ZWAARDEKROON weder begunstigd. Ook werd gedurende zijn
bestuur de koffijteelt op Java met een gilristb* gevolg beproefd
zoodat 'Java dezen in zoo vele opzigleh bekwamen
en ijvèrigen landvoogd de aankweeking van een van deszelfs
voornaamste hoofdvoortbrengseleh te danken heeft. ZWAAR-
DEKROON ontdeed zich in 1723 met toestemming van de
Compagnie van zijne waardigheid, welke hij gedurende naffenoei*°7
jaren bekleed had. Onder zijne opvolgers MATTHIJS
ür. HAAN ('1725—29), DIEDERIK DURVEN (1729—39) en DIRK
VA« CLOON (1732—35), die ieder drie jaren het bewind
voerden, en ABRAHAM PATRAS, een' Franschman, ^Grenoble
«eboren, die slechts twee jaren aan het bewind bleef,
viel er weinig bijzonders voor. Alleen achten wij hier der
aanstipping waardig, dat, tijdens het bestuur van den Gouverneur-G
eneraal VAN CLOON , de zaken der Maatschappij op
Ceylon, door de willekeurige handelwijze .larer gezagvoerders
VUIJST en VERSLUIS, zeer verachterden, en alleen door
het wijs beleid van GUSTAAF WILLEM Baron van IMHOFF,
één' hunner opvolgers, na 1736 tol den vorigen bloeijenden
toestand terug keerden. ,
Onder VALKENIER, den opvolger van PATRAS, heeft dé
moord der Chinezen op Java té veel gerucht gemaakt,
(*) Voor dien tijd was, zoowel het bedrag der lading als de
overtogt, inderdaad iel» ongemeens.

56
doa dat wij dien met stilzwijgen zouden kunnen voorbij
gaan.
X.
VALKENIER, Gouv.-Gener. — Slagli?ig onder de
Chinezen te Batavia en de gevolgen hiervan. —
THEDENS. — IMHOFF en zijn weldadig bestuur
Voortzetting des oorloqs op Javae/zMadoera.-r
Uitbreiding van de bezittingen der Maatschappij
op Java. — If er stelling der
rust onder MOSSEL. — Het rijk des
Soesoehoenans gesplitst, — Aehtcrdes
handels op de Kust
van Coromandel en in Bengale.
1737—1760.
ADRIAAN VALKENIER , die tijdens de benoeming van PATRAS
reeds als Gouverneur-Generaal in aanmerking gekomen was,
werd na diens dood, zijn opvolger. Reeds vroeger hebben
wij vermeld, dat het den wcrkzamen ZWAARDEKROON oelukt
was, den theehandel door middel der Chinezen, welke" door
de willekeurige handelwijze van VAN ZWOL te niet gedaan was,
te herstellen. Sedert dien tijd was het getal der zich op
Batavia vestigende Chinezen aanmerkelijk toegenomen. Door
hunne nijverheid hadden velen zich een aanmerkelijk vermogen
weten te verwerven; doch juist die talrijkheid, die toenemende
gegoedheid maakte de bezorgdheid der Nederlanders
gaande, welke vreesden eenmaal van de Chinezen afhankelijk
te zullen worden.
Op voorstel van IMHOFF, welke na de bevredigino- van
Ceylon te Batavia aangekomen was, werd door den Indischen
Raad besloten, om den nieuw aankomenden Chinezen het
verblijf op Batavia te ontzeggen en dezulken, welke zich

5?
reeds daar bevonden, doch geene vaste middelen van bestaan
konden aanwijzen, naar Ceylon te zenden. Eenige klagten
van diefstal en moord, welke men aan de minder gegoede
Chinezen te laste legde, maakten dit voorstel — op zich zelf
nuttig, doch gestreng — zeer aannemelijk.
Wel verre evenwel van hierin met billijkheid te werk to
gaan, strekte dit besluit om velen, door hebzucht en roof
aangespoord, in de hand te werken. Verscheidene gegoede
Chinezen werden insgelijks gemoeid, gevangen gezet en
slechts tegen buitensporige losprijzen- ontslagen. De knevelarijen
stegen ten top. Verscheidene Chinezen namen de
wijk naar de binnenlanden, waar hun getal allengs, zoo
men verhaalt, tot 50000 aangroeide, en trokken met hunne
geheele magt tegen Batavia op. Terwijl de brave IMHOFF
(welke dus geen deel aan den moord gehad heeft) de slad
tegen de woeste aanvallen der Chinezen verdedigde en hen
herhaalde malen met verlies deed wijken, viel men (waarschijnlijk
op last van den Gouverneur-Generaal zelven) als
tijgers aan op de weerlooze Chinezen, die zich in de stad
bevonden, en niet het' minste aandeel in den opstand hunner
landgenooten hadden (1740). Elf duizend slagtoftérs, die
zich als lammeren lieten kelen, vielen in tweemaal vier en
twinlic uren door de handen hunner moordenaars, welke
zich niet schaamden over de behaalde zege eenen operitlijken
bededag te houden , ten einde de Voorzienigheid te danken
voor het gevaar, waaruit zij ontkomen waren. Deze daad
ontluistert den Nederlandschen naam, en staat tot eeuwige
schande van onzen landaard met bloedige letters in de geschie-r
denis onzer Q.-I. Gewesten gegrift. Men moge, om zich
te verontschuldigen, beweren, dat er eene algemeene zamenzwering
der Chinezen tegen de Nederlanders bestaan
hebbe; de Indische Raad moge voorgeven, dat er last zoudo
gegeven zijn om vrouwen, kinderen en slaven te sparen,
}iij vindt geen middel om zich van den hem aanklevenden
blaam te zuiveren ; — de ontzettende plunderingen, die na
den moord plaats grepen ; het vervolgen , verraden en ombrengen
derzulken, die zich in de hoede der Nederlanders
gesteld hadden ; de bijna ongelooflijke snoodheden , waarmede

53
toen getracht heeft, dé vreedzame Chinezen te beschuldigen ;
de wreedste folteringen jegens dezulken ; die hun levenden
duurste trachtten te verkoopen: alles overtuigt den önpartijdigen
onderzoeker, dat men volgens een wclberaamd plan
handelde, en doet bij het lezen van het omstandige verhaal,
ons huiveren over de onmenschelijke handelwijze dier beulen,
en boezemt ons verachting in voor de volgelingen eéner zoo
shoode staatkunde (*).
VALKENIER bleef, na deze slagting, slechts korten tijd in
het bestuur. Zijne willekeurige handelingen en vooral zijn
laakbaar gedrag omtrent drie Raden van Indië, welke hij
liet gevangen nemen en later naar Nederland ter verantwoording
vän hunne daden zond (onder deze was Ook JM-
IIOFFJJ maakten hem bij den Raad zeer gehaat. Om deze
reden, eh welligt meer nog omddt hij voor de gevolgen van
zijne vergrijpen vreesde, legde hij zijne waardigheid neder,
welke hij bij voorraad aan JOHAN THEDENS Opdroeg. In 1741
vertrok hij riaar Nederland; doch aan de Kaap gekomen,
ontving hij van Bewindhebberen dbn last om na;lr Batavia
terug te keeren , ten einde aldaar zijn gedrag, ten aanzien
van hét bloedbad der Chinezen en van de gevangenneming
der drie Raden van Indië, te verdhtwoordeh. Zijn proces
werd aangevangen, eh was, toen hij eenige jaréri daarna in
den kerker overleed, nog niet teh einde geloopen. Een
digte sluijer hééft deszelfs inhoud voor het publiek bedekt
gehouden.
Gedurende de beide jaren, dat THEDENS met het tusschënbesluur
belast was, had men handeft werks met Hél vervolgen
der gëvlugte Chinezen, welke zich thans in het geheim met
de Javanen en derzelver opperhoofd, een' neef des Sultans,
tegen de Nederlanders verbonden. Hét vernielen der landerijen,
welke zij doortrokken, bragt eene verbazende schaafschheid
van levensmiddelen te Weeg. De verraderlijke gevangenneming
van derzelver opperhoofd, Wel vérrè van aail
(*) liet verhaal vnn DD sois hebhen wij hier niet gevolgd,
daar dit niet alleen eenzijdig, maar valsch , on volgens de
naar îfederland overgozondono berigten door den O.-I. Ruad ,
is verhaald.

K
den * strijd een eindo te maken, verbitterde den toen regelenden
Soesoehoenan PAKOE-BOEWONO I dermate, dat hij zich
opentlijk aan de zijde onzer vijanden schaarde. -Zij Overrompelden
gezamentlijk de sterkte der Nederlanders bij Kartasoera
en belegerden vervolgens Samarang. Hierop Verzamelden de
Nederlanders al hunne krachten, bragten een leger van 1200O
man bijeen, ontzetteden de stad en dreven het leger deiverbondenen,
hetwelk op 100000 man geschat werd, uiteen.
De Soesoehoenan onderwierp zich hierop ; doch daar hij
thans, volgens het verdrag, zijne wapenen tegen de Chinezen
keerde, riepen deze zijnen derden zoon tot Keizer uiten
verdreven hem uit zijne hoofdplaats Kartasoera.
Inmiddels was IMHOFF, die reeds twee jaren te voren dooiden
Baad van Zeventienen tot Gouverneur-Generaal verkozen
was geworden, en gedurende zijn tweejarig verblijf in
Nederland met Bewindhebbers middelen beraamd had tot
herstel der rust en des vervallen handels, te Batavia terug
gekeerd (22 Mei 1743). Spoedig was Kartasoera, hetwelk
de vorst van Madoera deh Chinezen ontnomen had, door
een verbond met dien vorst in onze handen. Men kocht het
echter te duur, daar men, om aan het verlangen des Sultans
te voldoen, den heldhaftigen DE KLERK , opperhoofd te
Soerabaia, den overwinnaar der verbondene Javanen en
Chinezen, terug riep. De oude Soesoehoenan van Java,
pAKOE-BOEWono, werd in zijn rijk hersteld tegeh den »Island
van Java's Noord-oostkust, waardoor het gezag der Nederlanders
zich van Batavia af, langs de geheele noord- en
oostkust tot aan Straat Bali uitstrekte, en Japara, Soerabaia,
Passaroewan, Bezoeki en andere gewesten, de eigendommen
der Compagnie werden. Een nieuwe opstand vati
den vorst van Madoera, had zijne verbanning én dié vart
twee zijner zonen ten gevolge. Madoera werd insgelijks eeno
Nederlandsche bezitting, en de oudste zoon des Patigerüns
werd tot regent over dit land aangesteld. De Chinezen kregen
de vrijheid om zich buiten de stad in de buitenwijken
Ie vestigen ; langzamerhand keerden deze dan ook Weder eu
hervatteden rustig hunne bezigheden.
IHHOÏFS daarop gevolgde reize door Java,, had voor het

60
eiland de heilrijkste gevolgen ; overal waar zulks noodig was
voerde hij verbeteringen in. In zegepraal keerde hij te Bal
taviaterug en bleef in alle opzigten tot aan zijnen dood
in 1751, de belangen der Compagnie behartigen. De 'verbanning
van STERREKBERG, den bevelhebber der Oostkust
die met altoos ln deszelfs gevoelen deelde, naar de Bandai
eilanden, en de benoeming van 's mans vijand, DE KURK
tot Gouverneur dier eilanden, is eene smet in zijn karakter'
JJE KLERK was echter de man niet, om zich aan eenen gevangene
te wreken. Hij .bleef hem steeds overeenkomstig den
rang dien hij bekleed had, behandelen, en verwierf zich
daardoor STERREMBERGS erkentelijkheid en vriendschap.
JAKOB MOSSEL, vroeger IMIIOFPS regter hand, was in 1751
deszells opvolger. Reeds onmiddellijk na zijne verheffing
had hij strijd te voeren met de Bantammers, die onder
IMHOFFS bestuur tot Oud-Jakatra waren doorgedrongen
doch ook met de hulp van den Soesoehoenan van Java terug
gedreven en verslagen waren. Herhaalde malen werden
zij aangevallen, doch er werd geene beslissende overwinning
bevochten ; het duurde tot in 1755 , eer de rust op Java
hersteld werd; tegelijk werd het rijk des Soesoehoenans, door
tusschenkomst der Maatschappij, tusschen hem en deszelfs
broeder MAKGKOE-BOEMI , die tegen hem opgestaan was, verdeeld
, waardoor de magt der Javaansche hoofden zoodani»
verzwakt werd, dat de Nederlanders voortaan minder van
hen te vreezen hadden. De Soesoehoenan bleef zijn verblijf
te Soerakarta houden, terwijl zijn broeder deszelfs zetel ie
Bjoltjoharta vestigde en den tilel van Sultan aannam.
Op het vaste land van Indië, in Bengale, en op de
kust van Coromandel, verachterden de zaken der Compagnie
hoe langer hoe meer ; de uitbreiding, welke aan de Engelsene
O.-I. Compagnie gegeven was, die de mededinger
der onze werd, benevens hare veroveringen in Sensale;
schaarschhcid aan geld in onze koloniën (het xrebrek ook
in onze dagen), en de daardoor ontstane stilstand des
handels; de vernieling van één onzer kantoren, Nesannpalnam,
op de kust van Coromandel, door eenen ?e-
»eld.gcn slorm en de plundering; van een ander door de

61
Maratten (*]: alles werkte zamen om ons aldaar oenen gevoeligen
slag toe te brengen.
XI.
Toestand van Suriname. — langdurige oorlog met
de Marrons. — Berbjce. — Opstand der Negers
aldaar en moord der planters ; het gezag der
Nederlanders hersteld. — lotgevallen der
TV.-I. Bezit tingen tijdens den oorlog met
Engeland.—Guinea.
1713—1784.
Tijdens de overrompeling van Suriname door de Fran«
sahen, hadden verscheidene zwermen Wegers (later Marrons
geheeten) de kolonie verlaten en zich naar de binnenlanden
begeven, waar zij zich vestigden en voor de kolonie gevaar«
lijkc naburen werden. Meer dan eens werden door de Gouverneurs
strenge maatregelen genomen om de ontvlugling
teen te gaan, vooral nadat deze Marrons van uit hunne
dorpen te voorschijn kwamen, op de plantaadjen aanvielen,
dezelve plunderden of verbrandden en derzelver bewoners,
zoo Blanken als Negers, vermoordden. Gewoonlijk schoten
de krachten der planters bij deze aanvallen te kort, en het
duurde tot 1730, eer men besloot zich daartegen te wapenen.
De welgeslaagde vernieling van een hunner dorpen
door den Burger-Luitenant LEMMERS , gaf daartoe den moed.
Gedurende negen jaren werden te dien einde eene menigte
togten ondernomen, van welke de ecne meer, de andere
minder slaagde, sommige zelfs geheel vruchteloos of nadeelig
waren; de beide laatste, die van den 67 jarigen Jood
KASSÏ in 1743, en die van CREOIZ, welken men in 1749 on-
(*) Een der meest verspreide volksstammen der Hindoes}
wiçj; mm, «Itywtf \«n Mehrntl epne provincie in üindpslqn.

êi
demam, zijn der vermelding waardig, de eerste door de
overwinning op de Wegers behaald, op den grooten Ver*
zoendag van dat jaar ; de laatste door de onderhandelingen
welke CREUIZ met het regtschapen opperhoofd ADOE aanknoopte
en eenen vrede met onderscheidene negerstammen ten
gevolge had. Deze was evenwel van korten duur, doordien
de Raad der Kolonie, in weerwil van den sterken aandran*
des Gouverneurs MAURICIUS, weigerde denzelven te bekrachtigen.
De overrompeling van een detachement der kolonie
onder den Luitenant KEPVEÜ, door de bpwoners van een der
dorpen, die in den vrede niet begrepen waren (1750), gaf
het sein lot eenen nieuwen oorlog, welke door- den opstand
der Wegers in het zuid-oostelijk deel der kolonie (de Tempati-
en yluka-Wegers), eea ernstig aanzien kreeg. Nieuwe
togten werden ondernomen ; een der Kapitein-Luitenants,
MozEs KAAR , deed thans zijnen zeventienden togt, en ook nu
met eenen günstigen uitslag, daar zelfs het Negerhoofd CORT-
DON in zijne handen viel. — Minder gelukkig was ISAÏK
NAssv, welke met eene kleine bende eenen aanval waao-de,
en na eenen, geheelen dag strijdens, overdekt met wonden
en door de overgeblevenen verlalen, zich moest gevangen
geven; hjj stierf onder de uitgezochtstemartelingei. Te regt
begon men in te zien, dat men met den strijd tegen de
Marrons vol te honden, aanzienlijke sommen en veel bloeds
verkwistte. Een bijstand van 600 man uit het vaderland
toegezonden, (1751), was bij lange niet voldoende om eene
zoo verbazende magt, die even als later de Spaansche benden
den guerilla's-oorha voerden, te wederstaan. De nieuwe '
Gouverneur CROIBMELIH (want MAURICIUS was terug geroepen
en deszelfs opvolger srÖRKE, na een jaar in het hewind geweest
te zijn , overleden), eenige geneigdheid tot vrede bij
de Marrons ontdekkende, knoopte met de Auka-Negers
onderhandelingen aan, die hunne bemiddeling bij de SararnecarNegers
aanboden, zoodat het met beide (1761 en 1762)
tot een vergelijk kwam.
Door deze aanhoudende oorlogen met de Wegers en wellijH
meer nog door de inwendige verdeeldheden, die de kolonïe
onder M.AURICIUS en ook na hem teisterden, waren hare

63
(reldmiddelen in eenen verwarden toestand, waaruit de planters
zich hoopten te redden, door hel opnemen van belangrijke
sommen, tegen onderpand van koloniale bezittingen; dit
was intussxhen. eene kwaal, die voor de kolonie zulke verderfelijke
gevolgen had, dat zij zich sedert niet meer tot de
hoogte, waartoe zij gestegen was, heeft kunnen verheilen.
Ret kwaad, waaruit, deze verachtering was voortgevloeid,
de ontvlugiing namelijk der mishandelde Wegers, Irachite
men niet te voorkomen, en hieruit ontsproot tien jaren later
een nieuwe oorlog in het oostelijk gedeelte, welke zonder
de "hulp van het moederland welligt den geheelen ondergang
der kolonie ten gevolge zoude gehad, hebben. De Overste
louRGF.oun,, een Zwitser, werd aan het hoofd van 1200
vrijwilligers in 1772 derwaarts gezonden, welke aldaar vijf
jaren vertoefden, en de opstandelingen tot over de grenzen
op Fransch grondgebied dreven.
In Berbice was hel niet beter gesleldgqw.cesl; di;ze kolonie
was moedwillig verzuimd geworden qn be,vond,zicli na de besmettelijke
ziekte, welke aldaar gedurende de jaren 1.756 en 1757
gelieersehl had, en waardoor verscheidene plantaadjqn zonder
meesters « aren, in eenen kwijnenden toestand ; de bezetting was
reeds in 1762 tot twintig man gesmolten, en de wreedebehandeling,
die de Negers hier even als te S'uriname ondervonden,
had reeds dikwijls aanleiding gegeven, dat men tot gestrenge
maatregelen zijne toevlugt had moeien nemen, die, wel verre
van het kwaad' tegen te gaan, de Wegers hoe langer hoe meer
verbitterden. In Feb. 1763 werd oqk hier de opstand algemeen
: de bevolking der onderscheidene, plantaadjen , die zieh
niet in lijds met de vlugt redde, zelfs vrouwen en kinderen
werden op de vreeselijkste wijze vermoord, en de woningeu
in brand gesloken ; de weinigen., die het ontkomen waren
en de wijk naar hel fort genomen hadden, zagen geen ander
redmiddel, dan om zich met den Gouverneur naar het vaderland
in te schepen. Het dralen, des Gouverneurs VAN
HOGEMIUM , die eerst om tijd Ie winnen in onderhandeling
mol de Negers trachtte te 'treden, en later zijn voorslag
om post te vatten op de plantaadje Dageraad, waarvan de
Wegers getrouw gebleven waren en waar men eenjge dagen

64
tCftoefde, redde de kolonie; eerst daagde er een bijstand van
100 man, uit Suriname tot hen afgezonden , en toen deze
versterking met 150 man uit St.-Eustatius en eenige Engelsche
planters, die ook voor zich zelven begonnen te vreezen
, vermeerderd was geworden, besloot men om den aanval
te wagen. Eene ziekte, die vele manschappen in het graf
sleepte, hield hen hiervan terug ; het gelukte echter den
wakkeren HARINGMAN, welke met drie fregatten uit het vaderland
te hunner hulp gezonden was, en in Dec. aldaar
aankwam, den opstand geheel te dempen ; vijf en dertig van
de hoofden des opstands werden met den dood gestraft.
Geene dezer koloniën bloeide echter zoo zeer als het eiland
St.-Eustatius, waar zich handelaren van de voornaamste
der Europesche zeemogendheden gevestigd hadden. Het is dus
niet bevreemdend, dat de Engelschen, bij het ontstaan des
oorlogs in 1780, eenen gretigen blik op hetzelve wierpen,
en dadelijk na het doen der oorlogsverklaring bevel gaven
om dit eiland te bemagtigen. Op den 3 Feb. 1781 verscheen
de Engelsche vloot uit 16 linieschepen en" eenige fregatten
bestaande, onder RODNET , voor het eiland. Na eenige schoten
gaf zich het eenige fregat, hetwelk zich ter verdediging
van St.-Eustatius aldaar bevond, aan de Engelschen over,
waarop de kolonie weldra volgde. De door hen behaalde
buit was verbazend ; men telde onder denzelven 250 koopvaardijschepen
en voor eene waarde van 33 millioenen guldens
aan koopgoederen en gereed geld. Saba en St.-Marten,
insgelijks zonder verdediging, ondergingen hetzelfde lot.
Bemtrary en Essequebo, welke onder den lafhartigen Gouverneur
VAN SCHUIJLENBURG stonden, gaven zich, zonder
aangevallen te worden, op dezelfde voorwaarden als de genoemde
eilanden over, zonder zelfs die voorwaarden vooraf
te kennen. Berbice volgde later dit voorbeeld, en daarop
ontvingen de koloniën in Guiana, tot belooning van de eerlooze
handelwijze van derzelver bestuurders, de vergunning
om zich naar hare eigene wetten te bestieren, met behoud
van ieders bezittingen. »Dus behielden deze," zegt vAs
KAMPEN, »alles, goederen, eigendommen en vrij bestuur,
alles — behalve de eer.''

o;.
St.-Eustatius, Saba en St.-Marten werden echter weldra
door de Franschen, na het vertrek van RODMEY , door
den Admiraal ROUILLÉ hernomen en benevens Demerary,
Essequebo en Berbice, die in het volgende jaar hadden
moeten bukken, aan de Wederlanders terug gegeven.
In Guinea was het niet beter gesteld. Al de forten op de
Goudkust, welker getal zeer aanmerkelijk was , gaven zich met
uitzondering van del Mina (de hoofdsterkte der Nederlanders)
aan & Engelschen over. Zelfs het fort Vredesburg werd,
terwijl deszelfs bevelhebber HEIJCOOP eenen aanval op het nabij
gelegene Engelsche fort waagde, door den vijand bezet.
Lafhartigheid deed nog vele andere in derzelver handen
vallen, terwijl het verraad van den Deenschen bevelhebber
KIÖGE de ontruiming van het sterke Crevecoeur ten gevolge
had. St.-George del Mina, hoe ook bestookt, hield stand
en bood dappere tegenweer ; de Engelschen werden met
verlies terug gedreven.
Bij den vrede werden wij., weliswaar, in onze vorige W.-I.
Bezittingen hersteld ; doch door de nadeelen, welke wij van eenen
anderen kant daarbij leden , waren dezelve te duur gekocht.
XII.
Geschillen met CEYLON.—De Engelschen in Bengale.—
DE KLERK, Gouv.-Gener aanwinst op Borneo.—
Handhaving onzer magt op Celebes. — ALTING ,
G ouv.-G ener.—Toestand onzer koloniën, gedurende
den oorlog met Engeland. — /teRiouwers
beteugeld, — Ferval der O.-I. Maatschappij.
_ lid octrooi der W.-I. Compagnie opgeheven.
— De Kaa^-kolotiie. — Achteruitgang
harer geldmiddelen.
17G0-1795.
Sedert het verlaten van Ceylon door de Franschen en het
handhaven van het Nederlandsche gezag door VAN GOENS ,
hadden de Wederlanders den kaneelhandel alleen aan zich
5

66
getrokken en gedurende den Successie-oorlog met Frankrijk
in het begin der eeuw bijna alle havens des eilands gesloten.
De vorst van Candi, wiens rijk hierdoor van de zee werd
afgesneden, was om deze reden den Nederlanders vijandig ;
en ofschoon menige opstand, door zijne aanblazingen, na
dien tijd was uitgebroken, durfde hij met hen niet opentlijk
in het strijdperk treden. De voorzigtige, doch kloekmoedige
maatregelen van IMHOFF , gedurende zijn verblijf aldaar
als Gouverneur, hadden veel tot handhaving der rust bijgedragen
; doch nieuwe geschillen wegens den handel in olifanten
, welke op dit eiland zeer aanzienlijk was en waarvan
de Nederlanders sedert 1752 den Keizer hadden uitgesloten,
maakten tegen het einde van 1760 den oorlog onvermijdelijk.
Deze borst tegelijk los met eenen opstand in "het zuidelijk
gebied der Maatschappij, uit hoofde van knevelarijen en
het te hoog opvoeren der belastingen. De weinige veerkracht
door den toenmaligen Gouverneur sciir.EunER aan den dag
gelegd, was oorzaak, dat de opstand zich al verder en verder
uilbreidde, waardoor de vorst van Candi tevens in de
gelegenheid gesteld werd om zich ten strijde toe te rusten.
Alras vielen de meeste onzer sterkten in 's vijand? handen ;
Negombo bood echter dapperen wederstand en deed de aanvallers
met verlies wijken. Nadat SCHREUDER door VAN ECK
vervangen was, keerde de krijgskans op onze zijde ; de Gouverneur
van Negombo viel op de werken aan, die de vijand
op nieuws tegen de sterkte opwierp, vernielde dezelve en
verstrooide de Cingalezen. liet geheele distrikt Madurâ
werd daarenboven veroverd (1762). Het aanwerven van
Europeanen op de kust van Coromandel en de schrik, die
deze onder den vijand bragten, deed den Keizer van Candi
naar middelen uitzien om onderhandelingen aan te knoopen ;
doch daar de Nederlanders schadevergoeding vorderden,
waarin de vorst niet bewilligen wilde, werd, nadat men
versterking uit het moederland ontvangen had, de krijg met
kracht voortgezet. De veldtogt van 1764 mislukte ; doch
gelukkiger was men in het daarop volgende jaar. Door den
Gouverneur VAN ECK in persoon aangevoerd, maakte het
hoofdleger zich meester van Candi, de» zetel des Keizers,

;/;
Deze bleef, in weerwil van zijne verliezen, den oorlog voortzetten
, en ofschoon onze wapenen meestal zegevierden, was
het nadeel, hetwelk deze oorlog der Compagnie berokkende ,
te aanzienlijk, dan dat men, vooral na den dood van VAN
ECK, niet zoude getracht hebben in nieuwe onderhandelingen
te treden. De eischen der Nederlanders waren echter buitensporig
, vooral daar men voorzien kon, dat men Candi
bij gebrek aan levensmiddelen zou moeten ruimen, hetgeen
werkelijk in den regenlijd plaats had. Daar intusschen aan
den eenen kant de vorst van Candi begreep op den duur
voor de Nederlanders te zullen moeten onderdoen, en deze
op hunne beurt den invloed der Engelschen begonnen te
vreezen , die zich aldaar zeer op den voorgrond trachtten te
stellen , kwam het in Febr. 1766 tot een verdrag, waardoor
de Nederlanders, benevens eenige voordeden van minder
aanbelang, in het bezit van al de kusten des eilands kwamen
, en bij uitsluiting van alle vreemdelingen, den alleenhandel
bedongen.
De invloed der Engelschen in Bengale nam sedert 1/57
hand over hand toe. Eene mislukte onderneming tot herstel
van ons gezag in die oorden , gedurende de laatste jaren van
JIOSSEL'S bestuur, bragt daartoe niet weinig bij. Nadat de
Nederlanders, zoowel te land als te water, een aanmerkelijk
verlies geleden hadden, waren zij genoodzaakt zich aan
Con vernederend verdrag te onderwerpen en de meerderheid
der Engelschen te erkennen, waardoor onze handel op Bengale
allengs verminderde. Doch ook in den O.-I. Archipel
vermeerderde hun aanzien; zelfs daar, waar wij den alleenhandel
bezaten, of de inlandsche vorsten ons cijnspligtig
geworden waren, wisten zij ons ter sluik te berooven of te
benadeelen, zoodat zelfs de langdurige vrede, dien men onder
het bestuur van PIETER ALBERT VAN DE PARRE , MOSSEL'S
opvolger van 1761—75, en van JEREMIAS VAN RIEMSDIJK,
1775—77, genoot, ons geene aanmerkelijke voordeelen aanbragt.
Belangrijk was voor ons het bestuur van REINIER DE KLERK,
die in 1777 VAN RIEMSDIJK opvolgde en dien wij reeds vroeger
als een kloekmoedig en edeldenkend man hebben leeren
kennen.
5 *

68
De Koning van Bantam geenc kans ziende om de vorsten
van Borneo" die hem leenroerig waren, te ondersteunen
teeren de verdrukkingen van den Arabier SEIÜ-ABDUL-RACH-
MA°N, welke in 1770 op dat eiland het rijk Po^ianak: gesticht
had, stond zijne regten aldaar aan de O.-l. Maatschappij
af. DE KLERK was echter te verstandig om met te
beseffen, dat een oorlog met dien magtigen overheerscher
ons geene voordeelen zoude kunnen aanbrengen. Hij trad
met denzelven in onderhandeling, en, tegen erkenning van
deszeirs aanspraken, gaf hij den Nederlanders de vrijheid
om te Pontianak ecne factorij te stichten, en reeds in 177J
werden de Nederlanders als opperheerschers door hem geëerbiedigd.
„,,
Ook handhaafden de Nederlanders hunne magt op Celebes
en heroverden de stad Goa-Makassar op den gelukzoeker
SAKII.AKG, welke zich in 1776 van dat rijk had meester
«maakt, en die tot in 1790 door zijne strooptogten den
bloei des eilands benadeelde, waardoor hel meermalen aan
regeringloosheid 1er prooi was.
Tidor en Batjan in de Molukken werden ook omtrent
dezen tijd van de Maatschappij afhankelijk ; doch op Sumatras
westkust had de meerdere invloed der Engelschen onzen
hinde) aanzienlijke nadeelen berokkend, ofschoon wij ons op
de oostkust staande hielden en zelfs Palembang herbouwd
Nji vele nuttige inrigtingen in het godsdienstige en staatkundige
te hebben tot stand gebragt, overleed DE KLERK,
nadat hij een half jaar te voren (Maart 1780) zijne betrekking
had nedergelégd, waarin hij door WILLEM ARNOLD AL-
TiNG vervangen werd.
Thans brak de oorlog met Engeland uit, waarvan wij
reeds in het vorige hoofdstuk gewaagden ; doch daar het oog
der Engelschen voornamelijk op onze W.-I, Bezittingen en
de Kaap geslagen was, die zich 'minder in slaat van verdedi.rin

(;y
Maatschappij aanzienlijke sommen gekost liad. Hetzij door
verraad, hetzij uit lafhartigheid des bevelvoerders, deze
voor de Nederlanders zoo belangrijke sterkte, gaf zich in
Nov. 1781, na een kortstondig beleg, bij verdrag aan den
Engelschen vlootvoogd Sir EDWARD HUGHES over, die hierdoor
aangemoedigd, eenen aanslag op Ceylon waagde. HU-
GHES kwam aldaar in het begin des j aars 1782 aan, veroverde
onmiddellijk door storm het fort Triticonomale en sloeg
het beleg voor het fort Oostenburg, hetwelk den 21 Jan. insgelijks
in zijne handen viel. Intusschen bleven de Engelschen
slechts korten tijd in derzelver bezit. Reeds in Febr. deszelfden
jaars verscheen de Fransche vlootvoogd de Ridder DE
STIFFREN , na aan de Kaap eene aanzienlijke magt ter versterking
der zwakke bezetting achtergelaten te hebben, onverwacht
voor Ceylon, en na drie onbeslissende zeegevechten tegen
de Engelschen, hernam hij in Aug. de beide forten Trinconomale
en Oostenburg, en herstelde aldaar de Hollandsche
regering.
Bij den vrede van 1784, lieten de Engelschen zich de teruggave
van de forten, die zij op de kust van Guinea op ons veroverd
hadden, met de overgifte van Wegopalnam in Coromandel
duur genoeg betalen, terwijl de vrije vaart door de Indische zee,
welke'zij tevens bedongen, den grondslag legde tot het verval des
handels, en den ondergang derO.-I. Compagnie ten gevolge had.
De vrede met Engeland deed den Gouverneur-Generaal
bedacht zijn om de zeerooverijen der Riouwers in den Indischen
Archipel te beteugelen. Doch daar de vloot, waarmede
men de haven meende te blokkeren, onverngler zake en
zelfs met verlies terug keerde, en Malakka, waarheen men
zich be«even had, door de Biouwers met behulp van den
Koning°van Salangoor belegerd werd, was men op het punt
om zich, uit hoofde van gebrek aan mondbehoeften , over te
geven, toen in Mei 1784 eene aanzienlijke ondersteuning
onder den Kapitein J. c. VAN RRAAM uit het vaderland ter
redding kwam opdagen. Deze ontzette Malakka en dreef de
Biouwers op de vlugt, wier vorst onder het getal der dooden
werd gevonden. Salangoor werd onder het beleid van
DUIK VAN HOOGEKDORP veroverd, en een vorst uit Atsjin,

Vü
dis ter hulp der Nederlanders was toegesneld, als leenroeri

'71
nu reeds, in 1790, tot 84 mill, gestegen), hoopte men dcjelve
no» van voor den rand des afgronds weg te rukken.
JKene Commissie van drie leden werd naar Batavia gezonden,
om met den Gouv.-Generaal en den Directeur-Generaal
do bestaande misbruiken te onderzoeken en te herstellen ;
deze kwam aldaar in Nov. 1793 aan en begon onmiddellijk
hare werkzaamheden , waarvan het gevolg was, dat de algemeene
handel meer vrijheden verkreeg en de monopolie der
Compagnie zich slechts tot de Molukken, tot eenige voortbrengselen
van Java, als koffij , suiker en peper en tot de
vaart in de Chinesche zeeën uitstrekte.
Het octrooi der W.-I. Compagnie, hetwelk in 1791 vervallen
was , werd niet hernieuwd ; hare schuldeischers werden
, zoo veel mogelijk, bevredigd en de vaart op de W.-I.
koloniën werd tot groot voordeel d,es handels , ouder toevoorzigt
van eenen Raad van Koloniën, vrijgesteld.
Vestigen wij thans nog eenen vlugligen blik op de Kaapkolonie,
welke voor de Maatschappij van zoo veel belang
had kunnen worden, doch zich door den ergdenkenden geest,
die de regering der Maatschappij tegen deze kolonie bezielde,
in eenen zeer ongunstigen toestand bevond. De Maatschappij
duldde er geenen handel dan met hare schepen, die der
kolonie tevens van het noodige voorzagen ; alle verkeer met
andere koloniën werd daardoor afgesneden. De bekrompene
denkwijzen der Gouverneurs, welke de VAN DER STELS opvolgden
, strekten inderdaad niet om de Kaap-\o\on\z tot
die a hoogte te verheffen , waartoe zij , uit hoofde der vruchtbaarheid
van deu grond en derzelver gezonde ligging, had
kunnen geraken. De Kaapstad telde in het midden der vorige
eeuw naauwelijks 500 zielen ; het grootste gedeelte van
de bevolking der kolonie vestigde zich binnenlands. In weerwil
van zoo veel tegenwerking, nam de bloei nog steeds toe ,
waartoe het verstandig bestuur van den Gouverneur iur-
15ACH, na het midden der 18° eeuw, niet weinig toebragt.
Het buitensporig getal krijgslieden en ambtenaren , welke
de Maatschappij in de kolonie onderhield, gevoegd bij de
bovenvermelde redenen, waren oorzaak, dal de geldelijke
?aken der kolonie zich in eenen slechten toestand bevonden,

n
zoodat Bewindhebberen reeds voorlang dezelve zouden hebben
opgegeven , indien zij als ververschingsplaats der van en
naar O.-Indië varende schepen niet van veel belang geweest
ware. Volgens eene naauwkeurige opgave vorderde de Kaopkolonie
na 1777 jaarlijks eene tegemoetkoming van 1§ milliocn.
De Commissie tot regeling der zaken in de O.-I. koloniën
deed op hare reize derwaarts de Kaap aan ; zij vernietigde
het handelsverbod voor de kolonisten, en opende daardoor
voor hen eenen tak van nijverheid (de walvischvangst op de
kusten), die zoo lang dezelve is uitgeoefend, den inwoners
aanmerkelijke voordeelen heeft aangebragt.
XIII.
Omwenteling in het moederland. — Verlies van onze
W.-I. Bezittingen enwan afeKaap.—VA\ OVEUSTRA-
TEN, Gouv.-Gener. — Ver geef sehe poging derEagelsclien
, om onze O.-I. Koloniën meester te worden.—
Gouverneurs-Gener. van 1802—1808.—
Geschiedenis van Java onder hun bestuur. —
Nieuwe aanslag der Engelschen onder P"EL-
LE\v. — DAENDELS, Gouv.'Gener. — Zijn bestuur.—De
Molukken in handen rferEngelschen.—
DAENDELS terug geroepen.—JANS-
SENS, Gouv.-Gen Java door de Engelschen
genomen. — RAFFLES.
1795—1813.
Thans zijn wij tot een treurig tijdvak in de Geschiedenis
onzer O.- en W.-I. Bezittingen genaderd, waarin de vruchten
van twee eeuwen arbeids ons op de snoodste wijze ontrukt
werden. Hier vangt het tijdvak aan, waarin ovcrheersching
en onderdrukking, onder schijn van vrijheid en
gelijkheid aan te brengen, ons vaderland inzwolgen, en
roofzucht en geweld, onder den dekmantel van ondersteuning
te schenken en onze eigendommen ongeschonden te bewaren
, zich van onze koloniën meester maakten.

73
Inwendig tweespalt had het mooderbnd verzwakt en uitgeput;
zorgeloosheid voor de toekomst, onverschilligheid voor
de dierbaarste belangen des vaderlands, verwaarioozing onzer
koloniën, waarde invloed der Engelschen aanwiesinaarmate
de onze daalde, bereidden reeds sedert vele jaren de gebeurtenissen
voor, die ieder' regtgeaard' vader ander met weemoed
vervullen, wanneer hij waagt in dit tijdperk onz r
Geschiedenis door te dringen. Wij willen rächten, zoo vu.
in ons vermogen is, de daadzaken onpartijdig 1er nedtr te
Sle De n 'oorlog met Frankrijk van 1793 en 1794, hoe nadeelig
ook voor den handel, was evenwel niet in staat geweest
onze magt in de overzeesche bezittingen te knotten. Scl.unbaar
door Engeland ondersteund, dat hierdoor welhgt meer
deszelfs eigen belang dan het onze raadpleegde , bleven onxe
eigendommen in de O.- en fF.-Indtén onaangerand en g -
spaard ; - doch het was , helaas ! om dezelve ongeschonden
aan onze onedele beschermers over te leveren
De zegepraal der Franschen m ons vaderland had den
Stadhouder bewogen zich in de armen der Engelschen»te
werpen, die den te zwakken vorst overhaalden om de INederlandsche
koloniën aan te schrijven , zich onder de bescherming
der Engelschen te plaatsen.
MeTdezen lastbrief voorzien, begaf de Engelsehe vloot
onder den Admiraal EI.PIUNSIONE zich in zee en met lang
bleef het raadselachtig meer, welk het kleinood ;"^J
de Engehohen sedert jaren gevlamd hadden. Iconomale
bood wel dapperen wederstand, doch moest zich
insgelijks aan de overweldigers overgeven. Hierop vogden
:l!ras de kust van Sumatra, Malakka, onze eerste bez. t Ing,
die zich aan eene geringere magt onderwierp en de JU o u/,-
'm, de goudmijnen voor Nederland. - Ternaie alleen

7 i
sloeg de aanvallen der Enge/sehen herhaalde malen moedig
af, doch moest eindelijk insgelijks bukken. De i?aW«-eilanden
gaven zich reeds op de eerste opèïsching over. Ook nu
bukte de Kaap (23 Sept. 1795), die zich evenwel tot het
uiterste verdedigd had, en met dezelve viel'ook ons smaldeel
onder den Kapitein IUCAS in de handen van den Engelschen
Admiraal EIPHINSTOKE.
De W.-I. Koloniën, hoe zwak ook inwendig, en hoe ook
door oorlogen met de inlanders uitgeput, wezen de Engelschen
manmoedig af, zelfs nog in 1795, nadat de Gouverneur
GROVESIINS op Demeranj tot do Engelschen overp-e^aan
was ; doch in het volgende jaar waren ook hier de Engelschen
meester, met uitzondering van Suriname, dat kloekmoedic
stand hield, en benevens Curacao (*) door het Uitvoerend
Bewind onder het beslier van den Raad der Amerikaansche
Kolonien gesteld werd.
De omwenteling in ons vaderland, waar de revolutionaire
beginselen allengs de overhand kregen, werkte alras op het
Besluur onzer O.-I. Koloniën. De blijvende Commissie in
Nederland werd ontbonden en door eene andere vervangen ,
welker leden tot de thans heerschende partij behoorden. Haar
voorstel tot ontbinding van de Kamer van Zeventienen en
de oprigting van een nieuw bestuur, vond bij de meerderheid
ingang ; doch deszelfs verrigtingen waren van geenen
invloed op de koloniën zelven. De Commissaris WEGEHER ,
welke door het revolutionair bestuur naar Java werd gezon^
den, om het lot van den inboorling te verbeteren, vond
zich gedrongen te verklaren, dat mes in het vaderland
omirent het lot van den Javaan verkeerdelijk was ingelicht,
terwijl de Generaal-Majoqr HORDMANN, welke door het Comité
derwaarts was gezonden, om, onafhankelijk van het
Indische Bestuur, het krijgswezen op beter voet te brengen,
te kennen gaf, dat hij zich gelukkig zoude rekenen, indien
(*) Curaçao werd in den volgenden oorlog (1 Jan. J807)
door verrassing genomen, na ,in 1804 en 1805 twee geduchto
aanvallen der Engelschen, en zelfs in dit laatste jaar ecu
bombardement klockmoedig te hebben doorgestaan , cu bleor
«Istoon tot 1816 in handen der Enijelsehcn,

75
hij eenmaal het leger in denzelfden goeden toestand aan zijnen
opvolger zou kunnen overgeven.
Het octrooi der Maatschappij was in 1795 nog voor twee
jaren, en in 1797 nog voor één jaar verlengd geworden.
'Het waren hare laatste stuiptrekkingen; zij bezweek aan
dezelfde kwaal, die hare jongere Suster, de W.-I. Compagnie
, in het graf gesleept had, en welke zij slechts negen
jaren overleefde. . Zij was de voorbode van den val der Bepubliek,
die aan haar vóór twee eeuwen de geboorte gegeven
had. De Staat nam de koloniën voor deszelfs schuldvorderingen
in betaling aan, en benoemde eenen Raad voor de
Aziatische Bezittingen.
Onder den Gouverneur-Generaal P. G. VAN OVERSTRATEN,
die AIIIKG in 1796 was opgevolgd, verscheen den 23 Aug.
1800 eene En

76
vóór Soerabaia, beide in het kalste gedeelte van dit tijdvak
voorgevallen, welke der vermelding waardig zijn. Daar nootans
de verhalen omtrent deze gebeurtenissen zeer uiteenloopen,
willen wij dezelve slechts kort vermelden.
Volgens sommigen zouden meer dan 1000 inwoners van
Cheribon door derzelver schuldeischers, meestal Chinezen,
zijn opgesloten geworden, en deze daacT een' opstand ten gevolge
gehad hebben (1806), die meer dan 50000 menschen
het leven gekost heeft ; — anderen verhalen, dat te Cheribon
omstreeks dezen tijd eene verbazende gisting onder de bevolking
heerschte, doordien eene besmetlende ziekte eene menigte
menschen naar het graf sleepte, welke ziekte, naar het
zeggen der Mohammedaansche priesters, een gevolg zoude
geweest zijn van den vloek, door den naar Amboina gebannen
Raja CAMOMAN over die plaats uitgesproken. Wat hiervan
zij , zoo veel is zeker, dat de rust aldaar is hersteld geworden
, nadat gemelde Raja uit zijne gevangenis ontslagen,
aldaar was terug gekeerd.
In het volgende jaar (1807) verscheen de Engelsche Admiraal
PEIXEW (later Lord EXMOUIH), na het verbranden
onzer schepen op de reede van Batavia, vóór Soerabaia;
het kwam echter gelukkig tot geene landing, daar hem alsdan
(dewijl de al te geringe bezetting de verdediging onmogelijk
maakte) gewis eenige rijk geladene schepen, naar de Molukien
bestemd, in handen zouden gevallen zijn; hij vero-cnoe

77
len, aan eenige Engelsche rijk geladene retourschepen uit
China, door het weigeren van ondersteuning aan den Franschen
bevelhebber in den O.-I. Archipel, gelegenheid gaf
om te ontsnappen.
In 1808 werd LODEWIJK NAPOLÉON, op last zijns broeders,
door de Nederiandsche natie tot haren vorst verheven en
HENDRIK WILLEM DAENDELS als Gouverneur-Generaal met een
bijna koninklijk gezag, door hem naar O.-lndië gezonden.
Eene geheele'omwenteling , niet alleen in het algemeen bestuur,
maar ook in het inwendige der kolonie , was het hoolddenkbeeld
van den man , die sedert zijne uitwijking in 1787 aan
al de omwentelingen in ons vaderland een werkdadig aandeel
gehad had ; die als veldheer in 1795 geschitterd en zijnen
roem in 1799 en 1800 gevestigd had. Omwentelingen
in het vaderland hadden hem tot een der eerste ambten gevoerd
; omwentelingen , al ware het dan ook slechts in het
beheer eener kolonie, moesten hem schragen. Als eerste
dienaar van eenen koning, die de broeder van zijnen afgod
was, moest alle gezag zich weldra aan het zijne onderwerpen.
Met hetzelfde regt, waarmede eenige jaren later NA-
POLÉON ons land als een deel van Frankrijk beschouwde,
eii'eiide hij zich het bloeijende distrikt Buitenzorg, ten zuiden
van Batavia, toe ; even als Frankrijks magtige beheerscher
de Nederiandsche jongelingen door geweld tot de krijgsdienst
preste, dwong hij Java's bevolking tot de dienst in
zijne gelederen ; even als deze bezwaarde hij het volk met
drukkende lasten en was de tiran van het Oosten/
liet valt intusschen niet te ontkennen , dat in andere opzij;
len (doch welligt onafhankelijk van zijne bedoelingen) zijn
bestuur voor Java niet eenige heilzame gevolgen gehad
heeft ; — de geheele verandering van het Bestuur des eilands,
vooral aan dé noord-oostkust, bragt vereenvoudiging in
hetzelve ; vele ingekankerde gewoonten en gebreken werden
daardoor met wortel en tak uitgeroeid , en der menigvuldige
afpersingen der ondergeschikte ambtenaren werd paal en perk
gesteld. - Te wenschen ware het geweesl, dat Inj zich zelven
niet boven zijne wetlen geacht hadde.
Het aanleggen van eenen hoofdweg langs de noordkust

7;
zun bewind menigvukhg waren, zijn wel even zoo^"1
ÄÄIÄÄ3
lÄ d ° io h °' - »/« wies
SerkT dC / 7 ~*r' aan de " m - dd - A I
versterkt zijnde, voor de Nederiandsche schepen eene v hger
ligpaats dan de reede van Batavia; dit Jaf hem echter
SrS „"ofhef ""f Van *?** te onderdanen tot het aanleggen dier veslin

14
genoeg om alle tegenspraak te smoren : inlandschc vorstcä j
regenten, raden, in één woord, geheel Java sidderde, wanneer
zijn naam slechts gehoord werd.
Wij zouden te breedvoerig worden, indien wij hier al de
wreedheden wilden opsommen, die op zijn bevel gepleegd
werden : het afzetten van Sultans, (die van de noordelijke
sultans-landen, die van Djokjakarta en anderen), het roo-
Ven hunner schatten (als bij de inneming van Bjokjokarta),
het ontweldigen hunner beste distrikten, waarvan hij sommige
met zijne bijzondere eigendommen vereenigde; —
kortom, er bevond zich op Java thans slechts één Sultan,
één willekeurige beschikker over leven en dood der eilanders,
één dwingeland, ....DAENDELS!
Gedurende het laatste jaar van zijn bestuur waren de
Molukken in handen der Engelschen gevallen. (Febr.—Aug.
1810).
Inmiddels had de magtige beheerscher van het Westen
uitspraak over Nederland gedaan , en hetzelve met Frankrijk
vercenigd. Hierdoor werd Java eene Fransche kolonie. De
groote wereldbedwinger scheen zijnen mededinger in het
Oosten te wantrouwen ; deszelfs terugroeping was besloten,
en JAN WILLEN JANSSENS werd tot zijnen opvolger benoemd.
Slechts weinige maanden na de aankomst van den nieuwen
landvoogd (Aug. 1811) naderde de Engelsche vloot, onder
den Gouverneur-Generaal van Engelsch-Indië, Lord MINTO,
de reede van Batavia, en nadat de troepen aan land gezet
waren , sloegen zij het beleg om de stad.
De vermeestering Van Weltevreden, bij Batavia; de nederlaag
van JANSSENS bij Samarang ; de ondersteuning , die
de Engelschen van de inlanders ondervonden, wien de
onderdrukkingen van DAENDELS nog versch in het geheugen
lagen ; de ontrouw der Madoeresche troepen ; alles noopte
den Gouv.-Gener. tot het aanknoopen van onderhandelingen,
welke van geen ander gevolg waren, dan dat Java en al
onze bezittingen in 0.'Indië aan de Engelsche Compagnie
overgingen (18 Sept.). Sir STAMFORD RAFFLES werd tot
Luitenant-Gouverneur des eilands aangesteld ; en ofschoon
menigvuldige oorlogen met de inlanders, zoowel op Java

oü
als op Sumatra, Celebes, Baft en elders, gedurende zijn
ben iuri gevoerd werden , en deze zich niet minder dan onder
DAENKELS door berooving van de overwonnenen kenmerkten,
moet men eenparig toestemmen , dat de veranderingen door
hem ingevoerd , overeenkomstig het stelsel van bestuur der
Engelsche koloniën, den bloei van dit eiland aanmerkelijk
bevorderd hebben.
Zijne poging om ook het eiland Décima tot onderwerping
aan de Èngelschen te nopen , stuitte geheel af op de standvastigheid
van den Heer HENDRIK DOEFF, welke aldaar sedert
180o het beheer in handen had. WAARDEKAAR , Raad
Van Indië, door RAFFLES te dien einde afgezonden , keerde
tot twee malen onverrigter zake terug. Van Décima en deszelfs
factorij, de stapelplaats van den Japanschen handel,
bleef, in weerwil van al de omwentelingen, die het vaderland
en deszelfs koloniën troffen, de Ncderlandsche vlag
met eere wapperen.
XIV.
Herstelmw Nederland. Teruggave onzer koloniën; af-*
stand van sommige aan Engeland. — VAN DER CAPEL-
LEN, Gouv.-Gener. — Nadeelige invloed van het
verblijf der Engelsclien in onze koloniën. — Hampen.
— Oorlog op Sumatra. — Be Gen.-Maj. DE
KOOK. — DE STÜEUS op Borneo. — Ferdrag met
Engeland in 1824.— Oorlog op Celebes met JJoni,
enz. — Tegenspoeden en verachter ing der
geldmiddelen. — DE KOCK ,, Lt.- Gouv.- Gener.—
DUBUSDEGHisiGNiEs, Comm.-Gener.
1813 — 1825.
Eindelijk brak , door den val des overweldigers , de dag
der verlossing ook voor Nederland aan, en met dezen de
hoop op de herkrijging onzer koloniën.
liet was er echter verre af, dat die hoop volkomen ver-
WezenÜijkt werd ; tegen de aanwinst \&\\ België, vijftien jaren

81
later de bron van de tallooze rampen, waaronder hel vaderland
thans nog gebukt gaat, moesten wij onze beste Amerikaansche
koloniën Demerary, Essequebo en Berlice aan
de Engehchen afstaan; voor de versterking der Belgische
vestingen, werd ons de Kaap ontnomen. 'Alleen Suriname,
hetwelk verre voor de genoemde koloniën in vruchtbaarheid
moet onderdoen (*),werd ons met de eilanden Curaçao,
St.-Eustatius, Saba en St.-31arten terug gegeven. In
O.-Indië moesten wij Cochin en onze bezittingen op de Malabarsche
kust prijs geven, ofschoon het verlies van Malabar
door de aanwinst van het tinrijke eiland Banka eenigermate
vergoed werd.
In het begin van 1816 had de overgave der W.-I. eilanden
plaats, doch het duurde nog tot het einde desjaars, eer onze
bezittingen in den O.-I. ^Archipel den Commissarissen-Generaal
EI.OUT, BÜIJSKES en VAN DERCAPELIEN, welke reeds in
Junij vóór Batavia aankwamen, werden overgegeven. G. A.
G. PH. VAN DER CAPEELEN was door Neérlands Koning met
de waardigheid van Gouverneur-Generaal bekleed geworden.
Naauwelijks waren deze Commissarissen in het bezit des
eilands gesteld, of zij sloegen ijverig de handen aan het
werk om hetzelve op te beuren uit den toestand van verval,
waarin het door de herhaalde afwisseling van bestuur
en de daarmede verbonden geweest zijnde verandering, geraakt
was. Bestaande gebreken werden zoo veel mogelijk
hersteld, de bepalingen der opbrengsten door de hoofden der
inlanders, behoorlijk geregeld, en vooral werd, zoo goed
men konde., in de eerste en dringendste behoeften voorzien.
Intusschen waren de Engehchen, gedurende hun verblijf
in onze koloniën, niet achterlijk gebleven om de Nederlanders
bij de inboorlingen in het hatelijkste daglicht te stellen.
Een opstand te Cheribon, die echter spoedig gedempt werd
was hiervan al dadelijk het gevolg geweest; doch vooral was
dit het geval op de Mo/ukken, waar zelfs op Jmboina en
op de omliggende eilanden de Christen-bevoMng, in vereeniging
met de Mohammedanen, zich tegen het Nederland-
(*) Dit wordt door velen ontkend, zie do Aardrijk»k. Beschrijv.
6

82
sehe gezag aankanlten en den Resident van Saparoewa, (in
de nabijheid van Amboina), VAN DEN BERG met zijno vrouw,
zijne kinderen en meer dan honderd krijgslieden vermoordden.
Deze euveldaad kon niet ongestraft blijven. Het duurde evenwel
tot in 1818, eer de Commissaris BUIJSKES zich met
twee linieschepen, één fregat en eenige kleinere vaartuigen
tot beteugeling des opstands naar de Molukken begaf. Vele
hoofden der opstandelingen onderwierpen zich op de eerste
aanmaning ; anderen werden met geweld, na veel bloedvergieten,
tot onderwerping gedwongen en streng gestraft. Drie en
twintig van deze laatste, waaronder twee, die zich den koninklijken
of vorstelijken titel aanmatigden, werden eens gelijktijdig
op Earoeka (Oma) ter dood veroordeeld endoorschoten.
Daarbij troffen ons nieuwe rampen. Regeringloosheid,
door gestadige afwisseling van gezagvoerders onstaan, had
vele eilanden tot roofnestcn gemaakt, welker bewoners den
handel door zeeroof aanmerkelijk benadeelden, en hunne
gevangenen tot slaven maakten. Dit kwaad kon onmogelijk
anders uitgeroeid worden, dan door de oprigting eener geduchte
zeemagt van kleine vaartuigen, tot beveiliging der
kusten. Daarenboven moest er eene staande krijgsmagt gevormd
worden; de helft derzelve zoude uit inlanders bestaan,
de overigen zouden uit het moederland aangevoerd worden.
Dit alles vorderde verbazende schatten, terwijl buitendien
onze bezittingen zeer geteisterd werden door eene aardbeving
in 1816, en eene uitbarsting van den Goenong-Api 'm 1820,
die het eiland Banda in puin en asch legde ; eveneens rigtte
de Galoeng-Goen op Java en een andere vuurberg op Bali
door derzelver uitbarstingen verschrikkelijke verwoestingen
aan. De stormen, die in 1820 en 1821 den Archipel beroerden
, deden vele onzer rijk geladene schepen vergaan ;
schaarschheid in de noodzakelijkste behoeften onzer koloniën
(rijst en zout), door het ongunstige saizoen dier jaren veroorzaakt
, vermeerderde de ellende, terwijl tot overmaat van
onheil in het laatstgemelde jaar de Cholera-morbus een aantal
menschen in het graf sleepte. De invloed der Engehchen
s daarenboven in de vijf jaren, gedurende welke zij in
het bezit onzer koloniè'a geweest waren, zeer gerezen ; de

S3
jflvoer hunner fabrijkwaren, waartegen zij zich van koflij
voorzagen, was voor Nederland zeer nadeelig, en eerst te
laat werd het ingeslopen kwaad ontdekt en tegengegaan. '
Hierbij kwam een nieuwe oorlog op Sumatra, die voor
onze koloniale geldmiddelen allerverderfelijkst was. Een tusschen
den Sultan van Palembang, NAJM EDDIN, en deszelfs
broeder gerezen verschil, waarin de Nederlandsche regering
tusschen beide trad en hetzelve, ofschoon eenzijdig, ten
nadeele des Sultans besliste, gaf daartoe de eerste aanleiding.
De Sultan sloeg echter hare uitspraak in den wipd; gedurige
klauten van menschenroof, door zijne onderdanen straffeloos
gepleegd, maakten eene voorziening noodzakelijk. MUNTINGHE,
Raad van Indië, derwaarts gezonden zijnde, bragt een onregtvaardig
verdrag tot stand, waarbij het inlandsch bestuur
tusschen de beide broeders verdeeld werd. RArriES, de
vijand der Nederlanders, thans Gouverneur van de Engelsche
Bezittingen op dit eiland, bragt niet weinig toe om den
in het ongelijk gestelden Sultan tegen de NederJanders op te
hitsen; deze vorst liet zich door de Engehchen verschalken; hij
beloofde met hunne hulp de Nederlanders en elke andere
natie van Sumatra te verdrijven ; — de Engelsche vlag
wapperde reeds van Palembang's sterkte, toen men van onze
zijde begreep zich daartegen te moeten wapenen. De jonge
Sultan werd afgezet en naar Java gebannen, en het geheele
bestuur aan deszelfs broeder, BADR EDDIN, den verrader der
Nederlanders in 1811, opgedragen. Doch deszelfs vriendschap
was ook thans slechts schijn; in Junij 1819 viel hij
het Nederlandsche fort aan , hetwelk na dapperen tegenstand
door de bezetting verlaten werd : eene poging van de Nederlandsche
vloot onder den Schout-bij-nacht WOLTFRBEEK en
den Kolonel DIBEEIZ tot herstel van ons gezag, mislukte
volkomen. Intusschen werden, zoowel van onze zijde als
van die des Sullans, de noodige toebereidselen gemaakt
om den oorlog met kracht voort te zetten. Verslapping van
den kant der Nederlanders , zoo kort na de herstelling hunner
magt in die gcweslen, konde de vrceselijkste gevolgen
na zich slepen, en welligt den ondergang van al onze O.-I.
Bezittingen ten gevolge hebben. In Mei 1821 koos onze

84
vloot zee ; zij stond onder het bevel van den bekwamen
Generaal-Majoor. DE KOCK , aan wiens beleid en volharding
de goede uitslag mag toegeschreven worden. Den 23 Junij
werd Palembang heroverd, de Sultan gebannen, en zijn neef,
de zoon des jongeren Sultans in zijne plaats ouder den titel
van Soesoehoenan, met het gezag bekleed.
Door de de dapperheid van den Kolonel KAIIUIJS werd ook in
1821—22 de rust op Padang hersteld, en Menang-Kaboe,
welks vorst de bescherming der Nederlanders tegen zijne
aanvallers, de Padries, had ingeroepen, onder het Nederlandsche
oppergezag geplaatst.
Ook op Borneo werd de tegenwoordigheid van ons leger noodzakelijk.
De euvelmocd der Chinezen, wier getal aldaar sedert
eenige jaren verbazend was toegenomen en die zich alle gezao 1
aanmatigden, ja zelfs vijandelijkheden begonnen te plegen,
moest streng gestraft worden. — Na de onderwerping van
Pontianak, werd de Luit.-Kol. DE STOERS in 1822 derwaarts
gezonden, welke er in slaagde hen tot volkomene onderwerping
te noodzaken (1822—25), terwijl door den Commissaris lo-
BiAS de erkenning van het oppergezag der Nederlanders op
de westkust bewerkt werd, en de zaken met Banjermassing,
op de oostkust des eilands, in der minne geschikt werden.
Nog belangrijker mag genoemd worden het verdrag in
1824 met Engeland gesloten , waarbij onze weerlooze bezittingen
op het Ö.-I. schiereiland en in Bengale aan hen overgingen,
en waartegen wij in het volle bezit van het door hen
bezette Benkoelen op Sumatra gesteld werden. Hierdoor verloren
wij, wel is waar, Malakka, benevens het belangrijke
Sinkapoer, welks bloei zoo aanmerkelijk toenam ; doch wij
voorkwamen daardoor die aanhoudende botsingen, welke bijna
een onvermijdelijk gevolg der aangrenzing van twee naijverige
natiën waren. Wederzijdsche vrijheid van handel iri de koloniën
, op den voet der meest begunstigde natie, voor zoo
verre die niet met vroeger gemaakte verdragen streed, werd
tot grondslag van dit verdrag gelegd.
De daarop gevolgde reis van den Gouverneur-Generaal
naar de Molukken (1824), was in de gevolgen niet minder
belangrijk. De tot hiertoe verdrukte inlanders op Amboina

85
en elders, ontvingen de vrijheid om hunne specerij kwerkerijen
ongestoord voort te zetten , en werden door eene publicatie
van den Landvoogd gerust gesteld, dat het hatelijke
vellen der specerij-boomen, om daardoor den prijs der specerijen
te doen stijgen, voor altoos afgeschaft zoude zijn. VAN
DER CAPELLEN ontving overal, waar hij zich vertoonde, de
onderwerping der inlandsche vorsten. Doch ook onze overige
bezittingen werden achlervolgens door hem bezocht.
Op Celebas bragten de koningen hem insgelijks hunne hulde,
doch de hcerschzucht der vorstin van Boni, die zich het
oppergezag over de overige vorsten wilde aanmatigen, gaf
tot eenen nieuwen oorlog aanleiding. Tanelte en Soepa,
door Boni aangehitst, stonden tegen de Nederlanders op ;
de onderwerping van Tanelte door den Luit.-Kol. DE STOERS,
had spoedig plaats (Julij); minder gelukkig slaagde men in
de togten tegen Soepa., onder den Overste REDER , in het
westen des eilands, waar onze legennagt herhaalde malen terug
gedreven werd. Deze nederlagen hadden eenen opstand van
Jioni en nagenoeg het geheele eiland ten gevolge ; om dezen
te beteugelen , werd de Gen.-Maj. VAN GEEN in het beoin
van 1825 met eene aanzienlijke krijgsinagt derwaarts gezonden.
Door de medewerking der hulptroepen van den Raja
van Soemanap op Madoera, en van den Koning van Makassar-Goa,
had deze togt eenen gelukkigen uilslag. Na het
bezettten van Badjoa werd Boni door de inwoners ontruimd
en Soepa door de onzen ingenomen. liet was op dezen togt
dat de jeugdige J. C J. VAN SPEIJK , welke in 1831 de eer
der Nederlandsche vlag op de Schelde handhaafde, zich als
Adelborst voordeelig onderscheidde.
Alvorens echter de onderwerping geheel voltooid was, werd
de terugroeping der troepen noodzakelijk, uit hoofde van eenen
opstand van den beruchlen DIEPO-NEGORO , waardoor een verwoestende
oorlog van vijfjaren op Java gevoerd werd.
Al deze oorlogen hadden, onafhankelijk van den waardigen
VAN DER CAPELLEN, eenen ongunstigen invloed op het O.-I.
finantiewezen gehad. In weerwil van den toenemenden inwendigen
bloei der koloniën , was daardoor een te kort van
twintig millibenèh veroorzaakt, tot dekking van hetwelk in

86
het vaderland eene leening van eene gelijke som aan de
Staten-Generaal werd voorgeslagen. Deze achteruitgang, hoe
eenvoudig ook te verklaren, indien men denzelven uit het ware
oogpunt beschouwen wil, werd natuurlijk den Gouverneur-
Generaal te last gelegd, ofschoon hij, behalve de tallooze
moeijelijkheden , waarmede hij te kampen had, en de menigvuldige,
oorlogen, die gedurende zijn bewind tot handhaving
van ons gezag moesten gevoerd worden, aanhoudend was
bezwaard geworden door bezendingen van ambtenaren uit
het moederland.
Wat ook van het oraslagtige van zijü bestuur door zijne
tegenstanders gezegd zij , de hier aangevoerde daadzaken,
die zelfs zijne lasteraars niet wagen tegen te spreken, bewijzen
ten duidelijkste, dat de verachtering in het O.-I. finantiewezen
ook degelijke gronden had, die nimmer aan den
Gouverneur-Generaal VAN DER CAPELLEN kunnen geweten
worden. Wij onthouden ons van verdere aanmerkingen ;
de onpartijdige nakomelingschap zal gewis den edelen man
regt doen wedervaren,
DÜBUS DE GHISIGNIES , een Belg, werd als Commissaris-
Generaal naar O.-Indië gezonden , met den last om de meest
mogelijke bezuinigingen in te voeren, terwijl het bestuur
den 1 Jan. 1826 overging op den Luitenant-Generaal HEN-
DRIK MERKUS DE KocK, van wiens verrigtingen bij Palembang
wij reeds hierboven gewag gemaakt hebben.
W.
Verachtering onzer TV.-1, koloniën na 1813.—Oorzaken
daarvan. — Opstand van DIEPO-NEGORO. —
De Gen. VAN GEEN komt uit Borneo terug.—Nieuwe
wijze van oorlogvoeren op Java. — Nieuwe oorlog
op Borneo. — Overwinningen op Java. —
DIEPO-NEGORO gevangen. — Slot.
1825-1830.
Na den overgang der (.voornaamste onzer W.-I. koloniën
aan de Engehchen, werd aldaar, even als in hunne overige

87
bezittingen, de slavenhandel afgeschaft. Bij het congres van.
Weenen wendden zij al hunne pogingen aan om dezen maatregel
oolc bij andere volken ingang te doen vinden. Het
pevolp hiervan was, dat dezelve ook door il ederland genomen
werd, en dat in 1818 eene wet verscheen, waarbij de
uilvoer van slaven op de kust van Guinea op strenge strafte,
verboden werd, ofschoon het vervoer van slaven van de eene
kolonie naar de andere veroorloofd bleef. Deze bepaling
werd evenwel in 1821 reeds door eene andere, nog strengere
vervangen , waarbij alle invoer van slaven in onze kolomen
en bepaaldelijk in Suriname, uit uithcemsche volkplantingen
, die eenen regtstreekschen invoer uit Afrika toelaten,
peheel verboden werd. Hoezeer deze maatregel overeenkomstig
de menschelijkheid was, had dezelve voor Suriname de
nadeelioste gevolgen, daar het getal der slaven hierdoor jaarlijks
verminderde, zoodat zonder het aanwenden van gepastu
middelen, velen het onmogelijk achtten onze W.-I. kolomen /
staande te houden.
Doch ook van eenen anderen kant knaagt een kanker aan
onze W.-I. koloniën ; het is de afwezigheid der eigenaars,
die hunne bezittingen door Administrateurs doen beheeren.
Deze zetten zich in de stad (Paramaribo) neder, en laten op
hunne beurt het bestuur der planlaadjen aan ondergeschikten
over, welke door mishandeling der negerslaven, door verwaarloozing
van de belangen der eigenaars, en door verrijking
van zich zelven ten koste hunner meesters, tot de veracluering
der kolonie medewerken. , . . „
Een nieuwe aanleg sedert 1814, tusschen de rivieren Coppename
en Coratijn, de Nickerie genaamd, schijnt voor de
toekomst eenig heil te voorspellen; de vruchtbaarheid van
den prond, hel welvarend voorkomen der inwoners, zelis
der slaven en hunne kinderen, deed in 1820 den Gouverneur
VAILLANT verbaasd staan.
Curaçao, hetwelk door verkeerde maatregelen van den
Gouv. CANIZLAAR en van het Engelsche bestuur zeer verachterd
was, werd sedert de teruggave in 1816, door eeiic zesjarige
droogte geheel uitgeput, en herstelt slechts langzaam.
Op de Coudkust werd de hoop van herstel nog eenmaal

88
verlevendigd. Men wilde ook aldaar, na het afschaffen van
den slavenhandel, de kolonisatie door Europäers beproeven.
DAENDELS , de ondernemende DAENDELS , werd met het volle
gezag bekleed, naar Guinea gezonden om met den vorst
van Ashanti onderhandelingen aan te knoopen, tot den
aankoop van gronden ter bebouwing, welke aan ieder, die
zich aldaar wilde vestigen, om niet zouden gegeven worden.
Met den dood van DAENDELS ging ook deze onderneming te
niet, en de later aangewende pogingen om dit doel te bereiken
, schijnen niet aan de verwachting te beantwoorden.
Keeren wij thans, na dit kort overzigt onzer W.-I. koloniën
, tot onze O.-I. Bezittingen terug.
Bjokjokarta, welks Sultan BOEWONO IV in 1822 overleden
was, werd sedert dien tijd, ten behoeve van den nog
jeugdigen troonsopvolger (BOEWONO V), als regent bestierd door
DiEPO-NEGORO , deszelfs oom , die eenen feilen haat tegen de
Nederlanders voedde. Door eenen Mohamtnedaanschen priester
, KiAY-MODJo, ondersteund, beraamde hij het plan om
de Nederlanders uit zijn rijk te verdrijven. Pligtverzuim
des Nederlandschen bestuurs te Bjokjokarta, en welligt meer
nog de laakbare handelwijze van den Secretaris des bestuurs,
CHEVALLIER , die zijnen last te buiten ging en wien daarenboven
nog andere misslagen te last gelegd worden, gaven
DiEPO-NEGORO de middelen aan de hand om zijn reeds lang
beraamd ontwerp ten uitvoer te brengen. Onverhoeds viel
hij op de Nederlandsche bezetting van hel fort aan, hetwelk
slechts 200 Europeanen telde.
Naauwelijks was dit berigt te Batavia aangekomen , of de
Luit-Gen. DE KOCK werd door VAN DER CAPELLEN (*) met
onbepaalde volmagt en met al de beschikbare manschap naaide
vorstenlanden gezonden ; doch de eerste ontmoeting met
den vijand had reeds eene nederlaag der Nederlanders ten
gevolge, die bij Magelang, de hoofdplaats der provincie
Kadoe, aangevallen en verslagen werden. Men vreesde met
(*) Het begin dei opstand» had plaat» in July 1825, en du»
nog vóór dat^n« KOCK zijnen post al» Luit.-Gouv.-Gen. aanvaardde.

89
eirond voor den afval van Soerakarta, welks ondersteuning
wij thans nog genoten, te meer daar reeds de Pavgerang
SERANG , ten oosten va'n Samarang, de partij der opstandelingen
gekozen had en met een leger van 10000 man tegen
de Nederlanders optrok. Samarang was in gevaar, en de
groote weg die derwaarts leidde, werd alleen door den Overste
CLEERENS verdedigd.
Te juister tijde kwam de Generaal VAN GEEN met zijne
krijgsraagt uit Celebes terug, waardoor men in staat gesteld
werd aanvallenderwijze te werk te gaan. SERANG werd spoedig
verslagen, en de Luit.-Gouv.-Gen. trok met het gros
des legers, ten gctalle van 3000 man, lot ontzei van het
fort op Bjokjokarta aan. Hierin slaagde hij volkomen ; doch
het mogtjiem niet gelukken, DIEPO-NEGORO lol vredelievende
gedachten" Ie brengen. Na zijn vertrek naar Batavia om
het bestuur der O.-I. koloniën van den Gouverneur-Generaal
VAN DER CAPELLE» over te nemen, werd de strijd met
kracht door den Overste COCHIUS voortgezet, die het kasteel
van P/eret bemagtigde, en den vijand naar alle zijden vervolgde
en op de vlugt dreef; — doch de krijgskans keerde;
de rivier de Progo, van waar 'DIEPO-NEGORO door de onzen,
onder aanvoering van de Majoors ELOUT , LE BRON DE VEXELA
en DE STOERS was verdreven geworden, geraakte weder in
hunne maat, en bij Aetjiwan leed de Majoor SOLLEWIJN de
nederlaag." Thans besloot men eene andere proef te wagen.
SEPOE, °de in 1812 door de Engehchen afgezette Sultan
van Bjokjokarta, werd door het Nederlandsche bestuur als
Sultan aangesteld. Hierdoor hoopte men den afval van eenige
hooiden te bewerken, die men als aanhangers van den vorst
kende, en inderdaad koos de Pangerang van Kadoe, MANG-
KOE DI KIGRAT, kort daarna on«e zijde. Gedeeltelijk door
dezen maatregel, maar meer nog door de wijze beschikking
van den Luit.-Gouv.-Gen. DE KOCK , onderwierpen zich nog
eenige inlandsche vorsten, hetgeen des te meer van belang
kon geacht worden, daar de Generaal VAN GEEN te dezer
tijd, door den Sultan van Soerakarta in persoon ondersteund,
een aanzienlijk voordeel op DIEPO-NEGORO behaalde.

90
Om de heroverde of onderworpene landen te behouden,
kwam men in 1827 op het denkbeeld om hier en daar
kleine houten vestingen, bentings geheeten, te bouwen ;
acht beweegbare kolonnen van 550 man, van het noodigo
krijgsmateriëel voorzien, zouden den vijand van tusschen deze
versterkte plaatsen uit, naar een bepaald punt trachten te
drijven, om denzelven aldaar in te sluiten. DIEPO-NEGORO
was evenwel de man niet, om zich te laten verschalken.
Menigmaal werd het aanleggen der hentings door zijne goed
bestuurde aanvallen verhinderd, terwijl door de menigvuldige
afwendingen, die hij maakte, op verscheidene punten
de kolonnen doelloos werden. Hierdoor werd de oorlog kostbaar
en van langen duur, te meer daar de versterking, die
inen uit Nederland verwachtte, en op welke men bij het ontwerpen
van dit krijgsstelsel gerekend had, eerst in den zomer
van 1827 aankwam (*); daarenboven vreesde men bij de
aankomst dezer bezending, de manschap tot zware diensten
te bezigen , daar 'dezelve afgemat door eene moeitevolle reis ,.
niet in slaat zoude zijn het strenge zomersaizoen door te
slaan ; de sterfte, die thans onder het O.-I. leger heerschte,
maakte eene vereeniging van deze troepen met hetzelve nog
minder verkieslijk ; aan deze tegenspoeden is het dan ook toe te
schrijven, dat de opstandelingen meer dan eens de overhand
hadden, en zelfs tegen het einde van het saizoen op den
Resident van Soeraharta eene belangrijke overwinning behaalden,
hetgeen den opstand van het land van Membang
en het verbranden van Bentjar ten gevolge had. De
met DiEFO-HEGORO aangeknoopte onderhandelingen sprongen,
af door de bovenmatige eischen, welke hij deed, zoodat
men tegen den volgenden vcldtogt cenen hevigen strijd kon
Ie gemoet zien.
(*) De ongelukkige rei« van de Wassenaar en de Waterloo,
e versterking moesten overbrengen, en waarvan de cerita
op de Noord-llollaudächo kust strandde, ligt nog te versch in
liet geheugen, dan dat wij louden noodig hqjjben hiervan
breedvoeriger to gewagen.

91
Ongelukkig moesten de strijdkrachten verdeeld worden,
daar de vijandelijkheden, door den Sultan van Matan op
de westkust van Borneo tegen ons gepleegd, tuchtiging vereischten.
Den Kolonel DIBBETZ werd deze taak opgedragen ;
loffelijk kweet hij zich van dezelve. Na eene moeyelijke landino-
(Julii 1828), die den Luitenants ter zee DE HAAK, MULDER
en MHMAN DE LEHNSFELD tot eer verstrekt, viel men op
s viiands versterkte punten aan , die deels genomen , deels
door de inlanders verlaten werden. Eene afkondiging van
vergiffenis voor ieder, die onverwijld naar zijne woning terug
keerde, had ook de onderwerping van den Sultan ten gevolde
; hij werd echter voor de regering ongeschikt geacht,
en"Radja AKIL, een inlander van Siak, doch als Majoor
in Nederlandsche dienst, werd (zoo als reeds vroeger was
bepaald geworden) tot Sultan van Matan uitgeroepen, hetwelk
toen den naam van Brussel kreeg eu onder het oppergezag
van Nederland gesteld werd.
ü Op Java was tusschen den Commissaris- G energi DUEUS en
den Gouverneur-Generaal eenig geschil ontstaan, over de
wijze van oorlog voeren ; dit werkte met in ons voordeel,
daar in het voorjaar en in den zomer de krijgsvernglingcn
daardoor zeer verlamd werden ( het gelukte zelfs den inlander
SEOTOT, een der stoutmoedigste hoofden van DIEPO-NE-
GORO , welke zich voor de Nederlanders reeds yerscheidene
malen geducht had weten te maken, op den 1 Oct. lbZb
o„ den Majoor BUSCHKENS de zege te behalen ; dit nadeel aan
onze zijde werd evenwel acht dagen later ruimschoots vergoed,
door eene volkomene nederlaag van SEHTOI die eenen
nieuwen aanval willende wagen, door de vereemgde troepen
van den Majoor EUSCHKENS en den Kapitein KAUIA geheel
verslagen werd. Belangrijker nog was tegen het einde des j aars
de gevangenneming van KIAY-MODJO, opperpriester, en een
van de voornaamste hoofden des opstands, door den Overste
BE BROM DE VEXELA , waarop een wapenstilstand volgde, die
tot in het begin van 1829 duurde. Thans sloeg de reeds
wallende krijgskans geheel te onzen voordeele over. UiEro-
- SEG0RO raakte aan alle zijden ingesloten, waartoe de beleidvolle

'
92
maatregelen van de Oversten CIEKREITS , LEDEI en cocmus (*)
niet weinig toebragten. Reeds menigmaal was men op het
punt geweest hem te overvallen ; doch telkens wist de sluwe
Javaan, door zijne trouwe benden geholpen, het gevaar
te ontkomen : reeds had hij zijnen oom en twee zijner zonen
verloren ; zijne moeder en dochter waren onzen troepen
in handen gevallen ; hij hield echter stand, zelfs nadat ook
SENTOT, op wien al zijne hoop gevestigd was, benevens zijn
mederegent, zich aan de Nederlanders onderworpen hadden.
Doch toen ook de Rijksbestuurder zich in Jan. 1830 overgaf,
liet hij zich door dezen overhalen, insgelijks met de
Nederlanders in onderhandeling te treden. Bij het mondgesprek,
hetwelk hij hiertoe met den Generaal DE KOCK te
Magelang voerde, bleef hij bij zijne vorige eischen, en wilde
volstrektelijk als Geestelijk Opperhoofd op Java erkend worden.
Hierin althans konde men niet bewilligen; en dit onderhoud
zoude gewis tot niets geleid hebben, indien men niet
vooraf op middelen bedacht geweest ware, zich op de eene
of andere wijze van zijnen persoon meester te maken. Ge- '
lukkig gaf hij zelf aanleiding daartoe. Zijne legermagt in
weerwil der geslotene overeenkomst verdubbeld hebbende,
gaf men hem te kennen , dat hij als schender van het verdrag,
het vertrouwen der Nederlanders onwaardig was. Hij
werd gevangen genomen en zijne raagt ontwapend ; hij zelf
werd eerst naar Batavia en vervolgens als staatsgevangene
naar de Molukkcn gevoerd.
Aldus eindigde in Maart 1830 een der hardnekkigste oorlogen
, welke sedert de vestiging der Nederlanders op Java
aldaar door hen gevoerd zijn, die ons in vijfjaren lijds 25
millioenen gulden kostte, en ons op het verlies van 15000
man te staan kwam. waarvan de helft door het moederland
was afgezonden.
Mogen de pogingen, welke sedert door den opvolger van
den heldhafligen DE KOCK, den Gouverneur-Generaal VAN
(*) De Gen.-Maj. VAK GEE» , tot Luit.-Gen. bevorderd , wa»
in het vorige jaar naar het vaderland terug geroepen.

93
DES BOSCH , (sedert 1830) tot voorkoming van dergelijke opstanden
genomen zijn, de gcwenschte vruchten dragen, en
de bloei van Java en Neêrlands overige 0.- en W.-I. Bezittingen
door inwendigen vrede, door een wijs en gematigd
bestuur van derzelver Landvoogden, door gepaste maatregelen
in de aankweeking van derzelver voortbrengselen, eenmaal
in staat te zijn het moederland geheel schadeloos te stellen
voor de opofferingen, welke het zich tot hiertoe heeft moeten
getroosten ; en door de wijsheid van derzelver tegenwoordige
bestuurders (r. MEKKUS en B. J. ELIAS) derzelver ouden
luis.ter haiidhaven.

AARDRIJKSKUNDIGE BESCHRIJVING
VAN
NEÊRLANDS OOST- EN 1FEST-INDISCUE
BEZITTINGEN.
_ De Bezittingen der Nederlanders buiten Europa bepalen
zich tot de navolgende :
I. In Azië. Tot de eilanden Java, Sumatra, Borneo
en Celebes, terwijl derzelver gezag insgelijks op de meeste
der omliggende kleinere eilanden erkend wordt ; — de kleine
Sundasche eilanden en de MohMen. — Nieuw-Guinea, in
1828 door Nederland bezet, is thans weder door hen verlaten.
In Japan, en wel op het kleine eiland Décima, heeft
het Nederlandsche Gouvernement eene factorij.
II. In Afrika. Eenige forten en kantoren in Opper-
Guinea.
III. In Am erika. De Kolonie Suriname in Guinea, de
Curacaosche eilanden, St.-Eustatius, Saba en een deel van
St.-Marten, tot de Antilles behoorende.
I.
BEZITTINGEN DER NEDERLANDERS IN AZIË.
Deze strekken zich uit van ruim 7° N. B. tot nag. 11° Z.
B. en van 96" tot 135° 0. L. van Greenwich, en beslaan
het grootste gedeelte der eilanden ten noorden van Nieuw-
Holland en ten zuid-oosten van Azië gelegen. Met uitzondering
van de Molukken, dragen zij den naam van Sundasche
eilanden, tcrwijf de geheele 'eilanden-groep meer algemeen
onder den naam van Oost-Indische Archipel bekend is.

9,1
«ei Bestuur der Nederlandsche Aziatische Bezittingen i3
door den Koning opgedragen aan eenen Gouverneur-Gene.
ÏÏ, wdke alleen aan Z. M. verantwoording verschuldigd
"en den Koning vertegenwoordigt De land- en zeemagt
in sehcel Neêrlands Indiè staat onder zijne bevelen, deszelfs
g Raad is uit cenen Vice-Voorzitter vier leden en«gjt
Secretaris zamengesteld , terwijl het bestuur der_ finjnt.cn,
der domeinen , de directie der produkten , de justitie enz.
aan bijzondere collégien is opgedragen.
Buiten Java is het bestuur in handen van Gouverneurs
of van Gezagvoerders, die aan den Gouverneur-Generaal
ondergeschikt zijn. De Gouvernementen zijn verdeeld m
Residentiën, waarin een Europeaan het hoogste gezag xntoefent,
terwijl deze, naar mate van de f S o s t f l ff/*
de belangrijkheid van het gewest, één' of meer Assistai -Residenten
en inlandsche Regenten onder zich heeft. De mlandsche
bevolking staat, op de meeste eilanden, zoo veel mogeik
onder het onmiddellijk bestuur van hare eigene hoofden
3 A n , Orang-kayJs geheetendoch in de zigingen
harer Landraden is de Resident of de Assistent-Resident
en in de Regtbanken van Ommegang een lid van den Kaact
van Justitie steeds Voorzitter; het Hoog Geregtshof, hetwelk
te Batavia zetelt, zorgt voor eene goede regtsbedeeling
en heeft de magt de vonnissen der Justitie-Raden en mindere
regtbanken te wijzigen of te vernietigen. Geen doodvonnis
fan, uitgezond rd in hoogst bijzondere'—^heden
, zonder bekrachtiging van den Gouv.-Gener. «orden
voltrokken.
GROOTE SUNDASCBE EILANDEN.
a. HET EILAND JAVA.
Java, een der grootste en vruchtbaarste eilanden van den
O.-I. Archipel, ligt tusschen 5° 52' en 8° 46' Z. B. en
strekt zich van 105° 11' tot 115' 33' 0. L. meeneoo.e-
Jijkc rating uit. Het heeft de gedaante van een oaregelmaUg

96
langwerpig vierkant, welks grootste lengte 150, en welks
gemiddelde breedte 16 geogr. mijlen bedraagt; deszelfs vlakke
inhoud wordt op ongeveer 2400 D mijlen geschat. Het is
ten noord-westen door Straat Sunda van Sumatra, en ten
oosten door Straat Bali van het eiland van dien naam afgescheiden
, terwijl de Javasche zee het ten noorden en de
Indische Oceaan ten zuiden bespoelt.
Van het westen naar het oosten is Java door eene bergkelen
doorsneden , welker'onderscheidene takken zich naar
alle rigtingen uitstrekken. Vele toppen dier bergen , waarvan
sommige meer dan ,3,000 Ned. ellen hoogte hebben, zijn
kraters van vulkanen, die eertijds vele verwoestingen hebben
aangerigt en welker vuur ook thans op verre na niet is uitgedoofd.
Evenzeer treft men in het midden van Java eenige
afzonderlijk staande bergen aan, die de kenmerken dragen,
dat zij eenmaal vuur en vlammen hebben uitgebraakt. De
gesteldheid van Java's grond, zoowel als die der omliggende
eilanden, maakt het niet onwaarschijnlijk, dat deze geheele
eilanden-groep van vulkanischen oorsprong is, en niet door
eene geweldige oversfrooming van het vaste land is afgescheiden
geworden.
De zuidkust is doorgaande steil en hoog en door rotsen
en klippen tegen de woede der zee beveiligd ; de westkust is
laag en boschrijk ; terwijl de noordkust laag en tevens moerassig
is , doch goede baaijen en ankerplaatsen aanbiedt ; van
daar dan ook, dat de vestigingen der Nederlanders zich
steeds tot dit, ofschoon ongezondste , gedeelte van Java bepaald
hebben.
Java is, vooral aan de noordkust, buitengemeen rijk in
rivieren, die uit de bergen in de binnenlanden ontspringen
en welker loop bij gevolg slechts kort is ; de meeste derzelver
zijn daarenboven , uit hoofde der ondiepten en klippen , ook
aan de monding, voor de scheepvaart ontoegankelijk ; doch
de vruchtbaarheid des bodems en het vervoer der produkten
door middel van praauwen, wordt door dezelve aanmerkelijk
bevorderd. De voornaamste der rivieren zijn in het
noordelijk gedeelte: de Bengawan of Solo-rivier, de Kediri,
de Tanger an, de Tjiliwong, de Anjol, de Losari, dje

i) 7
van Samarang, Demak en Rembang, de Balumboang en
verscheidene andere ; in het zuiden komen de Progo en de
Bogowonto alleen in aanmerking.
In de nabijheid van verscheidene vuurbergen vindt men
zoowel koude als warme rnineraalbronnen, aan welke men
eene heilzame geneeskracht toeschrijft ; de uitwasemingen van
andere daarentegen, ook zelfs van sommige meren, worden
voor den mensch schadelijk geacht. Het getal der meren is
pering ; die, welke men in de Residentiën Bantam, Baglen
en Bezoeki aantreft, alsmede de Binnenzee in de Residentie
Japara, zijn de belangrijkste.
Over het geheel genomen wordt de luchtsgesteldheid van'
Java voor gezond gehouden, ofschoon de noorder stranden
door de uitwasemingen der aangeslibde gronden hiervan
behooren uitgezonderd te worden. Ofschoon de hitte
soms onverdragelijk is en tot over de 90° FAHR, stijgt, wordt
dezelve aanmerkelijk getemperd door de zee- en de van de
gebergten afdalende landwinden, de veelvuldige onweders en
de talrijke rivieren , die de vlakten besproeijen. Landwaarts
in , waar men zich alras eenige honderden voeten boven de
oppervlakte van de zee bevindt, vermindert de warmte wel
eens tot 60°, en des nachts is het aldaar zelfs koel. Alhoewel
men op de toppen der hoogste bergen verscheidene malen
sneeuw en ook ijs gevonden heeft, daalt echter de sneeuwlinie
niet tot derzelver kruin af.
De Moussons (*) kondigen zich gewoonlijk door stormen
en onweèrsvlagen aan. De kwade mousson, welke gemeenlijk
in Dec. invalt, heerscht tot tegen of in het begin van Maart,
als wanneer de weste- of noord-westewinden allengskens door
den oostewind vervangen worden, die meestal droogte en eenen
(*) Moussons noemt men die regelmatige winden , welke in
de heete luchtstreek, in het eene jaargetijde uit de eene hemelstreek,
in het andere uit de tegenovergestelde waaijen.
De tijd van overgang der moussons uit de eene luchtstreek in
de andere, draagt den naam van kentering. De moussons ontstaan
voornamelijk uit de omwenteling der aarde om hare as;
ook staan zij in verband met den »tand der ion en da
rigting der groote bergketens.

98
helderen hemel aanbrengt. Dagelijks wisselen zee- en landwiuden
elkander bestendig af; de eerste duurt op de noordkust
van des morgens tien tot des namiddags vier of vijf
ure, en wordt alsdan door den laatsten vervangen, die
zuiver en verfrisschend is.
De grond is vooral in het noorden en het midden des eilands,
waar dezelve met eene dikke korst teel-aarde overdekt is, zeer
vruchtbaar en behoeft op de meeste plaatsen niet bemest te
worden. De groeikracht op Java is verbazend, en planten
en gewassen, zelfs uilheemsche, tieren er in overvloed.
Deze ongemeene vruchtbaarheid maakt dit eiland tot de
belangrijkste onzer buitenlandsche bezittingen, vooral nadat
door den ijver van den Gouv.-Gen. VAN DEN EOSCH (later
Commissaris-Generaal) en de invoering van het door hem
ontworpen cultuur-stelsel, het vaderland na veelvuldige
opofferingen ten behoeve der koloniën, de vruchten van
zijne ailezins doelmatige beschikkingen begint in te oogsten.
Tc regt begreep hij, dat de Javaan, vadsig en lui van aard,
aansporing tot don arbeid behoefde, dat hij niet aan zich
zelven moest worden overgelaten ; maar dat zijn arbeid en
zijn grond, wel verre van alleen tot voortbrenging van
eenige handelsprodukten te dienen, strekken konde om de
stoffelijke belangen van het moederland te bevorderen. Onder
opzigt en leiding van zijne inlandsche hoofden en Europeaansche
ambtenaren, die daartoe van het Gouvernement
ruim bezoldigd worden, werd den Javaan meer bepaald
zijnen werkkring aangewezen ; hem voor zijnen oogst eene
goede en stipte betaling toegezegd en alles aangewend om
voor te komen, dat overdrijving of willekeur de ontworpene
plannen in den weg stonde. Deze wijze maatregelen,
door de opvolgers van VAN DEN BOSCH, de Gouvs.-Geu.
DE KOCK en DE EERENS voortgezet, hebben tot dus verre tot
de meest gewenschte uitkomsten geleid, en zich, na de onderwerping
van den Sullan van Djokjokarla en van den
Keizer van Soerakarta, ook tot derzelver gebied uitgebreid,
zoodat thans, bij voortdurende toeneming en verscheidenheid
van cultures, eene tot hiertoe ongekende welvaart
op Java lieerscht, en de inboorling, door zijne eigene hoof-

ÖD
den bestierd t met tevredenheid het oppergezag van Nederland
huldigt.
Een der voornaamste voortbrengselen van Java's grond is
de rijst, welker aanbouw sedert het begin dezer eeuw aanmerkelijk
was verminderd, en zich eenen geruimen tijd
slechts bepaalde tot de behoeften der O.-I. eilanden en de
uitrusting der Europesche schepen. Na de invoering van
het cultuur-stelsel, waarvan wij pas gewaagden, en door het
graven van kanalen en water-afleidingen in onderscheidene
residentiën, om daardoor de dorre landen te besproeijen, of
moerassen uit te droogen, is de aanbouw van rijst weder
verbazend toegenomen, zoodat de uitvoer in 1839 nag. 69
mill. N. gg beliep, welker waarde op 4690000 guld. geschat
werd; het overschot was voldoende om de geheele bevolking
des eilands hiervan te voorzien; — te meer moet dit verbazin«-
verwekken, daar de rijst, even als bij ons het brood,
aldaar tot de noodwendigste levensbehoeften behoort.
Een ander niet minder belangrijk produkt is de koflij t
welker aankweeking vroeger, vooral onder het bestuur van
DAENDEL.S, den rijstbouw verdrong. In 1828 telde men op
Java reeds nagenoeg 50 mill, koffijboomen, en in dat jaar
steeg de uilvoer tot 416000 pikols van 62 Ned. 0?, welker
Waarde op meer dan 8 mill. guld. begroot werd ; dezelve
werd door die van 1840 en 1842 nog oneindig overtroffen;
de uitvoer werd in het laatste jaar op 1013800 pikols en
eene waarde van 24 mill. guld. geschat. In dit zelfde jaar
werd het getal der vruchtdragende koffijboomen, Op 190
mill, gebragt, welke door elkander gerekend meer dan 60
mill- N. fg jaarlijks voortbrengen.
Ook het suikerriet schiet Op Java welig op; de suikercultuur
is geheel in handen der Chinezen, die dezelve in
pacht hebben, ofschoon sedert ecnigen lijd ook Europeanen
zich op dezen tak van nijverheid beginnen toe te leggen.
De aanbouw is sedert eenige jaren dan ook aanzienlijk vermeerderd
, en levert een doorslaand bewijs op van de schitterende
uitkomsten der nieuwe cultuur-inrigtingen. De uitvoer,
die op Java in 1829 slechts 73780 pikols bedroeg,
sleeg in 1841 nagenoeg tot het veertienvoud van dat bedrag,

100
terwijl Java en Madoera in 1837 reeds ecncii oogst van
502700 pikols opleverden ; het geheele bedrag van den uitvoer
van suiker wordt jaarlijks van ( J tot 12 mill. guld. gerekend.
Sedert 1808 is ook de indigo-tecll op Java, die door de
aankweekingen der Engehchen in Bengale en der Spanjaarden
in Guatimala verdrongen was, weder hersteld, zoodat
het getal der indigo-fabrijken, hetwelk al zeer spoedig
tot 20 geklommen was, in het laatste tiental jaren verbazend
is toegenomen. De uitvoer, die in 1829 slechts 20000
N. ffi was, bedroeg in 1840 meer dan 1060000 N. %, ter
waarde van 6371700 guld. De oogst op Java en Madoera,
die in 1837 tot 483000 IV. gg klom, werd door dien van
1838 en volgende jaren nog overtroffen.
De peper, welker cultuur slechts luttel moeite kost, is
sedert 1828 insgelijks aanzienlijk vermeerderd, doch derzelver
hoedanigheid moet voor de Malabaarsche onderdoen ; —
de tabak wordt voor een groot gedeelte door de inlanders
verbruikt ; doch ook de Europeërs drijven handel in dit produkt;
de cigaren, welke van denzelven vervaardigd worden
, zijn meestal van inlandsch maaksel.
De eerste proeven in 1826 genomen, om de thee-teelt
op Java over te brengen, droegen geene gewenschle gevolgen.
Beter slaagde men drie jaren later door den onverinoeiden
ijver van den Heer JACOBSON, die zich bij herhaling
naar China begaf om de noodige kennis te verzamelen, ten einde
deze cultuur met gunstiger uitslag bekroond te zien. Hij slaagde
naar wensch. Tot hoofd of inspecteur der thee-teelt op Java
aangesteld zijnde, genoot hij de bescherming en aanmoediging
der Gouvs.-Gen. VAN DEH EOSCH, BAUD en DE EEREHS, zoodat
de aankweeking der thee-struik op Java, welker produkl
niet voor die uit China behoeft te wijken, voor Nederland
eenmaal de heilrijkste vruchten kan dragen. In de nabijheid
van Batavia beslaat eene inrigting om de gewonnen thee
verder te behandelen en te sorteren; de uilvoer, welke in
1836 nog slechts 4000 N. ffi bedroeg, was in 1841 en
1842 lot 8S000 N. fig geklommen. .
Het katoen, waarin bijna alle Javanen gekleed gaan, zoude
een belangrijk artikel kunnen worden, indien men bij voort-

101
durende aanmoediging der katoen-teelt, hetzelve, even als 8e
Engelschen, in het moederland liet verwerken en daarna weder
in onze O.-I. Bezittingen invoerde. Ook worden thans
op Java de konzenilje en het kaneel aangekweekte
De mindere voortbrengselen van Java's bodem, waarover
wij niet breedvoerig kunnen handelen, zijn: maïs, kurkuma,
gember, tamarinde, kardemom en cene groote verscheidenheid
van verf- en geneeskundige planten ; ook vindt
men er eene soort van moerbezié'nboora, waarvan papier
vervaardigd wordt. Onder de tuin- en boomvruchten vindt
men den aardappel, die echter in smaak voor de Nederlandsche
soorten onderdoet; de voedzame kokosnoot, de ananas,
van welker bladeren eene soort van garen kan vervaardigd
worden; den meloen, de vijg, pisang of bananen, welker bladeren
den inboorling tot regen- en zonnescherm en tot tafelbord
dienen, benevens verscheidene keukengroenten, waarvan sommige
hier eene merkbare verfijning en veredeling ondergaan.
De onbebouwde gronden zijn bijna geheel met wouden
overdekt, waarvan vele met prachtige, andere met voor den
ï'nensch nuttige boomen prijken ; onder deze laatste bekleeden
die, welke het jati- of Indiaansch eikenhout opleveren »
eene voorname plaats. Tot de veelvuldige palmsoorten behoort
de areng, ook gomoeti en sagueerpahn geheeten, die tegelijk
een voedend merg, eene goede suiker en eenen verfrisschenden
drank oplevert, terwijl men van deszelfs vezelachtigen bast touw
slaat en zakken vervaardigt. Een der zwaarste heestèrgewassen
is het bamboes, hetwelk doorgaans eene hoogte van 12 tot 16
ellen bereikt, en den inboorling de grootste diensten bewijst,
daar het tot het bouwen van woningen dient en verscheidene
gereedschappen en meubelen uit hetzelve vervaardigd worden.
Het dierenrijk is mede zeer verscheiden. Onder de tamme
dieren staat de karbouw of buffel op den voorgrond, die den
Javanen van een uitstekend nut rs, en als lastdier en voor
den ploeg het paard vervangt, dat er veel kleiner dan in
Europa is. In de laatste jaren heeft men van gouverneraenlswege
beproefd om den kameel op Java over te brengen ;
doeït deze proefneming kan men als geheel mislukt beschouwen.
In hoe verre men dagen zal oin den cwt aan het

102
warme luchtgeslel te gewennen, hetgeen uien thans insgelijks
wil beproeven, is nog niet te verklaren. Bundvee wordt er
weinig gevonden ; huisdieren en tam gevogelte daarentegen
in menigte. De tallooze vogels en insekten, die Java oplevert,
verschaffen den natuuronderzoeker een onbegrensd
veld ter nasporing ; onder de vogelen vindt men eene soort
van zwaluw, door de Javanen lawit geheeten, welker nestjes
een kostbaar handelsartikel zijn, en die vooral door de Chinezen
voor eene lekkernij gehouden worden. Men wil, dat
Java jaarlijks 200 pikols vogelnestjes naar China verzendt,
en dat elke pikol aldaar, naar gelang der soort, van /2500
tot/3500 opbrengt.
Van wilde dieren treft men op Java insgelijks eene groote
verscheidenheid aan; de voornaamste zijn: de tijger, van
welken vele Javanen het slagtoffer worden, de luipaard, de
hyena en de woudstier ; in de binnenlanden ook rhinocerosgen
; — voorts krokodillen, haaijen, zee-sohildpadden ; — apen
en slangen van onderscheidene soort en ras, herten, enz.
Java is rijk aan ijzererts, doch de ontginningen brengen
geen voordeel aan ; voorts kwarts, veldspaalh, aardhars,
(naftha), basalt en vulkanische voortbrengselen ; het Bantamsche
verschaft steenkolen, terwijl de kust-residentiën zout
opleveren. Goud heeft men er weinig aangetroffen; de goudontginningen
onder ZWAARDEKROOM zijn met geenen gunstigen
uitslag beproefd geworden, en konden de kosten niet
vergoeden. t
De oorspronkelijke bewoners onderscheidt men aan hun
breed voorhoofd en hunnen platten neus, ligt bruine huid en
gitzwart haar. De Javaan is zeer aan zijnen geboortegrond
gehecht, is vriendelijk en vrolijk van aard, goedaardig, wanneer
zijne hartstogten niet in beweging gebragt worden en
zelfs meewarig ; doch aan den anderen kant bijgeloovig,
jaloersch en wraakgierig, en hoe schroomvallig ook, heeft
men hem meermalen met onverschrokkenheid den dood zien
trotseren. De bewoners der kustlanden zijn ruw en vermetel,
en bedrog is een der hoofdtrekken van hun karakter;
zij zijn daarin niet merkelijk onderscheiden van de
Maleijers, een' tweeden volksstam op Java, volgens sommigen

103
van Malakka oorspronkelijk, welke levendiger en woester
van aard zijn dan de eigentlijke Javanen; zij leggen zich
meer op handel en scheepvaart dan op den landbouw toe;
als zeeroovers hebben zij zich meermalen geducht gemaakt.
Een der grootsle misbruiken, waaraan de meeste Javanen
verslaafd zijn, is het zoogenaamde amfi oen schuiven of het
rooken van' opium, (door de inlanders amfioen genaamd),
waardoor zij bedwelmd worden , alle zorg en angst van zich
verbannen, en alsdan tot alle ondeugden in staat worden. Onderscheidene
malen heeft men op Java de aankweeking van
de papaver, welker verdikt sap opium heet, gewis lot groot
voordeel der bevolking, vergeefs beproefd. Hierdoor vermindert
intusschen het gebruik niet, daar men berekent,
dat alleen in de Besidentie Buitenzorg jaarlijks 16 à 18
kisten, ieder van 70 N. ffi, met geringe hoeveelheden aan
de Javanen worden uitverkocht. De opium-handel is geheel
in handen der Chinezen, die denzelven van hel Gouvernement
in pacht hebben, aan hetwelk deze handel jaarlijks meer dan
9 mill. guld. opbrengt.
Minder schadelijk is het gebruik van de pinang- of arecanoot
welke in een door kalk getemperd betelblad gewikkeld,
door de Javanen gekaauwd wordt, en hetwelk hun evenzeer
tot eene gewoonte geworden is als velen van ons het rooken
en snuiven. In iedere woning wordt de beteldoos gevonden ;
ieder' binnentredende wordt daarvan aangeboden, en het zoude
een bewijs van minachting wezen dit na te laten, evenzeer
als het weigeren van den betel voor eene beleediging zoude
gehouden worden. * At'
Eene derde klasse van bevolking zijn de Chinezen, die
zich hoofdzakelijk aan de noordkust des cilands^ vooral in
de hoofdplaatsen Batavia, Samarang en Soerabaia vestigen
en wier getal, ongeacht het, verbod der Indische regering
op den aanbreng van Chinesche nieuwelingen van Nov. 1837,
nog bestendig aangroeit; derzelver getal wordt op 200000
geschat. Zij maken de ziel van den binnenlandschen handel
uit, zijn in allerlei handwerken ervaren, en onderscheiden
zich door schranderheid en nijverheid.
Overigens vindt men op Java: Arabieren, die zich even-

104
eens meestal in de steden ophouden, benevens Boeginezen,
( Uakassaren), Ambonezen en Bengalezen, welke zich vantijd
tot tijd op het eiland hebben nedergezet, en eindelijk 30000
slaven, welker getal sedert de verbodswet op derzelver invoer
langzamerhand afneemt.
Het getal Europeanen en derzelver afstammelingen, voornamelijk
Wederlanders, is op Java betrekkelijk zeer gering;
sommigen schatten hetzelve, buiten het leger, op slechts
4000 (*), anderen op 6000—10000 zielen. De geheele bevolking
des eilands wordt op meer dan 7 mill, gerekend.
De eigentlijke Javasche bevolking belijdt den islam, ofschoon
met heidensche plegtigheden vermengd. In de binnenlanden
vindt men hier en daar nog overblijfselen van de
vereeniging van Brama en Boehda.
De Javaansche taal, welke vooral in het noorden des
eilands door vermenging met het Maleisch zeer verbasterd
is, wordt in twee hoofdtakken verdeeld: de volkstaal of kromo
en de hoftaal of ngoko ; de laatste wordt door de minderet!
jegens hunne meerderen gebruikt ; de geleerde taal is die deipriesters
en hoofden. De ff'ester-J'avanen, te weten die,
welke ten westen der rivier Losari of der Besid. Tagal
wonen, spreken het Soendaasch of Sundaasch.
De Vorstenlanden van Java (Soerakarta en Djokjakarta)
staan onder Sultans, wier troon erfelijk is, doch hunnj
magt is door de jongste bepalingen aanmerkelijk verminderd.
Zij ontvangen van het JYederlandsche Gouvernement hunne
aanstelling en derzelver Bijksbestuurders of Viziers zijn
(*) Dezo opgave van den Heer HOORDA VAH FIJSIKCA komt
ons te gering voor , daar andere eveneens wel onderrigto
schrijver« dit getal aanmerkelijk hooger stellen. Met te meer
;;rond meencn wij dit voor eene misstelling te mogen houden,
daar volgens zijne eigene opgave alleen de Residentié'n Bantam
114, Batavia 3000, Buitenzorg 100 Europeanen tellen,
terwijl er volgens zijne opgave in de Preanger Regentschappen
daarenboven 14 gevonden worden, en te Cheribon eene school
voor Europeanen bestaat. Van de door hem vermelde Resid.
Krawang is evenmin als te Cheribon de Europesche bevolking
opgegeven. — Volgens andere schrijver« bedraagt het getal
Europeanen in de Kesid. Samuiang 1650 en in Soerabaia 1945.

105
»crpligt over alle belangrijke zaken hel ijilandsche bestuur
betreffende, met den Besid'ent te raadplegen.
Java wordt gewoonlijk in Westelijk^ Midden- en Oostelijk
Java verdeeld.
Tot IF est e lij k Java behooren de Besidentiën Bantam,
Batavia, Buitenzorg, Erawang, de Preanger Regentschappen
en Cheribon,
Tot Midden-Java de Besidentiën Togal, Pekalongan,
Samarang, Kadoe, Bnglen, Banjoemaas, Soerakarta, Djokjakarta
, Patjitan, Madion , A cdiri, Jopara en Rembang.
Tot Oostelij k Java de Besidentiën Soerabaia met Madoera,
Passaroewan en Bezoeki met Banjoewangi.
Overigens is Java in drie militaire distrikten of kommandementen
verdeeld, waarvan de sleden Batavia, Samarang
en Soerabaia de hoofdplaatsen zijn. .
1. De Residentie Bantam.
Deze Besidentie, die den westhoek van Java vormt, wordt
aan derzelver noord-westzijde door Straat Sunda van Sumatra
gescheiden , en bevat het voornaamste gedeelte van het
voormalige koningrijk van dien naam. Zij heeft eene bevolking
van 382000 zielen, waaronder ruim 100 Europeanen
of derzelve afstammelingen gevonden worden.
De luchlsgesteldheid wordt voor ongezond gehouden, zoowel
in het noorden des eilands, uit hoofde van de menigvuldige
moeraslanden, als in het zuiden wegens de spoedige
verandering van het luchtgestel, waardoor de thermometer
binnen één uur soms 16° en meer daalt. De binnenlanden
worden echter voor gezonder gehouden. Door de menigvuldige
stortregens zwellen de rivieren soms verbazend, waardoor
de landen zeer dikwijls aan overstroomingen blootgesteld
zijn. Onder de baaijen komen die van Bantam aan de
noord-westkust en de Meeuwenbaai aan de zuidkust vooral
in aanmerking. Vele der bergen van den Goenong Kendang,
welke deze Besidentie doorsnijdt, schijnen uitgebrande vuurbergen
te zijn, uit hoofde van de menigvuldige wellen en
zwavelbronnen, welke men hier vindt. In het Begentschap
Lebak lieft men uitgestrekte bosschen en kolengroevcn aan.

ICG
In 183!) heeft men de aftapping van het meer Fanoe, in
het westen van het Bantamsche ondernomen, om daardoor
ook de omliggende moerassen voor den rijstbouw geschikt
te maken.
Het voornaamste voortbrengsel was vroeger de peper,
thans de rijst, welker opbrengst men jaarlijks op meer dan
75 mill. N. 0g schat ; doch onder het bestuur van den Gouv.-
Gener. VAN DEN EOSCH is ook aan de koffij-cultuur eene aanzienlijker
uitgebreidheid gegeven, zoodat men er thans reeds
zes mill, bopmen telt. In de stad Bantam alleen vindt men
meer dan tachtig suikerfabrijken. De hoeveelheid klapper- of
kokos-olie, die hier wordt uitgevoerd, is aanzienlijk.
Over het geheel is de landbouw, sedert de onderwerping
des laatsten Sultans, op eene verbazende wijze toegmomen ;
doch de veeteelt maakt niet minder een der voornaamste
bronnen van bestaan der inwoners uit ; daarenboven leven
meer dan 2000 huisgezinnen, van de vischvangst.
Aan het hoofd der bevolking, meerendeels uit Javanen
bestaande, die als wellustig en wraakgierig beschreven worden
, staat een Besident, wien drie Assistent-Besidenten zijn
toegevoegd, die te Anjer, Tjiriengin en Lebak hun verblijf
houden. — Op het Kendangsche gebergte treft men
nog dorpen met Bocdhoïnen aan.
De stad Bantam is eene der oudste en beroemdste steden
van Java ; zij wordt door twee rivieren ingesloten, welke
in de zee uitwateren , doch heeft thans weinig bekoorlijks en
is slechts een puinhoop van vroegere grootheid ; de huizen
zijn niet veel meer dan van riet gevlochtene hutten met
klei besmeerd, die in een bosch van kokosboomen verspreid
zijn. Het kasteel Speelwijk, dat de rivier bestreek, is gesloopt
en ligt even als het paleis des Sultans en hel fort
Diamant, in puin. De moskee is hel voornaamste gebouw ;
het dak loopt torensgewijze op en bestaat uit vijf boven elkander
geplaatste daken, die allengs kleiner worden. Een
smal torentje, naast de moskee gebouwd, dient om de
tijden des gebeds uit te roepen.
Het bevallig gelegene Anjer aan Straat Sunda is de
eerste plaats, waar de schepen uit Europa zich kenbaar

107
meten maken, en van waar het berigt hunner aankomst
moe
aan den Gouv.-Gener. wordt opgezonden. De postweg, die
a
door het noorden des eilands'loopt, neemt hier eenen aanvang
en wordt door palen van 400 roeden afstands aangewezen.
De doortogt van de meeste schepen, die van oost
en west komen, maakt deze plaats tot eene der levendigste
in Jndië. De sterkte, door DAENDELS alhier aangelegd, is
te«en de inlanders bestand.
"Ceram of Serang, U\ ee uren ten zuiden van Bantam ,
in een gezonder oord , is de hoofdplaats der Besidentie en
het verblijf van den Besideut en de voornaamste ambtenaren
, die hier goede woningen hebben. De moskee en de
kazerne (tevens een blokhuis) zijn insgelijks goede gebouwen.
Voorts Tanara met het hoofddepôt van het zout, hetwelk
op de westkust in zoutpannen uitgedampt wordt ; Lebak, in
eene vallei met een fort, en Pandeglang met mineraalbronnen
, eene der gezondste plaatsen dezer Besidentie.
2. De Besidentie Batavia.
Batavia heeft als de zetel van den Gouv.-Gener. en de
Hooge Begering, als de hoofdstad van de Nederlandsche
O.-I. Bezittingen, eene wereldvermaardheid verkregen. De
Besidentie , vvaarvan deze stad de hoofdplaats is, ligt ten
oosten van Bantam, aan de noordkust des eilands; zij beslaat
een groot gedeelte van het voormalige rijk vwJakatra
en bevat 237600 inw. , waaronder nagenoeg oOOO Europeanen,
of derzelver afstammelingen.
De inlandsche bevolking bestaat uit Mohammedanen van
allerlei aard; doch dezelve heeft door den memgvuldigen
omgano- met Europeanen eene zekere beschaving en welgemanierdheid
aangenomen, die in de meeste der overige Besidentiën
noor vreemd is. De helft der Chinezen, die zich
op Java bevinden , heeft zich in deze Besidentie gevestigd.
De produkten bepalen zich tot rijst voor eigen gebruik ,
daar de meeste koffij-, peper- en rijstvelden in heerlijke
akkers herschapen zijn, die aan landeigenaren toebehooren.
Uil hoofde der menigvuldige mocrasgrondea is de kust ongezond.

103
De postweg en andere groole wegen doorsnijden deze Besidentie.
De stad Batavia, sedert 1619 de hoofdstad der Nederlandsche
O.-I. Bezittingen, was weleer de ichoonste stad
in Lndië, doch hare ongezonde ligging is de oorzaak van
haar verval geworden ; thans zijn vele straten vernield
en de meeste kerken en openbare gebouwen in eenen vervallen
staat. De Gouverneur DAENDELS liet de bolwerken der
stad slechten en moedigde de inwoners aan, om zich ten
zuiden der stad in een gezonder oord te verplaatsen ; hierdoor
nam de welvaart der buitenwijken Molenvliet, Rijswijk,
Weltevreden en Meester Cornells, allengs aanmerkelijk
toe, en de stad zelve, welke eertijds meer dan 180000
inw. bevatte, telt thans met inbegrip van het Chinesche
kwartier (Eampong-Tjina) naauwelijks 55000 zielen.
De eigenllijke oude stad is omgeven door eene wijde en
diepe gracht, welke haar water van de Tjiliwong of Groote
rivier ontvangt. De grachten binnen de stad zijn meest
allen gedempt; de straten loopen lijnregt en snijden elkander
regthoekig. Het voornaamste gedeelte der stad is de Groote
rivier, eene gracht, langs welke de voornaamste handelshuizen
gebouwd zijn en op welke de Ned. Handel-maalschappij
insgelijks hare gebouwen heeft. Alhoewel sedert den Gouv.-
Gener. iMHOFF het verblijf der Gouverneurs-Generaal naar
Buitenzorg is overgebragt, worden de vergaderingen der
Hooge Begering nog ia deze stad gehouden ; ook vindt men
er het Hoog Gereglshof, het Departement van Finantiën
benevens alle andere hooge collégien.
Onder de merkwaardige gebouwen, welke nog aldaar gevonden
worden, behoort het Stadhuis, in 1710 onder het
bestuur van RIEBEEK voltooid ; hetzelve is 40 ellen breed en
36 ellen diep. — De Beurs, in 1818 gebouwd, rust op
drie rijen kolommen en bevat tevens het Assurantie-kantoor.
Vroeger vond men hier drie Christen-kerken : de Hollandsch
gereformeerde, de Maleische en de I.ulhersche kerk.
De eerste, welke een fraai gebouw was, dat de graven van
MAATSITIJKER , KOEN en andere voorname mannen bevatte, is^
op last van DJEKDELS afgebroken; de Maleische kerk, waarin'

109
ook de dienst in het Nederduitsch verrigt wordt, is een
vierkant gebouw op den weg van Jqkatra, voorheen de
Portugeselïe buitenkerk geheeten, doch in 1736 verbouwd ;
het dak rust op zes zuilen en heeft drie gewelven ; men
vindt er de prachtige grafzerk van den Gouv.-Gener.
ZWAA.RDEKROON. - De Lulhersche kerk, in 1834 door eene
aardbeving verwoest, is thans insgelijks afgebroken. — De
B. Kath. kerk op het Plein van Waterloo, ten tijde van
den Commiss.-Gener. DUBUS DE GHISIONIES geslicht, werd
den 6 Nov. 1829 ingewijd en verving de bouwvallige kerk
onder Weltevreden, welke onder DAENDELS tot de uitoefening
der B. Kath. Godsdienst was ingerigt. — Onder de Chincsche
tempels munt die op Eampong-Tjina uit, welke met
vergulde beelden versierd is. r-
Onder de pleinen verdienen vooral genoemd te worden het
Koningsplein, ten zuiden der stad , hetwelk een uur gaans
in omtrek heeft en aan alle zijden door prachtige gebouwen
en fraaije tuinen omgeven is ; — het Plein van Waterloo
(vroeger van Weltevreden) met goede*kazernen, — en het
Stadhuisp/eip binnen de stad gelegen.
Op Weltevreden trekt vooral de aandacht het Gouvemements-gebouw,
door DAENDEIS tot een paleis bestemd, doch
onvoltooid gebleven en door DUJBUS DE GHISICSIES in 1827
voleindigd ; het dient thans voor de vergaderingen der Indische
redering en der departementen van algemeen bestuur.
Op het °voorplein zijn de Landsdrukkerij en het Postkantoor.
In 1818 werd op den weg van Weltevreden door eemge
liefhebbers een Schouwburg geslicht, waarin door hen tooneelvoorslellingen
gegeven worden. — In Aug. 1807 werd
op Weltevreden door Prins HENDRIK der Nederlanden de
eerste steen gelegd aan een fort of citadel, naar Prins FRE-
DERIK genoemd. — Ook is hier de eerste Gouvernements lagere
school gevestigd. ,
Te Meester Cornells, waar zich eene meni;;le Chinezen
gevestigd hebben, ligt het fortje de Sterreschans ; ook is er
eene goede kazerne voor de bezetting ; de markt ten oosten
»eieren, wordt druk bezocht.
U Op Rijswijk munten uit: liet Hotel van den Gouv.-

no
Gener. met galerijen omgeven ; -— de Willcms-kerk of Evangelische
kerk, welker bouw in 1835 aanving en waarin
Hervormden en Lutherschen hunne dienst verrigten ; dezelve
prijkt met een koperen koepeldak en is onlangs (1843) met
een fraai orgel versierd ; da sociëteit : de Harmonie, door
toedoen van DAENDELS ffpgerigt en het gebouw van het Bataviaasch
Genootschap van kunsten en wetenschappen, hetwelk
sedert 1778 dagteekent en den Vice-Admir. RADERMA-
CHER onder deszelfs oprigters telde. Ook vindt men hier
hel Europesche kerkhof met een fraai hek omgeven.
De Engelsche gemeente heelt eene kerk op Paropatan,
waarin door eenen zendeling de dienst verrigt wordt.
In 1834 werd Batavia met deszelfs omstreken door eene
aardbeving zwaar geteisterd ; doch de laatsten worden thans
van jaar tot jaar aanmerkelijk verfraaid.
Batavia is de geboorteplaats v.:n den wiskundige w. HOM-
BERG (overl. 1712) en van den Gouv.-Gcner. D. VAN ctooa
(overl. 1735).
Het wapen der stad is een uitgetogen zwaard, welks punt
door eenen lauwerkrans steekt. «
In 1828 kwamen te Batavia aan 143 scheepsbodems
(hieronder zijn echter de talrijke vaartuigen uit den O.-I.
Archipel niet begrepen), waarvan 68 uit Nederland; in
1842 bedroeg het getal der uit Nederland aangekomene
schepen alleen 191 bodems.
De reede van Batavia wordt voor eene der beste ligplaatsen
der wereld gehouden, en is door 17 eilandjes gedekt ;
zij kan ruim 1200 schepen bevallen; een hecht dubbel zeelioofd
uit jatihouten palen bestaande, is op last van den
Gouv.-Gener. VAN DER CAPÉÏXEH aangelegd en strekt zich tot
op eenen aanzienlijken afstand in zee uit ; de ingang der
haven, vroeger door verzandingen bijna onbevaarbaar, wordt
sedert het bestuur van gemelden Gouverneur, die dezelve
het eerst liet uitdiepen, in goeden staat gehouden.
Van de eilandjes ten nooiden van Batavia gelegen en de
Buizend eilanden genoemd, is Onrust, op twee uren
afstand? van Batavia, een maritiem etablissement ; het werd
ifl 1800 door de JEvgehc'tn verwoest, doch is gedurende

Ill
het bestuur van VA» DER CAPEEEEH eenigzins hersteld; de
voornaamste der overige dragen den naam van Nederlandsche
steden.
3. De Àssislent-Iîesidenlic Buitenzorg.
Huitenzorg, ten zuiden van Batavia, behoorde vroeger
insgelijks tot Jakatra, en werd in 1745 door het O.-I.
Bestuur aan den Gouv.-Gener. VAN IMHOFF en deszelfs opvoliiers
afgestaan. Deze liet aldaar een buitenverblijf slichten,
hetwelk een der schoonste gebouwen op Java was ; doch in
Oct. 1834 werd het dermate door de aardbeving geteisterd,
dat men genoodzaakt was hetzelve tot op den grond af te
breken. Het geheel nieuwe paleis, eerst vóór een paar jaren
voltooid, is slechts ééne verdieping hoog, doch vervangt het
vorige op eene waardige wijze.
Deze Assistent-Residentie bevat nag. 240800 zielen, waaronder
ongeveer 100 Europeanen. De inlandsche bevolking,
vooral die in het noorden, wordt zeer ongunstig afgeschetst;
men houdt dezelve voor lui en zedeloos ; velen derzelve staan
onder land-eigenaren , eene der heillooze vruchten van het
stelsel van DAENDELS , die dezen een willekeurig gezag toestond,
zoodat de verdrukking en de verarming der inlanders
sedert zijn bestuur hier gelijken tred hielden, tot dat de mildere
bepalingen van den Gouv.-Gener. BAUD in Febr. 1836
derzelver verdrukkingen paal en perk stelde.
De lucht is hier zeer gezond, hetwelk vooral aan de koelere
bergwinden wordt toegeschreven. Het geheele zuidelijke
gedeelte van Buitenzorg wordt door de Javasche bergketen
bepaald; de top van eenen dezer bergen, de Goenong-Gedeh,
is volgens Prof. REINWAROT 2550 ellen boven de oppervlakte
der zee verheven. De Pangerango wordt op dezelfde hoogte
geschat.
De voortbrengselen zijn, behalve de gewone, ook veel timmerhout
en boomvruchten. Voorts vindt men er smederijen
en oliemolens, steen- en pannebakkerijen, die meest uitsluitend
aan landeigenaars toebehooren. De voornaamste steen-en
paunebakkerij is die van het Gouvernement, welke onder eenen
Europe$cb.cn ambtenaar staat. — De handel in vogelnestjes,

112
die in deze Residentie gevonden worden, is zeer belangrijk.
Volgens nooRDA VAN EI J SINGA levert het landgoed Tjitrup
jaarlijks voor 100000 Spaansche matten aan vogelnestjes.
Thans is het vlek Buitenzorg een lustoord ; de kazerne,
het Chinesche kamp, de moskee en de bazar of markt zijn
bezienswaardig. Op last van den Gouv.-Gener. DE EERENS,
is in 1837 alhier een Statistiek Bureau gevestigd geworden,
waarin alle belangrijke werken over Neêrlands Indi'è en alle
Gouvernements-archiven bewaard worden. Onmiddellijk aan
het paleis des Gouverneurs paalt de fraaije plantentuin , in
1817 door VAN DER CAPELEEN aangelegd en onder het toezigt
der natuurkundigen REINWARDT en BLÜHE aanhoudend verbeterd
en verfraaid.
In de nabijheid van het vlek Buitenzorg vindt men de
overblijfselen van de voormaals prachtige stad Padjajaran;
ook vindt men in dezen omtrek eenige ruwe menschenbeelden.
De groote weg, in 1807 door DAENDELS op Java aangelegd
, doorsnijdt deze Residentie van het noorden naar het
zuiden, terwijl tot gemak van derzelver bewoners dagelijks
eene diligence van en naar Batavia rijdt, die dezen weg
(13 mijlen) in 4 uren aflegt.
4. Be Assislent-liesidenlie Krawang.
Krawang, sedert 1818 eene afzonderlijke Residentie, is
thans onder eenen Assistent-Resident geplaatst. Zij ligt ten
oosten van Batavia, heeft de Zee van Java ten noorden
en bevat eene bevolking van 85700 zielen.
De luchtsgesteldheid wordt, door derzelver ligging aan de
noordkust en uit hoofde van de verbazende warmte, voor
ongezond gehouden. In de nabijheid van het dorpje Tjiradja
vindt men koude ijzerbronnen, aan welke door den
'Heer BLÜME eene heilzame kracht wordt toegekend. De uitgestrekte
wouden en wildernissen zijn het verblijf van eene
menigte tijgers. In deze Residentie wordt ook vooral op het
gouvernements-établissement Tjilingkap met het gunstigste
gevolg kaneel, thee en tabak geteeld.
De landerijen zijn , sedert het verblijf der Engelschen op
Java, even als in Buitenzorg, onderscheiden in particuliere

113
landen en Gouverneraenls-landen, zoodat deze Residentie
het Gouvernement nog geringe voordeden aanbrengt.
De hoofdplaats is P oer wakaria, hetwelk in 1832 tijdens
den opstand der Chinezen op het nahegelegene Tjilingkap
zeer geleden heeft, waarbij het residentiehuis verbrand en do
negerij verwoest werd. Door de dapperheid van den Maj.
MICHIELS, Adjudant des Gouverneurs, en het beleid van den
Assist.-Resid., den Heer A. J. BIK , werden de opstandelingen
weldra beteugeld.
5. De Mesidenlie Preanger Regentschappen.
Deze Residentie, de grootste, vruchtbaarste en eene der
volkrijkste van Java, heeft ten noordwesten Buitenzorg,
ten noorden Krawang en de Zee van Java, terwijl Cheribon
dezelve ten oosten en de Indische Zee ten zuiden bepaalt.
Zij telde in 1826 naauwelijks 250000 inw., welk
getal sedert dien tijd verbazend is toegenomen en thans reeds
op 532800 zielen geschat wordt.
Uit hoofde van de uitgestrektheid dezer Residentie van de
noord- tot de zuidkust van Java, is de luchtsgesteldheid
zeer verschillend. Met uitzondering van de streken langs de
kusten gelegen, wordt dezelve, in weerwil van het afwisselende
klimaat, voor vrij gezond gehouden.
De bergketen, welke deze Residentie doorsnijdt, bevat
eene menigte vulkanen, waarvan de Goenong-Goentor in
1818, 1825 en 1840 en 'de Galoeng-Goen in 1822 nog
verschrikkelijke verwoestingen hebben aangcrigt; door de
laatstgenoemde uitbarsting kwamen meer dan 4000 menschen
om. Vele der bergen zijn tot op eene aanzienlijke hoogte
bebouwd en bewoond.
Slechts weinige der veelvuldige rivieren van deze Residentie
zijn op cenigen afstand van derzelver monding voor
praauwen bevaarbaar ; de voornaamste derzelve zijn : de Tjitaroem
en de Tjimanok in het noorden, en de Tjimandvi,
welke zich in de JFijnkoopers-baai, ten westen der Residentie
ontlast. — Sedert eenige jaren heeft men aan de
oevers der baai en langs de Tjimandiri etablissementen voor
koilij en zout aangelegd, lot gemakkelijker vervoer over zee

114
naar Batavia, en daardoor den bloei van het zuidelijke gedeelte
dezer Residentie, welks bodem moerassig en onbevolkt
was, aanmerkelijk bevorderd. De koffij-cultuur is hier meer
dan elders op Java tot eene verbazende hoogte gestegen ;
reeds eenige jaren geleden telde men meer dan 45 mill,
kofhjboomen in deze Residentie. De uitvoer van koffij,
rijst en indigo is zeer aanzienlijk.
De inlandsche bevolking staat zeer gunstig bekend, zij is
eenvoudig, godsdienstig, ondergeschikt en aan haren geboortegrond
gehecht; de verwijdering der Chinezen uit deze
Residentie heeft voorzeker veel bijgedragen om de oude zeden
der inboorlingen te bewaren, die onder het Nederlandsche
Bestuur tevreden leven en voor hunne inlandsche hoofden
eenen onbeperkten eerbied hebben.
De Resident houdt zijn verblijf te Tjanjor, eene zindelijke
plaats met regte en breede straten, eene Protestantsche
kerk, eene school benevens een gevangenhuis uit klipsteen
gebouwd ; de Assistent-Residenten wonen te Bandong en te
Sumadang, en zijn even als de vijf inlandsche Regenten en
de overige hoofden, aan den Resident ondergeschikt ; het
paleis of de kraton van den Regent van Bandong wordt voor
het grootste op Java gehouden. Het fort Kolonel van der
Wijck, hier aangelegd, is sedert eenigen tijd voltooid.
Als eene bijzonderheid dient nog vermeld te worden, dat
men op den berg Telaga-Bodas, in het Regentschap Limbangan,
een zwav eimeer aantreft, welks oppervlakte ruim 1720
ellen boven de zee verheven is. De uitwasemingen der zwavelpoelen
in deszelfs omtrek zijn voor vele dieren doodelijk,
en maken het langdurig verwijlen aan deze plaats zelfs voor
den mensch onmogelijk.
6. De Residentie Cheribon
ligt ten oosten van de Preanger Begentschappen en
strekt zich even als deze van de noord- tot de zuidkust uit.
Derzelver bevolking, wordt vrij algemeen op 500000 zielen
.
De luchtsgcsteldheid is aan de noordkust zeer ongezond;
eene pestziekte, welke aldaar in 1804 en 1805 hcerschle,

115
sleepte het grootste gedeelte van de bevolking der hoofdplaats
in het graf. De grond is zeer vruchtbaar en de landbouw
breidt zich aanmerkehjk uit. De hoofdvoortbrengselen zijn
koffij, de beste van Java, rijst, suiker en indigo ; de broodvruchtboom
bloeit er welig, en de bevaarbaarheid der rivieren
Tjimanok en Losari maakt het vervoer der voortbrengselen
tot aan zee, door middel van ligte vaartuigen ,
gemakkelijk. Ook vindt men in deze Residentie een verbazend
getal lastdieren ; in 1832 telde men er nag. 6000 buffels en
13000 paarden.
De hoofdplaats, welke den naam aan deze Residentie
gegeven heeft, ligt aan den grooten militairen weg en was
eertijds eene aanzienlijke stad ; thans telt men er naauwelijks
10000 inw. j waaronder slechts weinige Europeanen. Dö
breede straten zijn met bamboezen woningen bebouwd en
met tamarinde-boomen beplant.
Deze stad is het verblijf der Sultans van Cheribon,
die hier hunne paleizen hebben, doch sedert 1819 geheel
afhankelijk zijn van het Gouvernement. Men vindt er
twee pakhuizen, op stecnen pilaren rustende, Welke te
zamen 12000 pikols koflij bevatten kunnen. Sedert 1824
bestaat er eene school voor Europeanen, welke in dat jaar
40 leerlingen telde. In Nov. 1842 werd het kerkgebouw
ingewijd, voor de eerdienst der Protestanten en R. Kath.
ingerigt.
In de Chinesche wijk munt de Hinting of tempel uit,
die rijk versierd is.
De stad en de reede worden bestreken door een fort, de
Beschermer geheeten, binnen welks vesten men belangrijk«
magazijnen en eene gevangenis gebouwd heeft ; deszelfs kruidmagazijn
sprong in Oct. 1835 door een noodlottig toeval in
de lucht en veroorzaakte eene aanzienlijke schade.
Men vindt één uur ten noorden der stad het graf van den
Sheik MOELANA, welke in het begin der 15° eeuw op'Java
de Mohammedaansche godsdienst heeft ingevoerd en thans
door de Javanen als heilig vereerd wordt. In het dorp
Telaga worden cenige Mohammedaansche oudheden bewaard.
Indramajoe en Koeningan zijn de verblijfplaatsen der As-

116
sistent-Residenten. Indramajoe heeft eene haven, welke door
een fort verdedigd wordt. Ten westen van dit vlek is hel
hoofddepôt van het zout, waarvan men do rijkste pannen te
Kandang-Hawor vindt.
7. De Residentie Tagal.
Tagal, dat zich ten oosten van Cheribon langs de Javasche
zee uitstrekt, heeft 202000 inw.
De luchtsgesteldheid komt in de meeste opzigten met die
van Krawang overeen ; de hevige noord-oostewinden, welke
hier soms waaijen, belemmeren menigmaal de ademhaling.
De benedenlanden zijn beter bebouwd dan de bovenlanden,
die daarom niet minder vruchtbaar zijn. De Slamat of
Gedeh met eenen krater, welke meer dan 250 ellen hoog
is, geeft het bestaan aan eene menigte kleine rivieren ; de
Losari, welke in het Cheribonsche ontspringt, doorstroomt
deze Residentie.
Tot de voorname produkten dezer Residentie behoort vooral
de rijst; de talrijke bosschen leveren onderscheidene houtsoorten.
De hoofdplaats is het stadje Tagal met een onbeduidend
fort ; het aanzienlijkste gebouw is het Stadhuis. De handel
is in de handen der Chinezen, terwijl de Mohammedaansche
hevolking zich meestal met handenarbeid bezig houdt. De
Resident houdt zijn gewoon verblijf te Banjarang, in de
nabijheid van den Gedeh.
Het fort Pemalang, hetwelk zijnen nadm naar een der
drie Regentschappen van dit gewest draagt, is tegen eenen
aanval der inlanders bestand.
8. De Residentie Pekalongan,
aan de noordkust, ten oosten van Tagal, heeft eene bevolking
van 235000 zielen. Zij wordt met uitzondering van
de strook lands, welke zich langs de kust uitstrekt, voor
gezond gehouden ; men treft er weinige rivieren aan, die
tot op eenen tamelijken afstand van zee bevaarbaar zijn.
Zij is uit hoofde der natuurlijke gesteldheid van derzelver

117
bodem vooral merkwaardig. In het zuidelijke gebergte treft
men vele heele zwavelbronnen aan, van welke sommige modder
uitwerpen. In het JJjing-gchevgie liggen de meren
Jlindjiren Telaga-Warna, meer dan 150 ellen boven de oppervlakte
der zee. De Stikvallei draagt haren naam naar Se
ongezonde dampen, die derzelver bodem opgeeft ; volgens
sommige schrijvers zouden deze uitwasemingen zich slechts
tot op eenen kleinen afstand van den grond verheffen, en alleen
doodelijk zijn voor dengenen, die zich daar nederlegt.
In het zuiden der Residentie vindt men eene menigte
sporen van de voormalige eerdienst der Javanen, in overblijfselen
van tempels , veelal uit lava-steen gebouwd , en va.
afbeeldsels van Genesa en Boedha bestaande.
De inlandsche bevolking is werkzaam en onderscheidt Zich
door haren zachtzinnigen en goedhartigen aard. Velen leven
van den kusthandel en de vischvangst; ook zijn in deze
Residentie belangrijke indigo-fabrijken.
Pekalongan, de hoofdplaats, ligt aan de beide oevers van
de rivier van dien naam, die zich hier in zee stort, en
prijkt met goede steenen huizen. Het is de Residentie van
het Nederlandsche gezag. Er is een fort.
9. De Residentie Samarang ,
ten oosten van Pekalongan, ligt insgelijks voor een gedeelte
aan het noorder zeestrand, doch strekt zich ook ten
zuiden van Japara uit ; derzelver bevolking bedraagt 430000
zielen, en onder deze 1650 Europeanen of derzelver afstammelingen
, welke zich bijna allen nabij de hoofdplaats gevestigd
hebben. ,
De rctftsoefening over de Europeanen berust bij den Baad
van Justitie, uit 7 leden bestaande, wier gezag zich ook
tot de andere Residentièn van dit distrikt uitstrekt ; doch de
inlandsche bevolking staat voor den Landraad van Samarang
te regt, waarvan de Resident het voorzitterschap bekleedt.
Een der belangrijkste natuurverschijnselen op Java, zijn
de slijkvulkauen in de afdeeling Grobogan nabij Wierosarie,
van welke drie beurtelings eene zuil warm slijk ter hoogte
van 20 tot 25 ellen opwerpen.

118
Onder de voornaamste rivieren rekent men de Samarang,
de Demak en de Kendal.
De hoofdplaats Samarang, na Batavia de voornaamste stad
van Java, ligt aan den grooten weg, en telde in 1828, 1492
steenen en 109 planken gebouwen ; vier jaren later was het
getal der eerste reeds tot 2153 geklommen; de bevolking
wordt op 30000 zielen geschat. Samarang is de stapelplaats
van den geheelen handel in het binnenland ; de rivier van
denzelfden naam, die de stad bespoelt, is slechts aan den
mond bevaarbaar en verslijkt hoe langer hoe meer. Doordien
de meerderheid der Europesche bevolking zich buiten de
êtad vestigde, zijn derzelver vestingwerken, die buitendien
zeer vervallen waren, in 1824 afgebroken; zoo ook het fort,
hetwelk door de aanslibbing der rivier doelloos was geworden
; echter heeft men sedert 1837 eene nieuwe citadel, de
Prins van Oranje, aangelegd.
Onder de landsgebouwen verdienen genoemd te worden:
het Huis van Bodjong, een ruim en deftig verblijf, thans
de woning dês Residents, vroeger het paleis der Gouverneurs
Van Java's noord-oostkust ;.— het Stadhuis, waar de Raad
van Justitie zetelt en 's lands archiven bewaard worden ;
op het plein vóór dit gebouw is in Sept. 1841 een artesische
put geboord, ter diepte van 71 ellen, welke dagelijks
5Ö0Ö0 kannen drinkbaar -water oplevert ; — het Gouvernemenls-huis,
waar de bureaux van het algemeen bestuur
gevestigd zijn ; — de Kazerne, die meer dan 1000 man kan
huisvesten ; men heeft er ook steeds een zwaar garnizoen,
hetwelk toereikende is om ook de nabijgelegene forten te
voorzien. De Protestanten en R. Katholijken hebben hier elk
een kerkgebouw ; dat der eerstgenoemden prijkt met eenen
fraaijen koepel. Onder de particuliere gebouwen munten de
Schouwburg en de Sociëteit uit. Er is eene Gouvernements
lagere school; de militaire school, welke in 1818 alhier
is opgerigt, werd in 1827 opgeheven. De bevolking houdt
zich met den landbouw, het katoenweven, het smeden van
metalen en het pottenbakken bezig.'
' Salatiga, met het fort de Hersteller, is het verblijf van
«nen Assist.-Rcsid, ; deze plaats heeftin 1811 door den

119
afstand van Java aan de Engeheken, waarvan het verdrag
hier geteekend werd, eene treurige geschiedkundige vermaardheid
gekregen. — In de nabijheid van Bemak treft men
nog de bouwvallen aan van eenen fraaijen ouden tempel ; —in
1838 werd te Ambarawa de vesting Willem I aangelegd.
Deze Residentie, welke de gewone Javasche produkten oplevert
, is, uit hoofde van het zoele klimaat, een aangenaam
verblijf voor Europeanen ; de afwisseling van bergen en valleijen,
bosschen en beplantingen, levert den reiziger door
deze streken het verrukkelijkste gezigt op.
10. De Residentie Kadoe.
Kadoe ligt ten zuiden van Samarang en bevat 323200
zielen.
Derzelver hooge ligging binnen 's lands en de tallooze
riviertjes, die haar in alle rigtingen doorkruisen en besproeijen,
maken Kadoe niet alleen tot een gezond verblijf, maar
ook tot eene der vruchtbaarste streken van Java. In een
der distrikten van deze Residentie wordt op alle tijden des
jaars rijst verplant, terwijl een drievoudige rijst-oogst geene
zeldzaamheid is.—Behalve de gewone voortbrengselen, waaronder
vooral de koffij eene eerste plaats bekleedt (de jaarlijksche
opbrengst wordt op 4§ mill. N. fê geschat), vindt men
hier vele boom- en veldvruchten ; de Kadoesche tabak is zeer
gezocht.
De voornaamste bergen zijn de vulkanen Merbaboe en
Merapi, in het oostelijke deel der Residentie, van welke de
laatste in 1822, 1832 en 1837 vreeselijke verwoestingen
heeft aangerigt. Op den kruin van den Soembing, wordt
op eene hoogte van meer dan 2800 ellen , een heilig graf
gevonden, dat nog somwijlen door de inboorlingen bezocht
wordt.
De hoofdplaats van Kadoe is Magelang, aan de Progo,
ongeveer 320 ellen boven de oppervlakte der zee gelegen,
met verscheidene steenen gebouwen, waaronder het resideutie-huis,
de dalem van den Regent en het gevangenhuis uitmunten.
Het was niet ver van deze plaats, dat de bcruchlo
BiEi'o-NEGOKO op den 1 April 1830 werd gevangen genomen.

120
Vooral merkwaardig is in deze Residentie de Braminsche
t-impel Boro-Boedho, op lien palen afstands van Mangelang,
in het distrikt Menoreh ; dezelve bestaat uit piramidaalvormig
te zamen gevoegde kolossale basaltsteenen, met kunstig
uitgebeitelde beeldjes versierd.
11. De Residentie Baglen,
ten zuiden van Pekalongan en ten westen van Kadoe, i
wordt ten zuiden door de Indische zee besproeid ; zij maakte
voorheen een deel uit van het gebied der Sultans, doch is
sedert 1830, na den vijfjarigen oorlog, van hetzelve afgescheiden
en eene Nederlaiidsche Residentie geworden ; dcrzelver
bevolking wordt op 457200 zielen geschat. De zuidkust
is moerassig ; in het noorden is de grond verheven,
terwijl deze Residentie aan de oost- en westzijde geheel door
bergen is ingesloten, van welke de Sindoro, ook wel de
Gebroeders geheeten, een der hoogste is. De rivieren zijn,
met uitzondering der Bogowonto, van weinig beteekenis en
droogen zelfs menigmaal uit ; de landbouw verkeert in
een en bloeijenden staat en de meeste cultures slagen er
volkomen. Ter bevordering der rijst-cultuur, heeft men
in 1836 de waterleiding van de Bogowonto naar de hoofdplaats
hersteld, en een ander afleidingskanaal gegraven ter
droogmaking van een uitgestrekt moeras. In Feb. 1842
heeft deze Residentie door geweldige overstroomingen der
rivieren , door onafgebrokene zware regens veroorzaakt, zeer
geleden. De Resident van dit belangrijke gewest, wordt door
vier Assist.-Resid. ondersteund ; hij houdt zijn verblijf te
jPoerworedjo, de hoofdplaats, met een militair hospitaal,
een fort en eene sedert kort gebouwde moskee.
12. De Residentie Banjoemaas ,
ten oosten van Baglen, heeft insgelijks de Indische see
ten zuiden. Volgens de telling van 1832 was het getal der
inwoners 405000 zielen. De kust is zacht glooijende en zandnchtig,
en ofschoon de landen in de nabijheid van den Gedeh,
die hier eenen aanvang neemt, aan stormen zijn blootge-

"" 121
steld, wordt do luchtsgesteldheid over het geheel voor gezond
gehouden. , .
De aanzienlijkste rivier in deze Residentie is de ùirayoe,
die, benevens vele kleinere, de landen vruchtbaar maakt,
hetgeen daarenboven door het graven van kanalen sedert
eenige jaren zeer bevorderd is geworden. Voor den afvoer
der produkten uit het binnenland dient het kanaal Kah-
Yosso, hetwelk aan de zuidkust bij het vlek Tjilatjap eindigt
, waar thans reeds Europesche schepen derzelver lading
komen afhalen. .
De Resident wordt in het bestuur door drie Assist.-Hesid.
ondersteund.
De hoofdplaats is Banjoemaas aan de oevers der Sirayoe,
poed gebouwd en wel bevolkt, met een fort, hetwelk den Rodent
tot verblijf verstrekt. De bevolking, die 9000 zielen
telt, drijft veel handel en staat als gastvrij en gulhartig
bekend. , „
Tot dit gewest behoort het eiland K ambang an, hetwelk
voor den natuuronderzoeker verscheidene zeldzaamhcden oplevert.
Onder deze behoort eene bloem, welke alleen hier
schijnt gevonden te worden, en volgens de Javaansche wet
bij de krooning eens Keizers aanwezig behoort te zijn.
J 13. De Residentie Soerakarta of Solo.
Soerakarta is ten zuiden van Samarang gelegenen door
de rivier Oempak van Djokjakarta gescheiden. Ue ücvolkisR
werd in 1834 op 460100 zielen geschat, waaronder
men 572 Europeanen en derzelver afstammelingen telde.
Het klimaat is zeer gunstig, zoodat het verblijf aldaar,
zoowel voor Europeanen als inboorlingen, doorgaande gezond
en aangenaam is. .
Soerakarta is door eene kom van bergen ingesloten, waarvan
die ten zuiden nog weinig bekend zijn, en in 182J en
1830 den beruchten onruststoker DIEPO-KEGORO langen tijd
tot eene schuilplaats strekten. In de noorder bergketcn verdient
de Merbaboe (nag. 3000 ellen h.) en deszelfs zuidelijke
kruin [de Merapi (2200 ellen h.), op de grenzen van

122
Kadoe (zie bl. 119) eene voorname plaats. Van deze bertrketenen
dalen eene menigte rivieren af, van welke de meeste
zich in de Bengawan of Solo ontlasten ; deze is waarschijnlijk
de grootste van het eiland Java en voor den handel dezer
Residentie van het meeste belang; door middel van praauwen
worden de goederen en voortbrengselen der binnenlanden
langs deze rivier naar Grissee vervoerd; de reis derwaarts
geschiedt doorgaans in 6 tot 8 dagen, terwijl de terugreis
daarentegen veeltijds 3 maanden vereischt (*).
,.., A h . et hoo / d der inlandsche bevolking staat de afhankelijke
Keizer of Soesoehoenan, welke door de Javanen met
den hoogsten eerbied gehuldigd wordt. Het Nederlandsche
gezag berust bij den Resident, welke eenen Assist.-Resid.
en eemgc mindere ambtenaren onder zich heeft.
De Residentie wordt versterkt door drie forten, welke
alle Europeesch garnizoen hebben; dat bij de hoofdplaats
Soerakarta, m 17'55 aangelegd, is tevens de woning van
den Resident ; het is met dertig vuurmonden van het zwaarste
kaliber voorzien, en ligt in de onmiddellijke nabijheid
van den kraton of paleis des Soesoehoenans, welks bevolking
alleen op 10000 zielen geschat wordt. In de hoofdplaats is
eene commissie van onderwijs gevestigd, welke over de alhier
gevestigde Gouvernements lagere school het toezigt houdt.
Ook bestaat hier sedert 1832 een instituut voor de Javaansche
talen en zeden, waarin de zonen van Europeanen worden
opgenomen om als ambtenaar te worden opgeleid.
De talrijke Europcsche bevolking heeft hier steenen woningen
en sedert 1832 eene fraaije kerk, tot welker stichting
zelfs vele Javaansche hoofden hebben bijgedragen.
In de nabijheid van Soerakarta vindt men de overblijfselen
van de stad Kartasoera, voormaals het verblijf der
magtige Soesoehoenans,
14. De Residentie Djokjokarta o/Mataram,
paalt ten zuiden aari het gebied des Soesoehoenans. De
bevolking, die vóór het uitbarsten van den vijfjarigen oorlog
(*) ])o sterke stroom is hiervan de oorzaak.

123
(18"5-1830) meer dan 405000 zielen telde, bedroeg in
183*1 slechts 198000, doch nam na dien tijd weder aanmerkelijk
toe, zoodat derzelver getal in 1833 weder tot
221000 «stegen was. Thans wordt dezelve door sommigen
op 250000, door anderen op 300000 zielon geschat, onder
welke nagenoeg 400 Europeanen of derzelver afstammelingen.
De gesteldheid der lucht is minder gunstig, dan in het
Solosche, hetgeen men aan derzelver ligging in de nabijheid
van het zuiderstrand moet toeschrijven ; het zuidwestelijke
deel is moerassig en uit dien hoofde ongezond. De voornaamste
rivier is de Progo, welke op de grenzen van Pekalongan
ontspringt, de Residentie Kadoe doorsnijdt en
aan het zuiderstrand in zee valt. Van de bergen komt
alleen in aanmerking de Merapi, over welks kruin de grensscheiding
dezer Residentie loopt. De landbouw is hier in
vergelijking der andere Residentiën verre ten achteren, doch
neemt sedert 1830 aanmerkelijk toe, ofschoon het vervoer
der produkten noordwaarts, uit hoofde van het noordelijk
gelegene gebergte, steeds moeijelijk blijft. In de nabijheid
der zee vindt men kalkrotsen met verscheidene holen en.
grotten, waarvan Kala en Njaja-Kedoel de vermaardste zijn
en door de inlanders als heilige plaatsen vereerd worden.
Deze Residentie is tevens een koningrijk, dat in 1755
uit eene verdeeling van het magtige Rijk van Mataram (zio
bl 60) ontstond, doch door onderscheidene afstanden der
Sultans en vooral in 1830 door de afscheiding der gewesten
Baglen en Banjoemaas binnen deszelfs tegenwoordige grenzen
bepaald is. De inboorlingen zijn dom, bijgeloovig en
oproerig, en daar ieder man, even als in Soerakarta, 1er
beschikking van zijnen vorst staat, die daardoor m zeer
korten tijd eene aanzienlijke legermagt op de been brengen
kan, dient het Ned. Gouvernement hier steeds op zijne hoede
te zijn. In 1840 werden er voor het laatst nog eenige sporen
van oproer ontdekt; zekere GOETOEKASSAN had de memgto
opgeruid en tusschen de Progo en de Bogowonto eenige dorpen
in de asch gelegd ; doch door het spoedig aansnellen onzer
legermaot onder den militairen koramandant van Djokjakarta,
werd deze opstand reeds in deszelfs geboorte gestuit.

124
Het Ncderlandsche bestuur berust bij den Resident, wien
een Assist.-Resid. is toegevoegd.
De hoofdplaats Djokjakarta is eene stad van «rrooten omvang,
welke volgens sommigen 90000 inw. telt^fn de Europesche
wijk munt het Residentie-huis uit ; er u, Cene rreschutgieterij
en eene kerk, waarbij ook eene school behoort
In de nabijheid dezer wijk ligt het fort, hetwelk in 1760 tegelijk
met den kralon des Sultans is opgebouwd, welke laatste
evenzeer als de stad door het geschut van het fort bestreken
wordt. Deze kraton beslaat een langwerpig vierkant
van nag. 1200 ellen lengte en 800 ellen breedte en is
van eenen dikken muur omgeven, die met wachttorens voorzien
is. Het waterpaleis des Sultans is insgelijks een uitgebreid
gebouw, tot hetwelk men door gemetselde gangen
nadert, die onder een meer doorgaan, en naar verkiezni"
onder water gezet kunnen worden. Thans is het in bouwvalligen
toestand, doch in vorige jaren konde het eenen inlandschen
aanval wederstaan.
15. De Assistent-Residentie Paljitan ,
welke volgens derzelver geographische ligging als een deel
van Madion kan beschouwd worden, ligt ten oosten van
rlnnff- aria ' Z ' J ' b

125
De gesteldheid der lucht komt nagenoeg met die der overige
aan de zuidkust gelegene residentien overeen ; van de
rivieren is de Madion de voornaamste, welke zich met de
Solo vereeni»t ; doch ter dienste der cultuur heett men in
dit newest eene menigte kanalen en waterleidingen gegraven
; de handel beperkt zich veelal tot het binnenland ; alleen'de
Javasche hoofdprodukten worden uitgevoerd.
De hoofd- en residentie-plaats is Madion, met een tort
aan de rivier van dien naam gelegen. De afdeelingen Ponorogo
en Ngawi staan onder hel bestuur van Assist.-Kesidenten
; in Ponorogo ligt de stad Tegal-Sarie, met eene
kweekschool voor inlandsche geestelijken.
17. De Residentie Kediri.
Deze list ten oosten van Madion en wordt ten zuiden
door de Indische zee bepaald ; de bevolking wordt verschillend
(van 170000 tot 200000 zielen) opgegeven. Sommige
distrikten bevatten nog uitgestrekte wildernissen, zoodat de
landbouw door derzelver beplanting voor eene aanzienlijke
uitbreiding vatbaar zoude zijn. De lage landen ofschoon
zeer schaars bevolkt, zijn buitengemeen vruchtbaar. De
luchtscesteldheid is zeer gematigd en wordt voor gezond gehouden.
De Branies, eene der hoofdrivicren van Java,
en de Kediri doorstroomen deze Residentie, welker voortbrengselen
in kaneel, koffij en suiker bestaan.
De hoofdplaats Kediri ligt in het midden der Residentie
aan den westelijken oever der rivier van dien naam ; de
hoofdnegerij Kediri, niet verre van daar, is de verblijfplaats
van den Resident; men vindt er eenige nenngnjke bazars ,
die door Chinezen gehouden worden , en eene lraaije moskee.
Het garnizoen is gelegerd in eene der benttngs, welke
in den laalsten Javaschen oorlog zijn aangelegd.
Het distrikt Brebek staat onder eenen Assistent-Resident.
18. De Residentie Japara,
ten noorden van Samara«^, bevat met het eiland Karimon-Java
in de Zee van Java gelegen, eene bevolking van
390000 inwoners.

i 26.
De lucht is er zeer ongezond, daar het grootste gedeelte
der Residentie in zee vooruitsteekt en aan groote hitte en
hevige noord-oostewinden is blootgesteld. De bodem van dit
gewest bevat veel zand- en moerasgronden langs de kusten,
doch de binnenlanden zijn niet onvruchtbaar. De suiker
wordt hier bereid door fabrijkanten, welke met het gouvernement
in contract staan ; in 1834 werden nag. 29000 pikols
suiker en 2000 Ned. (g indigo, en een jaar vroeger
12000 pikols koffij afgeleverd. De bosschen leveren veel
jati- en ander timmerhout.
De stad Japara aan de rivier van dien naam, was voormaals
eene aanzienlijke plaats en de Residentie van den Gouverneur
der noord-ooslkust, doch sedert den tijd , dat deze
zijnen zetel naar Samarang verlegde, is het aanzien van
Japara aanmerkelijk verminderd. Er is eene moskee en
een residentie-huis, doch de Resident houdt zijn verblijf te
Pattie^ meer zuidelijk gelegen, terwijl het dislrikt Japara
door eenen Assist.-Resid. bestuurd wordt.
Het fort Japara, aan eene baai gelegen, had vroeger eene
talrijke bezetting; doch is in 1830, met uitzondering der
batterijen, gesloopt geworden. Het fort te Jewana daarentegen
wordt in goeden staat gehouden en bevat de landsmagazijncn.
Het eiland Karimon-Java, acht mijlen ten noorden
dezer Residentie gelegen, heeft eene goede ankerplaats ; er
is steeds eene bezetting, ter bescherming tegen de zeerooverij.
19. De Residentie Rembang.
Deze Residentie, die zich eveneens langs de noordkust
uitstrekt, paalt ten zuiden aan Samarang, Madion en
Kediri, en bevatte in 1832 eene bevolking van 441000
zielen. Zij wordt, behalve aan de kusten, voor zeer gezond
gehouden ; de Padangsche bergketen , die dezelve doorsnijdt,
heeft geene hooge bergtoppen; de stranden zijn dor, de
binnenlanden klipachtig en met zware jati-bosschen overdekt
, welke een bijzonder toezigt vorderen ; die, welke zich
langs de Solo-r'mer uitstrekken, brengen wegens de mindere
kosten van vervoer der stammen, de meeste voordcelen

127
äan. Tot aanbouw van schepen zijn in deze Residentie vier
voorname schcepslimmerwervefi in werking, die der welvaart
der inwoners zeer bevorderlijk zijn. Behalve de Solo,
zijn hier geene aanzienlijke rivieren ; ten oosten der stad
Bembang is de Bassum slechts tot op één' paal afstands van
zee voor kleine vaartuigen bevaarbaar ; daarentegen is deze
Residentie rijk in havens en geschikte ankerplaatsen ; terwijl
ter bevordering van den landbouw eene menigte waterleidingen
zijn aangelegd.
Bembang, de hoofd- en residentieplaats, is zeer welvarend;
de inwoners drijven handel in hout, terwijl de werven vele
handen onledig houden, vooral sedert het gouvernement ,
hier eenige schoeners heeft laten bouwen. De haven,. door
eenige eilandjes gedekt en door een fort verdedigd, wordt
voor eene der beste van Java gehouden. In de nabijheid
der stad vindt men het residentie-huis, een hospitaal en eene
ruime kazerne, benevens eene aanzienlijke zoutkeet.
Bodjo-Wegoro en Toeban zijn Assistent-Residentiën ; de
laatstgenoemde plaats bezit insgelijks belangrijke werven,
waarop in de laatste jaren zelfs kanoneerbooten gebouwd
zijn ; in deszelfs omstreken vindt men groeven, die eenen
zachten steen opleveren, welke door den invloed der lucht
harder wordt, en tot bouwkunstige versierselen gebruikt
wordt. .. .,
Bant jar, benevens lassem aan de oostzijde, zijn Deide
welbevolkte plaatsen. Bantjar heeft eene goede haven.
Bembang is rijk aan heilige graven , die van eenen Imogen
ouderdom getuigen. Te Djojogan, op eemgen afstand
van Toeban, is een waterval, die met een vervaarlijk geklater
van eene steilte van 34 ellen nederstort.
20. De Residentie Soerabaia,
heeft Bembang en Kediri ten westen en wordt ten noorden
door de zee bepaald. Zij telt met Grissee 606000 inw.,
waaronder 1945 Europeanen of derzelver afstammelingen.
De lucht is hier vrij gezond ; de grond deels vlak, deels
heuvel-, en in het zuiden bergachtig. De vlakten zijn met
rivieren doorsneden en zeer geschikt voor de rijst-cultuur ;

123
de landbouw maakt het voornaamste middel van bestaan deiinwoners
uit; de strandbewoners houden zich veelal met de
vischvangst onledig. De bosschen leveren onderscheidene
soorten van brand- en timmerhout op. De voornaamste rivieren
zijn de Solo en de Kediri of Soerabaia, welke laatste
ook voor vrij groote schepen bevaarbaar is en onder den naam
van Kaliemaas de stad Soerabaia in twee deelen scheidt ;
voorts is deze Residentie rijk aan waterleidingen voor den
landbouw, van welke de distrikten Soerabaia en Djipang
er meer dan 160 tellen.
Het bestuur berust bij den Resident, die behalve onderscheidene
ambtenaren, twee Assist.-Residenten onder zich
heeft. Grissee, hetwelk vroeger eene afzonderlijke Residentie
was, is sedert 1826 onder den naam van Assistent-Residentie
met Soerabaia vereenigd.
De hoofdplaats der Residentie is Soerabaia, de zetel van
een der geregtshoven en van een militair kommandement.
De vestingwerken zijn thans alle afgebroken , doch de stad
wordt door verscheidene forten verdedigd, waarvan het fort
Oranje aan de zeestraat, die Madoera van Java scheidt en
door DAENDEIS aangelegd is, het meest in aanmerking komt.
Hetzelve bestrijkt den Trechter (aldus noemt men de zeestraat,
die Java van Madoera scheidt), welken de schepen
moeten inloopen om de haven te bereiken, die zelfs groolen
oorlogsschepen eene veilige ligplaats aanbiedt. Eene nieuw
aangelegde citadel draagt ter eere van Prins HENDRIK , die
in 1837 deze stad bezocht, diens naam. Zoowel de stad
als de forten worden door een sterk garnizoen bewaakt.
Behalve een getal van 9000 particuliere woningen, waaronder
1150 van steen, vindt men er onderscheidene openbare
gebouwen ; van deze zijn het Stadhuis, de Gouvernementsgebouwen
, de Protestantsche en de Roomsche kerk, het
Paleis van den inlandschen Regent en de Schouwburg vermeldenswaardig.
Men vindt er uitmuntende scheepstimmcrwerven,
waarop zelfs 's lands oorlogsbodems hersteld worden,
constructie-magazijnen , een arsenaal, de munt, eene stadsschool
en een Departement der Maatschappij ; Tot Mut van
't Algemeen.

129
De handel verkeert in eenen bioeijenden staat; in 1832
vertrokken van hier naar Europesche havens 81 bodems,
metende nag. 10000 lasten. Een felle brand, welke in het
laatst van Aug. 1842 alhier gewoed heeft en meer dan 300
gebouwen in de asch legde , strekte zich ook tot de etablissementen
der Ned. Handelmaatschappij uit, welke hierdoor een
verlies leed van meer dan zes tonnen gouds aan magazijnen
en koopgoederen.
De Resident houdt zijn verblijf op het paleis te Simpang,
in welks nabijheid men eene fraaije kazerne en een hospitaal
vindt.
De voormalige Residentie Grissee is buitengemeen vruchtbaar
, en daar dezelve bijna geheel vlak en zonder bergen
of bosschen is, wordt hier in evenredigheid meer land bebouwd
dan in eenige andere Residentie. Er is veel kustvaart
; jaarlijks worden er op de scheepstiminerwerven,
welke in den omtrek der stad Grissee gevonden worden,
eene menigte, zoo oorlogs- als koopvaardij-vaartuigen en
praauwen gebouwd.
Grissee, de hoofdplaats, was reeds in 1510 beknnd ; het
is eene levendige stad, doch uit hoofde van hare ligging
aan eenen uithoek en van gebrek aan goed drinkwater
, niet gezond. De haven biedt eene veilige ligplaats
voor de schepen aan. De bevolking woont deels langs het
strand, deels op een plein door tamarinde-boomen beschaduwd.
De Chinesche wijk is zeer volkrijk , en prijkt met
eenen fraaijen tempel. In de nabijheid der stad vindt men
vele zoutpannen ; ook wordt er salpeter gemaakt. Een
forlje, dat tot bescherming der reede dient, is thans door
de hoog opcraande bpomen , die het omgeven, bijna onziglbaar
(*).
Tot deze Residentie behoort het eiland Madoera, waarvan
later zal gesproken worden.
(*) In do maand Nov. 1843 , werd dezo stad tot driemalen
ton door eenen hevigen brand geteisterd ! meer dan 20(10
builen, waaronder 99 steenen gebouwen , werden eene prooi
dei vlammen.
9

1.10
Sri. De Residentie Passaroevran,
strekt zieh van het noorder tot het zuider zeestrand uit, en
heeft Soerabaia en Kediri ten westen. De geheele bevolking
bedroeg in 1832 ruim 264000 zielen.
Het zuider zeestrand is grootendeels woest en onbewoond;
de rivieren, die meest allen op het noorder zeestrand uitwateren,
zijn van weinig belang, doch bewijzen even als de
gegravene water-afleidingen den landbouw uitstekende diensten.
Onder de hooge bergen dezer Residentie behooren :
de Ardjoeno, welke zich meer dan 3200 ellen boven do
oppervlakte der zee verheft ; de brandende berg Brama,
welke in de laatste 40 jaren reeds vier uitbarstingen telt,
en de Smeroe, een der hoogste toppen des cilands (3800
ellen h.). De valleijen van het Tingerschc gebergte zijn
bij uitstek vruchtbaar, en kunnen alle Europosche voortbrengselen
opleveren.
De hoofdplaats Passaroewan aan de Gembong, wordt'voor
eene der aangenaamste plaatsen van Java gehouden. Het
inkomen der stad is door eene in 1829 gebouwde brug en
de daarbij gelegene hoofdwacht zeer verfraaid. De breede
met tamarinde-boomen beplante straten, geven aan dezelve
een vrolijk aanzien. De kerk is een fraai gebouw, eooWel
als de woning des Residents ; de school vóór oenige jaren
aldaar opgerigt, bevat een gemiddeld getal van 70 leerlingen.
De reede, door het fort Felix beschermd, is veilig
en biedt eenen goeden ankergrond aan.
In de omstreken der stad vindt men zeer schoone landhuizen
aan den grooten weg, die hier door lommerrijk geboomte
beschaduwd wordt.
De Assist.-Resid. houdt zijn verblijf te 31 alang ; het distrikt
van dien naam staat onder zijn bestuur.
Onder de merkwaardigheden in deze Residentie behooren:
het meer Ranoe-Kalindoengan, hetwelk voor een der
grootste van Java gehouden wordt; het zoogenaamde Blaauwe
water {Banjoe-Biroe), zijnde eene kom, welker water eene
buitengewone helderheid heeft; voorts onderscheidene watervallen
in het Regentschap Bangil, en op eenigcn afstand

131
van Malang, de ruïnen eener inlandsehe stad, welke vóór
de invoerino van het Islamismus bloeide en Singo-Sarie
genoemd werd.
22. De Residentie Bezoeki met Baujoewangi.
Deze Residentie bevat den oostelijken hoek van Java, en
wordt door Straat Bali van het eiland van dien naam gescheiden.
Banjoewangi, of het voormalige rijk Balambangan,
maakte vroeger eene afzonderlijke Residentie uit, doch
is om derzelver mindere belangrijkheid met Bezoeki vereenigd
geworden. Het strekte tot een verbannings-oord voor misdadigers,
die door de O.-I. Compagnie tot de peper- en
koffij-cultuur en de ontginning der woeste gronden gebezigd
werden. De meeste streken zijn nog woest en onbebouwd; de
westzijde is door bergketenen en digte bosschen van Bezoeki
afgescheiden, en daar deze Residentie zich aan drie zijden
langs de zee uitstrekt, is dezelve niet zeer gezond. De grond
is, even als die van Bezoeki, vulkanisch en in de vlaklen zeer'
vruchtbaar ; de koffij, welke dit gewest oplevert, kan met de
beste der overige residentién wedijveren ; ook heeft men reeds
rottingen aangewend, om de konzenilje-cultmir hier in te
voeren. Sedert het in werking brengen van het stelsel van
t'en Gouv.-Generaal VAK DM EOSCU nemen de bloei en de
welvaart aanmerkelijk toe, zoodat sedert eenigen tijd verscheidene
nieuwe dorpen zijn aangelegd geworden. Bij voortzetting
der ontginning, kan deze Residentie eene der belangrijkste
des eilands worden. Onder de boomen vindt men den
vergif boom, welks sap eene doodelijke werking heeft.
Uit den vulkaan Tassem, welke tot hel Idjingsche gebergte
behoort, ontspringt de Kali-Poeti of Wüte rivier,
welker water in den droogen tijd die kleur aanneemt, doch
in den regentijd helder is. Buiten deze en de Probolingo
en Bezoeki zijn er geone rivieren van eenig aanbelang.
De bevolking dezer vereenigde Residentién wordt op 328500
zielen geschat, bestaande grootstcndeels uit Madoerezen ca
Baliers, die zich hier van tijd tot tijd gevestigd hebben.
De hoofdplaats der Residentie is Bezoeki, met Ievendigcn
handel en eene poede reede; doch uit hoofde van derzclver
9 *

132
ongezonde ligging houden de Resident en de Europesche
ambtenaren hun verblijf op een uur afstands van de zee,
waar de voornaamste gebouwen met de kazerne een vierkant
plein vormen.
Banjoewangi is het verblijf van eenen Assist.-Rcsid.,
welke in deszclfs nabijheid eene steenen woning heeft in het
fort Utrecht. Het distrikt ProboUngo staat insgelijks onder
het bestuur van eenen Assist.-Resident.
Te Panaroekan neemt de groote postweg, welke te Anjer
in het Bantamsche begint, en de noordelijke Residentién
doorsnijdt, een einde.
Op de kusten van Banjoewangi, vindt de parelvisscherij
plaats, die jaarlijks verpacht wordt.
HET EILAND MADOERA OF MADURA.
Dit eiland op Java's noord-oostkust gelegen , waarvan het
door eene zee-engte ter breedte van 1 * mijl afgescheiden is,
strekt zich uit van 112° 48Mot 114° 20' O. L., en bevat
op eene oppervlakte van ruim 75 D mijlen ruim | mill.
inw., waaronder nag. 500 Europeanen of derzelver afstammelingen.
Het is door het Nederlandsche Gouvernement aan de Sultans
van Jladoera en Soemanap, en den vorst van Pamakassan
in leen afgestaan , die over de inboorlingen een onbepaald
gebied uitoefenen ; van hunne trouw hebben zij in
den vijfjarigen Javaschen oorlog, en de eerstgenoemde door
zijne ondersteuning van hel Gouvernement tijdens de expeditie
van den Kapit.-Luit. COERTZEN tegen de zeeroovcrs, in
de wateren van Celebes, in de eerste helft des jaars 1843,
de uitstekendste bewijzen gegeven.
Het Nederlandsclie gezag berust bij twee Assist.-Residenten,
welke te Bankallan en te Soemanap verblijf houden,
en aan den Resident van Soerabaia onderworpen zijn.
De grond is berg- en boschachtig, en levert, met uitzondering
van de koffij, alle Javasche voortbrengselen. Rivieren
van eenig aanbelang worden er niet aangetroffen. De
visscherij maakt een voornaam middel van bestaan der eilanders
uit ; de overige bedrijven zijn : het bereiden van klap-

133
per-olie, het linnenweven en gareuspinnen, het maken van
rottingmatten en manden, en het vervaardigen van inlandsche
kleedjes.
In het gebied van den Sultan van Madoera, in het westen
des eilands, vindt men de hoofdstad Bankallan aan de
Straat van Madoera met eene sterke bevolking ; het paleis
des Sultans, hoe kostbaar ook in aanleg, vertoont slechts eene
bonte mengeling van het ouderwetsche en het hedendaagsche.
De Nederlandsche wijk munt door niets uit ; het fort is hel
verblijf van den Resident, en bevat een kerkgebouw.
Arosbaia op den noordwesthoek des eilands is een welvarend
vlek, met goede gebouwen, twee moorsche tempels en
marktplaatsen. In Dec. 1595 kwam c. HOUTMAN met vier
schepen alhier ten anker. _
In het gebied van Soemanap draagt de hoofdstad denzelfden
naam. Zij is de belangrijkste en meest welvarende
stad des eilands; ook drijft zij aanzienlijken handel met Java
en andere eilanden in de voortbrengselen van den grond ,en
de alhier vervaardigde artikelen. De Sultan heeft een paleis
en de Nederlanders een fort aan het riviertje Mariengan.
Het gebied van den vorst van Pamakassan in het midden
des eilands, bevat de hoofdplaats van dien naam met
een nieuw en prachtig paleis.
Tot Madoera worden gerekend de eilanden ten oosten van
hetzelve gelegen, waarvan Kangelan en Calleon de voornaamste
zijn.
b. HET EILA\D SUMATRA.
Dit eiland, door Straat Sunda van Java gescheiden,
strekt zich in eene zuid-oostelijke rigting uit van nag. 5° 50'
Z. B. tot 5° 20' N. B., en van nag. 96° tot ruim 106»
O. L. Deszelfs uitgestrektheid wordt op ruim 6000 \J mijlen
en de bevolking, die uit hoofde van de onbekendheid
der binnenlanden niet naauwkeurig te bepalen is, van 6
tot 8 mill, zielen geschat. Het wordt ten noord-oosten dooide
Straat van Malakka bespoeld, die het van het Malei*
sehe schier-eiland afscheidt, en is aan alle zijden door ecn^
menigte eilanden omringd.

134
Even als Java, wordt Sumatra door eene bergketen doorsneden
, welke het eiland op minderen afstand yan de westdan
van de oostkust in deszelfs lengte doorloopt en vele
bergvlakten vormt, waarvan eenige zich 1000 ellen boven de
oppervlakte der zee verheffen. Vele dezer bergen zijn nog
werkende of reeds uitgebrande vulkanen; onder deze telt men
den Goenong-Api, welke even als de Ophir, de hoogste
berg des eilands, nagenoeg onder de linie ligt.
Sumatra wordt, vooral onder den evenaar, voor ongemeen
vruchtbaar gehouden ; men treft aldaar weinig bosschen,
doch daarentegen verscheidene meren en rivieren aan.
De oostkusj. is, uit hoofde der aanslibbingen, moerassig ;
doch landwaarts in niet onvruchtbaar ; evenzeer worden de
vruchtbare streken der westkust door moerassen afgewisseld.
De zuidpunt van Sumatra bevat eene menigte uitgestrekte
en ondoordringbare bosschen, en lelt uit dien hoofde, in
vergelijking van de overige bekende deelen des eilands, eene
geringe bevolking. De voornaamste rivieren des eilands, de
Siak, de Kwanlan, de Jambi en de Soensang, hebben
hare uitwatering aan de oostkust ; de Sinkel in het noorden
des eilands en de Indrapoera zijn de eenigste rivieren van
aanbelang, welke zich aan de westzijde ontlasten; doch deze
kust heeft niet minder dan de oostkust tallooze baaijen, waarvan
de Tappanoelie-hsm. eene der veiligste is, en eene geheele
vloot kan bevatten.
De luchtsgesteldheid komt nagenoeg met die van Java.
overeen, ofschoon de hitte, die men uit hoofde van de ligging
des eilands onder den evenaar ondragelijk zoude wanen,
zelfs aan de stranden niet overmatig is ; de moussons keeren
onregelmatiger dan op Java, en de kentering houdt
langer aan.
Alle Indische produkten gedijen hier; behalve rijst, sago,
suiker, koffij , tabak en hennep, wordt er veel peper gewonnen
, waarvan de oogst jaarlijks meer dan 13 mill. N. (g
bedraagt en welke een der voornaamste artikelen van uitvoer
uitmaakt ; voorts levert dit eiland op : eene soort van
will kaneel (kassia geheeten), kamfer , benzoë-gora, gem*
ber, palm-olie , verf hout, Spaansch riet, welriekende hout*

ir.:.
son-ten, ijzer-, ebben-en ander timmerhout; vervolgens de
mieste der Indische vruchtdragende boomen, waaronder yerscleidene
palmsoorlen ; — de bergen bevatten eene menigte
delistoffen, als: goud, eenig zilver, tin, ijzer, koper, salpeter,
rotskristallen, steenkolen ; —het dierenrijk bevat olifanten
, rivierpaarden , neushorens , tijgers , apen , paauwen ,
urgitsvogels, eetbare vogelnestjes, welke voor een groot gedeelte
naar China uitgevoerd worden ; langs de zeekust wordt
allerlei soort van visch gevangen, ook de tripang, eene
soort van zeeslak, die de Chinezen evenzeer als de vogelnestjes
, voor eene lekkernij houden ; ook wordl op Sumatra,
veel gambier vervaardigd, zijnde het verdikte sap eener
plant, dat door ^e Indianen bij den betel gebruikt wordt.
De meeste inwoners .belmoren lot het Maleische ras en
worden naar de deelen des eilands , die zij bewonen , in Maleijers,
Batta's, Aisjinezen, Lampongs , enz. onderscheiden
; zij worden niet zeer voordeelig afgoschetst : luiheid is
eene' der geringste hunner ondeugden ; zij zijn verraderlijk ,
diefachtig en moordzuchtig, en : zelfs zijn de Batta's niet
afkeerig van het eten van menschenvleesch. Men kan hun
echter geene schranderheid ontzeggen ; zij zijn vooral zeer
bedreven in het vervaardigen van allerlei wapentuig, het
n van metalen, het weven van onderscheidene stoffen,
hut bouwen van vaartuigen, en het kunstig bewerken van
hout en ivoor. De landbouw is in slechte handen, van
daar dat Sumatra, naar evenredigheid van deszelfs uitgestrektheid
, weinig voordeelen aanbrengt ; de handel is uilsluitend
in handen der Nederlanders, Engelschen, Chinezen
en die van Coromandel ; onder de bewoners der kusten
en der omliggende eilanden vindt men nog eene menigle
«eeroovers.
Zij zijn bijna allen, ofschoon nog zeer gebrekkig, belijders
van den Islam ; doch sedert den aanvang dezer eeuw
heeft de sekte der Padries, welke voorgeven de leer van
MOHAMMED van derzelver gebreken te willen zuiveren en de
bewoners der binnenlanden door wapenen tot de omhelzing
hunner leerstellingen pogen te dwingen, eenigen opgang gemaakt.
Vele stammen zijn nog geheel Heidunsch ; het Chris-

136
lendom is lot hierloe nog niet met vrucht gepredikt («v»
orden.
De meeste slaten, welke niet aan het Nederlandsche gezag
onderworpen zijn, worden bestuurd door vorsten, welke
zich den titel van Sultan geven en willekeurig heersenen.
Gewoonlijk hebben zij een groot aantal kleinere 'vorsten of
hoofden der stammen onder zich , die menigmaal den Sultans
de wet voorschrijven. Eenige staten worden door
dorpshoofden bestierd, hetgeen vooral iu het gebied der
Nederlanders plaats heeft.
De onderworpen landen staan onder het gezag van eenen
Gouverneur, die aan den Gouv.-Gener. van Neérlands
Jndië ondergeschikt is en wiens gebied zich van Straat
Sunda langs de oostkust tot op de hoogte der -Z-zra^a-eilanden
en langs de westkust tot Sinket uitstrekt ; in de onderscheidene
gewesten is een Resident, Assistent-Resident of Gezaghebber
met het opperste gezag bekleed.
Gevoegelijk kan men Sumatra verdeden in 1.) de onafhankelijke
Rijken, 2.) de landen, die aan het Nederlandsehe
gezag onderworpen zijn.
1°. De onafliankelijke Rijken.
a.) Het Rijk Atsjin, of het noordelijkste gedeelte des
eilands, hetwelk zich langs de oostkust tot Siak en langs
de westkust tot Baroes uitstrekt. In dit gewest had in
1606 de eerste vestiging der Nederlanders op Sumatra
plaats, ofschoon later in 1667 bij het verval van het hoofdkantoor
, de kolonie naar Padang verlegd werd. De grond
is minder moerassig en boschrijk dan in het overige gedeelte
des eilands. Er zijn belangrijke goud- en kopermijnen ; die,
welke zich in de nabijheid der hoofdstad bevinden, leveren
goud van 22 karaten op. De Sultan regeert willekeurig;
tot zijn gebied behooren onderscheidene landen, die door
Radja's bestuurd worden , van welke vele eene onafhankelijke
houding hebben aangenomen. Onder deze laatste behoort
vooral de Radja van Taroemon, welke van moederszijde
van Europesche afkomst is.
De hoofdplaats is Atsjin, aan de noordelijke punt des

137
eilands in eene aangename vlakte, aan eene rmer van dezelfden
naam, die de stad in twee dee en scheidt. Zij is de
zetel des Sultans, wiens voorzaten aldaar als stedehouders
van het voormaals magtige Rijk Menang-h aboe het bewind
voerden. Zijn paleis is eene vesting op zich zelve, die met
verbazend hooge en dikke muren omgeven is ; de stad telt
36000 inw. De handel, die bijna uitsluitend m handen des
Sultans is is thans zeer vervallen en wordt gedreven door
eenitfe schepen van C or amandel, die hier stofgoud, peper,
benz°oë en paarden tegen andere voorwerpen inruilen.
De westkust bevat eene menigte havenplaatsen, uit welke
jaarlijks ongeveer 200000 pikois peper uitgevoerd worden
en daarom den naam van peperhavens dragen De merkwaardigste
zijn Boeion, Taroemon met een fort, Kivala-
Batoe en Sinkel; doch het binnenloopen dezer; havens is
uit hoofde van de omliggende banken uiterst moeijehjk.
Het Gebied der Batta's, hetwelk zich van de rivier
Sinkel zuid-oostwaarts tot aan de oostkust uitstrekt en aan
vier Opper-Radja's onderworpen is, wordt gewoonlijk tot
dit Rijk gerekend. .
b ) Het Rijk Menang-Kaboe in het midden van Sumatra
onder de linie en ten zuiden van het Gebied der
Batta's gelegen, was voormaals het magtigste en uitgebreidste
des eilands, en ofschoon vele distrikten , als Jambi Indrapoera,
Slaken anderen zich van hetzelve hebben afgescheiden,
kan het echter ten opzigte van magt en indus rie gerekend
worden aan de spits van alle anderen te staan en
als het middelpunt der Malcische cultuur beschouwd worden.
Het staat onder drie vorsten, van welke die van het eigenlijke
Menang-Kaboe de voornaamste is en als het hoofd
der Maleijers en de beschermer der godsdienst beschouwd
wordt. De invloed der Nederlanders is alhier seüer de ondersteuning,
die deszelfs vorst van hen in 1822 tegen de
Padries genoten heeft, zeer toegenomen. ,
Het land kan als eene uitgestrekte hooge bergvlakte beschouwd
worden, die door de mieren Stak en Indragiri,
welke in dit gewest ontspringen, met de zee gemeenschap
heeft. De taliyke bevolking Wordt voor de ijvcnSste van

138
Sumatra gehouden ; de landbouw wordt vlijtig beoefend,
kunsten z|n hun niet onbekend ; men vindt er'rijke

139
het Rijk Atsjin uit, wordt ten zuklen door de Residentie
Benkoelen bepaald en bevat de Assistent-Residenlie Padang,
en de Residentie Padangsche Bovenlanden.
De Assistent-ResideDtie Padang is slechts van
kleinen omvang, en bevat de stad Padang met derzelver
(lebied. Zij was sedert 1667 de hoofdplaats der Nederlandsche
vasligheden op de westkust, en is sedert 1838 de zetel
van eenen civielen en militairen Gouverneur en van eenen
Raad van Justitie. Het fort is een vierkant en sterk gebouw
, doch wordt door eenen nabijgelegen berg bestreken.
Er is eene wees- en boedelkamer, eene kerk en eene school.
De handel, die thans ook regtstreeks op het moederland
gedreven wordt, is sedert eenigen tijd zeer toegenomen. De
koffij-tcelt is sedert 1817 in deze en de overige Nederlandsche
bezittingen op Sumatra, met eenen gelukkigen uitslag
beproefd.
De Residentie Padangsche Bovenlanden
bevat, met uitzondering van Padang, de kusflanden tusschen
Ayer-Bangies en Benkoelen gelegen, en is door het
gebergte Sangelang, van hetwelk sommige toppen meer
dan 3000 Ncd. ellen hoogte hebben, van Padang gescheiden.
De mieren Indragiri en Siak, welke zich, na
verscheidene andere rivieren te hebben opgenomen, aan de
oostkust ontlasten, nemen in de Bovenlanden haren oorsprong.
De voornaamste plaatsen dezer Residentie zijn: Priaman
ten noorden Tan Padang, met eene goede reede, en
het fort Fredenburg, in 1712 gebouwd, het verblijf van
eenen Assist.-Resid. Er zijn eenige arakstokerijen ; ook is
de handel in stofgoud, peper, koffij en gambier hier vrij
levendig.
Tikoe, nagenoeg onder den evenaar gelegen, met een in
1823 aangelegd fort en eene goede reede, door de Tikoeeilanden
beschermd.
In Tanah-Datar, ten oosten van Prianam, vindt men de
hoofdplaats Padang-P andjang in het gebergte, de zetel van
eenen Assist.-Resid. en eenen Agent der Handelmaatschappij,
De Distrikten Agam en de Vijftig Motto's worden insgelijks
door cencn Assist.-Resid. bestuurd. Hot Agamsche is

140
buitengemeen vruchtbaar, en brengt onderscheidene gewassen
der gematigde luchtstrcek en vele groenten voort. Sedert
eenigen tijd heeft de IVederlandsche Handelmaatschappij eenen
Agent in de Pij/tig Kotta's in het vlek Kaya-üomha. Behalve
in de nabijheid dezer plaats, vindt men in deze binnenlanden
onderscheidene nieuw aangelegde forten, waaronder
ds forten de Koek en van den Bosch uitmunten ; het
laatste werd in 1832 door den Kapitein" VELTMAN aangelegd.
b. De Besidentie Ayer-Bangies.
Deze maakte tot 1838 een deel uit der Residentie Sumatra's
IFestkust, doch werd in dat jaar tot eene afzonderlijke
Besidentie verheven ; zij ligt ten noorden van Padang lan^s
de westkust des eilands.
De hoofdstad -Ayer-Bangies, de zetel des Residents, is
zeer gunstig voor den handel gelegen, inzonderheid voor do
.bergbewoners, die hun goud aldaar ter markt brengen. Er
is overvloed van allerlei levensmiddelen en van goed bronwawater.
De buitenreede is veilig, zoowel als de binnenreede
vóór den mond der rivier, die voor binnenlandsche schepen
bevaarbaar is.
Bonjol ligt ten zuid-oosten van Ayer-Bangies, nagenoeg
onder den evenaar, aan de westzijde van eencn hoogen
bergrug, op welks top het fort Kotta-Generaal Cochius
aangelegd is. Het_ was in dit dal, dat in Jan. 1833 een
hevige opstand onder de overwonnen Padries losborst, die,
aangevoerd door den Opperpriester MALIEM-BASSA , de Nederlandsche
bezetting vermoordden en zich vervolgens onafhankelijk
gedroegen. Reeds in 1835 naderden onze troepen
Bonjol, doch in weerwil van de dapperheid der onzen,
duurde het nog tot Aug. 1837, alvorens al hunne bentings
en ook Bonjol zich hadden overgegeven.
De Luit.-Kol. MICHIELS , de Maj. DE STURLER en de Kapit.
VAN DER HART, verwierven in deze gevechten veel roem.
Ten noorden van Bonjol ligt het landschap Bau, met
goudmijnen; het fort Amerongen, almede in 1833 bekend
geworden door de dappere verdediging van den Maj. EYLERS,
is de verblijfplaats van cenen Assistent-Resident.

141
Wijders behoort tot deze Residentie het eilandje Poedjnn
aan de Tappanoelie-bari, met een fort en eena woning va»
den Assistent-Resident. In de omstreken vindt men vogelnestjes;
ook brengen dezelve kassia en kamfer voort.
Het noordelijkste ligt Baroes, waar de Federlanders in
1G93 reeds een kantoor hadden, dat echter in 1761 ingetrokken
werd, toen de Engelschen' zich bij verdrag van
hetzelve bemagtigden, om daardoor den handel in kamfer
meester te worden, waarvan hier de beste soort gevonden
wordt. Thans is er weder een Nederlandsch fort met eene
bezetting.
o. De Assistent-Residentie Benkoelen,
welke in 1824 door Engeland aan ons is afgestaan, staat
thans afzonderlijk onder cenen Assist.-Rcsid., en ligt ten
zuiden van het Gouvernement Sumatra's /Westkust. De
inlandsche bevolking, lui van aard, wederspannig en zelfs
oproerig, is in groote stammen verdeeld, en staat onder
hare eigene hoofden, die echter weinig meer gezag dan
hunne onderdanen bezitten. De Europesche bevolking is
gering, de meeste derzelvc zijn Engelschen en derzelver afstammelingen
; ook wordt nevens het Mahisch de Engelsche
taal vrij algemeen gesproken. De luchtsgesteldheid wordt uit
hoofde der zuidewinden, die hier eenen nadeeligen invloed
schijnen uit te oefenen, voor ongezond gehouden. De voornaamste
rivieren zijn de Moeste en de Benkoelen ; onder de
bergen komen de vulkaan de Heilige Berg {Dempo) en het
Suikerbrood vooral in aanmerking. De voortbrengselen zijn,
behalve de gewone , boomwol en indigo ; de koffij-teelt neemt
door de aansporing tot aanplanting van boomen jaarlijks
toe, terwijl de aankweeking van nagelen en muskaatnoten ,
door -de volhardende pogingen der Engelschen vrij wel geslaagd
is.
De hoofdplaats Benkoelen, sedert 1714 door de Engelschen
aangelegd, nadat de voormalige, meer noordelijk gelegene,
hoofdplaats om derzelver ongezondheid door hen was
verlaten, ligt in de natheid van het fort Marlborough, en
telt eene bevolking van 12000 zielen van allerlei natiën.

142
De voornaamste gebouwen zijn: het Gouvernementshuis, te
midden van een fraai park, met een heerlijk uitzigt over de
reede ; het is tevens de woning van den Assist-Rcsid. ; het
oude Gouvernementshuis bevat de militaire bureaux; vóór
hetzelve vindt men de gedenkteekenen, ter nagedachtenis van
den Engelschen Resident PARR, en den Nederlandschen
Assist.-Resid. KHOERIE,' welke beide, de eerste in 1805, de
laatste in 1833 door de inboorlingen in eenen opstand zijn
omgebragt. Het kerkje was vroeger een fraai gebouw, doch
heeft in Nov. 1833, zoowel als de meeste woningen te
Benkoelen, door eene aardbeving zeer geleden. De Chinesche
wijk telt 700 inw. ; deze zijn arm en missen de nijverheid
op Java aan hunne landslieden eigen. De reede
is aan den aandrang der zee en aan de windvlagen blootgesteld
, en dus zeer onveilig.
d. De Residentie Palembang,
ten zuiden van Jambi aan de zuid-oostkust, wordt door
Straat Banka van dit eiland gescheiden. De binnenlanden
zijn zeer vruchtbaar, daar dezelve nagenoeg al de voortbrengselen
des eilands opleveren. De rivier Moeste, die in
deze Residentie uit den berg van denzelfden naam ontspringt,
is op sommige plaatsen meer dan 400 ellen breed en neemt
verscheidene andere rivieren op. De landbouw is door het
slechte bestuur der vroegere Sultans zeer achterlijk; doch
sedert de verdrijving van Sultan MOHAMMED BADR EDDIH in 1821
en de aanstelling zijns neefs, is het inwendige landsbestuur
benevens de administratie der justitie en policie in handen der
JVeder/anders overgegaan, die de verpligte peperlevering
afgeschaft en den handel in peper vrijgesteld hebben.
De hoofdplaats Palembang, de zetel van den Sultan, van
den Resident en\der burgerlijke regtbank, ligt meer dan IG
mijlen landwaarts\in op eenen vlakken en moerassigen grond,
aan de beide oevters van de Moeste of Soensang, en wordt
door vele kanalen doorsneden ; de woningen, vroeger uitsluitend
van bamboes zamengesteld, zijn voor een gedeelte door steenen
woningen vervangen, ofschoon vele Europeanen hun verblijf
op vlotten in de Soensang houden ; de geheele bevolking

143
wordt op 30000 zielen geschat. De Nederlanders hebben
er thans een fort.
e. De Lampongsclie Distrikten, benevens Indragiri
en Kwantam«
De Lampongs of lampongsche distrikten bevatten het
zuidelijkste gedeelte van Sumatra en grenzen ten noorden aan
de beide laatstgenoemde Residentien. Het land bevat aan
Straat Sunda en elders goede baaijen, waarin de zeeroovers
zich vaak schuil houden ; aan de oostkust is de grond laag
en dikwijls aan overstroomingen onderhevig ; de westkust is
bergachtig en de Keizersberg en de Pangong verheffen zich
reeds van verre. Het land is schaars bevolkt en weinig bebouwd
; de onbebouwde gronden zijn met uitgestrekte wouden
bezet, die aan vele wilde dieren tot schuilplaats verstrekken.
Voormaals waren de Lampongs aan Bantam cijnsbaar
, doch deze streken zijn met zijn rijk in onze handen
'gekomen. De militaire en civiele Gezaghebber heeft thans
z\jn verblijf te Toelang-Bawang.
De Rijken Indragiri, ten noordwesten van Jambi
én Kwant an of Loeboed-Jambi ten zuidwesten van
Indragiri, hebben zich vooral gedurende den oorlog tegen
de Padries, onder de bescherming van het Nederlandsche
Gouvernement gesteld. Sedert eenigen tijd worden derzelver
belangen door eenen Assist.-Resid. behartigd.
Op de oost- en westkust van Sumatra treft men eene menigte
eilandjes aan, waarvan alleen sommige der eerstgenoemde
voor Nederland belangrijk genoeg zijn om vermeld
te worden ; deze zijn Banka, Billiton, Bintang of Riouw
en Lingga.
HEI EUAND BAHKA,
het belangrijkste der bovengenoemde eilanden, ligt op de
oostkust van Sumatra, en wordt door Straat Banka van
het Palembangsche gescheiden, van welks vorst het, even
als het meer oostelijk gelegene Billiton, tot 1812 eene bezitting
was ; thans staan deze beide eilanden te zamen onder
eenen Resident.

144
Banka strekt zich uit van lOö 3 20' tot 106° 45' 0. L.
én van 1° 30' tot 3° 15' Z. B., en bevat op eene oppervlakte
van 158 D mijlen nag. 150000 inw., waaronder
25000 Chinezen, die meest in de tinmijnen arbeiden. Stout
op hunne magt, geven zij door hun verzet tegen het Gouvernement
, den Residenten handen vol werks, zoodat men ,
om eenen opstand onder hen te dempen, zelfs nog in het
laatst van 1842 tot strenge maatregelen toevlugt heeft moeten
nemen. De inlanders behoorcn meest tot den Maleischen
stam. Behalve de ambtenaren en de militairen, worden hier
geene Nederlanders gevonden.
De luchlsgesteldheid is zeer veranderlijk en wordt, voornamelijk
aan de kust, voor ongezond gehouden ; de grond
des eilands is van het strand af rijzende en bestaat uit eene
afwisseling van bergen, heuvelen en vlakten. De landbouw
heeft onder het bestuur van den waardigen VAN DER CAPEI-
IEN belangrijke verbeteringen ondergaan, zoodat het eiland
vele O.-I. voortbrengselen oplevert.
De tinmijnen van Banka, sedert 1710 ontdekt, schijnen
onuitputtelijk ; de Sultans van Palembang, welke eertijds
dezelve voor hunne rekening lieten bewerken, leverden jaarlijks
dooreen gerekend meer dan 25000 pikols aan de 'Ó.-I.
Comp ; thans is het bestuur der mijnen door het Gouvernement
aan Europesche ambtenaren opgedragen ; de opbrengst
van het jaar 1842 bedroeg 69127 pikols, welker waarde op
ruim 33 tonnen gouds geschat werd. Thans wordt het tin
naar Batavia gevoerd, om van daar naar Europa en China
verzonden te worden.
Muntok, de hoofdplaats aan de noord-westpunt des eilands,
tegen over de uitwatering der rivier Palen.bang in Straat
Banka, heeft eene vrij goede reede. Het strekt den Resident
tot woning. — Toeboeali, een fort aan de genoemde
zee-engte, is het verblijf van den militairen bevelhebber en
van den bestuurder der tinmijnen.'
HEI EILAND BIIXITON,
ten oosten van Banka, is geheel door rotsen omringd en
ligt op 108" O, L. en nag. 3° Z. B. ; deszelfs vlakke in-

145
houd wordt op 5 ï D mijlen geschat ; de bevolking is betrekkelijk
zeer gering. De grond is mineraalachtig en bevat
belangrijke ijzermijnen ; de bosschen leveren uitmuntend
timmerhout, waarvan het Gouvernement zich bedient om
de inwoners praauwen te laten bouwen, welke het tegen de
zeeroovers gebruikt.
Na de onderwerping van Palembang in 1821 en de inbezitneming
van Banka door de Nederlanders, heeft ook
Billiton zich aan derzelver gezag onderworpen« Thans is
een militaire post op het eiland geplaatst.
Deze beide eilanden zijn voor Nederland van zeer veel
gewigt, uit hoofde van derzelver gunstige ligging ter beteugeling
der zeerooverij in de omliggende wateren ; tevens zijn
zij de sleutel der Ghinesche en Javasche zee.
HET EIIAND LINGGA
grenst ten noorden aan de linie en ligt op nag. 5° O. L.
De bevolking, grootstendeels zeeroovers, wordt op 12000
zielen berekend; dezelve staat onder eenen Sultan, welks
magt zich ook over- het meer noordelijk gelegene Bintang
uitstrekt ; hij is de zeerooverij zeer toegedaan , ofschoon hij
sedert de laatste overwinningen der Nederlanders derzelver
magt vreest, die alleen in slaat is hem in toom te houden.
De weinige Chinezen, die hier gevonden worden, beoefenen
den landbouw ; de grond brengt vooral vruchten, peper en
gambier voort.
De hoofdplaats is Koewalla-Day , met een houten fort en
eene reede, door verscheidene eilandjes gedekt.
HET EILAND BINTANG OF RIOÜW
ligt tusschen 104° en 105° O. L. en nag. 1° N. B. ten
zuiden van het 31 aleische schiereiland, van hetwelk het door
de Straat van Singa-Poera gescheiden is. Het wordt bestuurd
door eenen onderkoning, die een gevolmagtigde van
den Sultan van Lingga is ; doch het is, even als dit eiland,
aan het Nederlandsche bestuur onderworpen, dat aldaar over
beide eilanden eenen Resident heeft aangesteld. Het eiland
kweekt gambier en peper, doch vooral gember aan. In

146
1832 telde men op Bintang 6000 gemberplatitaadjen, die
84000 centenaars gember opleverden.
De bevolking is vrij talrijk en bestaat grootstendeels uit
Chinezen, wier getal op 800Ó0 geschat wordt.
Bintang is, met de omliggende eilandjes, bij de zeelieden
meer algemeen bekend onder den naam van Riouw,
naar eene stad van dien naam op het naburige eilandje
Tnndjong-Pinang gelegen. Deze stad, in 1828 tot eene
vrijhaven verklaard, bevat het Nederlandsche etablissement en
is de zelel van den Resident en van de overige ambtenaren.
De kerk is in J836 ingewijd; ook is er sedert eenigen tijd
een fort, de Itroonprins, aangelegd ; daarenboven hebben de
Nederlanders op Bintang een fort op eenen berg, Bintangberg
geheeten.
O. HET EILAND BORNEO.
Borneo, tusschen Sumatra en Celebes, nagenoeg in het
midden van den O.-l. Archipel, is, na Nieuw-Holland,
een van de grootste eilanden der aarde. Het slrekt zich uit
van 6- 30' N. B. tot 4° 40' Z. B. en van nag. 109° tot
ruim 119° O. L., en wordt even als Sumatra door den
evenaar in twee gelijke deeien gescheiden. De Chinesche en
de Solosche zee besproeijen het ten noorden, terwijl de
Zee v

J 47
door aanspoelingen zou ontslaan z.jn. De hooge landen z.jn
klei- of zandachtig. Het midden-gedeelte des cdands bevat
een uitgebreid kristalgebergte, van hetwelk sommige toppen
zich tot eene aanzienlijke hoogte verheffen; onder deze rekent
men den uitgebranden vuurberg Ttgala, welke echter in
hoogte door den St.-Pieters-berg m het noord-oosten des
eilands overtroffen wordt. ,
Onder de de hoofdrivieren van Borneo verdienen genoemd
te worden: de Sukkadana, de Pontianakde Mampawa en
de Sambas, welke de aldus genoemde R.jken in het westen
des eilands besproeijen. De Banjermasstng, waarsch.jnhjk
de grootste rivier van Borneo, heeft hare uitwatering op de
zuidkust in het Rijk van dien naam ; zy ontspringt in het
Sadél^ebergU en heeft tot op 30 uren afstand* van der-
ÏÏer monding eb en vloed. Volgens sommigen zoude j ,
in het meer Kinie-Baloc haren oorsprong hebben. De baaien
z jn van weinig aanbelang; de meeste worden door den
mond der rivieren gevormd. - Er worden op Borneo wei-
X meren aangetroffen ; het grootste der bekende » het reeds
Jenoemde Kinie-Baloe in den noord-oostchjken u.thoek des
eilands, hetwelk ruim 100 mijlen in den omtrek heeft en
7Per vischrijk is ; het meer Danao-Malaya, in de binnenlanden
werd het eerst in 1823 door Europeanen, en wel
door Nederlanders bezocht; in het midden des meers verheffen
zieh twee eilandjes, waarvan het eene ter cere des
Gouv.-Gen. den naam van de Capellen, het andere dien
van den Commissaris Tobias ontving.
De rijke goud- en diamantmijnen, welke men op Borneo
aanlreft, J maken het tot een der belangrijkste punten des
aardbodems; volgens de berekening van sommigen, zoude de
opbrengst der eerste jaarlijks van 10 tot 20 mdl. guld. bedragen"
waarvan een groot gedeelte naar China en elders
uitgevoerd wordt. De opbrengst der diamantmijnen is niet
te bepalen, door het regt van sommige vorsten om zich alle
diamanten van vijf karaten en daarboven toe te «genen.
Men heeft er gevonden, welker zwaarte van 20 tot W karaten
bedroeg. Te Banjermasstng treft men zeer bekwame
diamanlslijpers aan. . „

148
Niet minder belangrijk zijn de ijzcrrmjnen in het binnenland
van aratan, welke bij behoorlijke ontginning voor
or,zen handel op Borneo bijzonder dienstig kunnen geacht
worden.
Hot plantenrijk verdient evenzeer onze belangstelling. De
Hmferboom bereikt hier de grootste volmaaktheid ; deszeffs
..rodukt wordt 30 pCt. beter geschat, dan op Sumatra; de
aarlijksche uitvoer wordt op 2500 N. ffi berekend. Hoe
beschikt ook de grond ter bebouwing van suikerriet en kothj
l, worden deze door de geringe belangstelling der inboorlingen
weinig geteeld. Voorts levert dit eiland beste peper,
kruidnagelen! muskaatnoten en rijst,.terwy de Borneosche
saeo beroemd is ; tevens vindt men er allerlei houtsoorten,
als: iizerhout, het voor bederf onvatbare cajatenhout en ander
timmerhout, waarvan zoo groote overvloed is dat de
Chinezen, van de vroegste tijden af de voornaamste handehren
op dit eiland, herwaarts kwamen om hunne schepen
'bouwen ; - voorts sandel- en ander verf hout en bamboes In
de binnenlanden ontwaart men de uitgestrektste bosschen,
welker hout tot brandstof dient, terwijl de wildernissen
overal met planten en heesters overdekt zijn.
De uitvoer door Nederlandsche schepen bestaat in peper
stofroud. kamfer, bamboes en andere produkten. In itW'
vertrokken van Borneo naar Java 491 Européenne schepen
Er is eene menigte wilde dieren ; onder deze wordt hier de
oran

ÏW
die ia onderscheidene stammen verdeeld zijn ; — Maleyers,
aan de kusten en op de omliggende eilanden, die ook hier
hunnen verraderlijken en moordzuchügen aard met verzaken
; - Arabieren, die insgelijks meestal de kustlanden bewonen
; — Boeginezcn, die de diamantmijnen bewerken ; —
Chinezen en een gering getal Europeanen.
De Bajakkers, meest Heidenen, z.jn ruw en wreed;
een man, die niet ten minste eenmaal op eene verraderlijke
wijze een' ander' van het leven beroofd heeft, is by hen
niet geacht. Op sommige plaatsen hebben zij zich onder de
leidino- der Maleijers aan den landbouw overgegeven en
belijden, even als deze, in naam, den Islam De taal der
eigenllijke Bomeoten is eene vermenging van de onderscheidene
volksstammen, die het eiland bewonen. -
Hel getal der Chinezen, welke zich hier gevestigd hebben,
is zoo aanzienlijk, dat zij, op hunne magt steunende,
zich het oppergezag over vele inlaudsche vorsten aangematigd
hebben ; volgens de berekening van sommigen, zouden
meer dan 80000 Chinezen de mijnen bearbeiden. Ongaarne
zien zij de uitbreiding der Nederlandsche vestigingen en onderscheidene
malen hebben zij getracht de pogingen der Nederlanders,
om zich tot in de binnenlanden uit te breiden,
te verijdelen. Hieraan was dan ook van 1818-1822 de
ßistin* en de opstand der Chinezen te Sambas en elders,
toe te schrijven, welke door den Commissaris IOBIAS en
den Luit.-Kol. DE SIUEKS is gedempt geworden.
De meeste Rijken op Borneo worden door Sultans, >telat
van Arabischen oorsprong, bestierd, waarvan die van Lorneo-proper,
Pontianak en Banjermassing de voornaamste
zijn De kustlanden zijn de hoofd-bezüt.ngen der Nederlanders,
die zich na 1816, op verlangen van de voeten
der zuid- en westkust, aldaar weder gevestigd hebben en
deze beschermen tegen de aanmatigingen der Chinezen en
inlandsche hoofden ; doch daarentegen is de willekeur der
vorsten over derzelver onderdanen aanmerkelijk verminderd,
terwijl het zoogenaamde koppensnellen, het moorden en verminken
, in de aan ons gezag onderworpen distnkten niet
geduld wordt.

loa
Wij verdee'len Borneo, even als Sumatra, in l.) onafhankelijke
Rijken , en 2.) in de landen , die aan liet ß'ederlandsche
gezag onderworpen zijn.
1°. De onafhankelijke Rijken.
a.) Het Rijk B orneo-proper of ei gent lij k Borneo,
ligt op de noord-westkust en strekt zich ten zuiden
tot Sambas uit. Deszelfs Sultan oefent eene onbepaalde magt
uit over zijne onderdanen, die hij menigmaal als slaven behandelt.
Hij houdt zijn verblijf te Borneo, aan de rivier
van dien naam, welker mond tot eene ruime en veilige
haven dient. De stad is onaanzienlijk en bestaat uit eenige
bamboezen hutten, langs de oevers der rivier op palen gebouwd.
Daar de Sultan den zeerooi begunstigt en de vreemde
handelaren , welke het wagen in zijn gebied door te dringen
, als slaven laat wegvoeren, is dat gedeelte der zee,
hetwelk zich van kaap Daloe tot de hoofdplaats uitstrekt,
eenzaam en wordt weinig bevaren.
b.) D e Noord-oostkust van Borneo of het Solo
sehe Gebied, ten noorden en oosten van Borneo, hetwelk
aan den Sultan der »SWo-eilanden cijnsbaar is. Het
bevat, van het westen beginnende , de dislrikten Maloedoe,
jahitan , Pappai en Jl/angidara.
De voornaamste plaatsen zijn : Maloedoe, aan de baai
van dien naam, met handel, die behalve door de Soloeilanders
ook door de Chinezen gedreven wordt ; en Abei,
de voornaamste havenplaats der noordkust; deszelfs omstreken
zijn vrij goed bebouwd.
Het reeds genoemde meer Kinie-Baloe, ligt in het eerste
der genoemde dislrikten.
c.) De Landschappen langs de Oostkust, bestaande
uit Tiroen, Bandjar, Baroe, Koti,
Passir, Pagatan en Laut, staan onder Radja's en
werden in vroegere tijden door Nederlanders en Engelschen
bezocht ; doch de verraderlijke inborst der bewoners ,
en inzonderheid der Maleijers, heeft tot hiertoe de nederzettingen
zeer in den weg gestaan. _ In 1774 werd de cquipagie
van het Fransche schip VEpreuve, door de Malai-

PI»
lal
jeis van de kusten van Passir wreeddadig vermoord. Tot
de voornaamste plaatsen kan men rekenen Koti en Passir,
waar de Radja's dier landschappen hunne versterkte dalems
hebben. Koti is de voornaamste handelplaats der oostkust
en wordt door Maleische en Chinesche kooplieden druk bezocht
; behalve de gewone voortbrengselen, wordt hier benzoë'
, aloe, muskus, kassia enz. uitgevoerd.
2°. Landen, die aan het Nederlandsche Gouvernement
onderworpen zijn.
a. Be Residentie Westkust van Borneo of het
Gebied van Pontianak.
Deze Residentie bevat al de Rijken en Landschappen langs
de westkust en grenst ten noorden aan Borneo-proper. Zij
begrijpt in zich de Rijken Sukkadana en Nieuw-Brussel
(ook Matan geheeten), met de binnen 's lands gelegene
landschappen Landak, Monlrado , Simpang enz. ; Pontianak
, Mampawo. en Sambas met Kalakka en Seriba.
liet bestuur dezer gewesten is opgedragen aan ecnen Resident
, die te Pontianak zijn verblijf houdt en vvien eenen
Assist.-Resid. over Sambas en Gezaghebbers over de Distrikten
Landak, Mampawa, Tay an en Nieuw-Brussel zijn
toegevoegd ; ofschoon de Chinezen, die de mijnen bearbeiden
, onder hunne eigene hoofden staan , zijn zij even
als deze aan de Nederlandsche ambtenaren onderworpen.
De hoofd- en residentieplaats is Pontianak, in het Rijk
van dien naam, onder de linie gelegen, het verblijf van
den Sultan, wiens dalem tegenover het fort gelegen is, hetwelk
de Nederlanders in 1819 daar ter plaatse hebben aangelegd.
Meer zuidelijk liggen de Rijken Sukkadana en Matan
of Nieuw-Brussel, over welk laatste in 1829, na de verdrijving
van den Sultan, Radja AKIL van Siak, Majoor
in Nederlandsche dienst, ter belooning zijner getrouwe diensten
bij onderscheidene gelegenheden , als vorst werd aangesteld,
De stad Simpang, ia het landschap van dien naam»
behoort tot zijn gebied.

152
Ten noorden van Pontianak ligt het Rijk Mampawa en
meer landwaarts in Landak. De stad Mampawa is het verblijf
van eenen Sultan en van de Nederlandsche ambtenaren ,
welke echter hunne woning in de Nieuwe wijk gevestigd
hebben, die door een fort beschermd wordt. De rivier,
welke hier eene aanzienlijke breedte heeft, is met hecht
paalwerk afgezet, zoodat de voorbij varende schepen steeds
onder het bereik van het geschut zijn. — Landak is eveneens
het verblijf eens Sultans, wiens kraton op eenen hoogén
berg gelegen is. Het Nederlandsche fort is reeds in de
vorige eeuw gesticht en strekt den Gezaghebber tot woning.
Tot Sambas, de noordelijkste onzer bezittingen, behoort
ook het Gebied Kalakka en Seriba, benevens eenige mijndistrikten,
onder welke dat van Montrado, hetwelk bijna
uitsluitend door Chinezen bewoond wordt, vooral opmerking
verdient. De hoofdplaats Sambas is het verblijf van
den Assist.-Resid., welke het fort ten oosten der stad bewoont.
De meeste havens dezer Residentie zijn sedert 1834 lot
aanmoediging des handels, ook voor vreemde schepen vrij
verklaard.
b.) JDe Residentie Zuid- en Oostkust van Borneo
of het Gebied van Banjermassinjj.
Banjermassing, ten oosten van het Rijk Sukkadana eenen
aanvang nemende, strekt zich langs het overige deel deizuidkust
en de oostkust uit, tot aan het Rijk Borneo, ofschoon
verscheidene der noordelijkste provinciën , als Passir,
Baroe enz. van dit Gebied zijn afgescheurd en door onafhankelijke
vorsten bestierd worden.
De Sultan, die van de Javasche Keizers afstamt, is de
bondgenoot der Nederlanders, die in 1809 derzelver kantoren
aldaar op last van DAENDELS verlieten , doch in 1817
de vroeger geslotene traktaten met de vorsten van Banjermassing
vernieuwden. De welvaart dezer Residentie nam
echter eerst aanmerkelijk toe, nadat de bekwame Commissaris
XOEUS, na de onderwerping der Westkust, ook hier

153
den Vorst wist te overreden, dat zijn belang met dat der
Nederlandsche Regering op het naauwste verbonden was.
De Residentie is zeer gunstig gelegen voor den handel,
daar de grootste rivier van Borneo, de Banjermassing,
dezelve doorsnijdt, die in haren loop eene menigte andere
stroomen opneemt. Op sommige plaatsen vormt zij watervlakten
, die het oog naauwelijks overzien kan, op andere
de heerlijkste watervallen. Daar zij tot ver landwaarts in
meer dan zes vademen diepte heeft, is zij ook voor groole
schepen bevaarbaar, doch uit hoofde eener bank in derzelver
monding zijn vele schepen genoodzaakt te Tabanje te lossen
, om over de bank te komen, waarna zij hunne lading
weder innemen.
De Sultan houdt zijn verblijf te Banjermassing, aan de
'oostzijde der rivier; doch de Resident, de ambtenaren en
het garnizoen wonen in de nabijheid van het fort 1'atas,
aan den westelijken oever. Dit fort, reeds in 1709 eene
bezitting der Nederlanders, heeft de gedaante van eenen
vijf hoek , is in 1827 met palissaden voorzien en wordt aan
den rivierkant door drie, en aan de landzijde door twee
bolwerken verdedigd. In de nabijheid van Tatas ligt de
schans Amerongen van Tuijl.
Tabanje, een steenen fort, is aan zee gelegen.
Marlapana, ten noorden van Tatas aan de Banjermassing
, is sterk bevolkt, de Sultan heeft hier eenen kraton ,
door hooge wallen omgeven. Matraman, meer binnen 's lands
gelegen, is het jagtoord des Sultans.
C. HET EILAND CELEBES,
het vierde der groote ^wwt/a-eilanden , is ten westen door
de Straat van Makassar van Borneo gescheiden , terwijl de
Zee van Celebes het ten noorden en de Zee van Java ten
zuiden begrenst; de Zee en de Straat van Molukkos bespoelen
het ten oosten. Het ligt lusschen 1" 35' N. B. tot
nag. G 3 Z. B. en van 118° 40' tot nag. 125^ O. L. De
vlakke inhoud is uit hooide der onbekendheid van het binnenland
niet naauwkeurig te bepalen ; doch wordt op ruim
2500 D mijlen geschat.

154
Celebes wordt door drie groote baaijen, de Bau van
Tomint, die van Tolo en die van Boni in vier schiereilanden
verdeeld, waarvan het noordelijkste en het zuidelijkste,
benevens een gedeelte der westkust voor ons de belangrijkste
zijn. De beide oostelijke schiereilanden zijn , met uitzondering
van eenige aan de kust gelegene plaatsen, nog weinig
bekend.
Daar het noordelijkste deel des eilands onder de linie ligt,
is de lucht zeer heet ; niettemin wordt Celebes voor het gezondste
der (S^afo-eilanden gehouden, zoowel uit hoofde
van de elkander regelmatig afwisselende land- en zeewinden,
als uit hoofde van de tallooze bergketenen , die het doorslingeren
en de hitte aanmerkelijk bekoelen ; daarenboven is de
grond meer verheven en minder moerassig dan op de andere
Sunda-eihnden. De lage kustlanden zijn echter vochtig en
zandig, doch bijzonder geschikt voor den landbouw. De
drooge mousson, die half Maart reeds begint, duurt gewoonlijk
acht maanden ; intusschen verdient het opmerking,
dat het gebergte Bonthain, hetwelk aan de zuidelijkste punt
een' aanvang neemt en dit schiereiland in een oostelijk en
een westelijk deel scheidt, aan beide zijden tegenovergestelde
saizoenen veroorzaakt.
Van de bergen dalen in onderscheidene rigtingen rivieren
en beken af, die de landen besproeijen , doch de meeste
derzelve zijn kustrivieren , die alleen tot op weinigen afstand
van derzelver monding bevaarbaar zijn. Geen der bergen
is hooger dan 1600 N. ellen ; in het noord-oostelijke schiereiland
bevinden zich eenige vuurbergen, welke echter in langen
tijd geene verwoestingen hebben aangerigt.
De grond is op vele plaatsen uitmuntend geschikt voor
den rijstbouw ; doch de bebouwde velden zijn niet toereikende
om in de behoeften der bevolking te voorzien. Overigens
levert het plantenrijk al de meermalen genoemde
keerkringvoortbrengselen ; bijzonder verdient het katoen vermeld
te worden, daar dit produkt de talrijke inlandsche
weverijen gaande houdt, en de uitvoer van de alhier vervaardigde
katoenen kleedjes naar Java vroeger zeer sterk was.
Ook neemt de suiker-cultuur thans hand over hand toe, en

190
haren oorsprong in een meer van denzelfden naam ; doch
uit hoofde van de talrijke zandbanken en rotsen, over welke
zij stroomt, is de vaart op dezelve zeer gevaarlijk.
De hoofdartikelen voor den uitvoer zijn : suiker, koffij,
katoen en cacao , die aangebouwd worden op 383 planlaadjen,
meerendeels langs de oevers der rivieren en kreken
gelegen; van deze zijn 106 suiker-, 129 koffij-, 50 katoenen
2 cacao-plantaadjen, terwijl er slechts 'ééne gevonden
wordt, welke de indigo oplevert; de overige zijn kost- en
kvveekgronden, die hoofdzakelijk de banaan, het gewone
voedsel der slaven , doch niets voor den uitvoer opleveren.
In de vorige eeuw steeg het getal der bebouwde plantaadjen
tot over de 80O. Onderscheidene oorzaken hebben sedert
dien tijd tot het verval der kolonie medegewerkt, gelijk wij
in het laatste hoofdstuk der Geschiedenis onzer Nederlandsche
Bezittingen vermeld hebben. Men moge al of niet beweren
, dat uitputting van den grond der eerst aangelegde
plantaadjen tot derzelver verval zoude hebben bijgedragen ;
dat bij gepast aangewende middelen Suriname, met hare
zuster-koloniën Cayenne en Demerary zoude hebben kunnen
blijven wedijveren ; het kan niet ontkend worden, dat de
landbouw aldaar door de lage prijzen der produkten in Nederland,
aanmerkelijk gedrukt wordt.
De uitvoer der hoofdartikelen is echter non- vrij aanzienlijk,
en bepaalt zich bijna uitsluitend tot het "moederland en
Nd.-Amerika. In 1841 bedroeg deze 15| mill. N. (§ suiker,
een mill. N. ffi koffij, ruim 750000 N. $ katoen,
43000 N. W, cacao en 32Ó TT. fg indigo, welke door ruim
80 Ned. schepen werden uitgevoerd, terwijl 99000 gallons
melassie en 78000 gallons rum, door 32 Amerikaansche
schepen werden uitgevoerd. Door elkander wordt de jaarlijksche
uitvoer op ƒ2500000 gerekend.
De mindere voortbrengselen bestaan in tabak en specerijen,
verscheidene soorten van koortsbasl en andere geneeskruiden,
fijne houtsoorten, vooral cederhout en waterplanten. Het
delfstoffelijk rijk levert weinig belangrijks op. In het dierenrijk
vindt men hier het Europesche rundvee, paarden enz.,
wild, en vooral in de boschrijke streken papegaaijen, koli-

191
bries* den mieren-eter, en eene verscheidenheid van schaal- ea
andere inseklen ; de rivieren bevatten vele soorten van visschen,
waaronder de beef-aal vooral opmerking verdient.
De koloniale gronden zijn voor een groot gedeelte de
eigendom van particuliere handelhuizen, maatschappijen en
hypotheekhouders. Het bestuur der plantaadjen is van wege
de eigenaars (die meest allen in Europa wonen) opgedragen
aan Administrateurs ; deze houden gewoonlijk hun verblijf te
Paramaribo, en laten het reglslreeksche beheer der onder
hunne administratie behoorende plantaadjen aan Directeurs
over, welke met een of meer leerlingen, Blank-officieren
geheelen, op de plantaadjen wonen.
De geheele bevolking bedroeg in het laatst van 1841 ruim
65000 zielen, bestaande uit Europeanen (eene vermenging
van allerlei natiën; als: Nederlanders. Engelschen, Franschen,
Duitschers, enz.), Creolen, Kleurlingen (*), Negers
en Indianen. Onder deze bevonden zich 10200 vrijen en
46879 slaven, terwijl de overige gerekend werden tot de
zoogenaamde Boschnegers te behooren.
De Indianen zijn de oorspronkelijke bewoners des lands,
die bij de inbezitneming der kolonie in de bosschen terug
gedreven werden ; zij zijn zacht van aard en leven van de
jagt en de vischvangst ; men brengt dezelve tot den stam der
'Caraïben , Warau's en Arawakken. De bevredigde Boschnegers
hebben zich tusschen de Saramacca, de Suriname
en de Marowijne gevestigd ; zij staan onder hun eigen bestuur,
doch mogen sedert het met hen gesloten traktaat van
bevrediging, hunne woonplaats niet verlaten; men onderscheidt
dezelve in Aukaners, Saramacca- en Sarakrekers,
Bekoe- en Bonninegers ; derzelver getal zal dat van 7000
niet verre te boven gaan.
Sedert de afschaffing van den slavenhandel neemt het gelal
der slaven jaarlijks af; deze vermindering moet vooral aan
de onder hen bestaande zedeloosheid, den overmatigen ar-
(*) Creolen roomt innn dezulken , die uit Europeanen nldnar
rjetioren zijn. Kleurlingen noemt men eene vermenging van
onderscheidene rassen. *

192
beid en de onevenredige voeding worden toegeschrev
doet met grond voor verderen achteruitgang der koloni
zen. Om in dit gebrek aan handen te voorzien, hee
reeds meermalen gewild, dat men de zoogenaamde la
huizers (gelukzoekers) moest trachten aan te sporen o
landbouw in de koloniën te beproeven. Alhoewel soi,
het er voor houden, dat de Europeaan voor den
arbeid in de koloniën ten eenemale ongeschikt is, schij
nogmaals eene proeve te willen wagen. In Januari
ontvingen de Wel Eerw. Heeren A. VAN DEW BRAN
D. copiJN en H. BETTING de toestemming van het Nedsehe
Gouvernement om zich aan het hoofd eener Eun
kolonisatie in Suriname te vestigen ; volgens ontvangt
rigten van SepU 1843, zal de nederzetting zich vo
bepalen tot den post Groningen (*) en deszelfs 01
waartoe door den Gouverneur-Generaal, in overeenste
met den Heer BETTING , die zich reeds aldaar bevindt, de r
schikkingen beraamd zijn ; terwijl men thans ijverig
zaam is om onder de leiding van een bekwaam Dil
het terrein geschikt te maken, om vijftig Europesche
gezinnen op te nemen.
De slaven zijn meest allen Heidenen; het getal der
wordt op 1325 zielen geschat, terwijl de geheele Chi
bevolking weinig meer dan 5500 zielen telt; intu
maakt het Christendom, volgens de jongste berigten ,
onder de Saramacca-negers en Sarakrekers zigtban
deringen, terwijl de verspreiding des Christendoms
plantaadjen door de Moravische broeders (f) met ijver
voortgezet.
(*) Deze militaire post ligt aan de Saramacca, ach
ten westen van Paramaribo, en werd in 1790 onder den (
Gen. j; c. WICÜERS aangelegd en naar zijne geboorte
Groningen genoemd.
(t) In 1829 gaf Z. M. WIIF.EM I zijno goedkeuring af
door den Heer Mr. f. i. Baron VAH EEECKEREH en andere
schenvrienden ontworpen plan , ter oprigting van eene
schappij tot uitbreiding van het Christendom onder de Hein
bevolking van Suriname, door mWdel der Moravische hro

193
De belangen des moederlauds worden in de kolonie behartigd
door den Gouverneur-Generaal, die levens opperbevelhebber
over de land- en zeemagt is ; hij is in zijne betrekking
het hoofd van den Kolonialen Raad , uit den Procureur-
Generaal , den Administrateur der finantiën, zes van de
voornaamste ingezetenen der kolonie en eenen Secretaris beslaande.
De hoofdplaats is Paramaribo, aan den linker oever der
Suriname aangenaam gelegen. Het is de zetel van het Bestuur
der Nederlandsche W.-I. Bezittingen, van de hooge
collégien en het middelpunt van den handel der geheele kolonie.
De stad heeft goede regte straten, die elkander lijn—
regt snijden ; doch de grachten zijn van geringe beteekenis
; — de meeste huizen zijn van hout, hetgeen bij het
ontstaan van brand voor de stad de jammerlijkste gevolgen
hebben kan. In Jan. 1821 werden meer dan 400 huizen ,
2 kerken en eenige openbare gebouwen in de asch gelegd,
terwijl de stad in Sept. 1832, door de boosaardigheid van
eenige weggeloopen Negers op nieuws deerlijk geteisterd werd.
Onder de voorname gebouwen der stad kan men stellen :
het Gouvernements-huis, een aanzienlijk verblijf, in 1710 voltooid
; ten noord-westen van het Gouvernements-plein, het
steenen gebouw voor de bureaux, hetwelk in 1841 den naam
van Stadhuis ontvangen hóeft ; het Geregtshof, vroeger in
verval, doch door de zorgen van den voorlaatsten Gouv.-
Gen. j. c. RIJK , thans Minister van Marine in Nederland,
vernieuwd ; de, W.-I. Bank is sedert aldaar overgebragt ; —
de Gouvernemenls-magazijnen onder hetzelfde bestuur gebouwd
; het Hospitaal of Ziekenhuis ; en den Schouwburg, in
1839 opgetrokken.
De thans bestaande kerken der Hervormden en Lutherschen
zijn kort na den brand van 1832 gebouwd; de eerste
heeft de gedaante van een langwerpig ovaal, en is van steen
'lia zich in 1835 op de plantaadjen Charlottenburg aan de
Collica vestigden, terwijl het Gouvernement in 1837 der Maatschappij
tot hetzelfde einde eenige gehouwen aan de Suriname
«fatond.
13

194
opjretrókkett.' de laatste prijkt met een sierlijk orgel. De
kerk der R. Katholijken heeft een net torentje. Tevens is
er eene Hernhutlersche kerk, die bijna uitsluitend door Kleurlingen
en Negers bezocht wordt; de talrijke Israëlitische
bevolking heeft er twee synagogen.
Er zijn te Paramaribo eenige liefdadige gestichten en nuttige
instellingen. Onder de laatste verdienen , behalve de reeds
genoemde , nog vermeld te worden , de Afdeeling der Maatsch. :
lot Hut van 't Algemeen en die van het Bijbelgenootschap ;
de Commission van Onderwijs, van Geneeskundig Toevoorzigt.
«n van Landbouw. De geheele bevolking bedraagt 15000
zielen, waaronder 8500 slaven. Onder de vrijen "telt men
1200 Joden en 800 Christenen. Het garnizoen wordt op
600 man gesteld.
De haven wordt bestreken door het kasteel üeelandia,
hetwelk door het Gouvernements-plein van de stad afgescheiden
is , en even als het fort Nieuw-Amsterdam , onder het
bestuur van KIJK, belangrijke verbeteringen ondergaan heeft ;
eok is te zelfder tijd de geheel vergane schoeijing der rivier
vervangen door eenen walmuur van zandsteen, afkomstig
van een nutteloos geworden fort.
Het vlek Savanna, aan den regier oever der Suriname,
is thans zeer in verval ; het wordt bijna uitsluitend door Joden
bjwoond, die er e-me synagoge en eene school hebben.
b. DE CUUAÇAO-EILANDEN.
Deze eilanden, in de Caraïbiscke zee gelegen, op 12°
N. B., strekken zich noordwaarts van de noordkust van
.Zuid-Amerika uit en beslaan uit de eilanden Curacao , Bonaire
, Aruba, Klein-Curaçao en Klein-Bonair e, waarvan
de twee laatste onbewoond zijn.
Daar deze eilanden, uit hoofde van de veelvuldige droogten
, welke er heersdien, weinig opleveren , is de uitvoer
naar hel moederland van geringe beleekenis ; doch voor den
handel op Terra-Firma kan derzelver bezit voor ons belangrijk
genoemd worden.
Thans staan zij onder eenen Directeur , die op Curaçao
ziju verblijf houdt en wien die op Bonaire en Aruba on-

195
Jergescliikl zijn. De geheele bevolking bedraagt ruim 19000
zielen.
Curaçao, op 69° 10' W. L. van Greenwich, het voornaamste
dezer groep, heoft Bonaire ten oosten en Aruba ten
westen, is 12 uren lang en van 2 tot 3 uren breed. De lucht
is vrij gezond en de hitte wordt door de zeewinden aanmerkelijk
bekoeld. De grond bestaat, even als die der andere eilanden
, uit groensteen en kalksteen, vooral aan de noordzijde,
die tevens kaal en onvruchtbaar is. Het geheele eiland is
berg- en heuvelachtig ; het strand op verscheidene plaatsen
zand- of rotsachtig. Aan de zuidzijde vindt men de meeste
teel-aarde, die ook groente-soorlen oplevert. Behalve zout en
kalk, de hoofdvoortbrengselen des eilands, bouwt men op
Curacao maïs en aardvruchten, terwijl onder de vruchtboomen
de banaan-, kokos-, dadel- en oranje-boom het algemeenst
zijn ; onder die , welke goed timmerhout oplevere°n ,
behoort de pokhout- en de mahonijboom ; voorts vindt men
er de aloë en andere geneeskruiden, een weinig tabak en
suikerriet, welk laatste van eene slechte hoedanigheid is.
Volgens onlangs ontvangene berigten werd 's Rijks etablissement
Plantenrust voor de nopal- en andere cultuur in
gereedheid gebragt en door vrije menschen bearbeid , waarvan
men zich veel goeds beloofde. Men vindt er eeni^ rundvee
, overvloedig schapen, geiten en ezels, welke in snelheid
de paarden evenaren.
Rivieren worden er niet gevonden , en de weinige kreken
droogen spoedig na den regentijd uil ; de meeste tuinen en plantaadjen
zijn voorzien van putten, welker water bij lanaduri^e
droogte, die hier niet zeldzaam is, zeer dikwijls brak"wordt
De bevolking bedroeg in 1833 ruim 15000 zielen , nam
'Ir, 60 ? hlanken , 6500 vrije kleurlingen en zwarten
en 5900 slaven. De blanke bevolking is uit allerlei natiën
samengesteld ; zij behooren meest allen tot de Protestantsche
de kleurlingen en zwarten daarentegen tot de R. Kalholijkë
kerk. Hel getal,der Joden bedraagt 750 zielen.
Curaçaojs, vooral aan de oostzijde, sedert 1825 aanzienlijk
versterkt, zoodat thans, vooral de St.-Anna-baai, voor
eene verslerkjng van den eerslen rang gehouden wordt. Aan
13 *

196
deze baai, eene der gemakkelijkste en veiligste havens van
West-lndïè, met eene goede ankerplaats, ligt de Willemstad,
die zeer goed gebouwd is. Er zijn twee scholen,
scheepstimmerwerven, eene vrij goede en inwendig nette
Protestanlsche kerk, met een orgel en een uurwerk, eene
R. Kath. kerk in de wijk 0trabande, aan de andere zijde
der haven, en eene synagoge. Door de ijverige bemoeijingen
van wijlen den predikant G. B. BOSCH, maken de Hervormden
en Evang.-Lulherschen sedert 1825 slechts ééne
gemeente uit. De bevolking bedraagt met de voorsteden
Pie/ermaai en Scarloo nagen. 7000 zielen.
De Directeur der CWaçao-eilanden bewoont het voormalige
Gouvernements-gebouw aan de baai, die door het kasteel
Amsterdam verdedigd wordt; de stad zelve wordt bestreken
door het fort Nassau, op den top eens aanzienlijken heuvels
gelegen, die meer dan 60 ellen hoog is.
Sedert 1827 is Curaçao eene vrijhaven.
Klein-Curaçao op een uur afstands van de zuidoostpunt
van Curaçao, verheft zich naauwelijks uit zee ;
een toren, uit koraalsteen opgebouwd, dient tot verkennings-teeken
voor de zeelieden.
Bonaire of Buen-Ay r e op 68° W. L. is ruim
20 uren in omtrek en bestaat uit eenen hoogen, dorren kalkgrond.
De zuidkust, die heuvelachtig en met kreupelhout
begroeid is, is voor de zeevaart zeer geschikt. Het eiland
brengt weinig voort. Deszelfs voornaamste beplanting is in
de liinçon, eene vallei, door aanmerkelijke heuvels omgeven
, waar de gouvernements-slaven , ten getalle van 400 ,
hun verblijf houden en gebruikt worden tol het branden van
kalk, het vellen van houlgewas en het vergaderen van zout ;
voorts levert het eiland maïs en braziliënhout ; ook zijn er
schapen- , geiten- en ezelfokkerijen.
De bevolking bestaat uit 1470 zielen , waaronder ruim
100 blanken en 550 slaven. In de baai, bij de ankerplaats
aan de zuid-westzijde, ligt een fortje, met vier stukken geschut
voorzien , rondom hetwelk eenige niet zeer fraaije woningen
gebouwd zijn ; de overige huizen zijn over het eiland
verspreid. — Er is op Bonaire eene R. Kathol. kerk.

197
Aruba, op 70° 10' W. L., is slechts 6 uren lang en
twee breed; ofschoon aan de westzijde laag en vlak, is het
aldaar, uit hoofde der klippen, ongenaakbaar; het gebergte
beslaat nagenoeg drie vierden des eilands ; de hoogste toppen,
de Arie-Kok en de Jamarolu, bereiken eene hoogte
van'nac 160 ellen. De valleijen zijn niet onvruchtbaar en
brengen" eenige vruchten en moeskruiden voort ; ook wordt
er e°eni" zout, kalk, brazilienhoul en brandhout gevonden.
De grond bevat ijzer-erts en agaatsteen, benevens goud ;
doch de goudgravingen van wege het Gouvernement sedert
1824 beproefd", hebben geene voldoende uitkomsten opgeleverd
(*), zoodat de werkzaamheden bij vermindering van
opbrengst gestaakt en door bijzondere personen van tijd tot
tijd zijn voortgezet geworden. In het laatst van 1843 was
men weder ijverig bezig, en men wil, dat enkele lieden
binnen weinige dagen ettelijke ponden verzameld hadden.
Men heelt op Aruba ratelslangen en eene menigte vogelen
en inseklen; de oevers zijn rijk aan schildpadden en
vischsoorten. Het Gouvernement houdt er eene ezel-stoeterij,
waarop steeds 200 ezels aanwezig zijn.
De bevolking bedroeg in 1833 nag. 2750 zielen, waaronder
400 blanken en 2000 kleurlingen.
Aan de Paordevbaai, in het westelijke gedeelte des eilands,
liit de Oranjestad, bestaande uit 200 huizen met eene bevolking
van 1050 luw. Er is, even als te Curaçao., eene Protestantsche
gemeente, uit 400 personen bestaande ; het getal
der R. Katholijken bedraagt omstreeks 2300 personen ;
beide gemeenten hébben hare kerkgebouwen , terwijl de weinige
Joden hunne godsdienst-oefeningen in eene woning verrieten.
Het fort Zoutman ligt aan de oostzijde der Paardenbaai. }
C.) DE NEDERLANDSCHE ANTILLES.
De Antilles , eene eilanden-groep in de Golf van Mexiko ,
(*) Volgens de opgaven van Prof. EEIKWAKUT te Leiden , werd
in 1827 aan het Ministerie van Koloniën van daar ontvangen,
ruim 71 pond, van meer dan 21| karaat, ter waarde vor»
ƒ 103000.

198
tusschen 10° en 28° N. B. en lusschen 40° en 69° W. L. van
Greenwich, worden in Groote en A /eine Antilles onderscheiden
, terwijl deze laatsten weder verdeeld worden in Eilanden
boven den Wind en Eilanden onder den Wind. Zij draden
allen de kenmerken eener ontzettende omwenteling in de natuur
en schijnen de overblijfselen te zijn van vastland,
waarop de oceaan zijne heerschappij hernomen heeft.
Van de Boven den Wind gelegene eilanden behooren ons
alleen St.-Eustatius, Saba en een deel van St.-Marten.
Zij zijn in twee besturen verdeeld , die ieder eenen Directeur
aan het hoofd hebben , doch deze staan onder de bevelen
van het hoofd der Nederlandsche W.-l. Bezittingen. Het
bijna eenige voortbrengsel is de suiker, doch in-zoo geringe
hoeveelheid , dat de uilvoer voor het moederland niet zeer
belangrijk is ; de handel, die vroeger hier zeer levendig was ',
is thans van geringe beteekenis. De luchtsgesteldheid"wordt
voor vrij gezond gehouden ; ofschoon orkanen en piasregens
hier niet vreemd zijn, is er echter menigmaal gebrek aan
water, waarin men door het graven van putten , zoo veel
mogelijk, tracht te voorzien ; doch niet zeldzaam zijn de
voorbeelden, dat de oogst op St.-Eustatius door de langdurige
droogte geheel mislukte. De bevolking wordt op ruim
70C0 zielen geschat.
St.-Eustatius, op 17° 19' N. B. en 63° 10'W. L.,
heeft slechts vijf uren in omtrek ; het verheft zich steil uit
zee, en heeft in het zuid-oostelijk'gedeelte eenen uilgebranden
vuurberg, welks hoogte op nag. 750 ellen geschat wordt.
De grond is steenachtig, met uitzondering der valleijen , die
vrij goeden bouwgrond bevatten ; het getal der suikerplantaadjen
, dat vroeger zeer aanzienlijk was, is thans tot op 14
verminderd, terwijl de bevolking des eilands, die vóór ruim
eene halve eeuw 25000 zielen bedroeg, thans naauwelijks het
tiende gedeelte bedraagt. Onder deze bevinden zich 380
Blanken. Vee-teelt en vischvangst maken eenen belangrijken
tak van bestaan der inwoners uit.
^Sedert 1826 is de geheele westkust des eilands met batterijen
beplant. Men vindt aldaar eene stad van denzelfden
naam, die benevens de baai of reede door het fort Oranje,

19J
in het midden der stad gelegen , beschermd wordt. De Bovenstad
is regelmatiger en luchtiger gebouwd dan de Benedenstad
; men vindt er fraaije winkels en pakhuizan.
De Hervormde kerk is sedert 1817 niet meer in gebruik;
het kerkhof is de rustplaats van den wakkeren Schout-bijnacht
WILLEM CRUL, in 1781 nabij het eiland Sombrera
gesneuveld. De Methodisten hebben hier een gebouw, waarin
de 'dienst door eenen Britschen zendeling verrigt wordt.
In de nabijheid dezer plaats liggen de sterkten Nassau,
de Wind en Amsterdam.
Ter opbeuring des handels werd het eiland in 1828 tot
eene vrije haven verklaard, doch nog in hetzelfde jaar werd
deze gunstige beschikking, door andere ten nadeele des haudels?genomen
maatregelen, genoegzaam geheel vernietigd.
Saba, slechts 5§ mijl ten noord-westen van St.-Eustatius
gelegen, is niet veel meer dan eene rots, doch door de natuur
tot eene onneembare vesting gevormd. Een vlek aan de
westzijde des eilands draagt denzelfden naam. Men roerat de
zindelijkheid der bewoners, die zich met de kweekerij van
moes^roenten en het vervaardigen van kousen onledig houden.
De geheele bevolking zal weinig meer'dan 1100 zielen
bedraden, waarvan ruim de helft uit Blanken bestaat.
S ".-Marten, 7J mijl ten noorden van St.-Eustatius,
en waarvan alleen het zuidelijke deel aan Nederland behoort,
levert voornamelijk suiker; de hoofdplaats Fi/ipsburg aan
eene baai, die voor kleine schepen bevaarbaar is, bestaat
uit eenige houlen woningen langs het strand gelegen ; zij
worden beschermd door het fort Willem I, terwijl de forten
Amsterdam en 'St.-Pieter den ingang der baai verdedigen.
Er is eene kleine, doch wel onderhouden kerk, benevens
eene school, waar in het Engelsch onderwijs gegeven wordt,
hetgeen hier, zoowel als op de beide andere eilanden, de
gewone volks-taal is.
In de nabijheid van het fort Willem I heeft men een
zoutmeer , hetwelk vroeger eene aanzienlijke hoeveelheid zi at
opleverde.

DRUKFEILEN.
Bladz. 7, reg. 11 v. oni. staal: jxjf, lees: IB*.
60, I 3 » » » JVeganapatnam, » Ncgapatnam.
» 104, » 14 » bov; Boehda , » Soedha,