O 80 \\S 8 ^ - Acehbooks.org

BIBLIOTHEEK KITLV
0060 0773
O 80 \\S 8^

A T J E H
van 26 December 1875 tot 4 September 1876.

A T J E H
van 26 December 1875 tot 4 September 1876.
DE OFFENSIEVE HANDELINGEN
DEE GUERILLA.
UIT OFFICIEELE BESCHEIDEN SAMENGESTELD
EN MET
EENE KAART, SCHETSEN EN PLANS TOEGELICHT
H. F. MEIJER,
Kolonel van den Generalen Staf Dy het Indische leger.
xH»-

Snelpersdiuk van H. C. A. THIEME, te Nijmegen.

INHOUD.
VOORBERICHT vu
INLEIDING. Beschouwingen over den politieken toestand en de organisatie
der krijgsmacht in Atjeh en onderhoorigheden . . . . ix
HOOFDSTUK 1.
Korte beschrijving van het door onze posten in Atjeh bezette terrein. 1
HOOFDSTUK II.
Algemeene vorm en inrichting onzer versterkingen 56
HOOFDSTUK III
Bewapening en sterkte der bezetting van de posten 60
HOOFDSTUK IV.
Doel der verschillende posten. Uitgestrektheid terrein, ter bewaking
aan ieder postcommandant toevertrouwd. Algemeene instructiën. 63
HOOFDSTUK V.
De middelen van gemeenschap tusschen de posten. Het onderling
verband der posten, zoowel ten opzichte van het liniecommando
als van het hoofdkwartier Kota Radja 84
HOOFDSTUK VI.
De offensieve handelingen des vijands tusschen 26 December 1875
en 9 Maart 4876 104
HOOFDSTUK VII.
De offensieve handelingen des vijands tusschen 9 Maart en 4 September
1876 145
HOOFDSTUK VIII.
De gebeurtenissen in Pidir en Gigieëng tusschen 26 December
1875 en 4 September 1876 265
Biz.

IS-A-A-ŒBTEiT.
Kaart van het terrein des ooriogs in Groot-Atjeh, 1876, schaal
1 : 40000 , met de marschroutes der ageerende troepen in het tijdvak
26 December 1875 tot 9 Maart 1876.
N°. 1. Gevechtsterrein van Lambaroe, schaal 1 : 20000, met platte
grond der vijandelijke versterking te Lambaroe, schaal
1 : 1000.
N°. 2. Schets van het vroegere kampement te Lampagar tijdens
den vijandelpen aanval in den nacht van 2 op 3 Mei 1876,
schaal 1 : 620, met situatieschets van het kampement te Lampagar,
schaal 1:20000.
N°. 3. Perspectievische en topographische schets (schaal 1 : 10000) van
Biloel Zuid.
N°. 4. Figuratieve schets van het terrein tusschen Kroeëng Raba
en L e p o n g, schaal 1 : 50000.
N°. 5. Situatieschets van het terrein tusschen Boekit Daroe en
Ketapan Doewa, schaal van 1 : 20000 , met schets van
het gevechtsterrein op den 17" n Juli 1876, schaal 1 : 5000
(tranches op 2y2 M.)
N°, 6. Situatieschets van het terrein tusschen Kota-Alam en Oleh
Karang, schaal 1 : 20000 , met schets van het gevechtsterrein
op den 28 cn Juli 1876 , schaal 1 : 5000.
N°. 7. Situatieschets van den bergpas G 1 i T a r o e m, schaal 1 : 20000,
met schets van het gevechtsterrein in den nacht van 8 op
9 Augustus 1876 , schaal 1 : 2500.
N°. 8. Situatieschets van het terrein tusschen Boekit Daroe en
Djempit, schaal 1:20000, met schets van het gevechtsterrein
op den 28 on Augustus 1876, schaal 1 : 5000.
N°. 9. Schets van het terrein om de Nederlandsche vestiging
in P i d i r , schaal 1 : 20000.
N°.10. Schets van de versterking te Pidir, schaal 1 : 500.

VOORBERICHT.
Voor zooveel het relaas der krijgsbedrijven betreft, is bij de samen-
stelling van dit werk — met toestemming van den Commandant van
het Leger en Chef van het departement van Oorlog in Ned.-Indië —
van de verschillende door militaire autoriteiten ingediende officiëele
rapporten, welke nagenoeg onveranderd zijn wedergegeven , gebruik
gemaakt.
Wij hebben dus slechts feiten vermeld en toestanden beschreven,
zooals die door den militairen bevelhebber en de verschillende colonne-,
corps-, compagnies-, détachements- en patrouillecommandanten, over het
door ons behandelde tijdperk in Atjeh , ter kennisse van de over hen
gestelde chefs zijn gebracht, zonder in critiek te treden, welke tot nog
toe zooveel verbittering in het leven geroepen , maar nog zoo weinig
verbetering in onzen toestand aldaar gebracht heeft.
Bij het doorbladeren van dit werk zullen velen onzer kameraden in
het Nederlandsche en het Nederlandsch-Indische leger met rechtmatigen
trots mogen terugzien op den tjjd, toen door hen in Atjeh doorgebracht,
en de feiten, waarvan zij getuige geweest of waarbij zij handelend op-
getreden zijn.
Menige schoone bladzijde is door hen aan de geschiedenis van het
leger in Indië toegevoegd ; maar daartegenover zullen vele in dit werk
beschreven noodlottige gebeurtenissen , ook hun , de overtuiging geven,
dat bij de vele goede eigenschappen, welke dat leger bezit, het tevens
in vele opzichten groote verbetering eischt.
Moge dit boek eene bijdrage vormen tot de kennis van hetgeen daaraan
ontbreekt en ons allen, die in dat leger belang stellen, op nieuw aan-
sporen , bij het behoud van het goede , aan die verbetering al onze
beschikbare krachten te wijden.
DE SCHRIJVER.

INLEIDING.
BESCHOUWINGEN OVER DEN POLITIKKEN TOESTAND EN
DE ORGANISATIE DER KRIJGSMACHT IN ATJEH
EN ONDERHOORIGHEDEN.
De in dit werk beschreven feiten en geschetste toestanden zijn een
gedeelte der geschiedenis van den Atjehschen oorlog in het eerste tijdperk
na de tweede expeditie. Dit tijdperk zoude gevoeglijk kunnen worden
genoemd : de consolidatie onzer vestiging in Atjeh. Het begint in April
1874 en eindigt ongeveer medio 1878. In dit tijdperk kenmerkt zich
het streven, onze vestiging op Noord-Sumatra, dat door den regeeringscommissaris,
den Luitenant-Generaal J. VAN SWIETEN, na de veroverinovan
den Kraton en den dood van den regeerenden Sulthan, was verklaard
een deel uit te maken van het gebied van Nederland, zoodanige grenzen
en veiligheid te geven, als door de aldaar door ons gezag ingenomen
positie en de hiertegenover door de bevolking aangenomen houding
noodzakelijk werd bevonden.
De als het ware uit eene levée en masse samengestelde strijdkrachten
des vijands waren wel is waar tot ApriH 874 voortdurend geslagen, maar
toch niet verslagen. Integendeel. Ondanks de vele door haar geleden
verliezen, gaf de bevolking haar geboortegrond den overweldiger slechts
voet voor voet prijs. Wel had deze zich meester gemaakt van den eeuwen-
ouden Kraton, het palladium der voormalige machtige gebieders van het
uitgestrekte Atjehsche rijk; wel had de Indische regeering verklaard,
dat de overblijfselen van dat rijk opgehouden hadden als zelfstandigen
staat te bestaan; maar noch het een noch het ander had den lieren Atjeher
kunnen doen bewegen, den aanvaller zijne onderwerping aan te bieden.

X
Het strookte niet met de politieke inzichten van den Luitenant-Generaal
VAN SWIETEN, door ruw (oorlogs)geweld naar de onderwerping van vijandelijke
hoofden en bevolking te streven. Hij vermeende, dat, na het
bereiken van het object der tweede expeditie, eene afwachtende houding
het strijdende volk langzamerhand tot inkeer zoude brengen en na
verloop van tijd in het onvermijdelijke doen berusten. De eerste civiele
en militaire bevelhebber, wien de taak werd opgedragen, die onderwerping
voor te bereiden en, zoo het kon, te voltooien, was de Kolonel, later
Generaal-Majoor J. L. J. H. PEL.
Wij achten het overbodig, hier in bijzonderheden te treden over de
instructie, door den Generaal VAN SWIETEN den Kolonel PEL, tot richtsnoer
zijner handelingen, achtergelaten. Reeds elders !) is dat gedaan.
Het is hier voldoende, aan te teekenen, dat in hoofdzaak werd aanbevolen,
zich te bepalen tot het bezetten van niet meer dan het strikt
noodige terrein, zich te onthouden van agressieve handelingen, waarbij
verovering van grondgebied op den voorgrond stond, en door welwillende
behandeling der nog vijandig gezinde bevolking te trachten, deze
tot toenadering te brengen. In overeenstemming met die instructie waren
de voor hare uitvoering door den Generaal VAN SWIETEN noodig
geachte strijdkrachten achtergelaten, toen de hoofdmacht der expeditionaire
troepenmacht den 26"» April 1874 Atjeh verliet.
De Generaal PEL heeft steeds getracht, zjjne handelingen zooveel
mogelijk met de inzichten van den opperbevelhebber en regeeringscommissaris
bij de tweede expeditie in overeenstemming te brengen. De drang
der omstandigheden heeft hem echter genoodzaakt, gaandeweg om Kota-
Radja een grooter terrein te bezetten clan aanvankelijk in de bedoeling
lag. Spoedig na het vertrek dier hoofdmacht werden onze in en nabij
die hoofdvestiging achtergelaten strijdkrachten van alle zijden door den
vijand bestookt; zóó zelfs, dat de Kraton niet geheel veilig meer was
en de Kolonel PEL zich genoodzaakt zag, een bevel uit te vaardigen,
waarbij verboden werd, zich noodeloos op of nabij de brug op te houden,
die, een paar honderd schreden buiten de noorderface van onze hoofdversterking,
over de Atjeh-rivier was gelegd om de gemeenschap met
Penajoeng te onderhouden. Ook de bevolking van Marasa, die reeds
1) Zie J. VAN SWIETEN, De waarheid over onze vestiging in Atjeh; G. M. VBKSPYCK, »e
Generaal VAX SWIETBK en de Waarheid i en J. VAN SWIETEN, de Luitenant-Generaal .1. YAN
SWIETEN contra den Luitenant Generaal G. M. VEBSPTOK.

XI
spoedig na het begin der vijandelijkheden — maar ook zij alleen — in
onderwerping gekomen en gebleven was, had veel te lijden van de
voortdurende roof- en moordtochten harer allerwege schrik verspreidende
vijandig gezinde landgenooten. Bovendien bleek het al zeer spoedig, dat
de Atjeh-rivier, die tijdens de beide expedition en ook daarna de gemeenschap
vormde tusschen de reede en Kota-Radja , niet in alle jaargetijden
bruikbaar was. Een groote bank vóór haren mond, de dikwerf
zware deining en daarmede gepaard gaande branding op de kust, de geringe
normaal diepte der rivier, hare plotselinge zwelling en de felle stroom bij
zware regens, waren even zoovele bezwaren tegen eene geregelde voorziening
in de verschillende behoeften der achtergebleven troepenmacht
langs dien weg. Zeer spoedig, nadat hem het hoogste gezag was toevertrouwd,
werden dan ook door den Kolonel PEL maatregelen genomen,
eene nieuwe communicatielijn met de reede tot stand te brengen, waarvoor
de waterweg tusschen Olehleh en Kota-Radja werd gekozen, met
het vaste voornemen, beide plaatsen zoo spoedig mogelijk door een
spoorweg te verbinden.
Hoe treurig het, vóór de voltooiing van dien spoorweg, met de middelen
van gemeenschap was gesteld , hoeveel schade daardoor aan den
Staat en aan particulieren werd berokkend en hoeveel meer leed
daardoor is geleden , zal later voldoende blijken.
Het energiek optreden van den vijand dadelyk na het vertrek der
hoofdmacht bij de tweede expeditie op 26 April 1874; zijne voortdurende
pogingen, de gemeenschap van Kota-Radja met de reede zoo
al niet te beletten, dan toch zeer te bemoeilijken ; en eindelijk z^jne invallen
in het landschap Marasa, waren even zoovele redenen , die den
Kolonel PEL dwongen, dit landschap en onze hoofdvestiging met den
gemeenschapsweg naar zee gaandeweg te omringen door eene linie
versterkingen, welke dus ten doel hadden, zoowel den vijand buiten het
door onze troepenmacht bezette gebied te houden als de ons goedgezinde
bevolking van Marasa en daaromheengelegen kampongs tegen
zijne roof- en moordtochten te beschermen. Gaandeweg — het wordt
hier herhaald — kwam die linie tot stand , omdat het nimmer in de
bedoeling van den Kolonel PEL heeft gelegen , aanvankelijk het aantal
onzer posten op het aanzienlijk cijfer te brengen , waartoe hij langzamerhand
door den drang der omstandigheden werd gedwongen, Onjuist
zoude dan ook de bewering zjjn, dat de geheele pottenlinie, zooals die

XII
op het einde van 1875 bestond , naar een vooraf bestudeerd en opge-
maakt plan is tot stand gekomen. Het toen bestaande postenstelsel kon
op den naam van stelsel geene aanspraak maken. Onze versterkingen
zjjn aangelegd, naarmate de vijand ons tot den aanleg dwong, de drin-
gende noodzakelijkheid dien eischte.
Aanvankelijk zich bepalende tot de onmiddellijke nabjjheid van den
Kraton en de oevers der Atjeh-rivier tusschen Kota-Radja en haren
mond, breidde de kring onzer posten zich langzamerhand uit en om-
sloot die ten laatste het geheele zoogenaamde sulthansgebied in
de XXV en een gedeelte der XXVI moekims. Medio 1875 werd het
door onze troepenmacht bezette gedeelte van Groot-Atjeh begrensd door
eene linie van versterkingen van kleinen omvang, ten westen van Oleh-
leh aan het strand beginnende met de battery bjj Oedjong Pelanggahan,
zich zuidwaarts uitstrekkende langs Sinangri , Lamteboe en Gitjiel, om
van daar in noordoostelijke richting over Gitjiel-Oeleiloe, Laraara-Oeleiloe,
Lohong *), Longbatah-Mesigit en Blang Tjoet de Atjeh-rivier te berei-
ken. Ten noorden van deze rivier werd de reeks posten vervolgd over
Kota-Alam, Lemboeq, Lamprit, Langkroek, Lamara en Tibang. Bij onze
versterking te Moesapi eindigde de postenlinie weder aan het strand.
Wil men zich een denkbeeld vormen van de uitgestrektheid van het
terrein, ongeveer twee jaren na de verovering van den Kraton in Groot-
Atjeh feitelijk in ons bezit, dan stelle men zich een gelijkzijdigen drie-
hoek voor, waarvan de basis de lijn is langs het strand tusschen
Oedjong Pelanggahan on Moesapi en de top zich in Longbatah-Mesigit
bevindt. De lengte der zijde bedraagt ongeveer 1 J /2 uur gaans, zoodat
de oppervlakte van het door dien driehoek begrensde terrein 30 KM 2
bedraagt. Alles wat zich buiten dezen driehoek bevond, kon als vijan-
delijk territoir worden beschouwd , dat door ons niet ongestraft kon
worden betreden. En deze betrekkelijk kleine uitgestrektheid gronds
moest door een 40-tal versterkingen of bentings tegen de aanvallen des
vijands worden beschermd. Wij zullen later zien, hoe sterk de daarvoor
vereischte troepenmacht was.
Van verschillende zijden is het nut en de noodzakelijkheid van dit
uitgebreide postenstelsel meermalen betwijfeld, hoewel tot dusverre nog
niet openlijk op zuiver zaakkundige gronden bestreden ; terwy'l de
: ) Niet te verwarren met Lo-ong.

XIII
regeering en het legerbestuur in Indië meer dan eens bij den bevelhebber
in Atjeh er op aangedrongen hebben , het aantal posten aanmerkelijk
in te krimpen. Noch de Generaal PEL noch zijn tijdelijke
opvolger , de Generaal-Majoor WIGGERS VAN KERCHEM , hebben echter
aan dien aandrang gevolg durven geven.
Voor het doel, dat er mede beoogd werd, waren die posten noodig.
Om dat doel te leeren kennen , dient eerst kennis te worden gemaakt
met de geschiedenis dier posten en hetgeen tot de wording er van
aanleiding gaf. Eene geschiedenis van het ontstaan dier posten is tot
dusverre niet geschreven en toch, wie dergelijk werk waagt te ondernemen
, zal voor zijne moeite rijkeljjk beloond worden. De militaire
archieven in Atjeh bezitten daarvoor genoegzame gegevens. Uit zoodanigen
arbeid zoude tevens kunnen blijken, met welke groote moeilijkheden
de Kolonel PEL reeds dadelijk na het vertrek der hoofdmacht bij
de tweede expeditie heeft te worstelen gehad ; hoe hij aller krachten,
niet alleen van hemzelven, maar ook van de onder zijne bevelen staande
troepenmacht, tot den hoogsten graad van ontwikkeling opvoerde om
den van alle zijden met groote geestkracht en moed opdringenden
vjjand — die nog steeds de hoop koesterde, voor de tweede maal den
gehaten indringer te kunnen verdrijven — het hoofd te bieden.
Men ga daartoe na, welke macht onze regeering kon doen gelden over
land en volk, sedert twee jaren deel uitmakende van haar rechtstreeksch
gebied. De uitoefening van haar gezag bepaalde zich tot de door
bovenbeschreven gelijkzjjdigen driehoek bepaalde grenzen, maar had nog
slechts die dubbelzinnige beteekenis , dat de daarbinnen wonende inheemsche
bevolking zich volstrekt niet stoorde aan de haar gegeven
bevelen of goeden raad. Zij was niet eens te bewegen, zich weder aan
haren gewonen dagelijkschen arbeid te wijden ; hare sawahs bleven zelfs
braak liggen Wel hield zij zich rustig en deed ze ons oogensehijnljjk
geen kwaad, maar toch stond zjj niet zonder eenigen grond onder de
verdenking, van met den vijand te heulen, door hem zoo al niet rechtstreeks
te helpen dan toch zijne taak gemakkelijker te maken , door
het stilzwijgen te bewaren , daar waar spreken voor ons van zoo veel
nut zoude zjjn geweest. Reeds gedurende de eerste expeditie was de
bevolking van Marasa op onze hand en het is bekend, dat zij onmiddellijk
na het vertrek der expeditionaire troepenmacht het door deze tetrokken
strandbivouac in brand heeft gestoken om daardoor den rechtmatigen

XIV'
toorn barer landgenooten over haar verraad af te weren. Het was dus
geen wonder, dat diezelfde bevolking, toen zij bij de tweede expeditie
andermaal bljjken van hare welgezindheid gaf, zoo spoedig de gelegen-
heid zich daartoe voordeed, voor die daad zoude worden gestraft door
hen , die , met opoffering van hunne bezittingen , de verdediging van
den geboortegrond bleven voortzetten. Het schijnt , dat zij later een
middel heeft gevonden . zoowel met den overheerscher als met diens
openlijke vijanden bevriend te blijven ')
Niet verre van de grenzen van het toen door onze troepenmacht be-
zette gebied, ruim een half nur gaans ten zuiden van onzen post Si-
nangri, ligt het district der IV moekims, een onderdeel der sagi van
de XXV moekims. Het hoofd van dat district, Toe koe Lampasei,
had uit zijn gebied de wjjk genomen naar Marasa en zich onder de
bescherming van ons bestuur gesteld, dat hem in dit landschap een
verblijf had aangewezen. Welke de redenen zijn geweest, die dat hoofd
genoodzaakt hebben, zjjn gebied te verlaten, is ons niet met zekerheid
bekend geworden. Mag men aan zjjne bewering geloof hechten, dan
was het, omdat hjj zich, met zjjne onderhoorigen, gaarne aan het Ne-
derlandsen gezag wenschte te onderwerpen, doch hierin door de Atjeh-
sche oorlogspartij werd verhinderd. Hij had zich persoonlijk bij ons be-
stuur vervoegd, met de hoop, dat de tijd spoedig zoude komen om zich,
met onze hulp , weder rustig in zijn gebied te kunnen vestigen ; maar
meer dan een jaar verliep er, en nog steeds moest Toekoe Lam-
pasei op de vervulling zijner wenschen wachten.
Was dus de positie evenals de houding van ons bestuur in Groot-Atjeh
van dien aard, dat zij op den Atjeher over het algemeen denzelfden
indruk moesten geven van het zwakke voormalige sulthansbestuur, welks
gezag zich ook al niet verder uitstrekte dan de onmiddellijke omgeving
van den Kraton, ook in de onderhoorige staten kon die indruk be-
zwaarlijk grooter zijn. Aan vorsten en bevolking was bekend gemaakt,
dat het Atjehsche rijk opgehouden had te bestaan en ingelijfd was by
het Nederlandsche grondgebied. Als gevolg daarvan werd vanwege ons
bestuur de gelegenheid geopend, zich op bepaaldelijk omschreven voor-
waarden aan den nieuwen gebieder van dat rijk te onderwerpen ; maar
1) In een gesprek, dat wij met het hoofd van Marasa over deze aangelegenheid hebben
gevoerd, gaf hij ons ten antwoord: tjari akal b-troc, dat vrij vertaald luidt: „wij hebben
er nu een ander loopje op gezocht."

XV
tevens werd daarbij de bedreiging gevoegd, dat elke onderhoorigheid,
welke weigerde aan die voorwaarden te voldoen, als vijandig gezind
beschouwd en hare havens door onze oorlogsschepen geblokkeerd zouden
worden. Deze bedreiging en het gevolg, dat daaraan werd gegeven,
hadden wel dien invloed, dat het grootste gedeelte der talrijke onderhoorige
kuststaatjes hunne onderwerping aanboden, doch deze was meer
in naam dan eene daadwerkelijke. — Met uitzondering van het op de
oostkust van Atjeh gelegen staatje Edi, was er onder al die onderhoorigheden
geene enkele, waarin ons gezag tot op het einde van 1875
slechts eenigszins werd erkend. Wel hadden de meeste vorsten en hoofden
zich bepaald tot het te kennen geven van hun wensch, zich te onderwerpen
; maar brak het tijdstip aan, dat zij die onderwerping door
het onderteekenen van acte of contract moesten bezegelen, dan wisten
zij steeds allerlei uitvluchten te vinden, die handeling op de lange
baan te schuiven. Slechts enkelen gingen daartoe over, maar de meerderheid
zocht bljjkbaar slechts tjjd te winnen en spande intusschen samen
— hier in 't geheim, daar openlijk — de in Groot-Atjeh oorlogvoerende
bevolking zooveel mogelijk door materiëele en personeele hulp
te steunen, maar tevens van de bij acte aangeboden of nog steeds met
de grootste geslepenheid uitgestelde — in beide gevallen dus fictieve —
onderwerping partij te trekken, in het belang van den handel en de
inning van inkomende rechten en belastingen van allerlei aard, de door
de blokkade aan de kuststaatjes toegebrachte materiëele schade te voorkomen.
De staten, die in de hierbedoekle periode het Nederlandsch gezag
nog niet openlijk hadden erkend, waren :
o. op de Oostkust : Langsar, Tandjong Semantoh of Arakoendoer en
Simpang Oelim ;
6. op de Noordkust: Samalanga, Merdoe en Pidir ; en
c. op de Westkust : Telok Kroet, Rigas en Tenom.
Op den duur was zoodanige toestand onhoudbaar. Met de waardigheid
der Ned.-Indische regeering kwam het niet overeen, dat zij, nog geruimen
tijd na de verovering van den Kraton, zich als 't ware beperkt
zag, haar gezag binnen de hierboven genoemde zeer kleine uitgestrektheid
te doen eerbiedigen, omringd door vijandelijke versterkingen, die
gedurende het voormalig sulthansbestunr gediend hadden, de macht van
den wettigen bestuurder — wiens plaats zij had ingenomen — te beperken.
Het werd noodig, dat ook de onderhoorige staten den sterken

XVI
arm van den nieuwen bestuurder zouden gevoelen, al ware het slechts
tot levendig besef, dat de lankmoedige, afwachtende houding der Ned,-
Indische regeering hare grenzen had en op den duur niet noodzakelijk
was. Het was bovendien noodig en billijk, dat de regeering eindelijk
eens toonde, hulp te willen en te kunnen verleenen aan hen, die zich
werkelijk aan ons gezag wilden onderwerpen en reeds hadden onderworpen.
Om deze reden had, naar onze ineening , het plan van den Generaal
PEL zijne nuttige politieke strekking, namelijk de linie onzer versterkingen
uit te breiden tot eene lijn van de Kroeëng Raja tot de Kroeëng Raba,
dus tot de feitelijke bezetting van de geheele sagi der XXV moekims en een
gedeelte der XXII en XXVI moekims, waardoor tevens aan de bevolking
der twee laatstgenoemde sagis eene gevoelige les gegeven en hare gemeenschap
met de zee afgesloten kon worden. Die bevolking toch behoorde
tot de ons meest vijandige. De XXII moekims beroemden er zich
op, dat zij nog niet voor onze wapenen hadden moeten bukken.
Dat plan van den Generaal PEL, waaraan later de tuchtiging van
eenige kuststaten (Modjopahit en Langsar, Simpang Oelim, Samalanga
en Merdoe) werd vastgeknoopt, mocht de goedkeuring der Indische regeering
wegdragen en kreeg in December 1875 een begin van uitvoering.
Omtrent de op laatstgenoemd tijdstip in Atjeh en onderhoorigheden aan-
wezige krijgsmacht deelen wij hier de ondervolgende bijzonderheden mede.
De staf van den opperbevelhebber telde 9 officieren. De Infanterie
bestond 1°: uit 7 zoogenaamde halve bataljons of liever gezegd
bataljons van eene door den Atjehschen oorlog in het leven geroepen
tijdelijke formatie, uit 4 compagnieën bestaande; elke compagnie ter
sterkte van 4 officieren en hoogstens 140 onderofficieren en manschappen ; 2°
uit één bataljon barisan, sterk 23 officieren en 522 onderofficieren
en manschappen. Onder de zeven halve bataljons zijn begrepen twee
compagnieën mariniers, 7 officieren en 172 onderofficieren en man-
schappen tellende. Aan Artillerie had men 2 batterijen berg-Artillerie
van 8 cM. en 3 compagnieën vesting-Artillerie. Aan Genietroepen telde
men 4 officieren en 111 onderofficieren, mineurs en sappeurs, benevens
een detachement geniewerklieden van 30 onderofficieren en manschappen.
De Militaire Administratie bestond uit 22 officieren en 4 onderofficie-
ren, de Geneeskundige dienst uit 22 officieren en aan hospitaalpersoneel
94 onderofficieren en manschappen. Eindeljjk vond men te Kota-Radja

XVI1
eene subsistentencompagnie, 2 officieren en 106 onderofficieren en man-
schappen (allen geëmploieerden) tellende. *)
De totale sterkte der krijgsmacht bedroeg op 1 December 1875 : 238
officieren en 5418 onderofficieren en manschappen, benevens 134 paar-
den. Op gemeld tijdstip werden in de hospitalen verpleegd : 5 officieren
en 601 onderofficieren en manschappen, zoodat voor den dienst beschik-
baar waren: 233 officieren en 4817 onderofficieren en manschappen,
waaronder zich echter nog 218 kwartierzieken bevonden.
Dit voor zooveel de personeele middelen betrof. Welke waren de materiëele?
Aan transportmiddelen beschikte de opperbevelhebber toen over 1123
dwangarbeiders, waarbij 143 zieken, 150 pikolpaarden en 20 platboomde
vaartuigen, tot vervoor van personen, hoofdzakelijk zieken, en goederen
tusschen Kota-Radja en Olehleh.
De magazijnen waren ruimschoots voorzien van vivres, medicijnen,,
kleeding, munitie en reserve-geschut.
Het grootste gedeelte der Infanterie — 23 compagnieën — lag in
bezetting op de verschillende posten. Alleen aan Infanterie telden de
bezettingstroepen 109 officieren en 3293 onderofficieren en manschappen,
waarbij 370 zieken, zoodat voor de bezetting van Kota-Radja en het
verrichten der verschillende patrouilles en transportdiensten overbleef
eene troepenmacht van 45 officieren en 1200 onderofficieren en man-
schappen, waaronder 129 zieken.
Ten einde den Generaal PEL in staat te stellen, zijne voorgenomen
offensieve operation — die niet het onderwerp van dezen arbeid
zullen uitmaken — met eene voldoende troepenmacht te kunnen onder-
nemen, werd de krijgsmacht in Atjeh en onderhoorigheden in den loop
der maanden December 1875 en Januari 1876 versterkt met 3 h a 1 v e
bataljons of 12 compagnieën en een bataljon barisan van 4 com-
pagnieën, ter gezamenlijke sterkte van 16 compagnieën Infanterie of 80
officieren en 2444 onderofficieren en manschappen.
Tor betere beoordeeling van de sterkte onzer krijgsmacht laten wij
hier gedetailleerde staten volgen, met cijfers, betrekking hebbende op
het tijdvak tusschen 1 December 1875 en 1 September 1876.
Op 1 December 1875 bedroeg die sterkte:
1) Voorts telde men nog aan Cavalerie — voor ordonnansdienst — 5 mindere militairen
en,'4 paarden, aan het personeel bij het materieel der Artillerie 4 officieren en 3 onderofficieren
en manschappen, den staf der Genie 4 officieren en bij het depot der dwangarbeiders
4 onderofficieren en manschappen. Omtrent meerdere details raadplego men de door
ons gepubliceerde staten. De batterij berg-Artillerie telde 6 kanonnen.
II

WAPENS EN DIENSTEN.
Staf
Infanterie.
H. 2° Bat. Infanterie
H. 3
H.
H.
tJ - » »
3 e »
6
»
e R. H.
»
9
»
l ' »
L. H. 9^' » »
R. H. 10* » »
Bataljon Barisan
Cavalerie
. . .
Materieel Artillerie
3 l ' comp. Veld-Artillerie ')
4°
6
» »
e » Vesting-Artillerie
22" » »
23* » »
Staf der Genie . . . .
Comp. Geniewerklieden .
» Mineurs en Sappeurs
Militaire Administratie .
Geneeskundige dienst.
Subsistentencompagnie
.
Depot der dwangarbeiders
TOTAAL
XVIII
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
w
14
17
15
17
19
15
15
4 16
7S 119 16 16
1) I), w. v.. Veld- on Berg-Artillerie, hier Berg-,
Verpleegd
hospitaal.
o
[3
JNFANTERIE.
«17 208 175
19 166
1 185
!
dl9 227
»21 181
M 7 186
17 187
3 26
4
4
4
3
3
2
4
4
'2'2
22
2
1
ONDEROPPICIEREN, MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
335
TS
238 1455 176 341 2126
et
87
313
263
344
310
325
476
CAVA-
LERIE. ARTILLERIE.
a
3
(i!)
68
03
24
36
66
08
51
20
31
57
59
GENIE.
258 236 116 07
00
'' 4
GENEESKUNDIGE
DIENST.
03
03
a i H
10
VERPLEEGD IN
HET HOSPITAAL.
c 30
28
27
f 35
24
'27
2'2
10
5
10 34
10
54
34
24
59
35
46
13
17
XIK
TOTAAL GENERAAL.
16 •250 11 34 306 2102 189 383 2744 134
a
a
£
5
238jl85
194
212i
262
205
213
209
26
5
3
77
79
68
30
42
25
50
4
66 3
91 1
3
s

XX
De voorraad vestinggeschut, of als zoodanig dienst doende, was op laatstgenoemd
tjjdstip over de ondertfolgende posten verdeeld en bedroeg met de reserve, blijkens
ondervolgenden staat :
Benaming der vuurmonden
en affuiten.
GESCHUT.
Kanons Br. Get.
idem voorlaad
idem van 8 cm
van 12 cm - K.
Veld V. M.
à
ii
s tl fc î
o M
> m
12
15
6
5
3
1
1
1
2
1
1
2
12
2
1
1
2
1
1
2
2
1
1
1
15
2
2
1
1
1
2
1
1
11
stuks
»
»
»
0
»
»
»
stuks
»
»
»
»
»
u
»
»
»
»
stuks
»
»
»
»
»
»
in
»
»
»
»
»
r>
EMPLACEMENT.
batterij
»
»
»
»
»
»
opgelegd ir
in
»
»
,,
»
»
»
in den Kr a ton.
te Lamteboe.
» Soerian.
» Gitjiel Oeleiloe.
» Poe-oe.
» Poengei Blang Tjoet.
» Longbatah Zuid.
het Magazijn van Oorlog.
in batterij te Olehleh.
»
»
»
D
» Lamteboe.
» Gitjiel.
» £ » Longbatah-Mesigit.
»
h
»
»
» Kota-Alam.
» Lemboeq N. 0.
tl » » Lampril.
ï » st Moesapi.
» » » Sinangri.
opgelegd in het M. v. 0.
als onbekwaam opgelegd in het M. v. 0.
batterij
»
»
»
»
»
»
te Lemboeq 0.
» Mandarsa Poetih.
D Lamara Oeleiloe.
» Lohong N. 0.
» Lohong Z. 0.
» Lohong Z. W.
» Sinangri.
» Kota-Alant.

Benaming der vuurmonden
en affuiten.
GESCHUT.
Kanons IJ. Gl. van 9 cm - V. M.
Kanons Br. Getr. van 8 cm - Berg.
Mortieren Br. van 20 cm - . .
ni IJS
Mortieren Br. Coehoorn van
0
's 1
t: £
1f
O Ai
o co
t>PQ
12
1
7
20
5
1
1
1
2
2
12
1
1
1
1
1
1
1
7
1
1
2
1
1
1
1
1
11
20
XXI
stuks
»
»
»
»
»
in
»
»
»
»
Opgelegd
stuks
»
»
»
»
»
»
EMPLACEMENT.
batterij
»
D
»
»
opgelegd in
in
»
»
>-
»
»
*
in het M.
batterij
»
»
»
»
»
»
in den Krat on.
te Pce-oë.
» Lampasei.
» Soerian.
» Marinebenting.
het M. v. 0.
te
»
»
»
»
»
»
v. 0.
Lamara Oeleiloe,
Gitjiel.
Blang Tjoet.
Longbatah-Mesigit.
Lamteboe.
Sinangri.
Lohong Z. 0.
stuks in batterij te Soerian.
» » » » Poe-oë.
» » » » Lamara Oeleiloe.
« » » » Lohong Z. 0.
» » » » Lam ara N. 0.
» » » » Lamara Z. 0.
» » » » Longbatah Z.
» » » » Lemboeq N. 0.
» opgelegd in het M. v. 0.

Benaming der vuurmonden
en affuiten.
AFFUITEN.
Affuiten Ht. Belegerings tot 12 C '<
achterlaad
Affuiten Ht. Belegerings V. M. tot
9«">. IJ
T3 a
II
o 'a
> m
Affuit. Ht. Berg tot 1 Hw. Berg, 2
» » Veld Zw. tot 12-Br. Gl 24
» » » Lt. tot 9 cm - Br.
Lt. en 12 cm Hw. Veld . .
Affuiten Ht. Veld Lt. tot 8- Veld
Blokken tot Coehoornm. v. 12 cm -
Stoelen tot Mortieren van 20 e1 "-
15
12
2
12
XXII
10 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
5 » opgelegd in het M. v. O.
15
10 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
2 » opgelegd in het M. v. O.
12
In het M. v. O. opgelegd.
13 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
11 » opgelegd in het M. v. 0.
24
2 stuks bjj de in batterij gestelde vuurmonden
van 8 cm - Veld.
9 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
3 » opgelegd in het M. v. O.
12
Opgelegd in het M. v. O.
7 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
1 » opgelegd in het M. v. O.
8
De transportmiddelen voor die troepenmacht en haar materieel
bestonden, behalve uit de hierboven reeds genoemde vaartuigen, uit
pikolpaarden en dwangarbeiders. In April 1875 vroeg de
opperbevelhebber voor het eerst 50 pikolpaarden aan. Achtereenvolgens
werden hem door het Legerbestuur gezonden :
op 9 Juli ) 48
» 27 » '£ 46
» 9 Augustus ( » 56
Totaal in 1 ~Ï50

XXIII
Met de toezending dezer lastdieren werd in 1876 voortgegaan; zij
bedroeg op :
20 Januari ' i7
17 Februari 55
9 Maart
46
29 » 60
30 April
47
15 Mei
64
24 Juli
54
25 Augustus '^
Totaal tot 1 September 1876 425
Totaal van Juli 1875 tot 1 September 1876 . 575
Hoeveel daarvan werden afgemaakt of afgekeurd, is ons niet bekend.
Wel weten wij, dat, na aftrek der verloren pikolpaarden, op 12 Juli 1876
van deze lastdieren in Atjeh en onderhoorigheden nog slechts 299 aanwezig
waren.
De dwangarbeiders werden niet alleen tyj de Intendance, voor
het transportwezen , maar ook bij de Genie, voor de uitvoering der
verschillende werken , zooals kazerne- , spoorweg-, gewone wegen- en
bruggenbouw, gebezigd. Men telde bij de :
I. INTENDANCE.
Sterkte op 1 November 1875 927
Gedurende de maand bijgekomen 336
TOTAAL . .1263
Geëvacueerd en ontslagen . .129
Overleden 11
Op 1 December aanwezig .
140
.1123
II. GENIE.
Sterkte op 1 November 1875 104
Gedurende de maand bijgekomen —
Geëvacueerd en ontslagen . . 7
Overleden 2
TOTAAL . .104
_9
Op 1 December aanwezig . . 95
De verschillende mutatiën bij het corps dwangarbeiders waren tusschen
1 November en 1 December 1875, blijkens ondervolgenden staat :

SPECIFICATIE.
XXIV
Present op den 1 November 1875 . . .
3 November 1875 geëvacueerd naar Batavia
10 » » » » »
23 » » » » »
23 » » ontslagen wegens expiratie
van straf
Gedurende de maand overleden
TOTAAL . .
Komt bij:
8 November 1875 overgenomen van Saniarang
en Soerabaja
19 November 1875 overgenomen van Samarang
, Soerabaja en Padang
TOTAAL bijgekomen .
Present op den l 1 '" December 1875 .
Toezichtvoerend
personeel.
W
bo
a
is
Q
'1'2 55 872
83
2
35
9
11
140
131
198
329
o
927
83
2
35
9
11
140
135
201
336
2 1 12 02 1061 1123
Gedurende de hierbehandelde periode was de behoefte aan dwangarbeiders
altijd veel grooter, dan het beschikbare aantal daarin bij machte
was, te voorzien. Van hunne krachten is veel gevorderd en men mag
ter hunner eere zeggen, dat zij, bij goed toezicht, uitstekende diensten
hebben bewezen. In hunne behandeling kwam geleidelijk verbetering,
al moest die om verschillende oorzaken in het hierbesproken tijdperk
nog veel te wenschen overlaten. Op hunne belangen werd door den
Generaal PEL ten allen tijde zooveel doenlijk gelet.

XXV
Voor welke verschillende diensten de dwangarbeiders — zoowel bij
de Intendance , als den Geneeskundigen dienst en de staven en ver-
schillende corpsen — werden gebezigd , blijkt uit den volgenden staat.
SPECIFICATIE.
Op de verschillende posten gedetacheerd .
Op vijf der posten gedetacheerd voor oppassing
der pikolpaarden
Grassnijden voor dienst- en pikolpaarden.
Bij den veestapel
Stapelmagazijn
Ten dienste van den Off. van Gezondheid belast
met de hygiène
Ten dienste der keukens
Corvee binnen Kot a-R a d j a
Bij den Staf en de Hoofdofficieren voor grassnijden
Bij den Garnizoensdoctor
Oppassers in de ziekenzaal der dwangarbeiders
Tuinlieden voor het hospitaal . . . . .
Broodhalen
In het groote hospitaal werkzaam . . . .
» D hospitaal te Blang-Oë werkzaam .
Op de vivresprauwen
Ordonnansen bij den Onder Intendant . .
Vermist ! . .
Gemiddeld kwartierziek per dag
In het hospitaal verpleegd
Beschikbaar voor transport van vivres naar
de posten, munitievervoer en andere diensten
TOTAAL . .
Toezichtvoerend
personeel.
34
12 62 1061
Hoe sterk onze krijgsmacht op 1 September 1876 en over welke
posten zij verdeeld was, blijkt uit den ondervolgenden staat.

WAPENS EN DIENSTEN.
Staf
Kota-Radja
Lambaroe
R. H. 2 e Bataljon Infanterie
Pakan Badak
Boekit Seboen
Djempit
Boekit Daroe
Lauapagar
Ketapan Doewa
R. II. 3 e Bataljon Infanterie
Kota-Radja
Kampong Gedah
Pakan Atjeh
Tibang
Langkroek Oost
Moesapi
L. H. 3 e Bataljon Infanterie
Longbatah Zuid
Mibouw Oost
Lo-ong'
Longbatah-Mesigit
Kroeëng Raba
Tibang
L. H. 6 e Bataljon Infanterie
Atoë
Biloel Zuid
Biloel
B. II. 8 e Bataljon Infanterie
Lambaroe .
Pagar-Ajer Mesigit
Pagar-Ajer
Transporteeren 12 1)1
xxvi
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
4
9
1
1
4
3
2
3
4
1
10
4
4
10
4
4
HOSPI-
TAAL.
10
2
6
4
4
4
5
4
9
1
1
5
3
2
3
4
1
H
4
S
ca
ft
o
a
27
36
38
18
16
50
40
84
4
3
35
24
26
27
33
87
34
43
10 182
4 11
4 124
ONDEROFFICIEREN,
1NFANTERIK.
à
S
ca

oo
Ol
co
co
-o
05
CD
O
Ci
cc
co
o
co
oo
/
to
OS co tn
o
>» to
to — o
^» — 'X.
CJ» CO to
-ä- *- CO
3
p
o
I*
>
&
C
O
ft
&
C
-4 £>
*> co co to to to to *
co*-o> co ^J oa £» o
-JtOOO GC00O3C5C5
coco^. oow^co
1-3
P-cS
2§"
c?o
ft?
sl'
S'A
CO
co
oo *- x
co * *. o »>
ft
ft ft 5T
3 3 J
g;
3'
w
ei» en o
*>
co
CD
^ — CO CO *-
OOCOOO-i
OS O OObiOl
Tijdelijke versterking,
idem.
oo "
waaronder 1 Adjt. ünd. Off.
dd. Officier.
Ij
Europeanen.
Inlanders.
Paarden.
Europeanen.
Inlanders
Kwartiermeesters.
Europeanen.
Afrikanen.
Amboineezen.
Inlanders.
Europeanen.
Afrikanen.
Amboineezen.
Inlanders.
Europeanen.
Afrikanen.
Amboineezen.
Inlanders.
Paarden.
H ^
s
g
Vf
B
aq
re
a
>
g
2
S
Z
S
r- °
a <
H SI
s 2
o 2
£ z
H
O
B-
>
r
o
z
s»
MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
w

WAPENS EN DIENSTEN.
Per Transport
R. H. 9 e Bataljon Infanterie
Penajoeng
Mibouw Zuid
Moesapi
Kota-Radja Bedil
Langkroek Oost
Lamara ZO
Lamara N. O
Tibang
Kota-Pohama
L. II. 9 e Bataljon Infanterie
Kota-Alam
Oleh Karang
Pango
Lamprit
Langkroek
R. H. 10 e Bataljon Infanterie
Olehleh
Ketapan Doewa
Lampagar
Pidir
Penajoeng
R. H. 12 e Bataljon Infanterie
Kota-Radja
Koewala Gigieëng
Kampong Djawa
Lamara Z. O
Lamara N. O
R. 11. 13 e Bataljon Infanterie
Kajoe-Lë
Biloel Z
Atoë N
Transporteeren
12
XXVIII
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE
11
4
1
1
1
10
5
4
12 180
HOSPI-
TAAL.
105
4
4
11
4
1
1
1
10
5
s
W
ONDEROFFICIEREN,
INFANTERIE.
'C
a
ca
'a
942 164 293 1129
23
31
21
11
15
14
17
19
25
46
47
40
33
12
23
7
7
116
5
118
50
3
7
7
132
14
12
36
73
42
32
32
33
28
26
72
78
83
73
64
39
137
101
101
220
100
27
108
112
137
197 1797 164 293 2883
CAVA-
LERIE.

MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
ARTILLERIE.
a
a
S
a,
o
a
'
T3
a
'a
à
TS
ni
cä
PH
GENIE.
a
a
a
o
a
a
cä
'a
1
1
S
C
|
ft
O
3
GENEESK.
DIENST.
a
0
ci
<
a'
g
'S
g
a
3
Ta
VERPLEEGD IN
HET HOSPITAAL
à
a i S
3 a
& r
a a
«s ^
20
14
19
20
9
167
T3
a
'a
35
20
35
37
30
XXIX
TOTAAL GENEKAAL.
a
1
o
3
43
31
21
11
15
14
17
19
25
00
47
40
33
1V,
42
7
7
116
5
138
50
3
7
7
141
14
12
à
a
cä
85 . 3 37 69 1027 167 330 1198
3 37 226 1964 167 j330 3109
à
,a
'8
.o
9
§
es
'a
71
73
42
32
32
33
28
26
72
98
83
73
04
39
172
101
101
257
100
27
138
112
137
a
cä
cä
PM
Aanmerkingen.
waaronder 1 Adjt. Ond. Off.
dd. Officier.
waaronder 1 Adjt. Ond. Off.
dd. Officier.
waaronder 1 Adjt. Ond. Off.
dd. Officier.
waaronder 1 Adjt. Ond. Off.
dd. Officier.
waaronderlAdjt.O.O.dd.O
Tijdelijke versterking.
waaronder 1 Adjt. Ond. Ott'
dd. Officier.
Tijdelijke versterking,
idem.

WAPENS EN DIENSTEN.
Per Transport .
14 e Bataljon Infanterie
Panteh-Peiraq
Garnizoens Bataljon van Groot-Atjeh
Olehleh
Poeloe Bras
Sinangri
Blang-Oë
Lampasei
Pidir
Totaal Infanterie .
2 6 ' Bataljon Barïsan {Soemencp)
Panteh-Peiraq
Kota Radja Bedil
3 e Bataljon Barisan {Pamekassan)
Longbatah Zuid
Kota-Alam
Totaal Barïsan
Detachement Cavalerie
Kota-Radja
Pakan Badak
Djempit
Longbatah Zuid
Lambaroe
Atoë
Totaal Cavalerie
XXX
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
3
g
ft
p ,
3
12 180
18
12 216
20
HOSPI-
TAAL.
ft
o
a
ONDEROFFICIEREN,
INFANTERIE.
^3
a
197 1797 164 293 2883
18
9
2
2
1
1
•i
234 2131 164 293 3504
84
175
56
33
17
9
9
35
25
1
39
361
86
33
17
1
80
345
29
74
81
529
CAVA-
LERIE.
ft
16
1
1
1
4
1
10 24

MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
ARTILLERIE.
a
a
2
_
i
Inlanders.
Paarden.
GENIE.
a
a
cä
ft
o
a
'O
a
ce
13
S
CJ
|
GENEESK.
DIENST.
il
3
ft
p
S
3
a
ci
<
3
a
'o
3 ,
T3
3
ce
's
VERPLEEGD IN
«KT HOSPITAAL
a
a
cä
ft
o
a
167
7
25
199
2
1
3
3
C
rS
S
-3
3
3
1
B
a
'o
-O
3
-«1
37
37
CS
a
[a
226
11
32
269
22
6
28
1
1
TOTAAL GENERAAL.
a
i
o
s
H
1964
182
81
33
17
9
9
35
2330
27
1
9
S>
42
7
2
9
a
a
cä
S
S
167
167
a-
.S
a
<
330
330
TS
"3
3109
372
120
86
33
17
16
80
3833
367
29
80
81
557
6
1
1
1
1
1
11
B
TS
cä
cä
PH
16
1
1
1
4
1
24
Aanmerkingen.
waaronder 1 Adjt. Ond. Off.
dd. Officier.
Tijdelijke versterking.
-

WAPENS EN DIENSTEN.
Artillerie — Materieel
Kota-Radja
3 e Compagnie Veld-en Berg-Artillerie
Kota-Radja
Kroëng Raba
Pidir
Biloel Z
Longbatah-Mesigit '.
Kota-Alam
4 e Compagnie Veld-en B erg-Artillerie
Kota-Radja
Kajoe-Lë
Atoë
Totaal Berg-Artillerie .
Vesting-Artillerie
6 e Compagnie Vesting-Artillerie
Kota-Radja
Kota-Alam
Oleh Karang
Lamprit
Langkroek O
Lamara N. O
Lamara Z. O
Kota-Pohama
Tibang
Langkroek O
Pango
Koewala (iigieëng
Pidir
Moesapi
Transporteeren
XXXII
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
10
HOSPI-
TAAL.
10
3
ONDEROFFICIEREN,
INFANTERIE.
T3
a
cä
CAVA-
LERIE.

XXXill
MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
ARTILLERIE.
a
a
C3
g
a
W
15
64
1
1
1
1
1
44
le
-i
145
17
3
7
0
1
1
1
6
1
1
6
'10
10
0
82
TS
cä
a
2
78
48
10
138
20
4
5
4
1
3
5
9
57
a
CB
cä
ft
76
04
13
153
GENIE.
a
a
ft
P
n
H
13
a
- 1
'-
a
C3
M
GENEESK.
DIENST.
0
S
c
W
a
a
"1
:-'
J
,C
-<
'r
-
3
VERPLEEGD IN
HÉT HOSPITAAL
a
a
ce
o
a
ta
1
^0
9
20
5
5
a
a
—
l
a
=
—
*f\
-a
cä
a
7
11
18
2
2
TOTAAL
a
ft
o
W
10
74
1
1
1
1
1
53
10
1
165
22
3
7
6
1
1
1
6
1
1
e
10
J6
6
87
a
a
cä
cÖ
)
GENERAAL.
a'
.9
'o
^2
<
»
'O
a
CS
a
2
85
59
10
156
28
4
5
4
1
3
5
9
59
a
"3
i
cä
ft
76
64
13
153
»
Aanmerkingen.
Magazijnnieesters, Conduc-
teurs , Geweermakers,
Schrijvers, Werklieden
en Lademakers.
III

WAPENS EN DIENSTEN.
Per Transport
Büoel Z
Boekit Seboen
22 e Compagnie
Kota-Radja
Ketapan Doewa
Pakan Badak
Boekit Daroe
Djempit
Vesting-Arlillerie
Boekit Seboen
Sinangri
Olehleh
-, .
Lampasei
Lampagar
Lambaroe
Kroee'ng Raba
). . .
23 e Compagnie
Kota-Radja
Longbatah Z. .
Vesting-Artillerie
Lo-ong
Pagar-Ajer
Atoë Z
Kajoe-Lë
Longbatah-Mesigit
Pagar-Ajer Mesigit
Atoë N
Biloel N
'. .
Totaal Vesting-Artillerie
Genieën Compagnie Genie-werklieden
Kota-Radja
Kam pong Gedah
Olehleh : . . . .
Transporteeren
xxxiv
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
"5 \rz
cä \ "E
HOSPI-
K
TAAL.
ao
cl
e2
ft
o
W
ONDEROFFICIEREN,
INFANTERIE.
'O
a
cä
CAVA-
I.I.IilE.

MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
ARTILLERIE.
a
a
ca
a.
o
82
14
14
7
4
7
5
7
5
5
2
5
4
5
6
4
5
6
7
7
3
9
0
4
T3
a
d
"a
57
e
3
4
3
5
4
4
3
2
3
5
4
3
1
2
0
0
4
5
4
5
6
i
223145
.
a
-a
c«
cä
ft
GENIE.
a'
a
cä
ft
o
a
h 3
rf,2ä
ƒ11
37
'C
a
cä
'a
5
1
0
«
1
a
a
3
ft
o
Cd
G EN E KSK.
DIENST
a
3
<
a
3
'5
JO
3
<
—
3
-
3
VERPLEEGD IN
HET HOSPITAAL
a
a
cä
o
W
5
4
7
10
3
3
a
cä
B
3
'o
_ :
3
-a]
a
"3
2
3
1
0
XXXV
TOTAAL
a
a
cä
ft
s
87
14
18
7
4
7
5
7
5
5
2
5
4
5
13
4
5'
6
7
7
3
9
6
4
239
6
23
11
40
a
cä
<
ULMS KAAI..
B
.9
S
a
cä
'B
59
0
6
4
3
5
4
4
3
2
3
h
4
4
1
2
6
0
4
5
4
b
6
151
5
1
0
a'
-a
a
cä
ft
Aanmerkingen.
a. waaronder 1 Officier der
Infanterie.
b. Schrijvers en Teekenaars.
c. Officier der Infanterie.
d. waaronderö korporaals,
gedetaeneei'd van de
Cavalerie
e. Magazijnmeestor 1

WAPENS EN DIENSTEN.
Per Transport
1 e Compagnie Mineurs en Sapeurs
Panteh Peiraq
Pagar Ajer
Kota Alam
Koewala (jigieë'ng
Djempit
Kota-Pohama
Boekit Seboen
Pakan liadak ,
Kampong Gedah
Totaal Genie .
Militaire Administratie
Kota-Radja
Olehleh .'
Blang-Cë . .
Pakan Badak
Longbatah Z
Atoë
Lambaroe
Penajoeng
Kota-Alam
Kajoe-Lë
Pan teh-Peiraq \
Pidir
Totaal Militaire Administratie .
Geneeskundige dienst
Kota-Radja
Kampong Gedah
Tibang
Olehleh
Longbatah Z
Transporteeren
30
20
xxxvi
OFFICIEREN.
INFAN-
TERIE.
K O
HOSPI-
TAAL.
H ft-
13
30
16
1
1
1
1
20
ft'
ONDEROFFICIEREN,
INFANTERIE.
A VA-
ER IE.

XXXVII
«
MANSCHAPPEN EN PAARDEN.
ARTILLERIE
C
Europeans
!» £
T3
a
cä
a
3
'O
cä
cä
ft
GENIE.
. B
cä
ft
o
Pd
37
56
1
1
-31
B
cä
"5
0
53'
2
2
3
2
1
1
1
95 70
-
ai
5
3
3
M
3
1
1
5
GENEESK.
DIENST.
p.
o
3
Pd
8.
1
2
8E
a
3
"S
<
2
l'
3
3
C
S
11
1
15
3
"3
22
2Ï
VERPLEEGD IN
IET HOSPITAAL
B
a
ft
o
3
13
16
8
8
s
a
cä
rä«j
<
3
B
0
.- S

WAPENS EN DIENSTEN.
Kota Alam . . .
Blang-Oë . . .
Pakan Badak .
Atoë
Djempit . . . .
Koewala Gigieëng.
Lambaroe .
Pidir
Kroeëng Raba .
Kajoe-Lë. .
Per Transport
Totaal Mil Geneeskundige dienst.
Suhsislenten compagnie
Kota-Radja
Depot der Dwangarbeiders
Schrii verspersoneel
Kota-Radja . . .
Personeel der militaire verkenningen I
Kota-Radja M
Infanterie
Barisan
Cavalerie
Veld en Bergartillerie
Vestingartillerie
Genie
Militaire Administratie
Geneeskundige dienst
Subsistentencompagnie
Depot der dwangarbeiders . . . .
Schrijversper.^oneel
Personeel der militaire verkenningen.
Totaal . .
29
xxxviii i
0 F F I C I E It E N.
INFAN-
TERIE.
ft
a 1
12 210
8 '20
80 226 26
19
HOSPI-
TAAL.
Cd
20
29
234
34
1
10
9'
13
30
29
1
1
1
ft
7
2
39
3
ONDEROFFICIEREN
INFANTERIE.
2131 164 293
39
7
2
39
3
363 2221 164 293 4098
CAVA-
LERIE-
ft
RECAP
3564
529
IQ
10

cc
CO
en
CO
CD
U'
-o
o
co
co
co
_co_
co
o
ei'
o
^j
O
co
4>-
*~
co
to
03
-J
8. aö & ra 2
g,
9
CD
co
to
tO
en
to *.
ce v
en
cc
CD C5 COJ
co
to
to ca
£» O
— to
~- Cv OS
to
co
- tO
eo^to^e-'Cj'^ou'COtso
3q"
l
s'
CO -JOiCn ^
Ut tjs CD *^ Ca -*
en to
co £
-- V.
>
H
m
Ca
CO
CO
_o
CO
oo
1 co
I co
&
O
ö
b
rr
o
en
co
co
en
Europeanen.
Inlanders
Paarden.
Europeanen.
Inlanders.
Kwartiermeesters.
Europeanen
Afrikanen.
Amboineezen
to
co
Inlanders.
co ' Europeanen.
CD
CO
en
Afrikanen
Amboineezen.
Inlanders.
Europeanen.
Afrikanen
Amboineezen.
Inlanders.
Paarden.
B
B
B
tu;
2
5
o
w
H es
fi
>
Si
œ
O
d
T!
)
I»
O

XL
De voorraad vestinggesohut was op laatstgenoemd tijdstip over de
ondervolgende posten verdeeld en bedroeg met de reserve :
Benaming der vuurmonden
en affuiten.
GESCHUT.
Houwitsers Br. van 15 cm - L.
Kanons Br. Getr.
Achterlaad .
Kanons Br. Getr.
K. Voorlaad .
|9cm.
van 12 C
B
1 « 2 i ja g E M P L A C E M E N T.
13
12
2 stuks in batterij te Pidir.
2 » opgelegd in het Magazijn van Oorlog.
3 stuks in batterij in den Kraton.
1
1
1
1
1
2
1
2
13
»
»
»
Ù
»
»
J)
D
»
»
»
))
»
»
»
opg el
»
»
»
»
»
»
»
3gd
te Aloë N.
» Lonqbatah Zuid.
» Lambaroe.
» Kajoe-Lë.
» A'oe Z.
» Boekit Seboen.
» Koewala Gigieêng
in het M. v. 0.
1 stuks in batterij te Moesapi.
2
1
1
1
1
1
1
1
2
12
Lampril.
Ki'ta Alam.
Longbatah - Mesigit.
Sinangri.
Koewala Gigieëng.
Biloel Z
Kelapan Boewa.
Pango,
opgelegd in het M. v. O.

Benaming der vuurmonden
en affuiten.
GES C'H U T.
Kanons Br. Getr. van 8 cm - Veld
V. M
idem B. M.
Kanons IJ. Gl. van 9- V. M.
Kanons Br. Getr. van 8 cra - Berg
Mortieren Br. van 20 cm
10
5
10
15
xU
stuks in batterij te Oleh Karang.
Pagar-Ajer.
» » » Lo-ong.
» » » Boekit Daroe.
» » » Biloel.
» » » Biloel Z.
» » » Atoë Z.
» » » Mesigit Pagar-Ajer.
» » » Kota-Pohama.
opgelegd in het M. v. O.
1 stuks in batterij te Atoë N.
1
2
1
1
1
1
1
1
1
1
12
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
»
y
opgel
»
»
»
»
»
»
»
»
»
egd
» Ketapan Boewa.
» Pakan Badak.
» Lampagar.
» Lampasei.
» Mesigit Pagar-Ajer
» Kajoe Le.
» Pango.
» Lambaroe.
» Oleh Karang.
in het M. v. 0.
2 stuks in batterij te Djempit.
2 » » » » Pidir.
1 » » » » Lampagar.
2
J^
»
»
» » » Krceëng Baba.
opgelegd in het M. v. O.
10
1 stuks in batterij te Sinangri.
1 D » » » Kota-Pohama.
4 » opgelegd in het M. v. O.
6
IV

Benaming der vunrmonden
en affuiten.
GESCHUT.
Mortieren Br. Coehoorn van
's i
o M
> m
XLJÎ
12 cm - met blok 30 1 stuk
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 ).
1 »
1 »
1 »
1 »
1 »
1 i)
1 »
1 »
1 »
2 »
2 »
1 »
1 »
30
EMPLACEMENT.
i in batterij te Tibang.
» B B La mara N. 0.
»
»
»
B
B Lamara Z.
» Langkroek.
0.
» B B Lamprit.
B B B Oleh Karang.
» B » Kota-Alam.
B » Pagar-Ajer.
» B B Langkroek 0.
»
»
»
»
B
B
»
»
B Longbatah Z.
t> Lo-ong.
» Ketapan Boewa.
» Bjempit.
B T> Boekit Seboen.
B B B Sinangri.
» B » Boekit Baroe.
B B B Biloel.
B B » /l(oë Z.
B B B Pango.
B B B Kajoe-Le.
B B B Koewala Gigieëng,
B B » Lambaroe.
B B B 4ioe N.
»
B Pagar-Ajer Mesigit.
B B T> Pidir.
B » » Biloel Z.
» B » Kroeëng Baba.
opgelegd ir i het M. v. 0.
*

Benaming der vuuimonden
en affuiten.
AFFUITEN.
Affuiten Ht. Belegerings tot 12>aohterlaad
Affuiten Ht. Belegerings V. M. tot
9 cra LT
Affuit. Ht, Berg tot 12 cm - Hw. Berg,
B B B B 8 cm ' Berg .
Affuiten Ht. Veld Zw. tot 15 cm -
Hw. L
Affuit. Ht. Veld Z w. tot 12 cm - Br.Gl
Affuiten Ht. Veld Lt. tot 9 1 -
Br. en 12 cm - Hw. Veld . .
Affuit. Ht. Veld Lt. tot 8 m
17
12
3
10
17
12
SUI'I
EMPLACEMENT.
11 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
6 B opgelegd in het M. v. 0.
17
U stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
1 B opgelegd in het M. v. 0.
12
3 stuks opgelegd in het M. v. 0.
7 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
3 » opgelegd in het M. v. 0.
10
2 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
3 B opgelegd in het M. v. 0.
10 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
7 B opgelegd in het M. v. O.
17
2 stuks bjj de in batterij gestelde vuurmonden.
2 B opgelegd in het M. v. O.
12 stuks bij de in batterij gestelde vuurmonden.
8 B opgelegd in het M. v. O.
2 B bij de in batterij gestelde vuurmonden.
6 B opgelegd in het M. v. O.

XLIV
Wat het transportwezen betrof, waren de dwangarbeiders sedert alleen
bjj de Intendance — en niet meer, zooals bet jaar te voren, bij de
Genie en de Intendance — in beheer. Hunne sterkte bedroeg op 1 Augustus
1876 2912
Gedurende de maand Augustus bijgekomen . 303
Totaal . . . 3215
Hiervan waren :
Geëvacueerd en ontslagen . .161
Overleden 64
Vermist 1
Teruggesteld 3_ ^g
zoodat op 1 September 1876 aanwezig waren 2986 dwangarbeiders,
een en ander gespecificeerd in den volgenden staat.
SPECIFICATIE.
Present op den 1 Augustus 1876 . .
Komt bij :
6 Aug. 1876 overgenomen van Batavia
1 4 B B » B B
15 B B » » Padang
23 » B » B Sama-
Gedurende de maand teruggesteld.
Totaal . .
Gaat af:
5 Aug. 1876 geëvacueerd naar Padang
6 B B B B Batavia
12 » B B » ))
18 B B B » B
26 B B B B B
Gedurende de maand ontslagen . . .
B B B overleden
B B B vermist . . . .
B B B teruggesteld. . .
Totaal . .
Sterkte op den I 1 '" September J 876 .
sa'
o
te
°
o
<
1
1
I
Toezichtvoerend
personeel.
5
1
1
1
3
1
1
1
1
5
31
1
1
33
1
1
2
31
'S.
<
1
1
1
s
1 33 176 2736 2912
1
H
1
1
35 192 3023 3215
1
1
1«
1
1 33
a
7
3
6
1
o
1
3
3
10
1
t
93
72
119
3
22
61
27
43
1
64
1
219
H
100
75
125
3
23
63
27
44
4
64
1
3
229
182 2804 2986

XLV
Die dwangarbeiders werden op laatstgemeld tjjdstip over de volgende
diensten verdeeld.
SPECIFICATIE.
Op de posten gedetacheerd . . . . .
Voor de oppassing der pikolpaarden .
Bij den veestapel geëmploieerd.
Grassnijders en stalkoelies bjj de Veld
artillerie
Ten dienste van den Off. van Gezondheid
belast met de hygiëne
Geëmploieerd in het stapelmagazijn der
Intendance
Bij de Genie werkzaam
Ten dienste van de keukens der troepen
in K o t a R a d j a
Bij den Staf en de Hoofdofficieren voor
grassnijden
Oppassers in het hospitaal der dwangarbeiders
Idem in het Militair Hospitaal. . . .
Idem in het hospitaal te Blang-Oë
Op de laadprauwen geëmploieerd .
Ordonnancen bij den Onder-Intendant
Gemiddeld kwartierziek per dag . .
In het hospitaal verpleegd
Beschikbaar voor het vervoeren van vivres,
munitie, enz, naar de verschillende
posten
Totaal
Toezichtvoerend
personeel.
7 1
3
1
51
13
2
31 1 1 33 182 2804 2986
3
2
4
3
1
12
4
1
1
9
(üi
C3
fco
§
Q
897
149
14
82
25
26
25
24
47
61
121
16
134
224
200
Ten einde steeds , ook voor buitengewone werkzaamheden , over een
voldoend aantal wetkkrachten te kunnen beschikken , was ten behoeve
van de geniewerken een corps vrije koelies opgericht, aanvanke-
lijk uit Inlanders , later uit Inlanders en Chineezen en eindelijk voor
het gros uit Inlanders bestaande, dat na verloop van tijd eene groote
699

XLVI
uitbreiding heeft gekregen, liet aantal vrije koelies bedroog op 1 December
1875 2500 hoofden. Meer dan eens werd later — tijdens de
offensieve operation op groote schaal van onze krijgsmacht — ook van
hunne krachten voor het transportwezen gebruik gemaakt, toen
die der dwangarbeiders en pikolpaarden aanmerkelijk tekortschoten.
Men moge dit afkeuren , de omstandigheden dwongen er toe.
Wat den gezondheidstoestand dier krijgsmacht betrof, zij aangeteekend,
dat op 1 December 1875 in het hospitaal en het garnizoen te Kota-
Radja 613 lijders in behandeling waren. Dit cijfer bedroeg op 1 September
1870 in het hospitaal te Panteh Peiraq 574 en in dat te
Blang Oë 72, totaal 646 lijders. Door talrijke evacuatiën naar Sumatra's
westkust (Padang) en Java (Batavia , Soerabaja) waren de hospitalen
in Atjeh zelden overvuld. Bij het aantal zieken in de hospitalen
had men nog de zoogenaamde kwartier zieken. Daarvan telde
men bij de :
DATA.
1 Dec. 1875.
1 Sept. 1876.
DATA.
1 Dec. 1875.
1 Sept.. 1876.
e
«J
"S
a .
«5
c
êS
I. OFFICIEREN.
B
*»5
a
«1
=0 3
S j
| c
gl
ir. ° ni Si
il ||
'si
!» m
II. ONDEROFFICIEREN EN MANSCHAPPEN.
P .
»2
22
15
a
1
96
18
c
»4=
II
21
a .
1%
18
g'«S
58
6
.«i
« a
3
,= «
» S
t§>9
13
§-j
5 B
11
gj.
*"S
12
m
s s
'il
a»
39
3
(S
18
5
1
5
10
13
a
II
g .
.5 «
1
g.
||
00°
g d |
11
5
1
11
1
S3
CS
H
4
H
218
177

XLVli
III VRIJE KOELIES KN DWANGARBEIDERS
DATA.
1 Dec. 1875.
1 Sept. 1876.
Vrijo
Koelies.
30
89
arbeiders.
93
8
123
89
In het belang van den sanitairen toestand der troepenmacht werd
veel gedaan. In 1875 werd ëene commissie benoemd, die o. m. de
opdracht had, de middelen aan te geven, dien toestand beter te maken.
Een belangrijk rapport werd door haar ingediend, waarin o. m. van het
Atjehsche klimaat en zijne invloeden, de min of meer abnormale omstan-
digheden, waarin militairen zich te velde bevinden, hun logies,
hunne voeding en hunne verpleging eene studie was gemaakt 1 ). De
commissie bestond uit de Chefs van den Geneeskundigen dienst bij land-
en zeemacht en den geneesheer op Poeloe Bras. In hetzelfde jaar was
ook den Chef van het wapen der Genie opgedragen, een speciaal
onderzoek naar de zieken-transportschepen in te stellen 2 ) ; terwijl in
het daaropvolgende jaar, nogmaals in het belang van den sanitairen
toestand, bijzondere commissiën werden opgedragen aan den Kolonel van
den Geneeskundigen dienst Reiche en den Surgeon-General in Britsch-
Indischen dienst Dr. Archer 3 ).
De hoofdkracht der krijgsmacht in Atjeh en onderhoorigheden zetelde
natuurlijk, evenals bij alle onze expedition in Indië, bij het wapen
der Infanterie. Daarop volgde , voor het karakter van den in deze
periode behandelden oorlog, in beteekenis de Vestingartillerie Wij hebben
het noodig geacht, ter betere beoordeeling van de wel eens gedane
bewering, dat de Generaal PEL in zijne voorstellen tot versterking der
krijgsmacht in Atjeh en onderhoorigheden veeleischend is geweest ,
hierbij een overzicht te geven van de Infanterie en Vestingartillerie,
op 1 Juli 1875 en 1 December 1876 aldaar beschikbaar, om zoodoende
de hierboven omtrent beide wapens bereids gegeven en op de door ons
behandelde periode van den oorlog betrekking hebbende opgaven beter
te doen uitkomen. Behalve voor de bezetting van Kota-Eadja bedroeg
de Infanterie en de bewapening der verschillende posten op 1 Juli
1875, blijkens ondervolgenden staat:
1) Zie Koloniaal Veralag, 1870. Ü) Idem, 1876. 8) Idem, 1877.

o
p'
g.
CS
ce
R.H. 10 e
Bat on Inf. R, H. 9e Bataljon Infanterie. L. H. 9 e Bat on Inf ie ,
"ags ta
a g- a
a" » ?
s s
«S:
O
S
?
a"
s
S
«a
a
=a
s
O H t-. (r-
~ o o a
g, » » S
~ o O co
~ S S s-
S-CQ CQ »s
Ni N
oo
L H.
3 e Bat 0 R, H. 3'' Bat»
" Infi e .
H. 2 e Bat on
Inf«.
aag;oo5aa2aaaras. orara~oooaa?«.o»aoa~g
S3«.« il ^Ihfli i^f p 2 îîl's ? a &~^ l»^«? §
»S'
ta «a
S. 3.'"°
a a i-,
s- s- <
NÉ P
a, ^
s §
i-a- — bC
^^^^bOto^-^-'"^.co-^bO^- i .it^b£bo*.oo*>bC.' i -cobOJï«*->--coco' i -' i -co
CORPSEN INFANTERIE.
T)
O
m
53
a
td
ta
>
o
Kanons Br. getrokken
van 12 cm - Voorlaad.
Idem Achterlaad.
Kanons IJ. Gl. van 9 cm -
Voorlaad.
Mortieren bronzen van
2Qcm.
Mortieren Br. Coehoorn
van 12 cm - met blok.
Kanons bronzen getrokken
van 8 cm V. M.
Kanons bronzen getrokken
van 8 cm . Lt.
Met welk aantal sectiën
Infanterie bezet.

XI.1X
Op 1 December 1876 bedroegen die cijfers - met de bezetting
van Kota-Radja en hare geschutbewapening — blijkens ondervolgenden
staat :
l BENAMING
CORPSEN INFANTERIE. < DER
I POSTEN.
R.H. 2 e Bat on Inf io . . . |
R H. 3° id. id. (drie sect.) Rota-Radja . .
R. H. 12° id. id. (drie comp.) In reserve . . .
R. H. 3 C Bat 011 Infanterie . . Pakan-Atjeh . . .
14 e Bat on Infanterie (zes comp.) i
2° » Barîsan (nog slechts. Panteh-Peiraq . .
twee compagnieën sterk). . '
RH. 3«' Bat 011 Infanterie .

L
1 BENAMING
CORPSEN INFANTERIE. ( DER
Garn 8 Bat 011 van Groot-Atj( h .
R. H. 8*' But»" Infanterie . .
R. H. 9 e Eat Infanterie . .
R H. 10 e Bat» n Infanterie en
Garnizoens-Bat 0 " van Groot-
Garniz s Bat»" van Groot- A ijeh.
R. H. 3° Bat»" Infanterie . .
POSTEN.
Per Transport. .
Lampagar
Pakan Badak. . .
Boekit Seboen. . .
Boekit Daroe. .
Djempit . . . .
Kelapan Doewa
Sin an g ri . . .
Blang-Oë . . . .
Kroeëng Baba
i Pakan Kroeëng Tjoet
Lanijong . . . .
Lamara . . . .
Tonga Noord . .
Poeloe Bras .
Simpang-Oeliw
Totaal . .
||
MU
s|
II
* >
11
2
13
a'
>
3
&
8
1
2
1
12
m
S
'S
M
2
2
4
g g
1
10
2
2
2
2
18
1
S
1
1
2
2
1
2
9
i
«i
5
1
6
i-g
Si
|S
p
Zonder de infanteriebezetting en de geschutbewapening van Kota-
Radja in rekening te brengen , telde men dus voor de overige posten
in Atjeh en onderhoorigheden op :
1 Juli 1875: 92 sectiën Infanterie en 57 vuurmonden.
1 December 1876: 213 » » » 89 » l )
Uit bovenstaande opgaven heeft men een voldoend overzicht gekregen
van de directe hulpmiddelen, waarover de Generaal PEL in de door
1) Hoe groot dezo cyfera in Maart 1876 waron, vindt men opgegeven in Hoofdstuk III.
17
1
1
1
1
1
1
1
1
1
2
2
30
M
11
1
1
I-c
â
5
160
6
2
6
4
4
4
4
2
2
4
16
2
4
4
1
1
4
8
2
4
13 244

LI
ons behandelde periode van den Atjehschen oorlog te beschikken had.
De indirecte, zooals kaarten , gidsen , steun bij een gedeelte der
bevolking, enz. waren wel gedeeltelijk aanwezig, doch deden menigmaal
meer kwaad dan goed. Kaarten van het binnenland van Atjeh bestonden
niet. Door de veelvuldige patrouilles buiten onze versterkingen was men
met het onmiddellijk daaraan grenzende terrein genoegzaam bekend ge-
worden , doch die kennis strekte zich in den regel niet verder uit dan
tot 200 M afstand van onze posten. Wat verder daarvan gelegen
was , bleef terra incognita , totdat onze troepen er bezit van genomen
hadden. Wel waren er enkele ruwe schetsen gemaakt van de VI en
IX moekims en een zelfs van geheel Groot-Atjeh ; doch het was niet
mogelijk, daarop eenig operatieplan te baseeren, veel minder die schet-
sen 0 den officieren als wegwijzers op hunne marsenen mede te geven.
Zij stelden alleen den opperbevelhebber in staat, de algemeene richting
aan te geven , waarin hij zijne troepen moest laten bewegen om een
bepaald doel te bereiken Dikwerf bleek later , dat zulks langs een
korteren weg en met minder opofferingen had kunnen geschieden Steun
bij een gedeelte der bevolking ontbrak nagenoeg geheel. Alleen Toekoe
N j a H a m z a , de zoon van den gedurende de beide expeditiën bekend
geworden Toekoe NeqRadja moeda Set ij a, het hoofd van
Marasa en Toekoe Nja Mohamad, de schoonzoon van Toekoe
Neq en hoofd van een paar kampongs in Marasa, benevens de meer-
genoemde Toe koe Lampasei waren op onze hand De eemge
hulp, die zij ons — evenals bij de tweede expeditie — konden aan-
bieden , was het bezorgen van een of twee gidsen , genegen aan onze
troepen in de XXV moekims den weg te wijzen. Toen de offensieve
operatiën onzer troepenmacht in de XXVI moekims, op den rechteroever
der Atjeh rivier, een begin zouden nemen, kon het civiel bestuur geen
enkelen Atjeher van geboorte vinden of bewegen , onze troepen in die
streken te geleiden. Op het laatste oogenblik bood zich daarvoor een
bastaard Klingaleos aan, kort te voren van Batavia teruggekeerd, waar
hij een paar jaren als krijgsgevangene van de tweede expeditie had
doorgebracht. — Voor het overige was de geheele bevolking, zoowel
van Groot Atjeh als van de kuststaten, ons min of meer vijandig. liet
is dan ook van algemeene bekendheid, dat voortdurend talrijke scharen
strijders uit de onderhoorige staten naar Groot-Atjeh trokken om al-
daar de gelederen der guerilla te versterken.

Lil
Onder die omstandigheden begon de Generaal PEL op 26 December
1875 zijne offensieve operatiën tegen de IX moekims, die onafgebroken
tot den 7 Februari 1876 werden voortgezet, gedurende welk tijdsverloop
de geheele sagi der XXV moekims van vijanden gezuiverd en door
onze troepen bezet werd. Na hun eene rust van zes dagen in den
Kraton te hebben gegund, rukte de Generaal PEL tegen de XXVI
moekims op. De bij dit werk gevoegde kaart van Groot-Atjeh zal
een duidelijk overzicht geven van de marschlijnen, door onze troepen
gedurende dien veldtocht gevolgd, en de positie, op het einde daarvan
door het Nederlandsch gezag in Atjeh verworven. Die kaart hebben wij
tevens noodzakelijk geacht voor toelichting bij de beschrijving van het
terrein en de verschillende, in dit werk genoemde posten.
De Generaal PEL mocht, helaas, het einde van dien veldtocht niet
beleven. In den nacht van 24 op 25 Februari 1876 werd hij in het
bivouac te Tonga, te midden van zijne zegevierende troepen, door eene
slagaderbreuk getroffen, die in weinige oogenblikken een einde aan zijn
leven maakte. Verpletterend was de indruk der tijding van zijn dood
op de troepen. Het valt niet te ontkennen, dat in de eerste oogenblikken
eene groote verslagenheid zich van hen meester maakte. Sedert
het begin der tweede expeditie hadden zij met den beminden aanvoerder
veel leed doorstaan, maar ook schitterende wapenfeiten onder zijne
hooge leiding volbracht. Was hij, als opperbevelhebber, slechts zelden
voor hen te zien in gewone omstandigheden, zoodra naakte het gevaar
niet of de Generaal PEL bevond zich te midden van zijne soldaten, wien
hij steeds door zijne kalme en krijgshaftige houding eerbied en ontzag
wist in te boezemen en hun moed en zelfopoffering tot het hoogste
peil op te voeren. Van zijne ondergeschikten vergde hij veel ; vaak
dreef hij de inspanning hunner krachten tot het uiterste ; maar nimmer
werd uit hun mond eene klacht, veel minder een woord van verzet
gehoord. Was hij streng en veeleischend voor hen, hij was het nog
meer voor zich zelven. Niets gewaagd is daarom de veronderstelling,
dat de langdurige inspanning en de zware eischen, welke hij sedert
December 1873 — toen hij Atjeh's bodem voor het eerst betrad —
van zijn lichaam en geest gevergd had, zijn dood ontegenzeggelijk
hebben verhaast. Vaderland en Koning verloren in hem een trouwen
dienaar, het Indische leger een kundig, dapper en bemind aanvoerder.
Na den dood van den Generaal PEL bleef de voltooiing van het ope-

LUI
ratieplan, dat ultimo Februari 1876 nog slechts tot en met de bezetting
van Koewala Gigieëng was ten uitvoer gebracht, rusten tot het begin
van October van dat jaar. Het werd toen overgenomen door den Ge-
neraal-Majoor Wiggers van Kerchem, die in deze maand de
leemte in de bestaande postenlinie aanvulde tusschen de posten Lamjong
en Koewala Gigieëng, en vervolgens door den Generaal-Majoor D i e-
mont, die in het begin van 1877 onze linie van versterkingen vol-
tooide tot aan Koewala Loe-ë nabij Pedropunt. - Tot het bezetten van
Kroeëng Raja is het evenwel nooit gekomen, wijl een plaatselijk onder-
zoek het minder gewenschte daarvan aan 't licht had gebracht.
Dit werk bevat eene beschrijving van onze militaire positie in Atjeh
en de offensieve handelingen des vijands gedurende de boven-
vermelde operation van den Generaal PEL en de daarop gevolgde periode
van consolideering dier positie tot de hervatting van die operation onder
het opperbevelhebberschap van den Generaal-Majoor Wiggers van
Kerchem.
Men zal in dit werk een overzicht vinden van de wijze, hoedanig
de vijand in Groot-Atjeh den oorlog tegen eene behoorlijk georganiseerde
krijgsmacht van eene Europeesche mogendheid met beleid en energie
weet vol te houden, m. a. w. met welke moeilijkheden zoodanige krijgs-
macht te worstelen heeft, die de guerilla, als de Atjehsche vijand is,
ten onder moet brengen. De meestal zoo noodlottige overvallingen en
hinderlagen van dien vijand waren groote rampen voor onze krijgsmacht,
die evenwel, helaas, de overtuiging moeten geven, dat zjj meerendeels
hoofdzakelijk te wijten waren aan groote zorgeloosheid, weinig waak-
zaamheid en verwaarloozing der eerste beginselen van den veiligheids-
dienst te velde. Bij het uitspreken van dit strenge oordeel mag echter
niet worden uit het oog verloren, dat reeds in 1876 een groot gedeelte
onzer troepenmacht in Atjeh uit jonge soldaten bestond, wier militaire
vorming nog zeer veel te wenschen overliet en die in tijd van vrede
slechts verkregen kan worden door langdurige oefening en, bij alle vredos-
oefeningen, zooveel mogelijk eenvormige opvatting en consequente toe-
passing der verschillende reglementen.
Van de organisatie der strijdkrachten van dien vijand valt natuurlijk
niets te zeggen.

LIV
Een groote steun voor de landmacht was de gedurende de door ons
behandelde periode in de wateren van Atjeh kruisende of gestationeerde
zeemacht. Daarbij was toen de marine niet uitsluitend voor oorlogs-
diensten bestemd. Naarmate de verschillende staten op de west-,
noord- en oostkust hunne onderwerping aanboden, kregen vele oorlog-
schepen eene zuiver niet-militaire taak, zooals: politieke zendingen naar
de onderhoorigheden van Atjeh; het beschermen der handelsvaartuigen
tegen afpersingen en andere onrechtmatige handelingen van de zijde
der Radjas en Atjehsche hoofden, waartoe vooral op de noordkust her-
haaldelijk de tusschenkomst der oorlogschepen werd ingeroepen; de be-
waking van het werkvolk bij den vuurtorenbouw op Poeloe Bras; enz.
De blokkade der Atjehsche kusten, in Augustus 1873 aan 18 oorlog-
stoomers, 5 stoomschepen der Gouvernementsmarine, 9 stoombarkassen
en 2 gewapende booten, samen 34 bodems, opgedragen, nam, naarmate
meer onderhoorigheden in onderwerping kwamen, wel geringer afme-
tingen aan, maar had daarom van lieverlede geene mindere diensten
van de zeemacht geyorderd ; want door de opheffing der blokkade voor
de in onderwerping gekomen staatjes werd de taak der marine geens-
zins verlicht *) Zij moest nu te scherper waken tegen het door den
vijand benutten van de gunstiger geworden gelegenheid om zich oor-
lógs- en mondbehoeften aan te schaffen. Kon men in de door ons
behandelde periode herhaaldelijk eenige oorlogschepen aan de blokkade
onttrekken, zij werden niettemin voor tuchtigingen, politieke zendingen,
enz. gebruikt. 2 )
De organisatie der maritieme strijdkrachten in de wateren van Atjeh
en onderhoorigheden was op 1 Januari 1876 als volgt:
AANTAL STEKKTE DER BEMANNING.
NAMEN DEK SCHEPEN. KANONNEN. OBGANIEKE. AANWEZIGE.
[Schr.st I e kl. Metalen Kruis.
I Vice-Adm. Koopman .
' Citadel van Antwerpen
16
11
13
Eur.
218
173
173
Inl.
41
41
41
Eur.
196
139
157
Totaal... 3 40 564 123 492 132
1) Zie Koloniaal verslag, 1875.
2) Zie E. Do Waal, Onze Indische flnauciön, III, Zeemacht enz. en, voor do verrichtin-
gen dezer marine, Koloniaal verslag, 1876 en 1877,
Inl.
54
41
37

-73
NAMEN DER SCHEPEN.
Aart van Nes . .
Schouwen . . . .
Bommelerwaard . .
Riouw
Amboina . . . .
Deli
\
L V
AANTAL
KANONNEN.
||
Bandjermasin j ^ 3
Palembang lev
Sambas 1 m
Bromo ) " 3
'S a
Merapi > I « N
Sumatra -S,-;
\ Timor I|ä
Totaal 13 1)
I zee- en radorstoomschip Siak.
50
J f a j rivier- en raderstoomschip Boni 6
Totaal 2 H
Totaal Generaal. . . 18 107
STERKTE-DER
ORGANIEKE.
Eur.
71
71
71
71
71
71
71
71
71
95
95
84
84
Inl.
24
24
24
24
24
24
24
24
24
33
33
30
30
BEMANNING.
AANWEZIGE.
Eur.
57
65
66
67
61
65
70
70
65
118
90
78
74
lul.
22
20
21
19
22
24
23
26
24
33
35
29
30
997 342 946 328
8
6
14
1575
45
33
78
543
8
6
14
1452
45
33
78
538
Hierbij beschikte de Marine nog over 8 stoombarkassen ; terwijl ter
oostkust van Atjeh nog gestationeerd waren 4 gewapende booten der
Gouvernementsmarine (zoogenaamde k r u i s b o o t e n), gedeeltelijk met
Inlandsen personeel, niet tot de marine behoorende en een tijd lang
gedeeltelijk met Inlandsehe militairen van het leger bemand. 2 )
De commandant der zeemacht in de wateren van Atjeh en onderhoo-
righeden droeg in de door ons behandelde periode van den oorlog den
amttstitel van commandant der maritieme middelen en
1) Hiervan was de S c h o u w e n onbruikbaar, die, in afwachting van finale afkeuring,
in de baai van Poeloe Bras ten anker lag' on. do bij deze baai gelegen maritieme innen-
tingen, alsmede den militairen post aldaar tegen mogelijke aanranding des vijands te be-
schermen.
2) Hij do ïamiang, Arukoendoer, Djolok on Simpang Oulim-rivioren.

Lvr
had den rang van Kapitein ter zee. Zijn werkkring was zeer uitgebreid.
Ook de transportdienst ter zee ten behoeve van de krijgs-
macht te velde stond onder zijn toezicht.
Behalve nu en dan over oorlogsvaartuigen, ofschoon slechts zeer zel-
den, beschikte men voor dien dienst gedurende dit tijdstip in de wa-
teren van Atjeh over de volgende particuliere schepen, door
de Indische regeering voor die krijgsmacht ingehuurd :
1° De stoomschepen Rajah en Marion, speciaal bestemd tot den
overvoer van materialen en desveroischt ook van troepen bij
expedition naar de onderhoorige kuststaten. De Rajah is slechts kor-
ten tijd voor dat doel gebruikt.
2° Het zeilschip Concordia, ter reede van Atjeh, als mag a-
zijnschip dienende tot opberging van materialen, levensmiddelen,
enz., door particuliere schepen aangevoerd, welke niet spoedig genoeg
konden worden aan wal gebracht ; een maatregel die noodig was
om de Indische regeering de groote kosten der overligdagen te
besparen van de schepen der Ned.-Ind. Stoornvaartmaatschappij. Aan
boord van de Concordia was ook gehuisvest het personeel, belast met
het transport der goederen van de reede naar het hoofd te Olehleh.
Een prauwenveer bestond er toen nog niet.
Voorts kon nog in geval van nood worden beschikt over de aan den
leverancier van levensmiddelen, licht en brandstoffen voor de krijgs-
macht toebehoorende stoomschepen Devonhurst en Kalahome,
doch slechts voor korten tijd en wanneer het gebruik dezer stoomsche-
pen den aanvoer van het benoodigde niet in den weg stond. Deze
schepen voerden uit Pinang, Singapore, Achter-Indië, Sumatra's west-
kust, Java, China en elders vee, rijst, brandhout, kortom : alles wat
voor de voeding der krijgsmacht noodig was, naar Olehleh.
Ten slotte behoort hier melding te worden gemaakt van de door de
Indische regeering ingehuurde stoomziekentransportsche-
pen ten behoeve van de krijgsmacht in Atjeh. In 1875 had men
twee dergelijke vaartuigen, de Salak en Sindoro, ongeveer 1200
tonnen van 1 % M 3 metende, met een stooomvermogen van 180
paardenkrachten (nominaal) l ) en eene ruimte aanbiedende voor gemid-
deld 130 zieken. Van deze stoomers werd getuigd, dat daarmede op
1) Zio don Regeeringsalmanak voor Ned.-Indiö en het Koloniaal verslag van 1875.

LVII
uitmuntende wijze voor het vervoer van zware zieken op lange trajecten
werd gezorgd l ) De S a 1 a k strandde in October 1875 bij het eiland
Sindrongan, behoorende tot de Nako Nakogroep, ten westen van Nias,
en werd vooreerst niet door een ander ziekentransportschip vervangen.
De Salak had toen in 9 en de S i n d o r o in I I reizen respectie-
velijk 1041 en 1170 z'ieken en gewonden van Olehleh naar Padang
en Batavia vervoerd. Sinds de stranding van de Salak heeft de
S i n d o r o geregeld ruim 550 zware zieken en gewonden in de twee
maanden en gedurende v ij f reizen van Olehleh naar Padang getrans-
porteerd 2 ); terwijl de lichtere zieken en geblesseerden onder de
militairen en de zieke koelies en dwangarbeiders met
de mailbooten der Ned. Ind Stoornvaartmaatschappij, tusschen
Batavia, Padang en Olehleh varende, werden vervoerd, waartoe op elk
dier schepen een officier van Gezondheid met eenig hospitaalpersoneel
werd geplaatst. Dit ziekenvervoer was zeer belangrijk. Men kan zich
daarvan een denkbeeld vormen, als men weet, dat alleen met die
mailbooten van Juni tot September 1875 naar Sumatra's westkust
en Java werden getransporteerd 900 zieken.
1) Zie Koloniaal verslag, 1876.
2) De transportschepen voor het Indische leger, Indisch Militair Tijdschrift, 1877.

HOOFDSTUK I.
Korte beschrijving van het door onze posten in Atjeh
bezette terrein.
Bij de beschrijving van liet door onze troepenmacht in Atjeh
gedurende het tijdperk van December 1875 — September 1876
bezette terrein zal geene melding worden gemaakt van die versterkingen,
welke gedurende den loop der krijgsverrichtingen
van 26 December 1875 tot 9 Maart 1876, den dusgenoemden
70-daagschen veldtocht van den Generaal Pel, opgeheven zijn
of slechts tijdens dezen veldtocht bestaan hebben. Tot de eerste
categorie behooren die posten, welke reeds op eerstgenoemden
datum bestonden 1) en noodig werden geacht tot bescherming
van het toen door onze troepenmacht bezette grondgebied, doch
waarvan het bestaan geen nut meer had, toen men, nadat die
troepenmacht in 's vijands land verder doorgedrongen was, het
door haar veroverde terrein wenschte te behouden en te bezetten.
De tweede categorie bevat die posten, welke gedurende dien
veldtocht tijdelijk opgericht moesten worden tot bevestiging van
de gemeenschap tusschen Kota-Kadja en de ageerende troepenmacht
; zij waren dus de steunpunten op de operatielijnen van
de colonnes te velde en moesten alzoo, naarmate die lijnen veranderd
werden, opgericht, verplaatst of verlaten worden. Er zal
om die reden slechts sprake zijn van die versterkingen, welke
sedert ultimo Maart en tot September 1876 door onze troepenmacht
bezet waren.
) Zie do Inleiding.
I

2
Bij deze terreinbesehrijving zal ook onze hoofdstelling in
Atjeh, Kota-Radja, met al hetgeen daaromheen- en nabijgelegen
is, zooals Penajoeng, Berouw, Panteh-Peiraq en Olehleh,
buiten beschouwing blijven. Deze plaatsen behooren alle tot onze
hoofdvestiging in Ätjeh, zullen zich in de toekomst meer en
meer uitbreiden en bevatten, behalve de woningen van het hoofd
van het gewest en zijne ondergeschikte ambtenaren en de officieren,
tevens de kazernes van de tot de mobiele troepenmacht in
Atjeh behoorende onderofficieren en mindere militairen, het logies
der vrije koelies en der dwangarbeiders, de hospitalen, hoofdmagazijnen
enz. benevens tal van woningen, entrepots enz. van
particulieren, zoowel Europeanen als Ohineezen en andere vreemde
Oosterlingen, die zich gaandeweg in Atjeh hebben gevestigd.
Van onze hoofdvestiging kan slechts in het kort worden vermeld,
dat de gemeenschap tusschen Kota-Radja en al die plaatsen op
het tijdstip, waarvan thans sprake is, nog vrij gebrekkig was.
Tusschen Olehleh en Kota-Radja bestond zij voor voetgangers
langs een smal pad, dat grootendeels de richting van den sedert
bestaanden spoorweg volgde en op vele plaatsen door modderachtig
terrein liep. Alle vervoer van personen, goederen en materialen
tusschen beide plaatsen vond hoofdzakelijk plaats in
prauwen en sloepen langs de Atjeh-rivier tot de zoogenaamde
Marine-benting 1) en van hier door de soengei Aroesan naarde
groote lagune. De opvoer van goederen en materialen eischte
op die wijze van Olehleh naar Kota-Radja meermalen 2 etmalen.
De wegen, die van deze plaats naar Panteh-Peiraq, Pakan-
Atjeh, Berouw, Penajoeng, Kampong-Djawa en Gedah liepen,
waren nog niet opgehoogd en stonden bij zware regens of hoogen
waterstand der Atjeh-rivier dadelijk onder water, waardoor
op vele plaatsen modderpoelen ontstonden, die men tot aan de
knieën moest doorwaden. Met Kota-Radja was Olehleh toen
reeds telegraphisch verbonden.
1) Den oorsprong van den naam dezer benting vindt men vermeld in het
werk van den Luitenant-Generaal Van Swieten; »De waarheid over
onze vestiging in Atjeh."

8
Ter laatstgenoemder plaatse bestond een houten hoofd op ijzeren
schroefpalen, zich ongeveer 100 M. in zee uitstrekkende. De
gelegenheid was daardoor geopend, de losprauwen nabij dit hoofd
te brengen en de door die vaartuigen aangebrachte goederen
met behulp van een bok er uit te hijseben. Deze geringe hulpmiddelen
waren echter niet voldoende, de ontzaglijk groote
hoeveelheden vivres, materialen en andere benoodigdheden van
allerlei aard voor de expeditionaire troepenmacht en haren nasleep
tijdig te lossen, die met de booten der Ned.-Indische
stoomvaartmaatschappij en andere stoom- en zeilschepen zoowel
van Java en Sumatra's westkust, (Padang) als de Straits Settlements,
(Singapore en Pinang), Achter-Indië (Rangoon en Moulmain)
en Europa werden aangevoerd. Gebrek aan los- en vervoermiddelen
belette, de aangebrachte goederen dadelijk naar
Kota-Radja, het centrum van verbruik, door te zenden; na lossing
werden zij voor korter of langer tijd zoo goed mogelijk te
Olehleh opgestapeld, waar zij niettemin soms geheel aan den
invloed van wind en weor blootstonden. Door de gebrekkige
middelen van vervoer was het dan ook niet mogelijk, de zoo
zeer gewenschte verbetering te brengen in het logies van den
zieken en gezonden militair beiden, wier verpleging in het algemeen
op dit tijdstip om die reden clan ook veel te wenschen
overliet.
Voegt men daarbij de voorziening van een 40 tal posten, waarvan
er niet één door een behoorlijken iveg met Kota-Radja verbonden
was, dan kan men zich een flauw denkbeeld vormen
van de groote bezwaren, waarmede de militaire chefs hadden
te worstelen, wien de verpleging en verzorging van 's lands dienaren
en loontrekkenden was toevertrouwd. Het zal daarom
geene verwondering baren, te hooren, dat, door dien gebrekkigen
toestand der verschillende middelen van vervoer, de schatkist
duizenden en duizenden guldens schade geleden heeft. Het
is eene onbegonnen taak, na te willen gaan, welke sommen betaald
zijn aan zoogenaamde »overliggelden» voor schepen en voor
hoevele sommen aan materialen en vivres, zoowel door bederf

1
als door diefstal verloren is gegaan. Materialen en vivres, in
blikken, op fust of in flesschen, stonden vaak maanden lang in
overgroote hoeveelheid zonder beschutting of voldoende bewaking.
Zoowel laag water als de felle stroom der Atjeh-rivier bij
hoogen waterstand kon den opvoer van een en ander naar Kota-Radja
vertragen. De voortgestuwde Chineesche prauwen, die
voor den overvoer der verschillende benoodigdheden bestemd
waren, werden met dwangarbeiders bemand. Ofschoon aan elke
prauw een geleide werd gegeven, was het toch niet mogelijk,
op die vaartuigen een behoorlijk toezicht te doen uitoefenen. De
ondervinding heeft dan ook geleerd, dat slechts zelden eene lading
dranken of blikken met eetwaren in haar geheel werd ontvangen.
Zoowel voor particulieren als voor den Staat bleken de
meeste kisten, bij onderzoek, te zijn opengebroken en gedeeltelijk
van den inhoud beroofd. Deze rooverijen werden stelselmatig
en in het groot gepleegd. Door toevallige omstandigheden
werd eens op het moerasachtige en dichtbegroeide terrein, dat
de oevers der Aroesan begrenst, door een onzer patrouilles eene
benting ontdekt, met eene borstwering van klapperhouten stijlen,
waarin eene groote hoeveelheid ledige flesschen en blikken
bussen lag opgestapeld. Meer dan waarschijnlijk door weggeloopen
dwangarbeiders gemaakt, diende deze benting tot een veilig
oord der roovers, waar de buit verdeeld en verteerd werd.
Welke maatregelen ook genomen werden voor het tegengaan
dezer rooverijen, ze zijn nimmer belet kunnen worden ; iedereen
moest daarin berusten en die beschouwen als het gevolg deiprimitieve
toestanden, waarin men toen nog in Atjeh verkeerde.
Het zoude nog ongeveer een jaar duren, voor dat in die toestanden
verbetering kwam. Het gereedkomen van den spoorweg
van Olehleh naar Kota-Radja en het opstellen van een stoomlier
op het zeehoofd te Olehleh gaven niet alleen gelegenheid
tot spoediger lossen der goederen, maar ook tot een spoediger
en veiliger vervoer naar Kota-Radja. Hoe veranderde met dien
spoorweg de geheele toestand binnen onze hoofdvestiging! In
den ouden, onzindelijken Atjehscheii Kraton werd grond aano-e-

5
voerd tot ophooging van het terrein en materialen voor den bouw
van zooveel betere woningen en magazijnen. De te evacueeren
zieken en gewonden behoefden geen achttal uren meer in eene
sloep door te brengen, alvorens het ziekenschip te bereiken;
verlieten zij thans bij zonsopgang Kota-Radja, dan waren ze
reeds vóór acht uren des morgens aan boord. De te Olehleh ontscheepte
aanvullingstroepen behoefden, gepakt en gezakt, geen
marsch meer van eenige uren door een drassig terrein naar
Kota-Radja te maken, maar kwamen, na debarkement, in een
kwart uur op de plaats hunner bestemming aan. Waar zoude
men ophouden bij de vermelding van al het goede, door den
spoorweg in Atjeh teweeggebracht! De eerste slagen der stoommachine
waren voor de bewoners onzer door een hardnekkigen
vijand omringde kleine vestiging aldaar als de eerste krachtige
ademhalingen eener herstellende zware zieke; het eerste gefluit
der locomotief klonk hun als een juichtoon voor eene betere
toekomst ! Ook de schatkist heeft door dien spoorweg indirect
oroote voordeelen uit den daarmede verbeterden toestand weten
te behalen. — Hoeveel grooter zouden ze geweest zjjn, ware
die weg een jaar eerder tot stand gekomen ! Generaal P e 1 mocht
echter de voleindiging daarvan niet beleven.
I. De versterkingen ten zuiden van de Atjeh-rivier.
Onder de hierbedoelde posten heeft men die te verstaan, welke
in de sagi der XXV moekims gelegen zijn. Met uitzondering
van enkele moekims aan de westkust van Atjeh, die ons gezag
toen nog niet erkenden, was deze sagi geheel door onze troepen
veroverd en bezet. In de eerste linie, op de grenzen der
XXV en XXII moekims, dus in de onmiddelijke nabijheid van
het nog vijandelijk gebied, waren, van het zuiden af te beginnen,
de navolgende versterkingen opgericht : Biloel, Atoë, Atoe Noord,
Kajoe-Le, Lambaroe, Mesigit Pagar-Ajer en Pagar-Ajer.

6
De ligging dezer posten op de kaart 1) toont reeds aan, dat
zij in het algemeen moesten dienen om ons gebied streng af te
bakenen van dat des vijands en hem zooveel mogelijk te beletten,
het onze te overschrijden. Aanvankelijk had de Generaal
Pel, nadat hij door kracht van wapenen van de sagi der XXV
moekims meester was geworden, het niet noodig geacht, al de
zooeven genoemde posten op te richten. Hij dacht toen nog, te
kunnen volstaan met het bezetten der voornaamste punten :
Mesigit Biloel, Atoë en Mesigit Pagar-Ajer en daarmede de
veiligheid binnen onze nederzetting en de gemeenschap tusschen
die posten voldoende te hebben gewaarborgd. Geene week echter
nadat de ageerende troepenmacht de XXV moekims verlaten
had, of de vijand — zoo het scheen volkomen op de hoogte van
de zwakheid onzer positie — had daarvan met de hem eigene stoutmoedigheid
spoedig partij getrokken, ook thans gebruik makende
van het hem zoo vele voordeelen aanbiedende terrein. Niet alleen
werd toen de gemeenschap tusschen de posten onderling, maar
ook met Kota-Radja hoogst gevaarlijk en eenmaal zelfs gestremd.
Het oprichten van meer versterkingen was daardoor noodzakelijk
geworden en zoo verrezen de posten Atoë Noord, Kajoe-Lë en
Lambaroe. De versterkingen te Pagar-Ajer en Pango werden gelijktijdig
opgericht om ons meester te doen blijven van den aldaar
bestaanden overgang der Atjeh-rivier.
BILOEL. Een der meest gewichtige punten op de grenzen
der XXII en XXV moekims was (de mesigit van) Biloel. Gelegen
aan den zuidwestelijken rand van den kampong van dien
naam, op een hoog en droog gedeelte van het terrein, beheerscht
het de geheele sawahvlakte tot aan het gebergte. Aan die zijde
slechts is het terrein open ; overigens is het geheel bedekt dooiden
dichtbegroeiden kampong, waarvan het geboomte zoodanig
moest worden opengekapt, dat het vrije uitzicht tot op 3 à 400
1) Zie de »Kaart van het terrein des oorlogs in Groot-Atjeh," 1876, schaal
1:40000, met de marschroutes der ageerende troepen in het tijdvak 26 December
1875 — 9 Maart 1870, bij dit werk gevoegd.

M. der aldaar opgerichte versterking niet belemmerd, maar tevens
dat dan van hieruit onze versterking te Atoë waargenomen
kon worden. De bovengenoemde sawahvlakte is ten gevolge
van de algemeene terreingesteldheid bijna altijd drassig en zeer
moeilijk begaanbaar. 1) Bij de oprichting onzer versterking tó
Biloel 2) werd de mesigit binnen hare om walling opgenomen
en tot officiersiogies bestemd. De versterking kreeg den
vorm eener vierkante redoute van 42 M. face met twee cirkelbastions.
De borstwering bestond uit klappeihouten stijlen,
2 M. boven den beganen grond, waarachter een houten banket.
Buiten de versterking waren over eene breedte van 4 à 5 M.
en tegen de palissaden aanleunende, chicanes aangebracht, uit
1) Voor zooverre is kunnen worden nagegaan, ondervinden de sawahs in
Groot-Atjeh hare geheele afhankelijkheid van den regen. Valt deze in sommige
maanden des jaars overvloedig neder, dan worden do sawahvlakten in
uitgestrekte waterplassen herschapen. Door gebrek aan gelegenheid om
zijne rijstvelden kunstmatig te besproeien, is do Atjeher genoodzaakt, middelen
te vinden, het hemelwater zoolang mogeljjk op zijne sawahs te houden.
Van daar, dat in Atjeh de galangans der rijstvelden tamelijk hoog
en geheel gesloten zijn. Is de padi eenmaal rijp, dan heeft do landbouwer
niet altijd de gelegenheid, het overtollige water af te voeren. Zoo vonden
onze troepen rijstvelden, waarop het graan in volle rijpheid stond, maar
waarvan de modderachtigo bodem hun bij hunne marsenen vele bezwaren
in den weg legde. Slechts hier en daar vond men in Groot-Atjeh beekjes,
misschien wel gegraven leidingen - zooals een in 1873 en 1874 bij Penajoeng
— die gebruikt werden om bij aanhoudenden regen het overtollige
water weg te voeren. Dit middel kan echter eerst dan helpen, wanneer de
regens in het gebergte niet meer vallen en de Atjeh-rivier zoodoende weder
haren lagen waterstand heeft. In het tegenovergestelde geval treedt deze
rivier —men heeft het herhaaldelijk kunnen zien - door hare zeer geringe
capaciteit dadelijk buiten hare oevers, waardoor dan nagenoeg het geheele
omliggende land overstroomd wordt. - üok bij Biloel werden een paar va,,
die beekjes of waterleidingen gevonden, doch zij hebben nimmer kunnen beletten,
dat een gedeelte der omliggende sawahs voortdurend in een drassigen
toestand verkeerde.
2) De oprichting onzer versterking te Biloel of eigenlijk gezegd: Mesigit
Biloel, had plaats op den 3en Februari 1876. Ter voorkoming van misver-
stand, is deze herinnering niet overbodig.

f5
groote en kleine randjoes, glasscherven en bamboe-doeri bestaande.
Rondom de benting waren, een paar passen buiten de
chicanes, een 1 O-tal paallautaarns geplaatst, waarvan de naaide
versterking gekeerde glazen zwart gemaakt of die van reflectors
voorzien waren. De in die lantaarns geplaatste petroleumlampen
verlichtten het omliggende terrein tot ongeveer 25
à 30 passen naar buiten en lieten de versterking zelve in het
duister. 1) Keukens, stallen en privaten stonden buiten de benting.
De kazernes en magazijnen voor de bezetting waren,
evenals de andere gebouwen, bij de oprichting der versterking
uit de materialen der woningen samengesteld, die onze troepen
in de omliggende verlaten kampongs hadden aangetroffen. Het
was niet mogelijk, de versterking dadelijk te voorzien van deugdelijke
materialen en tevens van voldoende werkkrachten. Het
eerste logies onzer troepen was daar dan ook zeer primitief en
liet in vele opzichten te wenschen over. Bij dit ongerief had
men met die materialen uit de kampongs veel kruipend ongedierte
binnen de versterking gebracht, dat, met de talrijke muskieten,
eene groote plaag voor de bezetting is geweest.
A'roë, den 3 en Februari 1876 door onze troepen genomen en
bezet, bestond uit eene oude Atjehsche versterking. Zij had den
vorm eener vierkante redoute van 50 M. face, zonder bastions,
en eene aaiden borstwering van 1 M. hoof en dik. Eene
gracht was niet aanwezig. Het defensiefvermogen was dus zeer
gering, maar werd na de bemachtiging der benting door onze
troepenmacht verhoogd door het aanbrengen van twee cirkelbastions,
evenals bij Biloel op de diagonaal, banketten (horizontaal
liggende boomstammen) en chicanes. Ook hier werden
de gebouwen voor de bezetting uit materialen der in de kampongs
staande woningen samengesteld. De versterking lag op den
zuidelijken uithoek van een klein kamponggedeelte, tusschen de
1) Sommige postcommandanten hebben, ter betere verlichting van den
omtrek hunner bentings, waar zij dit konden krijgen, ter breedte van 15 a
10 M. om de versterking wit zand laten aanbrengen.

9
grootere kampongs Atoë en Lamkrah en daarvan door smalle
strooken sawah veld gescheiden. Die uithoek strekte zich een
paar honderd M. ver uit in de groote sawahs, welke die kampongs
van de zuidelijk daarvan gelegene : Toeram, Biloel en
Empehtring scheiden, zoodat die vlakten, evenals de daaraan
grenzende kampongs, geheel door de versterking beheerscht werden.
Wanneer het hier eenigen tijd opgehouden had met regenen,
waren de sawahs droog en gemakkelijk begaanbaar. Met
uitzondering van de zooeven genoemde strooken sawahveld, was
het terrein ten noorden van de versterking geheel bedekt, zoodat
het voor de veiligheid van den post nagenoeg geheel opengekapt
moest worden. Dit belette echter niet, dat de vijand,
die Lamkrah steeds sterk bezet hield, van het nog altijd bedekte
en doorsneden terrein uitmuntend partij trekkende, onze transporten
van en naar Atoë zoodanig afbreuk wist te doen, dat
het noodzakelijk werd geacht, in de nabijheid onzer versterking
eene tweede op te richten, die den naam van Atoë Noord ontving.
AïOe Noono. Voor zooverre onze toenmalige terreinkennis der
XXII moekims zich uitstrekte, en deze door de kaart van 1876 is teruggegeven,
kan dadelijk worden opgemerkt, dat de hier gebouwde
benting niet op het gunstigste terreingedeelte heeft gelegen. Den
officier, wien de werkzaamheden voor den bentingbouw waren
opgedragen, was dan ook daarvoor eene andere plaats — het
noordelijkste punt van Lamkrah — aangewezen. Hier opgericht,
zoude de versterking de groote sawahvlakte ten oosten van
Lamkrah en Kajoe-Lë en tevens deze beide kampongs hebben
beheerscht; een voordeel, dat door de oprichting der versterking
op de andere plaats gemist werd. 1) De versterking had, evenals
de vorige, den vorm eener redoute van 42 op 45 M. zijde
en was voorzien van twee cirkelbastions. De facen waren opgezet
1) De fout werd eerst ontdekt, toen de versterking geheel gereed was.
Hare verplaatsing naar het door den Generaal P e 1 bestemde punt zoude
veel arbeid en onkosten na zich hebben gesleept. Daarvan werd om die redenen
afgezien.

LO
met klapperboomen, ter hoogte van 2 M. boven den beganen
grond. Daarachter waren houten banketten aangebracht, terwijl
de stormvrijheid verzekerd werd door verhakkingen van bamboedoeri,
glasscherven en randjoes. Evenals bij de ree.ds genoemde
en nog te noemen versterkingen, waren ook hier buiten de
chicanes en in den omtrek der benting 8 paallantaarns geplaatst ;
terwijl de zoogenaamde »bijgebouwen" buiten de palissadeering
stonden. Met uitzondering van het ten oosten aan den kampong
Lamkrah grenzende gedeelte, is het terrein rondom Atoë Noord
zeer drassig. — Het beekje of de waterleiding, waarover reeds
bij Biloel werd gesproken, vloeide langs onze versterking, doch
vormde, door het laag gelegen terrein, zelfs in het kamponggedeelte
tusschen Atoë en Lamkrah, modderpoelen, hier en daar
met nipah begroeid. Een ige in de nabijheid der versterking gelegen
vischvijvers gaven den soldaat menigmaal een aangenaam
tijdverdrijf. Door hare minder gunstige ligging had de versterking
geen ander nut in dit tijdperk van den Atjehschen oorlog dan
de gemeenschap te verzekeren tusschen de benting te Atoë en
de noordelijk daarvan gelegen versterkingen.
KAJOE-LS. Het treurig einde van het onder de bevelen van
den Kapitein Van Swieten marcheerende detachement Infanterie
1) had den Generaal Pel aanleiding gegeven, den
14 on Februari 1876 een gedeelte der troepenmacht, waarmede hij
kort te voren tegen de XXVI moekims was opgerukt, voor eene
vestiging in den kampong Kajoe-Lë af te zonderen, daar eene
versterking te doen oprichten en daardoor de veiligheid in de
XXV moekims te herstellen. Deze kampong ligt als eene oase in
de groote sawahvlakte, welke ten noorden en ten zuiden begrensd
wordt door Lamten gab en Lamkrah en zich oostwaarts
tot op een afstand van 2500 M. uitstrekt. De noordoostelijke
uithoek van Kajoe-Lë beheerscht geheel het noordelijk deel dier
groote vlakte. Dââr werd de versterking opgericht. Zij had ook
1) Februari 4870.

11
den vorm eener vierkante redoute met twee cirkelbastions, op de
diagonaal. De facen waren 45 M. lang en met klapperboomen
opgezet. Vóór de bastions waren kleinô grachten gemaakt, ter
verhooging van de stormvrijheid ; om dezelfde reden had men
rondom de versterking verhakkingen gemaakt. Een tiental lantaarns
moesten den omtrek verlichten. Het omliggende terrein
is er zeer drassig; dit is zelfs het geval bij het gedeelte van den
kampongrand, dat voor een goed uitzicht van ds zijde van
Atoë Noord moest worden opengekapt ; het bestaat grootendeels
uit moeras en nipahbosch. Ten westen van de versterking is
de sawah voortdurend zoo drassig, dat zij zelfs in den drogen
moeson niet begaanbaar is. Vóór dat de later bestaande wegen
waren aangelegd, was men bij den marsch van Kajoe-Lë naar
Atoë Noord genoodzaakt, eerst in noordwestelijke richting te
loopen en daarna de waterleiding of beek over te gaan om vervolgens
bijna in een cirkelboog Atoë Noord te bereiken. Dien
weg volgende, was het toen nog onmogelijk, te paard te blijven, dat
gewoonlijk tot aan den buik in den modder zakte. De bezetting
van Kajoe-Lë zoude, behalve het detachement Ariillerie, uit een
compagnie Infanterie bestaan ; maar op den 10«" Maart 1876
was daar nog het 13- bataljon Infanterie met 2 sectiën berg-
Artillerie aanwezig. Wat geen logies kon vinden binnen de
versterking, was daarbuiten, aan de westerface, in regelmatig
opgestelde hutten van ruwe materialen gebivakkeerd. Voor de
veiligheid had men rondom het bivouac eene zware verhakking
gemaakt. Gezond was er het verblijf voor onze troepen niet. Zij
leden veel aan koorts en buikziekten. Het bivouac en het inwendige
onzer versterking werden na eenigen regen dadelijk
een modderpoel, waarin men tot over de enkels zakte. De in het
werk gestelde pogingen om door ophooging van het terrein
dezen toestand eenigszins te verbeteren, mochten niet veel baten.
Door veel inspanning vorderenden arbeid stapelde men wel klei
op klei, maar behield er modder mede; alleen kwam daardoor
op het in gebruik genomen terrein minder water te staan.

LAMBAROE. Het zuidwestelijkste punt der kampongreeks, die
m de XXV moekims aan de Atjeh-rivier grenst, is onze versterking
te Lambaroe. De sawakvlakten tusschen Kajoe-Lë en
Lamtengah en die ten westen en ten noorden van Lambaroe
gelegen, zoomede de kampongs, die van Lamsajoeng in noordelijke
richting de sawah« begrenzen, worden door dat punt beheerscht.
Deze gunstige ligging scheen reeds van vroegeren datum
ook den vijand niet te zijn ontgaan. Tijdens onze krijgsvn-richtingen
in de XXVI moekims, gedurende de maanden
Februari en Maart 1876, wist hij er althans wederom meesterlijk
partij van te trekken. Door het sterk bezet houden en verbeteren
eener oude, op dat punt bestaande versterking en door
het bezetten van Lamsajoeng wist toch de vijand in het begin
van Maart van dat jaar het 13« bataljon Infanterie te Kajoe-Lë
zoodanig in bedwang te houden, dat de gemeenschap tusschen
onze versterking aldaar en Kota-Radja geheel gestremd was
Ten einde de communicatie te herstellen, moest tegen Lambaroe
worden opgerukt, dat den 7en Maart na een scherp gevecht
genomen en bezet werd. Op eene kleine sawahvlakte, even buiten
den kampongrand en d 00 M. van de bestaande vijandelijke
versterking, werd toen onze post opgericht. Klapperboomen,
die in menigte in den omtrek groeiden, leverden ook hier de
materialen voor de borstwering eener vierkante redoute van 42
op 45 M. zijde, waarin op een der diagonalen twee cirkelbast.ons
werden gemaakt. Buiten de palissadeering werden, evenals
elders, chicanes van allerlei soort aangebracht. De verlichting
van den omtrek der versterking had op dezelfde wijze plaats als
elders. Met uitzondering van het tot den aangrenzenden kampung
behoorende gedeelte, is het terrein in den omtrek van
Lambaroe zeer drassig. Ongeveer 300 M. ten westen van onze
versterking treft men de waterleiding weder aan, die van Biloel
af in nagenoeg noordelijke richting door de sawahs loopt, een
weinig ten noorden van Lambaroe haren loop door een nipahbosch
vervolgt, van daar in noordwestelijke richting zich verlerM
om eindelijk in het beekje Kroeëng Tandjong uit Ie wateren!
\

L 3
Reeds dadelijk na het bezetten van Lambaroe werd een begin
gemaakt met het openkappen van het om den kampong gelegen
dichte hout. Aanvankelijk was nabij den linkeroever der
Atjeh-rivier eene uitgestrektheid van 60 M. bosch blijven staan,
hetgeen der bezetting wel belette, beide oevers der rivier uit de
versterking te zien, maar daarentegen het voordeel had, dat
de vijand ons van den rechteroever geen nadeel kon doen.
Latere postcommandanten hebben gemeend, het terrein tot aan
de rivier geheel opeii te moeten kappen. Van af dat tijdstip had
de bezetting steeds veel last van den vijand.
De afmetingen der versterking toonen genoegzaam aan, dat
ook voor hare bezetting, behalve een detachement Artillerie en
eenig ander personeel, op eene compagnie Infanterie was gerekend.
Op den lOen Maart was de bentingbouw nog lang niet
gereed ; slechts één face stond er. Tot het beschermen van den
schaüsarbeid en hetgeen daartoe behoorde, waren op last van den
Luitenant-Kolonel der Infanterie Engel, die na den dood van den
Generaal Pel, als oudste officier, het militair en civiel bevel op zich
had genomen, na het nemen van Lambaroe, aldaar het 8" bataljon
Infanterie en eene sectie berg-Artillerie achtergebleven. Deze
troepen waren gedeeltelijk gelogeerd onder de loodsen in de veroverde
vijandelijke versterking — waar men een modderpoel
vond en een ondraaglijke stank was — en gedeeltelijk daarbuiten,
onder afdaken, samengesteld uit de afbraak van de in den
kampong aangetroffen woningen. Ten einde den officieren en
mindere militairen beter logies te geven dan in de bovengenoemde
versterkingen het geval was, werden de daartoe benoodigde
materialen uit Kota-Radja aangevoerd. Dit was, ook langzamerhand
voor de andere posten, mogelijk geworden, omdat
door het staken der krijgsverrichtingen in Maart 1876 meer
werkkrachten zoowel voor de geniewerkzaamheden als het transportwezen
beschikbaar kwamen.
Mmen PAGAU-AJEJI. Na de bemachtiging der XXV moekims
was onze versterking alhier de noordelijkste post, die door den

14
0
Generaal Pel op de grenzen der XXII moekims werd opgericht.
Even buiten den westelijken rand van den kampong Pagar-Ajer
gelegen, kon men uit de mesigit dien kampong en de
westelijk daarvan gelegen sawah geheel beheerschen. Bovendien
was aan het bezetten van dit punt nog het groote voordeel
verbonden, dat het gelegen was in den rug der sterke vijandelijke
positie in Bajoe, ten westen van den linkeroever der
Atjeh-rivier en dus ten oosten van onze versterking te Longbatah-Mesigit.
Door de groote omtrekkende beweging onzer troepenmacht
in de IX moekims had de vijand zijne positie in Bajoe
moeten verlaten en de oprichting der versterking Mesigit Pagar-
Ajer belette hem, er zich weder te nestelen Die mesigit werd
als de plaats onzer benting aangewezen. Evenals bij Lambaroe
is het terrein hier, met uitzondering van het gedeelte tusschen
de versterking en den kampong, drassig. Zooals de kaart aangeeft,
is Mesigit Pagar-Ajer aan drie zijden door sawahs omringd.
Behalve bij langdurige droogte, wanneer de velden eene harde
kleimassa vormen, staan zij voortdurend onder water ; enkele
gedeelten, vooral ten zuiden van onze versterking, worden nimmer
droog.
Bij de oprichting der versterking werd als bezetting achtergelaten
eene compagnie Infanterie met een onbespannen sectie
ber

15
gedaante veranderde, dat een der facen wat langer werd en
nabij een der saillanten een inspringende hoek werd gevormd.
In twee tegenoverliggende hoeken waren cirkelbastions gemaakt.
Ter verkrijging van de noodige stormvrijheid en veiligheid
werden de noodige chicanes gemaakt. Ook voor eene
behoorlijke verlichting van den omtrek der versterking werd
zorg gedragen.
Nadat in Februari onze versterkingen te Kajoe-Lë en Atoë
Noord, en in Maart die te Lambaroe, waren opgericht, was het,
met de toen beschikbare middelen niet mogelijk, onze geheele
postenlinie tot aan Biloel rechtstreeks uit Kota-Radja van de
noodige levensmiddelen te voorzien. Het was noodig, dat een
depot voor deze posten werd opgericht. Mesigit Pagar-Ajer was
daarvoor het gunstigst gelegen en kreeg zoodoende eene nieuwe
bestemming, waardoor de inrichting der versterking wederom
wijziging onderging. Zij zoude o. m. eene aarden borstwering
krijgen en door eene gracht omringd worden. De grond leende
zich daar zeer goed toe, zoodat met het werk dadelijk een begin
werd gemaakt, hetgeen echter zeer langzaam vorderde, daar het
door de bezetting zelve moest worden verricht.
PAGAR-AJER. Bij het begin der krijgsverrichtingen in de
XXVI moekims bestond aanvankelijk het voornemen, onzen
meest vooruitgeschoven post in deze sagi nabij de Atjeh-rivier,
op nagenoeg dezelfde hoogte als Lambaroe te plaatsen. Om die
reden is de Generaal P e 1 met onze troepenmacht tot Tjapoetoe
doorgerukt; maar zoowel de bezwaren, die het terrein opleverde,
als de betrekkelijk groote vermindering, welke deze troepenmacht
onderging door het zenden van het 13e bataljon Infanterie
naar de XXV moekims, noodzaakten hem, terug te keeren en
bij een algemeen bekend overgangspunt der Atjeh-rivier, te
Pango, een post op te richten. Gelijktijdig met het oprichten
van eene versterking aan dezen of rechteroever dier rivier, bleek
echter de noodzakelijkheid, ook den linkeroever ter zelfder
hoogte te bevestigen, waardoor de sterke vijandelijke stelling ten

v
10
oosten van Longbatah-Mesigit geheel ingesloten werd. Zoo ontstond
hier een onzer versterkingen, welke naar den kampong,
in de nabijheid waarvan zij gelegen was, den naam heeft ontvangen
van Pagar-Ajer.
Het terrein is hier betrekkelijk hoog en dus droog. De grond
droeg blijken van gebruikt te zijn voor de bebouwing van suikerrietvelden
; hier en daar werden nog enkele aanplantingen
van dit cultuurgewas aangetroffen. In betrekkelijk korten tijd
had men dus hier het terrein voor onze nederzetting opengekapt
en schoongemaakt. Ten zuiden daarvan scheidde een klein gedeelte
van den door licht opgaand geboomte omringden kampong
de suikerrietvelden van de groote sawah, die zich tot
voorbij de mesigit van Pagar-Ajer uitstrekt. Door lier het begroeide
gedeelte van het terrein open te kappen, kon men uit
onze versterking Mesigit Pagar-Ajer die te Pagar-Ajer zien.
Deze kreeg, evenals de meeste onzer bentings, den vorm eener
vierkante redoute met twee cirkelbastions. De facen hadden
eene lengte van 45 M., zoodat de binnenruimte voldoende werd
voor de bezetting, ter sterkte van eene compagnie Infanterie.
De oprichting van dezen post heeft onzen troepen veel inspanning
gekost. Het terrein leverde in de onmiddelijke nabijheid
geen genoegzaam aantal klapperboomen op voor de borstwering
der versterking, zoodat men dit materiaal, met behulp van een
pont en een paar vlotten, van den rechteroever der Atjeh-rivier
moest halen; maar zóó groot was die inspanning, dat onze versterkingen
te Pagar-Ajer en Pango in vijf dagen tijds reeds
zooverre waren gevorderd, dat men de bezettingen aan haar
lot kon overlaten. Het gebrek aan klapperboomen dwong echter,
een face der versterking te Pagar-Ajer met zandzakken op te
zetten ; later voorzag haar de bezetting van eene aarden borstwering
met eene gracht. Daar het terrein in den omtrek dezer
versterking overvloedig bamboe-doeri opleverde, kon men dadelijk
goede verhakkingen daarvan maken. Aan de gebouwen deiversterking
kon hier al aanstonds meer zorg worden besteed
dan elders. De onmiddelijke nabijheid der Atjeh-rivier r/af o-e-

17
legenheid, eenige materialen van Kota-Radja aan te voeren ;
gedeeltelijk werden deze gehaald uit den kampong Bajoe, waar
eenige huizen stonden ; het ontbrekende logies werd aangevuld
door het spannen van een paar tenten. Een en ander leidde
er toe, dat de versterking te Pagar-Ajer in het begin der maand
Maart een beter aanzien had dan de meeste pas opgerichte posten
en de troep — hoe primitief overigens — er beter gehuisvest
was dan elders. De nabijheid eener groote rivier was voor
de reinheid en gezondheid van benting en bezetting van groote
waarde bovendien.
Bovengenoemde posten vormden de eerste linie onzer versterkingen
in de XXV moekims. Wij zullen thans overgaan tot de
beschrijving dier posten, welke, in diezelfde sagi gelegen, eene
meer achterwaartsche positie innamen. Deze posten kunnen in
twee categorieën worden verdeeld:
1°. die, welke de tweede linie van versterkingen vormden en
onze hoofdstelling geheel moesten beveiligen tegen vijandelijke
aanvallen; en
2°. die welke aangelegd waren op verschillende strategische
punten en tot beteugeling of bescherming der onderworpen be-
volking of tot beveiliging der gemeenschapswegen naar de eerste
of voorste linie dienden.
a. Tot de posten der eerste categorie behoorden de onder-
volgende :
LoNGBATAii-MESiGiT. Er is geene versterking in Groot-Atjeh
, die op den duur zóó veel van het vijandelijk vuur te
Tijden heeft gehad als deze post. Van af het oogenblik, dat onze
troepen van dit punt hadden bezit genomen, tot het begin der
maand Februari 1876, toen Generaal Pel zijne groote omtrekkende
beweging in de XXV moekims had volbracht, heeft de
vijand zijne sterke positiën ten zuiden van Longbatah-Mesigit
bezet gehouden. Het terrein ten oosten en ten zuiden van onze
' versterking was dan ook uitstekend geschikt voor de verdediging
en het voortdurend bestoken barer bezetting. De mesigit

1«
zelve lag op eene kleine vlakte, die ten noorden aan eene sawah
grensde en overigens door den dicht begroeiden kampong van
dien naam omringd werd. Het zware hout van den kampong
is door onze troepen gedeeltelijk moeten worden opengekapt om
der versterking zoodoende minstens een paar honderd passen
uitzicht te geven. Ongeveer 600 M. ten oosten van de mesigit
stroomt de reeds bovenvermelde Kroeëng Tandjong, in eene
richting van zuid naar noord, die daar in de Atjeh-rivier valt ;
ongeveer 200 M. ten zuiden van onze versterking stroomt, in
eene richting van west naar oost, naar de Kroeëng Tandjong
eene. gegraven waterleiding, die een begin neemt in de drassige
gronden rondom den kampong Lo-ong en vermoedelijk aangelegd
werd met het doel, bij overstrooming zooveel water mogelijk
naar genoemde beek af te voeren. Op het zuidooster
bastion onzer versterking zag men eene vertakking van deze
waterleiding, die, in noordelijke richting loopende. weleer misschien
bestemd was hetzij tot besproeiing der sawahs ten noorden
van Longbatah of' wel om het overtollige water van deze streken
weg te leiden. Beide waterleidingen, welker boorden kunstmatig
met aarde waren opgehoogd, hadden toen bij eene breedte
van 1,5 à 2 M. eene gemiddelde diepte van 1 M. De boorden
zijn, als die van de meeste waterleidingen in Atjeh, met klein
maar dicht kreupelhout begroeid.
Onze versterking, waarin de mesigit opgenomen werd, kreeg
den vorm eener vierkante redoute van ongeveer 60 op 50 M.
face. De borstwering bestond uit klapperhouten palissaden. In
den noordwestelijken en zuidoostelijken saillant waren cirkelbastions
gemaakt. Bij de oprichting dezer versterking had men
van de bovengenoemde waterleiding partij getrokken, die in
noordelijke richting loopt, zoodat het zuidooster bastion en de
oosterface dadelijk eene gracht hadden, die later langs denoorder-
en westerface werd doorgetrokken. Tengevolge van eene
bocht dier waterleiding aan de oosterface kreeg deze nabij den
noordooster saillant een inspringenden hoek.
De bezetting werd steeds verontrust ; want in de nabijheid

19
had de vijand, onder de bevelen van Imam Longbatah,
eene sterke stelling ingenomen. Ten oosten van de waterleiding,
die in oostelijke richting naar de Kroeëng Tandjong loopt,
was eene aaneengeschakelde linie van kleine, vierkante aarden redoutes
gemaakt, welker borstwering bijna loodrecht stond, door
paal- en vlechtwerk versterkt. Op het geene helling hebbende plongée
waren schietgaten voor geweervuur gemaakt, bestaande in openingen
tusschen met aarde gevulde en van klapperbladeren gevlochten
manden. Deze kleine werken, waarvan wij er 16
hebben geteld, waren door loopgraven verbonden. In het
midden der linie zag men eene opening van ongeveer 100
M. Aan beide kanten telde men 8 redoutes; 200 M. achter het
midden dier opening lag, in hoog opgaand geboomte verscholen,
het reduit, bestaande uit twee van aarde opgeworpen vierkante
redoutes van 30 M. face. De 2 M. hooge en dikke, ook bijna
loodrecht staande borstweringen dezer redoutes waren insgelijks
van paal- en vlechtwerk voorzien. Elke redoute had hare gracht
en chicanes. In een daarvan stond de woning van Imam
Longbatah, ruim en stevig, op palen en geheel van hout
gebouwd. Door het dichte kreupelhout was de vijandelijke stelling
geheel aan het oog der bezetting onttrokken ; terwijl de
vijand daarentegen in zijne loopgraven en achter zijne schuilhoeken
ruimschoots de gelegenheid had, al de gangen en werkzaamheden
der bezetting te bespieden, en daarvan, zoolang hij
meester was van bet terrein, uitstekend gebruik heeft gemaakt.
Enkele zyner goede schutters 1) wisten geruimen tijd menig
i) Een vijandelijke schutter is — gelijk de Franschesergeant Hoff voor
de Duitsche schild*achten hij Parijs in 1871 — gedurende langen tijd do
schrik der bezetting geweest. Hij droeg een glimmend zwart hoofddeksel (n
was daarom algemeen bekend onder den naam van den Glimmert. In den regel
verscheen hij steeds op hetzelfde punt, waar do beide waterleidingen elkander
ontmoeten, hetzij in het vroege morgenuur of bij het vallen van den
avond, om bijna altijd zeker van zijn schot te zijn. Natuurlijk worden vele
poging« n in het werk gesteld, hem onschadelijk te maken. Dagen achtereen
loerde men op dien gevaarlijken schutter. Up een zeker oogenblik werd
hij weder zichtbaar; tegelijk met zijn schot, kroeg hij weder het onze en
van af dat oogenblik zag men hem niet meer.

20
schildwacht op het zuidooster bastion der versterking met ongeëvenaarde
juistheid, op ongezette tijden, maar steeds uit hetzelfde
punt, te treffen. Ten einde den vijand minder trefkans
te geven, kregen de bastions ijzeren biindeeringen. Het eenige
middel om de vijandelijke positie te overzien, was een groote boom,
die zich tusschen de gebouwen binnen de versterking bevond. Uit
den top kon een groot gedeelte van die positie worden overzien ;
maar het was een zeer gevaarlijk middel, dat te doen. Daarom
kwam een der postcommandanten van Longbatah-Mesigit op
het denkbeeld, in den boom een gepantserd schilderhuis te
laten maken. Met veel moeite werden 's nachts, in de grootste
stilte, eenige balken en planken naar boven geheschen, waarvan
met behulp van rotan op eenige boomtakken een stevige vloer
werd gelegd ; naar 's vijands zijde plaatste men een paar houten
ramen, waartegen eenige van schietgaten voorziene ijzeren platen
stevig bevestigd werden. Toen het schilderhuis voltooid
was, werd het door een drietal goede schutters bezet. De goede
uitwerking van hun vuur bracht groote ontsteltenis teweeg onder
den vijand, die tot dusverre zich ongedeerd achter zijne
liniën had mogen bewegen. Weldra was hij met den trek bekend,
die hem gespeeld was en richtte hij, hoewel te vergeefs,
zijn lilla- en geweervuur tegen onze verschanste stelling in den
boom, die ons van nu af aan beter met de positie des vijands
bekend maakte en hem daardoor meer afbreuk kon doen. De
toestand der bezetting van Longbatah-Mesigit werd er beter
door. Op ultimo Maart had die zelfs eene groote verandering
ondergaan. De vijand had zijne stelling verlaten en deze
werd daarop grootendeels door onze troepen onschadelijk gemaakt.
Het terrein moest daarna voor zooveel noodig worden opengekapt
en een begin werd gemaakt met het aanleggen vau wegen
en het overbruggen van slooteu en greppels.
LO-ONG. In het midden van de groote sawah ten zuiden van
Longbatah ligt de kleine kampong Lo-ong als een eilandje in
een moddermeer. De kampong was dus niet dan met groote

21
moeite te naderen en had zoodoende voor een Inlandschen
vijand groote waarde. De Atjehers hebben dien kampong dan
ook zoolang mogelijk bezet gehouden en eerst verlaten, toen
onze troepen zich den 26 December 1875 meester hadden
gemaakt van Mibouw, van waar een smal dijkje door de sawah
naar Lo-ong voert. Nauwelijks was dan ook uit Longbatah
Zuid te Kota-Radja de tijding gebracht, dat de vijand zijne
sterke positie te Lo-ong verlaten had of onmiddellijk werden de
noodige maatregelen beraamd om in den vroegen morgen van
den 27 eB December eene compagnie Infanterie derwaarts te
zenden en den kampong te bezetten. Dit geschiedde zonder
slag of stoot ; maar ter nauwernood hadden onze troepen hunne
nieuwe stelling bezet of de vijand kwam uit het oosten opdagen
om zijne verlaten stelling weder in bezit te nemen. Te laat had
hij ingezien, dat onze troepen na de bemachtiging van Mibouw
niet in zuidelijke of oostelijke richting doormarcheerden en hij
dus kans had, in Lo-ong te worden afgesneden, maar zich
integendeel in westelijke richting bewogen, zoodat hij, in Loong
blijvende, voorloopig niets te vreezen zoude hebben; zijne
poging om den verlaten kampong te hernemen, mislukte. Ook
de° Generaal P e 1 besefte het groote gewicht der positie van
Lo-ong, die reeds in December 1874, bij de bemachtiging van
Longbatah, eene treurige vermaardheid had verworven.
Met de kaart vóór zich, is het bijna overbodig, eene terreinbeschrijving
van Lo-ong te geven. De kampong zelf is zeer
laag gelegen en wordt bij den minsten regen dadelijk zeer
modderig. Gelegenheid tot afvoer van water bestond er niet.
Onmiddellijk nadat onze troepen er bezit van hadden genomen,
werd een begin gemaakt met de oprichting eener versterking,
die in vorm en inrichting niet verschilde van de meeste der
reeds vroeger vermelde posten. Het terrein rondom de versterking
werd zooveel opengekapt, dat onze naaste posten en de oostelijk
gelegen kampong daaruit zichtbaar werden. De binnenruimte
der benting werd 0,5 M. met klei opgehoogd en door de sawah
werden smalle dijkjes aangelegd om daarover steeds in gemeen-

22
schap te kunnen blijven met Longbatah en Mibouw. De
bentingbouw en het overbrengen van geschut voor de nieuwe
versterking geschiedden door de bezetting zelve, geholpen door
troepen uit Kota-Radja. Zeer veel inspanning werd hier van
hen gevorderd en toch duurde het tot ultimo Maart 1876, voor
dat de benting eigenlijk gereed was; de wegen derwaarts lieten
toen echter nog zeer veel te wenschen over.
MIBOUW OOST. MIBOUW ZUID. Met de reeds spoedig na hunne
oprichting weder opgeheven posten Mibouw Zuidwest en Aroë
vormden deze versterkingen den 27 en December 1875 de
zuidelijke grens van het door onze troepen veroverde gebied
in de IX moekims. Zij lagen dus toen in de eerste linie, totdat
in het begin van het volgende jaar de geheele IX moekims
onder ons gebied kwam en daardoor de reeds bovengenoemde
posten werden opgericht, die later een deel onzer zuidoosterlinie
vormden. De beide hier genoemde versterkingen lagen op den zuidelijken
rand van den kampong Mibouw. Twee facen der versterkingen
waren tegenover de groote sawahvlakte gelegen, die zich zuidwaarts
van den kampong uitstrekt. De beide andere facen deitwee
versterkingen sloten geheel of gedeeltelijk aan den dichtbegroeide'n
kampong, die gedeeltelijk moest worden opengekapt.
De geheele inrichting der beide posten was aanvankelijk zeer
primitief. De daarvoor bestemde bezettingen werden met eeni^e
duizenden zandzakken op de aangewezen plaatsen achtergelaten,
om voorloopig daarvan de facen van vierkante redoutes op te
zetten ; later konden die tegen palissaden van klapperhout worden
verwisseld. De gebouwen werden samengesteld uit materialen,
afkomstig van in den kampong staande woningen der bevolking.
De afmetingen der versterkingen waren dezelfde als van de
hierbovengenoemde. De bewapening der beide posten bestond
tot in de helft der maand Februari 1876 uit 2 kanonnen van
8 cM. Veld en 1 mortier van 12 cM., afkomstig van de op
26 December 1875 opgeheven posten Lohong en Lamara-Oeleiloe.
Eerst ultimo Maart d. a. v. waren de palissadeeringen der

2:)
bentings voltooid en had men ook de gelegenheid, der bezetting
gaandeweg beter logies te verschaffen.
KETAPAN DOEWA. Het terrein in den omtrek van dezen kampong
is voor het grootste gedeelte laag gelegen en drassig, zoodat
het bij eenigen hoogen waterstand dadelijk geïnundeerd
wordt. De noorder-, ooster- en zuiderfacen der aldaar opgerichte
versterking grensden aan sawahs ; alleen de westerface leunde
tegen het geboomte van den kampong aan, dat aan die zijde
opengekapt werd. Ongeveer een paar honderd meter ten zuidoosten
van het emplacement der versterking stroomt de Kroeëng
Daroe. De tamelijk met dicht struikgewas begroeide oevers dezer
rivier werden daar, voor zooveel noodig, ook opengekapt, zoodat
het uitzicht naar den rechteroever geheel vrij werd en eene
aldaar van vroeger bestaande en door onze troepen, na de vernieling
door den vijand, herstelde brug behoorlijk kon worden geobserveerd.
Het terrein ten zuiden en zuidwesten van Ketapan Doewa
is laag en drassig en in de nabijheid der Kroeëng Daroe vaak een
modderpoel gelijk. Het oude voetpad naar Djempit loopt door dat
o-edeelte. Ten einde de gemeenschap ten allen tijde open te kunnen
houden, hadden de Atjehers een dijkje aangelegd met eene
bovenbreedte van nauwelijks 1 M., behoorlijk bestraat en ruim
1 M. boven den beganen grond. Dit pad leverde met het terrein,
dat onze troepen later nog moesten doortrekken, zoovele bezwaren
op, dat al spoedig een begin werd gemaakt met den aanleg
van een flinken weg door den kampong Garoet naar Djempit
; maar dat zware werk moest geheel door onze troepen worden
verricht. Geen wonder, dat het, gepaard gaande met het omkappen
van boomen en het dempen of gedeeltijk overbruggen van
poelen, niet hard vorderde en in Maart 1876 slechts een begin
van uitvoering had gekregen.
Op de plaats, waar onze versterking werd opgericht, vond
men nog de overblijfselen van eene vervallen dan wel nimmer
voltooide Atjehsche versterking benevens eenige nog zeer goede
woningen. Van de materialen daarvan maakte men gebruik bij

24
onzen bentingbouw. Van de versterking waren 1 % face van eene
aarden borstwering, de andere 2'/2 face van eene palissadeering
van klapperboomen voorzien ; de westelijke face kreeg in haar
midden een uitspringend gedeelte, in den vorm van een trapezium.
Latere postcommandanten waren genoodzaakt, de versterking
geheel door een dijkje te omringen, ten einde haar te
vrijwaren tegen overstroomingen.
DJEMPIT. Op de drassige sawahvlakte tusschen de kampon^s
Garoet en Betoeng lag weleer de mesigit van Djempit op eene
kleine terreinverhevenheid, slechts schaars van geboomte voorzien.
Om deze mesigit. die door ons artillerievuur veel geleden
had, werd eene vierkante redoute van klapperhouten stijlen opmaakt,
met 45 M. face en twee cirkelbastions op de diaconaal.
Door het geheel openkappen van het terrein kreeg men uit de versterking
een ruim uitzicht naar alle zijden over de sawah en
naar den kampong Betoeng. Deze was door het drassige terrein,
dat den kampong van de mesigit scheidde, zeer moeilijk te bereiken,
terwijl de rand van den kampong, door de hoogere ligging
er van, eene soort van dijk vormde. De versterking zelve
was overigens gunstig gelegen voor de verdediging ; de stormvrijheid
werd verhoogd door het aanbrengen van chicanes.
b. Tot de posten der tweede categorie behoorden de ondervolgende
:
LONGBATAH ZUID. Onze versterking hier bestond reeds vóór
het begin der operation op 26 December 1875. Zij was ingericht
voor 2 compagnieën Infanterie en had daardoor nog al groote
afmetingen ; de zuider- en noorderfacen waren 64 en 74, de
ooster- en westerfacen 70 en 64 M. lang. De noorderface had
eene palissadeering van klapperboomen, elke andere face eene aarden
borstwering met gracht. Overigens waren overal chicanes
gemaakt. Het eenige bastion vond men in den zuidooster saillant.
Het daarop geplaatste geschut moest weleer de vijandelijke
posiHe in Lo-ong beschieten. Het lichtbegroeide terrein aan de
/

25
ooster- en westerfacen was, evenals het geboomte van den kampong,
dat tegenover den zuidwester saillant gelegen was, opengekapt,
waardoor het uitzicht en de veiligheid bevorderd werden,
omdat de versterking buiten het opengehakte gedeelte door sawahs
werd omringd. Op korten afstand van de noorderface was
het terrein moerassig en met nipah begroeid. Een gedeelte van
het nipahbosch werd omgehakt en vormde aan die zijde eene
natuurlijke verhakking. Het tusschen deze hindernis en de noorderface
gelegen terrein gedeelte is later door verlenging der ooster-
en westerfacen geheel afgesloten en tot. emplacement der
bijgebouwen, zooals keukens en stallen, gebruikt geworden.
BOEKIT DAiiOK. Zoodra men den kleinen kampong van dezen
naam is doorgetrokken, kan men ten oosten van de plaats, waaide
Kroeëng Daroe ontspringt, eene groote sawahvlakte zien, die
ten zuiden wordt begrensd door het Barïsan-gebergte, ten oosten
door de kampongs-Lamkoenjit en Oleh Soesoe, ten noorden door
de kampongs Lamtoe, Lamarei en Poenei en ten westen door
het kamponggedeelte langs den rechteroever der Kroeëng Daroe.
Van het gebergte af gemeten, heeft die vlakte bij eene lengte
van 3000 M. eene breedte van 2000 M. Het vrije uitzicht
over dit uitgestrekte bouwland wordt slechts hier en daar verstoord
door kleine hoogten, die met boomen zijn beplant. Alleen
in het zuidelijk gedeelte, nabij het gebergte, is het moerassig
terrein,meer begroeid. Daar treft men ook een paar kale, rotsachtige
heuvels aan, waarvan Boekit Terin de voornaamste
is. Door den zeer eigenaardigen toestand van het terrein, dat
zoowel naar de zijde van het Barïsan-gebergte en de heuvels
van Lamrong als naar den kant van de noordelijk gelegen kampongs
oploopt, hebben zich in de sawahvlakte hier en daar vrij
groote rawahs gevormd, die, hoewel met padi beplant, zeer moeilijk
begaanbaar zijn. Men zakt er tot aan zijn middel in en
heeft hulp noodig om er uit te komen. Het behoeft dus niet
te worden gezegd, dat onze troepen in Januari 1876, bij het
overtrekken van die vlakte, met zeer groote bezwaren hadden

26
te kampen. Door veelvuldige verkenningen was men eindelijk
den goeden weg door de rawahs op het spoor gekomen ; maar ook
toen bleef de grootste voorzichtigheid aanbevolen en was het
niet geraden, slechts 10 passen zijwaarts van dien weg of dat
pad te marcheeren, met het doel den marsch te verkorten, want
in de meeste gevallen zakte men dan diep in den modder der
op 't oog begaanbare sawah. De kleine met boomen beplante
hoogten, die men in deze sawahs, evenals de meeste andere van
Groot-Atjeh aantreft, zijn meer dan waarschijnlijk kunstmatig
aangelegd en hebben een tweeledig doel. Eenige er van dienen
tot begraafplaatsen, maar de meeste zijn ingericht om de rijpe
padi na het oogsten te doen drogen en van de halmen te ontdoen.
De bijna altijd drassige sawahs hebben den Atjeher genoodzaakt,
die hoogten aan te leggen, wilde hij niet de vruchten
van zijn oogst doen verloren gaan. Op vele hoogten vindt
men loodsen of pondoks, waarvan sommige met banken waren
voorzien. Onze versterking te Boekit Daroe werd op eene dergelijke
hoogte gebouwd, maar was van grootere afmetingen dan
men gewoonlijk aantrof. Uit de vele pondoks, die onze troepen
zoowel hier als op Boekit Terin vonden en het uiterlijk hadden
van pas te zijn gebouwd, kan worden afgeleid, dat ze tot
wijk- en voorloopige woonplaats hebben gediend voor de uitgeweken
bevolking der VI moekims,
Ongeveer 800 M. ten zuidwesten van de plaats, waar onze
versterking te Boekit Daroe stond, is de ingang tot den bergpas
Gle-Taroem, de eenige ons toen bekende gemeenschapsweg tusschen
de IV en IX moekims. Door het drassige terrein aan den voet
van het gebergte is de ingang van dien pas rechtstreeks uit
Boekit Daroe moeilijk te bereiken en leidt het pad derwaarts
langs een omweg. Uit de IX moekims is de weg naar den pas
zeer moeilijk begaanbaar, die tot aan het culminatiepunt den
bodem van een ravijn volgt. De tallooze groote en kleine rotsblokken,
waar men op- en af moet klimmen, maken een marsch
van troepen hoogst bezwarend. Naar de zijde der IV moekims
is de helling aanmerkelijk minder en de weg derhalve veel ge-

27
makkelijker begaanbaar. Van den 50 M. hoogen top van den
Boekit Terin, ongeveer 400 M. ten zuidoosten van het emplacement
onzer versterking te Boekit Daroe gelegen, overziet men
niet alleen de vlakte, waarlangs de Kroeëng Daroe stroomt,
maar ook voor een groot deel die der IX en VI moekims, heeft
men bovendien een goed gezicht op den bergpas Gle-Taroem
en nagenoeg het geheele pad, waarvan hierboven sprake was,
tot aan den top. De Boekit Terin is vrij steil en kaal. Tusschen
verweerde granietblokken groeit slechts alang-alang en hier en
daar een struik. Veel beklommen scheen de heuvel niet te zijn.
Toen onze troepen er kwamen, vond men er geen pad. Nadat
eenmaal positie was genomen te Boekit Daroe, bleek de noodzakelijkheid
van eene bezetting van Boekit Terin. Bij den
opmarsch onzer troepen had de vijand zich meesterlijk van deze
positie bediend en haar niet eerder prijs gegeven dan nadat
onze troepen hem met geweld daarvan hadden verdreven. Sedert
werd die heuveltop door eene wacht der bezetting vaii Boekit
Daroe bewaakt, waardoor den vijand belet werd, onze versterking
aldaar uit dit punt te beheerschen. Met zeer veel moeite werden
langs de steile wanden van Boekit Terin materialen en kazerneering
voor het op den top te bouwen versterkt wachthuis gebracht.
Bij de oprichting onzer versterking te Boekit Daroe werd
gebruik gemaakt van eene op de terreinhoogte aldaar bestaande
omwalling, die eene ruimte insloot, voldoende om daarin eene
sterke compagnie Infanterie te legeren. De versterking werd
in verdedigbaren toestand gebracht, terwijl onze troepenmacht
in de haar omringende vlakte ageerde. Twee cirkelbastions op
de noordooster- en zuidwester saillanten gaven gelegenheid, den
geheelen omtrek met geschutvuur te bestrijken. Het logies werd
aanvankelijk gebouwd uit de materialen der vele pondoks, die
daar en in den omtrek door onze troepen gevonden werden.
Later werden de woningen en magazijnen door den aanvoer van
materialen uit Kota-Radja veel verbeterd.
Ono-eveer 800 M. ten westen van Boekit Daroe ontspringt

28
aan den voet van het gebergte de Kroeëng Daroe. Uit een e
3 M. hooge en ongeveer 2 M. breede opening in de rotsen
schiet het koude, kristalheldere water met kracht te voorschijn
en vloeit door eene ruim van kiezelsteenen en zand voorziene
bedding in noordelijke richting, aanvankelijk door een met kreupelhout
en gras begroeid hoog terrein, om spoedig daarna haren
loop te vervolgen door den lager gelegen en drassigen bodem.
Niet ver van de plaats, waar de Kroeëng Daroe ontspringt, is,
achter geboomte verscholen, eene door eene steenen omheining
beschermde mesigit gebouwd, met geplaveiden vloer, houten
stijlen en atappen dak. De steenen muur had eene hoogte van
\ M. Een bestraat pad leidt van de mesigit naar de daarbij behoorende
reinigingsplaats in de rivier, waarvan de oevers hier
over eene lengte van 8 en eene breedte van 2 M. tot de bedding
uitgegraven zijn, met gemetselde en gepleisterde kaden, waarin
gemakkelijke steenen trappen zijn gemaakt, die naar de gedeeltelijk
van een steenen vloer voorziene bedding leiden. Het behoeft
niet gezegd te worden, dat deze plaats de druk bezochte
badinrichting der bezetting van Boekit Daroe werd.
PAKAN BADAK. Den 3 Ion December 1875 namen onze troepen
bezit van deze marktplaats. Op eene kleine, kunstmatig aangelegde
hoogte, ten westen van den kampong Lamhassan, stonden
op een afstand van 20 passen twee gebouwen, met het front naar
elkander; zij hadden elk eene lengte van 40 bij eene breedte van
6 M., eene houten omwanding met atappen dak en een met gespleten
bamboe overdekten vloer, 1 M, boven den beganen
grond. Elk gebouw had eene 2 M. breede voorgalerij, met een
vloer, iets lager dan die van het 4 M. breede inwendige gedeelte.
Dit was in een groot aantal vertrekken verdeeld, waarin groote en
stevige kisten, eenige kasten en overigens wat glas- en aardewerk
gevonden werd. Op deze plaats bleef de Generaal Pel veertien
dagen met onze ageerende troepenmacht. Behalve met het maken
van verkenningen naar de zijde van Lamdoerian en Lampagar
werd die tijd gebruikt voor het oprichten van eene versterking.

29
De beide hiergenoemde gebouwen werden zoo goed mogelijk
ingericht tot logies van officieren en mindere militairen. Uit
de afbraak der in den omtrek aanwezige woningen en met materialen,
van Kota-Radja aangevoerd, werd het ontbrekende logies
aangevuld. Onze vestiging alhier werd door eene klapperhouten
palissadeering omgeven, waardoor men eene vierkante redoute
kreeg van ongeveer 46 M. zijde. In de zuidwester- en noordooster
saillanten werden cirkelbastions gemaakt. Vóór elke face
waren goede chicanes aangebracht. Het hout van den kampong,
grenzende aan de nooiderface, werd omgekapt en een nipabbosch
aan de oostzijde geheel weggeiuimd. Tevens werd een begin
gemaakt met het aanleggen van een goeden weg naar Sinangn;
maar dit werk vorderde veel tijden inspanning, zoodat daarvan
einde Maart 1876 nog niet veel te zien was.
Zoodra men den kampong Pakan Badak verlaat, is het terrein
zeer drassig. Vooral is dit het geval naar de zijde van de dusgenoemde
kloof' van Beradin 1), waar zich het water als in eene
kom heeft verzameld, zonder behoorlijken afvoer. Slechts een
smal dijkje voerde door die kloof naar de drassige sawahs in
de IV moekims op het tijdstip, waarvan thans sprake is. Eerst
later is er de flinke, breede, zelfs voor voertuigen geschikte weg
langs den voet van het gebergte aangelegd.
BOEKIT SEBOEN. Bij de beschouwing der kaart van Üroot-Atjeh
doet zich het gebied der IV moekims voor als een trechter,
waarvan de nauwe opening de kloof van Beradin is, waardoor
men uit de uitgestrekte vlakte van Groot-Atjeh deboucheert in
de vlakte der IV moekims, die uitstekenden grond voor de rijstteelt
oplevert, In deze vlakte wordt slechts één riviertje van geringe
beteekenis, de Kroeëng Raba, aangetroffen. Het stroomt
door het zuidoostelijk deel der IV moekims in eene kleine vallei
lano-s den voet van het gebergte. In het binnenland zeer laag
en moerassig, zijn de oevers bij de monding tamelijk hoog,
1) Op Eommigo kaarten Beradoewan genoemd.

30
waar het riviertje zeer ondiep en de bodem hard is; achter de
duinen wordt het dieper en is de bedding zeer modderachtig.
Ongeveer 3000 M. van hare monding neemt de Kroeëng Raba
aan haren rechteroever een zijriviertje op, dat, langs den voet
van het gebergte loopende, zijn water uit een van het noordoosten
komend beekje ontvangt 1), dat wederom grootendeels
door sawahwater gevoed wordt.
Over het algemeen schijnt het oostelijk gedeelte der IV moekims
lager te zijn dan het westelijk deel. Tijdens de aldaar door onze
troepen gemaakte verkenningen vond men er althans in eerstgenoemd
gedeelte alsmede in de kloof van Beradin de meeste
moerasachtige terreinen. Vooral was dit het geval in de nabijheid
der kleine heuvels Seboen, Poelat en Lamtjong, bij den
ingang dier kloof gelegen. Rondom deze heuvels hebben zich
rawahs gevormd, die nimmer droog worden. Op andere terreingedeelten
kan men slechts bij langdurige droogte er over loopen.
Op den middelsten, laagsten, maar gunstigst gelegen der drie genoemde
heuvels werd onze versterking gebouwd, die echter, naar
den hoogsten heuvel, Boekit Seboen genoemd werd. Dat ook de Atjehers
vroeger de gunstige positie van dezen niet meer dan 2
M. boven de oppervlakte der zee gelegen heuvel hebben weten
te waardeeren, bewees de aanwezigheid eener oude omwalliuovan
eene versterking, die onze troepen op het plateau vonden.
Vorm en afmetingen daarvan kwamen overeen met hetgeen
voor onze behoeften en eischen eener versterking noodig was.
Het emplacement der oude benting had den vorm van een rechthoek,
waarvan de zijden 54 en 40 M. lang waren. Op deze basis
werd onze versterking getraceerd, waarvoor twee cirkelbastions
werden gemaakt. De eerste bezetting bestond uit eene compagnie
Afrikanen, waaraan eenige sappeurs en dwangarbeiders werden
toegevoegd. Haar werd opgedragen, de oude versterking weder
in bruikbaren staat te brengen. Als men in aanmerking neemt
dat onze Afrikaansche militairen niet tot de beste pioniers der
1) Do Kroeëng Pinang.

' 31
Infanterie van het Indische leger behooren, dan mag worden
gezegd, dat de bezetting hare taak goed, maar ten koste van
een zeer vermoeienden en veel inspanning vorderenden arbeid
heeft volbracht. Het plateau is zeer steenachtig. Alleen de flauwe
hellingen aan de noord- en zuidzijden bestaan uit eene kleiachtige
massa; het overige is één klomp verweerde steen. Er groeit
daar dan ook slechts een weinig gras en alang-alang. Hier en daar
vond men een boompje of heester. De door Inlanders voor eene
afsluiting geplante bamboe-doerihaag wilde er niet tieren. Materialen
voor de gebouwen der versterking waren in den omtrek
niet te vinden en verderop niet te krijgen, door het streng
verbod van den opperbevelhebber om, tengevolge van de gewillige
onderwerping der bevolking van dit district, haar eenige schade
toe te brengen. Wel was haar opgedragen, tegen betaling materialen
te leveren; doch dit liet in de eerste maanden na onze
vestiging zeer veel te wenschen over. Het gezag van het ons
zeer welgezinde en te Olehleh wonende hoofd van dit district,
Toekoe L am p as ei, had toen nog, door verschillende omstandigheden,
weinig te beteekeuen; hij had, sedert twee jaren, nog
altijd te kampen met den onwil zijner ondergeschikte hoofden
en bevolking. Deze werd bovendien voortdurend in onrust gehouden
en tegen ons gezag opgehitst door den vijand, die de
minste poging om onze troepenmacht hulp te verleenen, met
roof en moord bedreigde. De bezetting van Boekit Seboen moest
zich dus zelve helpen. Het hout werd in den omtrek gekapt;
bamboe en andere materialen werden van Pakan Badak gehaald
en met deze gebrekkige hulpmiddelen werden vooreerst de vervallen
borstwering hersteld en hutten opgeslagen, die met boomtakken
of de spreien der soldaten werden gedekt. Later werden
de wallen met steen en aarde opgezet en eene behoorlijke gracht
gegraven, waarvan de contre-escarpe, tengevolge van het dalende
terrein, op sommige plaatsen moest worden opgehoogd. Op het
natuurlijk glacis werden glasscherven en randjoes in groote
menigte gelegd, zoodat de versterking spoedig stormvrij was.
Toen in het begin van Maart 1876 meer werkvolk beschikbaar

32
kwam, werd ook Boekit Seboen van beter logies voorzien. Zoowel
de woningen als de magazijnen werden toen in betere afmetingen
en van deugdelijker materialen samengesteld.
LAMPAGAE. De kampong van dezen naam is in het westelijk
gedeelte der VI moekims en in de nabijheid van den bergpas
Blangkala gelegen. Bij de aankomst onzer troepenmacht had
de bevolking van dezen kampong zich aan ons gezag onderworpen
en het was gedeeltelijk tengevolge van haar eigen
verzoek, dat de Generaal P e 1 besloot, in deze streek eene
militaire bezetting achter telaten. Het zuidelijkste gedeelte van
den kampong werd aangewezen voor het emplacement onzer
versterking. Daar had men een betrekkelijk hoog gelegen
terreingedeelte, waarop zich slechts eene enkele woning en
eenige klapperboomen bevonden. Eene vrij dichte pagar van
levend hout sloot dit plekje gronds van het omliggende terrein
geheel af'. In de aldus door een rechthoek, met 40 en
35 M. zijden, gevormde ruimte moest aanvankelijk een compagnie
Infanterie worden gelegerd. Den postcommandant werd
opgedragen, der onderworpen bevolking zoo min mogelijk
schade toe te brengen; met uitzondering van een paar in de
nabijheid onzer vestiging staande woningen, die aanvankelijk
voor officierslogies bestemd werden, moest de bevolking in het
bezit van al hare eigendommen gelaten worden. De voor de
palissadeering bestemde klapperboomen moesten van eene bepaalde
plaats, op 8 à 900 M. van de versterking verwijderd, gehaald
worden; om er te komen, moest men door eene ra wah gaan.
Dit was bepaald in het belang der bevolking van den kampong,
die niet van hare klapperboomen beroofd mocht worden, maar
vertraagde zeer den bentingbouw, zoodat op het einde van
Maart 1876 in den zeer primitieven toestand onzer versterking
aldaar — op dien naam mocht zij zelfs geene aanspraak maken
— weinig verandering was gekomen. De welwillendheid van
hoofden der bevolking, die den officieren hunne opwachting
kwamen maken, en de bereidwilligheid der bevolking zelve, die

;
dagelijks eetwaren te koop aanbood, gepaard aan de bezwaren
om de klapperboomen op een zoo grooten afstand als bepaald
was, en over een zoo moeilijk terrein gaande, te halen, hebben
er toe geleid, dat opvolgende postcommandanten de dringende
noodzakelijkheid eener palissadeering ook voor onze vestiging
te Lampagar niet hebben ingezien. Op ultimo Maart 1876 was
onze bezetting aldaar dus nog gelegerd in een open kampement,
dat ten noorden grensde aan den kampong Lamtjoet. Het
kampement was slechts door eene levende pagar omringd,
waarvoor eenige chicanes waren gemaakt. Ten oosten, zuiden en
westen leunde het tegen de sawah. Het terrein om Lampagar
is moerassig. Alleen naar den kant van het gebergte wordt het
droog. Door de kampongs leiden eenige voetpaden.
SINANGIU. Onze post alhier werd ongeveer medio 1874 opgericht.
De versterking lag in het zuidwestelijk gedeelte van een
eiland, dat zich in de groote lagune ten zuiden van Olehleh
gevormd heeft. Ten oosten grensde de versterking aan den
kampong Sinangri, die het geheele oostelijk en tevens hooger
gelegen gedeelte van het eiland inneemt; de drie overige facen
van de benting leunden aan moerassen, die zich naar het noorden,
westen en zuiden uitstrekken tot aan de lagunearmen. Deze
omsluiten het eiland met de grilligste bochten en dringen in
het noorden zelfs diep binnen, tengevolge waarvan het eiland
den vorm van eene V heeft gekregen. Door de Atjehers zijn
hier en daar door die lagunearmen dijkjes aangelegd met doorlatingen
voor het water; deze dijkjes geven den bewoners van
Sinangri gelegenheid, bij laag water gemeenschap te houden
met de aan de overzijde der lagune liggende kampongs. Tot
daar, waar het zeewater door den vloed wordt opgestuwd, zijn
de oevers der lagunearmen dicht begroeid met rhizophoren en
andere planten, welker zonderling in bochten groeiende wortels
het loopen door die streken onmogelijk maken. Op den vasten
grond staande, wordt het uitzicht bovendien door die planten
en gewassen geheel belemmerd. Tot een der voornaamste takken

34
van de lagune behoort die, welke ten zuid< n van onze vestiging
tamelijk diep het land inloopt en eindigt in de moerassen, gevormd
door de thans opgedroogde Kroeëng Ning, volgens de
Atjehers weleer een kanaal, dat uit de Kroeëng Daroe zijn
water ontving om daarmede de aangrei zende sawahs te besproeien.
Die tak is zelfs bij laag water nog tamelijk diep;
want men gaat dan bij het doorwaden nog tot over de heupen
in het water. De bodem bestaat uit modder met eene laag klei
er onder. Het overgaan der lagune is dus niet aan groote
bezwaren onderhevig. Deze bestaan echter wel op de zeer
modderachtige en zwaar begroeide oevers, waar men zonder
kunstmiddelen niet over kan komen. De breedte van dezen
lagunearm bedraagt bij laag water 40 à 45 M.
Uit een tactisch oogpunt ontleende dit gedeelte der lagune
hare groote beteekenis aan de menigvuldige en goed aangelegde
versterkingen des vijands, die zich langs den geheelen linkeroever
tot aan de Koewala Tjangkoel uitstrekten. Zij waren kleine
werken, die nagenoeg allen van achteren open waren en naar
gelang van de gesteldheid van het terrein en van hare bestemming
den vorm eener vierkante redoute of flèche hadden,
dan wel uit eene eenvoudige rechte borstwering bestonden. Zooveel
mogelijk waren die werkeu door eene loopgraaf verbonden
zoodat het geheel eene aaneengeschakelde linie vormde. Achter
die linie werden hier en daar réduits gevonden. Al deze werken
waren van aarde met nagenoeg loodrecht staande borstweringen,
die door palen, vlechtwerk en rotanbanden verankerd
waren. In enkele der voornaamste werken trof men overdekte,
granaatvrije, ingegraven stellingen aan, die, afgaande op hetgeen
er in gevonden werd, tot slaap- en kookplaats moeten gediend
hebben. Een tiental stukken ijzeren geschut van allerlei afmetingen
maakte de bewapening der linie uit. Een blik op de
kaart geeft dadelijk de overtuiging, dat deze positie des vijands
reels door de natuurlijke gesteldheid van het terrein een groot
defensief vermogen had en dat er aan een aanval in het front
niet te denken viel. Door het leggen van groote en kleine

35
randjoes langs den geheelen linkeroever der lagune was de positie
zoo mogelijk nog sterker gemaakt. In moerasachtige streken
was het maken van loopgraven niet mogelijk. 1) Eerst
tengevolge van den marsch onzer troepen op 30 en 31 December
1875 van Djempit naar Pakan Badak en het bezetten van
laatstgenoemde plaats gaf de vijand zijne sterke positie tegenover
Sinangri prijs; onze bezetting alhier was 18 maanden als't ware
door den vijand voortdurend belegerd, die ook hier zijn ondernemingsgeest
niet had verloochend en uit zijne sterke en ongenaakbare
stelling alles had aangewend om onze versterking
voor de bezetting meer en meer onveilig te maken. Met al de
haar ter beschikking staande middelen trachtte zij dan ook die
veiligheid te verhoogen.
Van de facen onzer redoute te Sinangri, ruim 40 M. lang,
waren de tegenover de vijandelijke positie gelegen zuider- en
westerfacen met blokzoden opgezet; de beide andere hadden
eene klapperhouten palissadeering. In den zuidwester saillant
was een cirkelbastion, voorzien van ijzeren blindeeringen, waarin
schietgaten waren gemaakt. Het aan de westerface gelegen logies
der soldaten, dat voortdurend door het vijandelijk vuur
geënfileerd werd, was met eene dubbele rij slaaptafels tot dicht
aan den nok geblindeerd; de vele door geweerkogels geboorde
gaten in die tafels bewezen, dat geen onnut werk was verricht.
Om de versterking waren allerlei chicanes gemaakt, die eene
nadering van den aanvaller zeer moeilijk zouden hebben gemaakt.
Met veel inspanning en ten koste van eenige menschenlevens
had de bezetting het struikgewas op den rechteroever der zuidwaarts
gelegen lagune zooveel doenlijk omgekapt, waardoor eene
nadering aan die zijde nog moeilijker en het uitzicht naar de
overzijde zooveel beter gemaakt werd. Het aan de noorderface
grenzende droog plekje grond was benut voor net emplacement
der bijgebouwen, waarvan er enkele aan den oever van den
1) Zooals in de landstreek tusschen de lagune en Pakan Badak, waar
het terrein zoo laag is, dat het meermalen onder water staat.

36
zich ten noorden der versterking bevindenden lagunearm stonden.
Keuken en privaat, die het meest aan 's vijands vuur waren
blootgesteld, hadden dubbele klapperhouten wanden. Ter verhooging
van de veiligheid had men zelfs de opening tusschen
de buiten de versterking staande keuken en de versterking zelve
met eene palissadeering moeten afsluiten.
Eerst den Ion Januari 1876 mocht de bezetting ruimer ademhalen.
Met de ageerende troepenmacht aanvaardde zij de aangename
taak, de haar zoolang omkneld hebbende werken
des vijands onschadelijk te maken. Daarna werd over de modderachtige
oevers der lagune een dijk aangelegd en over de
lagune zelve eene brug gemaakt. In 36 uren waren dijk en
brug zooverre gereed, dat men er gebruik vau kon maken.
Voorgegaan door hunne officieren, hadden de troepen dag en nacht,
meestal tot over de heupen in het water staande, doorgewerkt.
Met even grooten spoed waren van Olehleh over de lagune eenige
ijzeren cilinders — vroeger bestemd geweest voor vlotten 1) —
balken en dekplanken naar Sinangri opgevoerd. Van deze materialen
werd eene vlotbrug gemaakt, die eenige maanden goede
diensten heeft bewezen. Later werd zij vervangen door eene
stevige paalbrug, die in de aan groote eb en vloed onderhevige
lagune beter voldeed. Op het einde der maand Maart 1876 was
het geschut uit de versterking weggenomen, de houten blindeering
opgeruimd en tevens de bezetting verminderd.
BLANG-oe. Onze versterking te dezer plaatse was aanvankelijk
slechts bestemd en ook geheel ingericht voor eene bezetting
van 1 sectie Infanterie. De bezetting onderging echter eene onevenredige
uitbreiding, toen medio 1875 binnen de benting
een hospitaal voor 120 lijders werd opgericht, waardoor de ver-
1) De zoogenaamde drijver-vlotlcn, systeem Ermeling. Zie hierover »De
genie-uitrusting van de tweede expeditie togen Atjeh en de bijzondere gebouwtypen,
aldaar voor logies toegepast." § 5, II. De oorlogsdrijvorvlotton.
Verhandelingen van het Koninklijk Instituut van Ingenieurs, 1879 en Indisch
Militair Tijdschrift 1880.

37
sterking moest worden vergroot, die toen den vorm kreeg van
een onregelmatigen vierhoek, waarvan de zijden 70, 40, 100 en
62 M. lang waren. De eigenlijke bezetting werd echter niet
vermeerderd. De versterking was omheind door eene klapperhouten
palissadeering, waarvoor eene smalle en ondiepe gracht
was gegraven. Binnen de omheining vond men, behalve het
hospitaal en het logies voor de officieren en de eigenlijke bezetting,
een magazijn voor hospitaalbenoodigdheden, de apotheek, het
dwangarbeiderskwartier, enz. Keukens, privaten en vrouwenloods
vond men buiteD de versterking. Tusschen de palissadeeringen
de gracht waren randjoes en glasscherven geworpen. Later werd
de palissadeering aan de westerface gedeeltelijk vervangen door
eene bestaande, vrij stevige, levende pagar. Geschut vond men
niet in de versterking. Wel had men twee cirkelbastions op
de diagonaal, maar deze waren, van een vrij hoog dak voorzien,
voor plaats van uitspanning van den zieken en gezonden
militair ingericht.
Tot betere beoordeeling der positie te Blang-Oe zij aangeteekend,
dat de vijand nimmer eenige poging heeft aangewend,
onzen post aldaar te verontrusten, niettegenstaande daartoe
ruimschoots de gelegenheid bestond. Aan drie zijden toch was
onze versterking door met tal van dijkjes doorsneden sawahs
omgeven, waarop men hier en daar kleine hoogten vindt. De
versterking was derhalve niet moeilijk te naderen. Ten noordoosten
grensde zij aan den kampong, waarnaar zij genoemd
werd. Een gedeelte van dien kampong was tot domein der bezetting
verklaard ; in het andere gedeelte was de ons bevriende
bevolking blijven wonen, die voortdurend met de bezetting gemeenschap
had en haar levensmiddelen verkocht. Wellicht hebben
deze omstandigheid en de door hun eigenbelang betoonde waakzaamheid
der hoofden van Marasa den vijand steeds van Blang-Oe
verwijderd gehouden.
LAMPASEI. De alhier door ons opgerichte versterking had den
vorm van een rechthoek, waarvan de zijden 32 en 17 M. lang

38
waren. Aanvankelijk bestond hare omheining uit zandzakken.
Later werd die, door aanvulling met aarde en het bekleeden
der taluds met zoden, langzamerhand eene smalle en niet hooge
borstwering, waarvoor eene weinig breede en ondiepe gracht was
gegraven. Het gering defensiefvermogen van dezen post werd
echter verhoogd door daaromheen eene zware bainboe-doeriversperring
te leggen. Er was slechts één bastion, dat een zonderlingen
vorm had gekregen ; langs zijne vuurlijn vond men klapperhouten
stijlen. Onze versterking lag ten zuidwesten van den
vrij sterk bevolkten kampong van dien naam. De oosterface
leunde tegen het zuidwestelijkste gedeelte van dien kampong ;
van de wester- en zuiderfacen had men een vrij uitzicht over
de daaraan grenzende sawahs ; de noorderface grensde aan een
met eenige klapperboomen beplant terrein, dat door een klein
gedeelte sawahgrond gescheiden is van de moerassige streek,
waardoor de weg van Kota-Radja naar Olehleh loopt, waarlangs
op ultimo Maart 1876 de thans bestaande spoorbaan
in aanbouw was. — De bijgebouwen der bezetting bevonden
zich buiten de versterking. Voor zooveel noodig kapte zij het
tusschen dien weg en de benting zijnde kreupelhout weg, waardoor
men uit de versterking op den weg kon zien. 1)
II. De versterkingen ten noorden van de Atjeh-rivier.
De versterkingen, tot de beschrijving waarvan thans wordt
overgegaan, lagen allen in de sagi der XXVI moekims. Zooals
voldoende bekend is geworden, was het doel der operatie van
Generaal Pel in deze sagi, den vijand af te sluiten van zijne
gemeenschap met de zee, waartoe ook gerekend moeten worden
de diep landwaarts inloopende zeearmen, die sedert het begin
der eerste expeditie onder Generaal Köhler algemeen bekend zijn
geworden onder den naam van lagunes. Door verschillende om-
1) Van den tot onze hoofdvestiging b^hoorendon militairen post te Kampong
Djawa wordt om de in het begin van dit hoofdstuk gezegde reden
geene melding gemaakt; evenmin van den post te Olehleh.

39
standigheden is dat doel door Generaal Pel en na zijn dood
door den Luitenant-Kolonel der Infanterie Engel slechts gedeeltelijk
bereikt; want de bedoelde afsluiting, tot aan de Koewala-Loë
—- het landingspunt der tweede expeditie — werd eerst
later onder de Generaals Wigge r s van K e r c h e m en
D i e m o n t voltooid.
Ultimo Maart 1876 was de linie van versterkingen, die hier
het dichtst bij het vijandelijk gebied was gelegen, nagenoeg dezelfde,
die men in December 1875 vond bij het begin der dooiden
Generaal P e 1 ontworpen offensieve bewegingen op groote
schaal. Slechts enkele nieuwe posten werden aan de hier bestaande
toegevoegd, maar ook een paar andere — zooals Lemboeq
N. O. — opgeheven.
Bij raadpleging van de kaart zal men zien, dat het postenstelsel,
op het tijdstip waarvan thans sprake is, nog geen goed
afgerond, geheel vormde. Het is om deze reden niet mogelijk,
van de posten in de XXVI moekims — zooals hierboven gedaan
is voor die ten zuiden van de Atjeh-rivier, in de XXV moekims
eene verdeeling te maken van eerste of voorste en
tweede linie en daarbij, zooals nader zal blijken, hetzelfde onderscheid
in doel in acht te nemen. Vele der hierbedoelde posten,
die vroeger nabij het vijandelijk gebied lagen en zeer veel
te lijden hadden van het vijandelijk vuur, waren ten aauzien
van hunne ligging in geen anderen toestand gekomen; maar
het vernielen der vijandelijke versterkingen gedurende de offensieve
handelingen onzer troepenmacht in deze sagi, tijdens
bovenbedoeld tijdperk, had, in verband met het meer en meer
openkappen van het daaromheen gelegen terrein, tevens de
waarde dier posten verhoogd. De weinige, welke gedurende
die offensieve handelingen werden opgericht, kon men reeds
dadelijk eene betere inrichting geven dan die, welke in hetzelfde
tijdperk in de XXV moekims moesten worden opgericht.
Vooral was dit toe te schrijven aan de gemakkelijker wijze,
waarop in de XXVI moekims de voor den bentingbouw benoodigde
materialen uit Kota-Radja konden worden aangevoerd.

40
KoEWALA GiGiEëNG. De groote en tamelijk breede lagune, die
zich van de monding der Titi Pandjang tot aan den voet van
het gebergte uitstrekt, dat in het oosten de alluviaal vlakte
van Groot-Atjeh begrenst, heeft slechts eene uitmonding, nabij
den kampong Gigieëng. De geheele vorm dezer lagune toont
echter aan, dat zij meer uitmondingen moet hebben gehad en
werkelijk is dit zoo; want de Koewala Log 1 )) die gedurende
de beide Atjehsche expedition open was, is sedert geheel door
het zand van het noorderstrand van de zee afgesloten. De kaart
toont verder aan, dat de Atjeh-rivier vroeger door verschillende
armen met de groote lagune in gemeenschap stond. Behalve
die armen dringen tal van breede en smalle vertakkingen der
bedoelde lagune verre binnenslands in en vormen er door hare
grillige kronkelingen als 't ware een doolhof van dichtbegroeide
modderpoelen, land, dat nu eens droog is dan weder onder
water staat, waarvan enkele, na verloop van tijd, meer begunstigde
deelen in kampongs zijn herschapen. De lagunearrnen
zijn meestal tamelijk diep en soms ondoorwaadbaar. Zonder
goede gidsen is het niet wel mogelijk, in dien doolhof den
goeden weg te vinden. Over eene uitgestrektheid van een half
uur gaans — van den kampong Gigieëng tot Tjadei Tjoet —
schijut de natuur het verder in het binnenland drino-en deilagune
te hebben belet; want eene groote, breede duinvlakte,
ruim H M. hooger dan het omliggende terrein, strekt zich
tusschen beide kampongs uit en verlengt zich, hoewel smaller
wordende, tot aan de oevers van de Kroeëng Tjoet, waar het
drassige terrein weer begint. Die geheele duinvlakte wordt
slechts door kort gras, wild hout en bamboe-doeri bedekt. Op
die vlakte, ten zuiden van de plaats, waar de groote lagune
haar water in zee ontlast, werd onze versterking opgericht, die
naar' die uitmonding Koewala Gigieëng genoemd werd. Van
de vele oude Atjehsche versterkingen, die hier langs de geheele
1) üp sommige kaarten Koewala Lehoe, Lo of Leh genoemd. Koewala
beteokent monding.

ü
kust werden aangetroffen, wees er een op de plaats, waar
zoowel de ingang der lagune als deze zelve over hare geheele
lengte beheerscht kon worden, ons van zelve het emplacement
aan voor onze versterking. De door onze troepen bezette oude
Atjehsche benting alhier bestond uit twee aan elkander sluitende
en van aarde opgeworpen vierkante redoutes, respectievelijk van
50 en 20 M. zijde. De kleinste redoute grensde aan de westerface
der andere en kon uit de grootste gedomineerd worden.
Hoewel de omwalling nog tamelijk goed was, droeg zij toch
alle blijken van in de laatste jaren te zijn verwaarloosd. De voor
onze bezetting belangrijkste, d. i. die naar de landzijde gekeerde
facen verkeerden juist in den slechtsten toestand, waaruit mag
worden afgeleid, dat deze versterking, evenals elke andere aan
de kust gelegene, alleen voor eene verdediging tegen een van
de zeezijde komenden vijand bestemd was. Met behulp van
zandzakken en klapperboomen, die in den omtrek voldoende
voorhanden "waren, werd de omwalling zooveel mogelijk verbeterd.
De binnenruimte werd geëgaliseerd en daarin naar een
o-ereo-eld ontwerp gebouwd. De materialen voor het logies
werd°en uit Kota-Radja over zee aangevoerd. Beide redoutes
werden versterkt. In de kleine kwamen de keukens en vrouwenloodsen.
De geheele positie werd door chicanes en een cirkel
van paallantaarns omringd. De ingang tot de redoutes bestond
uit sterke bouten poorten, waarvoor 's nachts hindernissen gelegd
werden.
Tengevolge van de zeer geïsoleerde ligging onzer versterking
alhier en met de wetenschap, dat de bezetting zich in de
onmiddellijke nabijheid van een zeer hardnekkigen vijaud bevond,
wien het terrein alle roordeelen aanbood, waren hier de grootste
voorzorgsmaatregelen noodig. Aan de westzijde tamelijk open,
was het terrein aan de ooster- en zuiderfacen onzer versterking
vrij dicht begroeid. Men vond er niet slechts heesters, maar
ook zware boomen en talrijke bamboe-doeristoelen, even zoovele
schuilplaatsen, waar zich de vijand nestelen kon. In de nabijheid
onzer versterking vond men bovendien hier en daar kleine

42
hoogten en enkele versterkingen, beide uitmuntend geschikt
voor stellingen van een vijand, die het tot doel wilde stellen,
de bezetting van Koewala Gigieëng voortdurend in onrust te
houden ; eene tactiek, die de Atjehsche vijand getoond heeft, meesterlijk
te verstaan. Verkenningen, die niet altijd zonder eenç ontmoeting
met den vijand afliepen, en het vuren des vijands op hen,
die met den schansarbeid belast waren, gaven de overtuiging
dat onze post alhier, na den terugmarsch der tot die plaats
geageerd hebbende hoofdmacht, menigmaal door hem zoude
worden verontrust. Tot de maatregelen ter verzekering
van de veiligheid onzer positie behoorde dus ook het zooveel
doenlijk openkappen van het begroeide terrein en het wegruimen
der bovenbedoelde kleine hoogten en bentings in den
omtrek, waar de vijand positie zoude kunnen nemen. Hoe
wenschelijk dat ook geweest ware, kon men dadelijk niet alles
opruimen, wat daartoe in de eerste plaats in aanmerking kwam.
Op den smallen landtong, die ten noorden van onzen post bij
de Koewala begint en in noordoostelijke richting de zee van
de lagune scheidt 1), bevindt zich 1000 à 1100 M. ten noordoosten
van onze versterking het punt, waar de lagune zich
recht zuidwaarts wendt en de noordelijke oever een rechten
hoek maakt. Juist op dat punt, dat de geheele lagune tot
voorbij hare uitmonding alsmede onzen post en het daaromheen
gelegen terrein beheerscht, had de vijand een ingezonken
batterij gemaakt, bewapend met lilla's en waarin zich
ook voortdurend eenige schutters ophielden. Gedurende den
bouw onzer versterking, waarvan een drukker verkeer op
en langs de lagune het gevolg was, maakte de vijand uit die
batterij aanhoudend dat verkeer onveilig en bracht hij der bezetting
menig nadeel toe. Niettegenstaande onze versterking
1) Voor het terrein ten oosten van Koewala Gigieëng raadplege men do
goed uitgevoerde kaart van het terrein des oorlogs in Groot-Atjeh behoorende
bij het werk van den Luitenant-Genoraal V e r s p y o k : »Generaal Van
Swieton en do waarheid."

43
dadelijk bewapend werd met een kanon van 12 cM. A., heeft
deze vuurmond, hoe nauwkeurig ook steeds daarmede gericht
werd, de vijandelijke batterij nimmer tot zwijgen kunnen brengen.
Menig goed schot is daarmede — het kan getuigd worden
— gedaan. Telkens dacht men, dat het vijandelijk vuur
had opgehouden, maar telkens overtuigde de vijand onze bezetting
te Koewala Gigieëng van het tegendeel. Eerst een jaar
later, nadat Lambadak door onze troepen bezet werd, zag zich
de vijand genoodzaakt, zijne enfileerbatterij te verlaten en het
zich daarin bevindende geschut in onze handen te laten. De
bevreemding over het weinige succès van ons voortreffelijk kanon
in de versterking te Koewala Gigieëng zal getemperd worden
door de mededeeling der wijze, waarop de Atjehsche vijand
in den regel zijn geschut van klein kaliber (lillas) opstelt en
bedient, wanneer hij de lillas als positiegeschut gebruikt. Achter
de borstwering, doch geheel onttrokken aan het vijandelijk oog,
wordt de lilla in batterij gebracht en afgevuurd. Onmiddellijk
na het schot rollen vuurmond en affuit achterover in een kuil
of loopgraaf, waarin zich ook het bedieningspersoneel onder
granaatvrije hutten bevindt. In oogenblikken, dat dit zich veilig
waant, worden vuurmond en affuit uit den kuil gehaald, maar
op eene andere plaats dan de vorige maal in batterij gebracht
om, zoodra de kans gunstig schijnt, het vuur te heropenen.
KOTA-POHAMA. In de groote lagune ligt tegenover de monding
van de Kroeëng Titi Pandjang een eilandje met vlakken bodem,
waarop men niets anders vond dan klapperboomen. Dit eilandje
beheerscht zoowel de geheele lagune als den ten noorden daarvan
gelegen landtong, de mondingen der Kroeëng Tjoet en Titi Pandjang
en het zuidwaarts tusschen beide wateren en ten oosten
van de Kroeëng Tjoet gelegen terrein. Op het noordelijkst gedeelte
van dit eilandje vindt men nog eene oude, geheel vervallen
steenen versterking, in den vorm eener vierkante redoute, met
twee bastions, waarvan nog drie, geheel van steen opgetiokken
en bijna loodrecht staande facen bestaan. De redoute heeft noch

n
eene gracht, noch banketten. De muren hebben bij eene hoogte
van iy2 à 2, eene dikte van ruim 1 M. De vierde, naar het
zuiden gekeerde face bestaat slechts gedeeltelijk, en er zijn geene
sporen te vinden, dat die vroeger ooit in haar geheel heeft bestaan.
Nabij de wester- en oosterfacen vond men over de geheele
breedte van het eilandje baraboe-doeriafsluitingen gemaakt.
De lengte der facen verschilt van 50 tot 60 M. Aan de zuidzijde
van het eilandje, waar de lagune hare geringste breedte heeft,
werden de overblijfselen gevonden van eene oude brug, waarvan
de stijlen hier en daar nog goed waren, maar het dek geheel
ontbrak, Eenige losse dekplanken, die men er vond, bewezen
echter — zooals trouwens reeds door den commandant onzer
versterking te Moesapi was medegedeeld — dat de vijanden nog
steeds gemeenschap met het eilandje hadden gehouden.
Nagenoeg gelijktijdig met de bezetting der positie aan de
Koewala Gigieëng, in Februari 1876, werd het tevens noodig
geacht, tot de permanente bezetting van Kota-Pohania over te
gaan. Dit geschiedde na eene uit Koewala Gigieëng gezonden
verkenning, toen het bleek dat Kota-Pohama verlaten was en
dadelijk in bezit werd genomen. De bezetting kreeg onmiddellijk
den noodigen voorraad vivres en munitie om zich staande te
kunnen houden. Door aanvoer langs de lagune kreeg zij materialen
voor haar logies. Door het maken van banketten trachtte
zij aanstonds het defensief vermogen der versterking te verhoogen.
De vijand liet een en ander niet ongestoord toe. Ten zuiden
van de lagune verontrustte hij onzen schansarbeid door zijn
geweervuur. Dit nam spoedig zoodanig toe, dat de zuiderface
der versterking met eene palissadeering van klapperhouten stijlen
moest worden afgesloten, nadat de benting slechts zeer kort in
ons bezit was. Aanvankelijk had men aan onze versterking alhier
geen geschut gegeven ; maar nadat de ageerende troepenmacht van
Koewala Gigieëng naar Kota-Eadja teruggekeerd en de vijand
in het noordoostelijk gedeelte van ons gebied weder overmoedig
geworden was, werd het noodzakelijk geacht, onzen post te Kota-
Pohama. met een mortier fe bewapenen.

15
MOESAPI. Onze versterking alhier was gelegen aan den linkeroever
van de Kroeëng Titi Pandjang, in de nabijheid van hare
uitmondiug in de groote lagune. Aanvankelijk was de gedeeltelijk
tot eene oude versterking behoorende borstwering van aarde,
doch van zoodanige afmetingen, dat het verdedigingsveruiogen
zeer gering was. Vóór de'lage en smalle borstwering werd later
eene paiissadeering van klapperboomen gemaakt, waarbij de
bestaande aarden borstwering als banket diende. De vorm der
versterking was die van een rechthoekig trapezium, waarvan de
evenwijdige zijden 42 en 30 M. en de opstaande zijden 30 en
36 M. lang waren. Ongeveer het »/, gedeelte der naar de lagune
gekeerde, korte evenwijdige zijde werd tot een groot bastion
ingericht, waarop de twee tot de bewapening behoorende kanonnen
werden geplaatst. Aan den noordwester saillant werd
een cirkelbastion gemaakt, alleen ten doel hebbende, den
daarop geplaatsten schildwacht in de gelegenheid te stellen,
de beide facen aldaar in hare geheele lengte te kunnen obser-
veeren.
Het in den omtrek van Moesapi gelegen terrein is tamelijk
open en moerassig. Op een afstand van 300 M. ten noordwesten
van onzen post werd het uitzicht belemmerd door de
vrij hooge wallen eener oude versterking, Kota-Moesapi geheeten.
Deze versterking neemt bijna de geheele oppervlakte in van een
schiereiland, dat 500 M. lang en 100 M. breed, nagenoeg geheel
door de lagune en moeras is omringd. De hoofdversterking
is eene vierkante redoute, waarvan de wallen gedeeltelijk van
steen, gedeeltelijk van aarde zijn. Tegen de wester- en oosterfacen
van dit werk'leunen flèches, waarvan de keel tegen die facen
aansluit. Het geheele werk is zeer vervallen; katten en
bastions zijn ingestort. De binnenruimte der versterking was,
voorzooverre die niet door puin werd ingenomen, m een modderpoel
herschapen. Ook de buitenmuren waren gedeeltelijk ingestort
en vormden puinhoopen, waaruit het kreupelhout reeds
welig tierde. In Kota-Moesapi liggen nog twee fraaie bronzen
kanonnen; het eene heeft eene lengte van 6, het andere van

6
4 M. 1) Nabij onze versterking te Moesapi vond men in 1876,
in de Kroeëng Titi Pandjang nog de sporen der aldaar door onze
troepenmacht tijdens de tweede expeditie geslagen bruggen. 2)
KOTA-UADJA BEDIL. Op een kleinen heuvel aan de oostelijke
grens der moerassen, die zich langs den rechteroever der Atjehrivier
uitstrekken, en op 800 M. van hare monding lag eene
kleine Atjehsche versterking, waarvan de omwalling gedeeltelijk
uit aarde, gedeeltelijk uit steen bestond. Het geheele werk had
nog een tamelijk goed uiterlijk en er was weinig noodig,
het voor onze bezetting geschikt te maken. Van dien heuvel
overziet men het geheele omliggende terrein. In het westen
en zuiden wordt dit spoedig onbegaanbaar door de moerassige
oevers der Atjeh-rivier, die dichtbegroeid zijn met riet en nipah.
Van af de noordzijde van den heuvel tot aan het strand, een
afstand van ongeveer 200 M., is het terrein droog en zanderig.
In het oosten leunde de heuvel tegen den kampong Koewala,
waarvan het houtgewas moest worden opengekapt, maar later
weder welig tierde.
De geheele terreinstrook tusschen Kota-Radja Bedil en Moesapi
vertoont de sporen der vele aardewerken, die hier, hetzij
in vroegere jaren, hetzij later, vóór en tjjdens of tusschen de
beide expedition, door de Atjehers werden aangelegd. Onder en
tusschen de vele ingravingen en aardophoogingen vindt men
groote en kleine redoutes. In de nabijheid van Kota-Radja Bedil
muntten daarvan twee uit, waarvan de eene ten noorden en de
andere ten zuiden van den kampong Koewala gelegen was.
Nabij onzen post vond men ook heilige graven, werwaarts, zoo-
1) Bezwaren, aan het transport verbonden, hebben die vuurmonden tot
dusverre aldaar laten liggen.
2) Zie omirent deze bruggen, pag. 123 van het werk vanden Luitenant-
Ceneraal Van S w ie ten: »De waarheid over onze vestiging in Atjeh".
Wat men in 1873 en 1874 abusievelijk Kroeëng Tjoet noemde, is de Kroeën"
Titi Pandjang.

7
als bericht werd, ook door de vijandig gezinde bevolking der
XXVI en XXII moekims bedevaarten gedaan, offers gebracht
en de daarmede gepaard gaande plechtigheden verricht werden.
Onze versterking — waarvan de eigenlijke naam Kota-Babi was —
had den vorm eener vierkante redoute van 40 M. zijde,
waarvan zoowel de steenen als de aarden borstwering behoorlijk
tot verdediging was ingericht. De stormvrijheid werd verzekerd
door langs het buitentalud chicanes te maken. Alleen in de nabijheid
van dezen post was het langen tijd zóó veilig, dat men
er een gedeelte van het, ook voor de bezetting der andere jn
het noorden gelegen versterkingen bestemde slachtvee buiten de
borstwering kon laten grazen.
TIBANG, LAMARA NOORDOOST, LAMAKA ZUIDOOST EN LANGKROEK-
OOST. De alhier door ons opgerichte versterkingen waren kleine
vierkante aarden redoutes, aan den linkeroever der Kroeëng Titi
Pandjang. Het terrein, waarop deze versterkingen opgericht
zijn, is zeer moerassig en loopt bij den minsten hoogen waterstand
dadelijk onder. Het wordt door een groot aantal dijkjes
doorsneden van 1 tot iy2 voet breedte, die dat terrein in zeer
onregelmatige vakken verdeelen. In sommige daarvan vindt men
zoutpannen, in andere vischvijvers. Westwaarts wordt het ter rein
iets hooger ; ofschoon het daar toch zeer modderig blijft, vindt
men tusschen onze versterkingen Lamara N.O. enLamaraZ. O.
nog een kampong, Loe-e genaamd. Ten einde het vrije uitzicht
en daarmede de veiligheid te bevorderen, moest ook bij deze vier
posten het omliggende geboomte en kreupelhout worden omgekapt,
zoodat men uit onze versterkingen naar den rechteroever
der Kroeëng Titi Pandjang kon zien. Van deze vier posten hadden
die te Tibang en Langkroek O. alleen goed drinkwater
en voorzagen de twee andere posten hiervan.
De bezetting van Tibang, waarvan de kampong van dien naam
aan de overzijde der Kroeëng Titi Pandjang ligt, bestond aanvankelijk
uit een peloton, maar werd later teruggebracht tot
eene sectie Infanterie, waardoor de afmetingen der versterking

48
te groot voor de behoorlijke verdediging werden. De facen deiredoute
verschilden van 35 tot 40 M., terwijl die afmetingen bij
de andere posten 20 à 25 M. bedroegen. Breede en dikke bamboe-doeriverhakkingen
omgaven de lage aarden borstweringen,
die niet meer dan 1 M. hoog en even zoo dik waren. Door een
nauwen gang, die in verschillende richtingen rechthoekig
gebroken werd, kwam men door die verhakking en een smal
poortje in de binnenruimte der versterking, waar men het met
atap gedekte bamboezen logies der bezetting vond. Keukens en
andere bijgebouwen stonden buiten de versterking aan den kant
der Kroeëng Titi Pandjang. Het verblijf op deze posten was,
vooral voor den eenigen officier, postcommandant, zeer onaangenaam,
die slechts nu en dan, als eenige uitspanning, zijn collega
in de naastbijzijnde versterkingen een bezoek kon
brengen.
Langkroek O. maakte hierop in zooverre eene uitzondering,
dat het westelijk van den post gelegen terrein en het emplacement
zelf der versterking hoog en droog gelegen zijn. De versterking
had hier geene aarden borstwering, maar eene klapperhouten
palissadeering.
LANGKROEK. Onze hier opgerichte post was op den zuidelijken
rand van den kampong van dezen naam en op het pad, dat van
Langkroek O. naar den Pidirdijk leidt, gelegen. De grootte en
de mnchting der versterking kwamen met die der laatstgenoemde
geheel overeen. Het terrein maakt hier echter eene gunstio-e
uitzondering. Ten zuiden had men een goed uitzicht door de
uitgestrekte sawahvlakte, terwijl het geboomte van den kampong
ten noorden van den post zooveel noodig was omgekapt.
LAMPIUT. De hier opgerichte post grensde aan het einde van
het moeras, dat als de oorsprong van de Kroeëng Titi Pandjang
mag worden beschouwd, omdat het 't meeste sawahwater uit
den omtrek opneemt, waarmede die rivier gevoed wordt. De
uitgestrekte vlakte, die het emplacement der versterking in alle

49
richtingen omgeeft, was weleer in prachtige sawahvelden verdeeld,
doch is later in eene kale streek herschapen, met gras
en hoog opschietende alang-alang begroeid, waarop men hielen
.daar kleine, met boomen begroeide hoogten aantreft, zooals
in de vlakte bij Boekit Daroe. De vorm onzer versterking was
eene vierkante redoute met 45 M. zijde, omheind door eene
klapperhouten palissadeering. Aan de tegenover den rand van
den reeds in 1873 en 1874 zoo beruchten kampong Pinang
liggende oosterface waren op de hoeken cirkelbastions gemaakt.
Achter de palissadeering bevond zich een planken banket. De
geheele versterking was omgeven door chicanes. Met uitzondering
van de keuken en privaten, stonden alle gebouwen binnen
de palissadeer ing.
KOTA-ALAM. De inrichting van dezen post was dezelfde als
die van Lamprit. Alleen vond men er slechts één bastion, aan
den zuid-ooster saillant; maar de ligging der versterking was veel
einstiger. De zuiderface grensde aan de Atjeh-rivier. Er was
dus voor den opvoer van materialen en vivres eene gunstige
gemeenschap met Kota-Radja. De bezetting vond ook eene geschikte
bad- en reinigingsplaats en tevens eene gelegenheid om
visch te krijgen. De drie andere facen grensden aan een met
vele vruchtboomen beplant terrein, dat hier en daar ook met
gras en alang-alang begroeid is. Het zuidelijk en oostelijk gedeelte
van het geboomte van den aangrenzenden kampong Lemboeq
werd omgekapt, zoodat men over eene tamelijk groote
uitgestrektheid een ruim uitzicht had.
Weleer was Kota-Alam door vier kleine, aan den noordelijken
en oostelijken rand van den kampong Lemboeq gelegen versterkingen
omgeven: Berouw, Lemboeq, Lemboeq Noordoosten
Lemboeq Oost. Die bijna in een halven cirkel gelegen postenlinie
moest het open kampement en het hospitaal te Panteh-
Peiraq 1) beschermen. — Na de oprichting onzer posten te
) Panteh-Poiraq is het terrein, dat in de gevechtsrapporten der tweede
expeditie de rjror.nti grasvlakte genoemd wordt.

50
Pango en Oleh Karang werd die postenlinie overbodig en derhalve
ingetrokken.
Wat den gezondheidstoestand betrof, had de post te Kota-
Alam een goeden naam. Later kwam er, evenals te Blang-Oë.
een hulp hospitaal, waarvan de bamboezen gebouwen tegenover
den noordwester saillant wel opgericht, maar om verschillende
redenen nimmer voor dat doel betrokken zijn. Het gebrek aan
troepenlogies in en om Kota-Radja werkte hoofdzakelijk daartoe
mede, waardoor de voor het hospitaal opgerichte gebouwen eene
goede gelegenheid aanboden, binnen de versterking te Kota-
Alam een half bataljon Infanterie te legeren. Dit kleine kampement
lag buiten de versterking, maar was, door eene stevige
pagar en eene breede verhakking omgeven, voldoende tegen
overrompeling beveiligd.
OLEH KARANG. De alhier opgerichte versterking draagt haar
naam naar de op 22 Februari 1876 door onze troepen in bezit
genomen mesigit. Van al de gedurende dit tijdvak veroverde
moskeeën was deze ontegenzeggelijk de sterkst bevestigde. Het
vierkant, waarin de mesigit en andere daarbij behoorende gebouwen
stonden, had 50 M. zijde. Met uitzondering van de
oosterface was het geheel omgeven door eene aarden borstwering
van 2 M. hoogte. Buiten- en binnentaluds stonden loodrecht
en werden door balken, planken, boomstammen en rotan staande
e
gehouden. Achter het binnentalud bevond zich een goed aarden
banket. Om de borstwering was eene gracht gegraven van 2 o,
M. breedte en 1 M. diep, geheel gevuld met eene bamboe-doeriverhakking.
De oosterface was slechts door eene tamelijk dicht
begroeide levende pagar afgesloten. Aan deze zijde bevond zich
ook de ingang tot het werk. Met zeer weinig moeite werd de
veroverde positie in een paar dagen tot eene behoorlijk beveiligde
versterking ingericht. De pagar werd ter halver hoogte
omgekapt en daarachter eene klapperhouten palissadeering gesteld;
op de noordooster- en zuidwester saillanten kwamen cirkelbastions;'
de grachten banketten werden verbeterd. De mesigit

51
en de verscheidene woningen, die bij haar werden aangetroffen,
schenen voorloopig voldoende ruimte aan te bieden om daarm
de bezetting en al wat daartoe behoorde, op te nemen. Naden
aanvoer van materialen uit Kota-Kadja werden al die woningen
later, behalve de mesigit, omvergehaald en tegen beter logies
verwisseld. Uit de kaart blijkt, dat onze versterking m het noorden
en oosten aan vrij uitgestrekte sawahs grenst, terwijl de zuideien
westerfacen onmiddellijk tegen kampongs leunen. Gaat men
deze kampongs in westelijke richting door tot aan de sawah ten
oosten van den grooten kampong Lemboeq, dan heeft men een
terreingedeelte, dat grootendeels begroeid is met alang-alang en
laag struikgewas, waartusschen hier en daar enkele groote boomen
opschieten. Op onregelmatige wijze kruisen elkander op
dit terreingedeelte enkele waterleidingen, die waarschijnlijk gedeeltelijk
in verbinding staan met de Kroeëng Tjoet en zeer
waarschijnlijk voor een gedeelte met de groote waterleiding, welke
van Tjapoetoe - nagenoeg evenwijdig met de Atjeh-nvier -
in noordwestelijke en noordelijke richting naarde moerassen bij
Lamprit loopt. Pagars en galangans verdeelen hier het terrein
in verschillende onregelmatige vierhoeken. Van Oleh Karang in
oostelijke richting door de sawah gaande, stuit men reeds ze
poedi op een in moeras staand nipahbosch, dat aan deze z^e
"het nitzicht geheel beneemt, maar niet meer dan 40 a 60£
breed is Nu en dan door moerassige sawahs gescheiden, stiekt
Zich dat nipahbosch noordwaarts uit tot aan den oorsprong van
de Kroeëng Tjoet 1) en zuidwaarts tot aan de sawahs ten noorden
L "(-„i nf dn Kroeëns Tioet moet jaren geleden haar
J U : S S Ä t Ä ! — .-enge,, WeHicht,
da eene tere terreinopneming, gepaard aan eene nauw.ceunge waterpasi
a er tot de wetenschap, ,al leiden, dat dio rivier voorheen wervel
nu slechts gegist werd! - een der armen „ geweest van de Atjeh-
rivier.
Schien is deze onderstel.ing oolc gewettigd ^ ^ ^ f Z
diang. Eene onderstelling, die trouwens door meer dan een schnjve,
do geographische gesteldheid van Groot-Aljeh is gedaan.

52
van Pango. Genoemde rivier kan geacht worden, haar oorsprong
iets ten noorden van Oleh Karang te hebben. Zuidwaarts van
deze plaats gaande, stuit men dadelijk op den dichtbegroeiden
kampong Tjiri. Evenals in alle kampongs van Groot-Atjeh zijn
ook hier de erven der woningen door stevige pagars van bamboe-doeri
van elkander geseheiden. Met tal van kronkelingen
slingeren zich langs die erven de niet meer dan een halve nieter
breede voetpaden. Eene uitstekende terreinkennis of goede plaatselijke
bekendheid is hier een vereischte om niet te verdwalen.
Na de oprichting van onzen post alhier werd dadelijk begonnen
met het opruimen van het ten oosien daarvan gelegen
nipahbosch en het openkappen van het naar de zijde van Kota-
Alam gelegen terrein, waarlangs de gemeenschap met Kota-
Radja moest worden gemaakt en onderhouden. Aan de bezetting
zelve van Oleh Karang werd overgelaten, de beste en
veiligste gemeenschap met de posten te Kota-Alam en Pango
te zoeken en te maken. Na verloop van tijd is dat wel gelukt
tusschen Oleh Karang en Kota-Alam ; maar de rechtstreeksche
gemeenschap tusschen Oleh Karang en Pango bleef immer onveilig.
.
PANGO. Zooals reeds hierboven gezegd is, werd onze versterking
te Pango gelijktijdig^met die te Pagar-Ajer opgericht. Zij ligt
aan den rechteroever der Atjeh-rivier, bij een door de Atjehers
weleer algemeen gebruikt overgangspunt en behoorde met onze
posten te Oleh Karang en Koewala Gigieëng tot de verst
vooruitgeschovene versterkingen in de XXVI moekims. Het
terrein in den omtrek van Pango is tamelijk hoog gelegen en
bestaat voor het grootste gedeelte uit gras- en vroeger voor de
cultuur van suikerriet gebruikte velden. Aan de westzijde leunt
de versterking aan den uitgestrekten kampong van dien naam,
waarvan een gedeelte van het geboomte door de bezetting van
den post moest worden omgekapt. Ook de pagars en galangans
der voormalige suikerriettuinen moesten worden opgeruimd,
waardoor de bezetting een voldoend vrij uitzicht rondom de

5:!
versterking kreeg, dat zich later, na het omkappen van het
geboomte van den kampong Tjiri, over de noordelijk gelegen
sawah tot Oleh Karang uitstrekte.
De inrichting onzer versterking te Pango was gelijk aan die
te Pagar-Ajer, met uitzondering dat de vier facen van eene
klapperhouten palissadeering waren voorzien. Ook is hier van
toepassing hetgeen bij Pagar-Ajer omtrent den bouw van het
logies en de reinheid werd gezegd.
Onze vestiging te Penajoeng maakt eigenlijk — evenals die
te Olehleh, Kampong Djawa, Gedah, Panteh Peiraq, Pakan
Atjeh - en later ook die te Nesoeh — een onderdeel uit van
onze hoofdvestiging en zou daarom, zooals in 't begin van dit
hoofdstuk is gezegd, hier onbesproken kunnen blijven ; maar Penajoeng
heeft in de geschiedenis van den Atjehschen oorlog
eene te groote bekendheid gekregen, om hier van deze plaats
met geen enkel woord melding te maken. — Reeds vóór den
26en April 1874 werd hier eene versterking opgericht. De oorspronkelijke
vorm dezer versterking was die eener vierkante gebastioneerde
redoute, waarvan de facen eene lengte hadden van
40 M. Gedeeltelijk waren zij met palissadeeringen va,n klapperboomen,
gedeeltelijk met aarde - tusschen loodrecht staande
planken opgehouden - opgezet. Achter de borstwering was een
aarden banket gemaakt. De versterking was door eene 2 M.
breede gracht omringd, waarvan de escarpe zonder berm tegen
de borstwering aanleunde. Bij hoogen waterstand liep de gracht
vol, bij laag water kon ze langs een sloot haar water laten wegloopen.
De°vier bastions waren elk met 1 stuk geschut bewapend.
Het groote gewicht onzer positie bij Penajoeng gedurende en
eenigen tijd na het einde van de tweede expeditie 1) is langzamerhand,
vooral door het vooruitschuiven onzer postenliuie tot aan
de Titi Pandjang en het bezetten van eenige punten op het ter-
1) Zie hieromtrent: »De waarheid over onze vestiging in Mjeh" door
den Luitenant-Generaal Van Swieten.
\

51
rein langs den linkeroever der rivier, verminderd. In Maart
1876 had Penajoeng als post zijne militaire waarde nagenoeg
geheel verloren. De bezetting diende sedert dieu tijd eigenlijk —
evenals die te Kampong Djawa — om orde en veiligheid onder
de daar gevestigde talrijke Chineesche bevolking te handhaven,
die zich langzamerhand langs den rechteroever der Atjeh-rivier
had uitgebreid. De versterking had zoodoende langzamerhand
hare geschutbewapening moeten verliezen en eene andere gedaante
gekregen. De tijd had het houtwerk der borstwering vernield.
De versterking kreeg eene geheele aarden borstwering en
de bastions werden niet meer noodig geacht. Zoo verrees eene
nieuwe benting in den vorm eener vierkante aarden redoute
met 40 M. zijde en 1 à l'/2 M. borstweringdikte. Achter de
borstwering kreeg men een doorloopend banket, daarvoor een
smallen berm, met de gracht op hare vroegere afmetingen. Behalve
aan den kant der Atjeh-rivier, waar de berm meteenige
staketsels was beplant, omgaf' eene 6 M. breede verhakking
van bamboe-doeri, hier en daar afgewisseld door eene draadversperring
onder de verhakking, onze versterking, waarvan de
stormvrijheid zoodoende genoegzaam verzekerd was. De tijdens
de tweede expeditie tegenover Penajoeng over de Atjeh-rivier
geslagen vaste brug was door een bandjir vernield en evenmin
als het aan de overzijde der rivier gelegen wachthuis hersteld.
Van af dat oogenblik geschiedde hier de overtocht met een gierpont.
Het terrein van Penajoeng bestaat eigenlijk grootendeels uit
eene kale, met alang-alang begroeide vlakte, die in het noorden
ongeveer 200, in het zuiden 300 M. lang is en aldaar aan kampongs
grenst, terwijl zij in het oosten in eene groote sawah te
niet loopt. Uit deze sawah loopt in westelijke richting van den
Pidirdijk eene waterleiding, die ten noorden van Penajoeng met
de Atjeh-rivier in verbinding staat. Over deze waterleiding werd
eene brug van klapperboomen gelegd op den smallen weg, die
langs den rechteroever der rivier naar de Marinebenting leidt.
Zuidwaarts gaat die weg, reeds tijdens de tweede expeditie ver-
/

55
breed en in voldoenden toestand gebracht, naar Panteh Peiraq.
Lanas dien weg bouwden langzamerhand eene nijvere Chineesche
bevolking, die den kleinhandel uitoefent, en enkele Europeanen
hunne woningen, waardoor de geheele ruimte van af onze versterking
tot aan Panteh Peiraq eene welvarende plaats is geworden,
die eene goede toekomst kan tegemoet gaan.
N
b

HOOFDSTUK II.
Algemeene vorm en inrichting onzer
versterkingen.
Uit het voorgaande hoofdstuk is gebleken, dat verreweg onze
meeste versterkingen den vorm hadden van een vierkant, met
40, 45 à 50 Al. zijde, wanneer de bezetting was bepaald op
één compagnie Infanterie. Slechts zelden en alleen dan werd
van die afmeting afgeweken, wanneer de bezetting minder dan
1 compagnie bedroeg of gebruikt werd gemaakt van eene reeds
bestaande Atjehsche benting, waarvan de afmetingen niet te
veel van bovenbedoelde afweken.
Bij het oprichten der gebouwen binnen de versterking werd
in het oog gehouden om de kazernes der Infanterie tegen die
facen te plaatsen, waar de meeste kansen voor een aanval bestonden.
Door het front dier gebouwen geheel open te laten
werd den soldaten de gelegenheid gegeven bij het alarmsignaal
zich dadelijk achter de facen op te stellen, waartoe banketten
waren gemaakt, enkele malen van aarde, doch in den
regel van wild hout en planken. Het wachthuis en de arrestantenkamer
werden aan de pooit of den ingang der versterking
gebouwd, ten einde dit zwakke gedeelte ,dadelijk te kunnen
beschermen. Het kruitmagazijn werd nabij een der bastions, op
de minst bedreigde face geplaatst en voldoende gedekt tegen
het geschutvuur van een Inlandschen vijand. De wanden werden
nit in twee rijen opgestelde klapperhouten stijlen samengesteld.
Het dak werd veelal door aarde bedekt. De overige gebouwen
tot logies voor officieren, bedienden en enkele d wan o-arbeiders

57
alsmede tot vivresmagazijn dienende, werden langs die facen
geplaatst, welke de minste kansen hadden, te worden aange-
vallen.
In de vivresmagazijnen moest steeds een voorraad voor twee
maanden geborgen zijn.
Ten einde de schildwachten en posten zooveel mogelijk tegen
wind en regen te beschutten, werden ter bestemder plaatse zeer
eenvoudige schilderhuisjes opgesteld, gewoonlijk bestaande uit
vier in den grond geplaatste staken van wild hout, waarop een
dak van kadjangmatten, atap of gevlochten klapabladeren bevestigd
was.
De keukens, badkamers, stallen voor paarden en slachtvee,
alsmede de privaten vonden in den regel eene plaats buiten de
versterking.
De materialen, waarvan de gebouwen werden samengesteld,
verschilden dikwerf zeer in qualiteit, die gewoonlijk van de
beste was, wanneer de gelegenheid bestond, die materialen zonder
vele bezwaren van Kota-liadja aan te voeren. Zij waren van de
geringste qualiteit, wanneer men er zich — zooals nog al vaak
het geval was — toe bepalen moest, te nemen wat men in den
omtrek der op te richten versterking vond. In het laatste geval
moest _ het kon niet anders — worden overgegaan tot de
vernieling van ledig staande woningen der Atjehsche bevolking
en tot het kappen van wild hout in de door de gevluchte bevolking
verlaten kampongs. 1) Die woningen zijn alle, zonder
uitzondering, van hout gemaakt, dat dikwerf zeer deugdzaam is.
De vloer is 1 à l'/2 M. boven den grond en bestaat uit planken
voor de woningen der meergegoeden en uit nibonglatten
voor die der mindergegoeden. De omwanding en tusschenschotten
zijn gewoonlijk van de takken der nipah gemaakt, die men
laat uitdrogen, vervolgens op gelijke lengte snijdt en naast elkander
plaatst in vakken, door houten pennen bevestigd. Het
~l7 De~gewone bamboe wordt in Groot-Atjoh niet of wel hoogst zelden
gevonden, zoodat men in geene enkele Atjehsche woning dit overigens echt
Indische bouwmateriaal zal aantreffen.

58
huis heeft een deur, door een trap met den beganen grond verbonden.
Bij de woningen der mindergegoeden is die trap niets
anders dan eene klapperstam, waarin eenige treden zijn uitgekapt,
of wel een eenvoudige ladder, die weggenomen kan
worden. De woningen der aanzienlijken hebben behoorlijke
trappen, meestal 1 M. breed, die, om het opklimmen in sommige
gevallen zeer moeilijk te maken, door eene om scharnieren
draaiende en goed glad gemaakte klep bedekt kan worden.
De dakbedekking van alle woningen bestaat uit atap. Dwong
de noodzakelijkheid, bij de oprichting eener versterking, van de
materialen der Atjehsche woningen gebruik te maken, dan werden
zij alleen in dat geval gesloopt. Staken van wild hout of
nibong dan wel de stijlen dier woningen werden, met tusschenruimten
van 2 M., over de lengte van het op te richten gebouw,
in drie rijen, op 2 M. afstand van elkander, in den
grond geplaatst; de staken der middelste rij waren 1 M. hooger
dan die der buitenste rijen, welke in den regel eene lengte hadden
van iy2 à 2 M. Over die staken werden gordingen gelegd,
daarna daksparren, waarop de atap werd vastgehecht. De goede
dekking der Atjehsche woningen maakte het soms mogelijk, een
gedeelte van het dak der gesloopte huizen in eens op het voor
de troepen op te richten logies te leggen. De baleh-balehs werden
van de afgebroken omwandingen of vloeren der Atjehsche
huizen gemaakt. Alle verbindingen hadden plaats met gemoeti
of gewoon touw, dat veel in de kampongs gevonden en door
den soldaat met zorg bijeengezameld werd. Het logies in onze'
versterkingen te Mibouw Zuid, Mihouw Oost, Lampagar, Biloel,
Atoë en Kajoe-Lë b.v. werd aanvankelijk uit zoodanige materialen
samengesteld. Het behoeft nauwelijks gezegd te worden, dat
in deze gevallen de officieren zich met hetzelfde logies — doch van
eenigszins grootere afmetingen — als de manschappen moesten vergenoegen.
Hield de ageerende troepenmacht lang stil op de plaats,
waar eene versterking moest worden opgericht, en bestond daardoor
tevens de gelegenheid, uit Kota-Radja materialen aan te voeren,
dan werd het logies ook dadelijk zoo goed mogelijk gemaakt.

59
In het laatste geval bestonden de stijlen uit nibong-of klapaboomen,
3£ à 4 M. boven den grond. Het dak werd gedekt
met asphaltvilt of kadjang matten. De omwandingen werden
insgelijks van kadjangmatten voorzien. — De baleh-balehs werden
zoodanig ingericht, dat er later de slaaptafels konden worden
opgelegd ; alles behoorlijk vastgebonden door rotan of gemoetitouw.
Op deze wijze werdeu o. a. de posten te Pagar-Ajer, Pango
en Koewala Gigieëng dadelijk voorzien. De versterkingen, die
door de bezetting zelve moesten opgericht worden met de materialen,
die door haar in den omtrek gevonden werden, kregen
eerst dan werkvolk en betere materialen uit Kota-Radja, zoodra
meer werkkrachten en transportmiddelen beschikbaar kwamen ;
aan een en ander had men — vooral tijdens de operation —
vaak gebrek.
Het behoeft eigenlijk niet te worden gezegd, dat, de zeer gebrekkige
inrichting van het logies op de posten op den algemeenen
gezondheidstoestand van officieren en mindere militairen een
minder gunstigen invloed heeft uitgeoefend. De zich weinig
boven den grond verheffende baleh-balehs, waardoor de manschappen
aan de inademing der schadelijke grondgassen waren
blootgesteld ; de bedekking der daken met asphaltvilt, waardoor
de temperatuur in de gebouwen bovenmatig werd verhoogd ; de
geheel opene kazernes, waardoor men het nee plus ultra van
ventilatie hoopte te verkrijgen, maar waardoor de bewoners geheel
en al ongedekt waren tegen de vaak snelle en groote afwisselingen
van weer en wind; dit alles, gevoegd bij het omwoelen
van den grond en het openkappen van bosch voor den
gevorderden schansarbeid, leverde meer dan één factor op om
zelfs in gewone omstandigheden, d. i. wanneer de bezetthjg rust
had, de kansen voor ziekten te vermeerderen. Eerst langzamerhand
kon daarin verbetering worden gebracht.

HOOFDSTUK III.
Bewapening en sterkte der bezetting van de posten.
Kortheidshalve zij hier opgemaakt een :
Namen der posten.
Biloel . . . .
Atoë
Atoë Noord
Kajoe-Lë .
Lambaroe .
MesigitPagar-Ajer.
Pagar-Ajer.
Longbatah-Mesigit
Lo-ong . . . .
Mibouw Oost .
Mibouw Zuid .
Ketapan Doewa .
Djempit....
Longbatah Zuid .
Boekit Daroe .
Pakan Badak .
Boekit Seboen . .
Traniporteere.
STAAT, aantoonende de sterkte der bezetting aan
Infanterie en de bewapening met geschut van de
verschillende posten, op ultimo Maart 1876 door
onze troepen in Groot-Aljeh bezet.
| |
w
ia
\b
de
2
18
Geschutbowapening
<
"2
\
\
1
2
5
>
3
2
2
1
1
6
>
2
1
1
1
2
7
S
S.
i
\
2
4
ïj
\
\
i
i
1
2
7
1
s
g
1
1
1
1
4
1
1
1
9
Aanmerkingen.
a. ßeno compagnie tor sterkte
van 4 officieren en 120
onderofficieren en manschap-
b. Ultimo Maart 1876 was
te Kajoe-Lë nog vereonigd hot
geheele linker half 13 e bataljon
Infanterie, bestaande
uit 4 compagnieën, bonevens 2
section 8 cM. Borgartillorie.
Een gedeelte dezer troepenmacht
was in bezetting te
Atoë Noord, waar de post
kort te voren opgericht was
en nog geene geschutbewapening
had.
c. Ultimo Maart 1876 lag
te Lambaroe nog in bezetting
liet geheele linker half 8 e bataljon
Infanterie, bestaande
uit 4 compagnieën.

Namen der posten,
Per transport
Lampagar .
Sinangri.
Blang-Oë .
Lampasei . .
Koewala Gigieëng
Kota-Fohatna .
Moesapi. .
Kota-Kadja Bedil
Tibang . .
Lamara Noordoost
Lamara Zuidoost
Langkroek Oost
Langkroek .
Lamprit. .
Kota Alam .
Oleh Karang
Pango . .
Penajoeng .
TOTAAL . . .
behalve Kota-Radja
en omstreken
met Olehleh.
J? a
\
t
-i
i
"ï
£
"4
ï
X
t
f
1
1
1
1
T
27
61
Geschutbewapening
12
10 16
Aanmerkingen.
d. Eene compagnie tor sterkte
van 4 ofhcieren en 150
onderofficieren en manschappen.
Met de bezetting van Olehleh,
toen uit 1 compagnie bestaande,
waren dus 7 bataljons
Infanterie — behalve de bewakingstroepen
voor Kota-
Radja en vooriuerken — over
de verschillende (36) posten
verdeeld.
Behalve de aanteekeningen in de rubriek »Aanmerkingen"
van bovenstaanden staat, vereischt deze nog de ondervolgende
toelichtingen. _ „
De bezettingen van Longbatah Zuid en Longbatah-Mesigit zijn
spoedig na ultimo Maart 1876 aanmerkelijk verminderd. Hare ge-
schutbewapening werd haar toen ook ontnomen. Het vooruitscho-
ven onzer postenlinie tot Pagar-Ajer, waardoor ImamLong-
batah - zooals hierboven is gezegd — zijne sterke positie tegen-
over Longbatah-Mesigit moest prijsgeven, en die twee versterkin-
gen minder aan vijandelijke aanvallen konden blootgesteld worden
en dus minder belangrijk werden, was de aanleiding daartoe.

62
Onze versterking te Kota-Pohama moest in April 1876 met
1 mortier worden bewapend, omdat de bezetting reeds spoedig
na de oprichting van den post veel te lijden had van het van
den tegenovergestelden oever der lagune komende vijandelijk
vuur, zooals reeds in het eerste hoofdstuk werd gemeld.

HOOFDSTUK III.
Doel der verschillende posten. Uitgestrektheid terrein,
ter bewaking aan ieder postcommandant toevertrouwd.
Algemeene instruction.
Het algemeene doel der op ultimo Maart 1876 door onze
troepenmacht in Groot-Atjeh bezette versterkingen was uit den
aard der zaak zooveel mogelijk in overeenstemming gebracht
met het doel, dat bij het begin der operation in December 1875
beoogd, maar in Maart 1876 nog slechts ten deele bereikt
werd. Door de verovering en bezetting der XXV moekims en,
in verband daarmede, de afsluiting van bet gebied des vijands
van de kusten van de baai van Kroeëng Raba tot aan de
Kroeëng Raja hoopte de Indische regeeriug aan de geheele
sagi der XXII moekims en een gedeelte der XXVI moekims
hare voornaamste hulpbronnen van bestaan te ontnemen, den
vijand naar het binnenland terug te dringen en zoodoende van
onze nederzettingen afhankelijk te maken en hem Vroeg of
laat te noodzaken, zich aan ons gezag te onderwerpen. 1)
Die afsluiting kon alleen geschieden door het oprichten eener
linie van posten, welke den vijand moest beletten, zich op het
door ons bezette terrein te vestigen of er zich ongehinderd op
te bewegen. TeD einde bovendien de reeds aan ons gezag
onderworpen bevolking in toom te houden en baar tevens —
wat voor ons eene eerste verplichting was - - tegen overlast
van den vijand te beschermen, en eindelijk onze hoofdvestiging
1) Zie Koloniaal verslag van 1876.

64
Kota-Radja en hetgeen daartoe behoorde, die volkomene veiligheid
te verzekeren, waarop eene centraalstelling of een hoofdreduit
aanspraak moet maken, was het noodzakelijk, dat eene
tweede linie van posten binnen het door onze troepenmacht
veroverde grondgebied werd opgericht.
Zooals reeds in het eerste hoofdstuk is gezegd, bestonden op
ultimo Maart 1876 aan de grenzen der XX V en XXII moekims
de navolgende versterkingen: Biloel, Atoë, Atoë Noord, Kajoe-
Le, Lambaroe, Mesigit-Pagar-Ajer en Pager-Ajer. Deze zeven
posten vormden een keten, die den naam ontving van zuidoosterlinie.
1)
De zuidoosterlinie vormde dus den scheidsmuur tusschen het
door ons veroverde en bezette grondgebied ten zuiden van de
Atjeh-rivier en dat der nog vijandig gezinde bevolking in de
XXII moekims. Daarom was aan den commandant dier linie
in het algemeen en den commandant van elk der 7 bovengenoemde
posten in het bijzonder opgedragen, te beletten, dat de
vijand door die linie heendrong, hetzij om zich in het daarachter
gelegen terrein te vestigen of daar roof- en moordtooneelen
aan te richten en onze hoofdstelling te verontrusten; maar
tevens de daar wonende vreedzame bevolking tegen molestatie te
behoeden. Ieder postcommandant was bovendien opgedragen,
steeds te trachten, den vijand zooveel mogelijk nadeel toe te
brengen. Dit laatste moest zich bepalen tot het beletten der
uitoefening van den landbouw, voor zooverre dit door geschuten
geweervuur mogelijk was, en het tegengaan van handelsrelatiën
tusschen de ons goedgezinde en vyandige bevolking.
Natuurlijk moest verder worden belet, dat de vijand tegenover
onze linie verdedigingswerken aanlegde. Geene dezer opdrachten
mocht echter uitgevoerd worden dooi' het doen van invallen op
het vijandelijk grondgebied, tenzij eerst de vergunning daartoe
verkreo-en was van den opperbevelhebber, die gedurende dit
tijdvak den ambtstitel droeg van civielen en militairen bevel-
) Vóór dien tijd noemde men deze linie de oostcrlinic Zie Hoofdstuk VI.

65
hebher. Door verkenningen op kleine schaal moest ieder postcommandant
trachten, zoo goed mogelijk bekend te worden
met het aan 's vijands zijde gelegen terrein en hetgeen daar in
de nabijheid van den post voorviel. Op onbepaalde tijden uitgezonden
patrouilles moesten het tusschen en achter de posten
gelegen terrein doorzoeken en zoo noodig van vijanden zuiver
houden; zij moesten tevens de door den vijand meest gebruikte
voetpaden,' om door onze Unie heen te sluipen, leeren kennen.
Het liggen in hinderlaag des nachts van een detachement deiposten
werd ieder postcommandant ten zeerste aanbevolen, om
zoodoende- te trachten, maraudeurs of wel kleinhandelaren des
vijands onschadelijk te maken. Natuurlijk moest ieder postcommandant
ia de eerste plaats voor de veiligheid van zijn post
zor

66
Achter de bovenvermelde voorste of eerste (zuidooster) linie
van versterkingen volgde eene tweede linie, inde XXV moekims
gelegen, waartoe de ondervolgende posten behoorden: Djempit,
Ketapan Doewa, Mibouw Zuid, Mibouw Oost, Lo-ODg en Longbatah-Mesigit
ten slotte. Het hoofddoel dezer uit 6 versterkingen
bestaande linie was de bescherming van onze hoofdstelling
Kota-Radja ten oosten en ten zuiden. In het begin, ja zelfs nog
op het einde van 1876 waren de IX en een groot gedeelte van
de VI moekims eene woestenij. De kampongs waren onbewoond,
de daarin gestaan hebbende woningen op enkele na
verbrand en de onbebouwde sawahs herschapen in grasvelden.
De eenige bewegingen van menschen, die wij in die streken
waarnamen, waren die onzer talrijke transporten, convooien en
patrouilles. Maar de bewegingen, die wij zelden of niet konden
waarnemen, wa'ren die des vijands. — Over dag, maar vooral
des nachts, zwierven kleine, meestal gewapende benden op het
geheele door ons bezette gebied rond om, waar de kans schoon
was, haar slag te slaan; zij strekten hare strooptochten tot in
de nabijheid van Kota-Radja uit. Het was de taak der posten
in de tweede linie, deze strooptochten zooveel mogelijk tegen
te gaan. Aan de commandanten dier posten was daarom eene
voortdurende, ijverige, patrouilleering van het omheeno-eleo-en
terrein opgedragen, daar de schuilhoeken des vijands op te sporen
en hem daarin dood of levend in handen te krijgen, met vernietiging
zijner toevluchtsoorden. De nachtelijke hinderlagen
waren daarom door den opperbevelhebber aanbevolen om zooveel
mogelijk te voorkomen, dat de vijand ten minste geheel ongehinderd
onze Hniè'n binnensloop. De tweede linie werd ook
zuiderlinie genoemd. 1).
Al deze plichten, gevoegd bij de vele andere, welke op de
bezettingen der posten rustten, maakten den dienst aldaar zeer
bezwarend en vermoeiend. Hoe trouw en met hoeveel wilskracht
die plichten ook vervuld werden, is het ons nimmer
1) Later werd Djempit bij do lueslcrünie gevoegd.

67
mogen gelukken, het door onze troepenmacht — met toepassing
van het ware bentingstelsel — bezette terrein geheel en voor
goed van de guerilla te zuiveren. Van af de toppen van het
gebergte bespiedde deze vijand met zijn ervaren terreinblik al
de bewegingen onzer troepen over dag. Kwam hem eene patrouille
of escorte van een onzer posten te sterk voor, dan bleef
hij rustig in zijn schuilhoek. Zag hij daarentegen de kans
schoon, een detachement van geringe sterkte of een ander,
op een ongunstig terrein met onvoldoende veiligheidsmaatregelen
marcheerende, onverhoeds aan te vallen, dan daalde hij met snelheid
naar de vlakte neder om als een tijger in hinderlaag op
zijne prooi te loeren en op het geschikte oogenblik ontsteltenis
en verwarring te verspreiden en daarmede zijn voordeel te doen.
Deze voor hem zoo uitmuntende tactiek is echter wellicht ook
gedeeltelijk in ons voordeel geweest ; want de groote afstanden,
waarop hij vaak zijne waarnemingen moest doen, konden hem,
zelfs met zijn scherpziend oog, niet altijd goed doen onderscheiden
of de zich over de sawahs, door bet geboomte en tusschen
de kampongs bewegende massa's al dan niet enkel waren soldaten.
Voorzichtigheidshalve liet hij ze dan vaak met rust. Van
daar wellicht, dat de transporten en convooieii van vivres en
materialen in de door de posten der tweede lin ie bezette streken
nimmer zijn aangevallen, ja zelfs beschoten, in tegenstelling
van die, voor de posten der zuidoosterünie bestemd, waar de
vijand zich dichter bij onze marschroutes kon ophouden en die
aanvallen maar al te dikwerf gebeurd zijn.
Voor de posten der tweede linie was het aanvankelijk onmogelijk,
ook het aangrenzende gebergte tot het terrein hunner
patrouilles te maken. Dit had eerst later, na het bezetten van
Biloel Zuid en de daarbij behoorende heuvelbentings, plaats.
Uit de daar opgerichte versterkingen hebben patrouilles menigmaal
met vrucht het aangrenzende gedeelte van dat gebergte
doorzocht. Op een der zeer vermoeiende tochten van eene dier
patrouilles mocht zelfs een druk beloopen voetpad worden ontdekt,
dat in westelijke richting eindigde. Langs dit pad vond

68
de patrouille, op groote afstanden van elkander, achter struikgewas
verscholen, met water gevulde aarden potten en hier en
daar kleine hutten, die den nachtelijken zwervers waarschijnlijk
tot plaatsen van rust en lafenis moesten dienen.
Behalve de tot beide hierboven genoemde liniên beboorende
posten, die als zoodanig hetzelfde doel hadden, waren de overige
versterkingen in de XXV moekims met andere, geheel van elkander
verschillende oogmerken opgericht.
LONGBATAH ZUID. De hier opgerichte versterking moest de
gebreken verbeteren aan de ligging der voormalige posten te
Longbatah-Mesigit en Blang-Tjoet verbonden. Nadat Iman
Longbatah zijne sterke positie bij Longbatah-Mesigit, zooals
reeds in het eerste hoofdstuk gezegd is, had prijs gegeven, en onze
verdedigingslinie verre vooruitgeschoven was, had Longbatah Zuid
zijne waarde verloren, maar bleef nog eenigen tijd in stand, om
de bezetting mede te doen arbeiden aan de oprichting der versterking
te Lo-ong en de slechting der opgeheven versterkingen
Lohong Noordoost, Lohong Zuidoost, Lohong Zuid benevens
aan den aanleg van een weg door de rawah ten noorden van
Lo-ong. Spoedig na Maart 1876 werd de bezetting van Lono - -
batah Zuid tot op eene sectie Infanterie verminderd. De versterking
heeft niet lang daarna meer bestaan.
BOEKIT DAUOE. De post alhier werd opgericht om ons meester
te doen blijven van den bergpas Gleh- of Gli-Taroern, den
eenigen weg, die de IX moekims rechtstreeks met de IV moekims
verbindt. De bewaking van dien pas en het langs den
voet van het gebergte gelegen terrein van af den kampong
Daroe tot aan Empehbling was aan den postcommandant van
Boekit Daroe opgedragen ; vooral moest hij trachten te beletten,
dat de vijand des nachts van dien pas gebruik maakte. Daarin
moest hij worden ondersteund door den wachtpost op Boekit
Terin, den steilen en moeilijk beklimbaren heuvel, die onzen
hoofdpost domineerde en daarom niet door den vijand mocht
worden bezet. Behalve over de geheele vlakte heeft men op

69
Boekit Terin het uitzicht over den geheelen bergweg tot aan
den pas van Gli-Taroem, zoodat men er over dag onmiddellijk
van elke beweging des vijands kon kennis geven. Zooals reeds
uit de in het eerste hoofdstuk gegeven terreinbeschrijving is
gebleken, ligt Boekit Daroe als 't ware in een grooten modderpoel,
waardoor slechts enkele, bij droog weder te gebruiken galangans
leiden. Het eenige goede pad, dat men er, behalve den
bergpas, in de nabijheid vindt, is een voetpad, dat van den oorsprong
der Kroeëng Daroe langs het gebergte naar Pakan Badak
leidt. Deze ongunstige ligging van onzen post te Boekit Daroe
was oorzaak, dat den postcommandant bij de oprichting er van niet
werd opgedragen, tevens de ten noorden gelegen kampongs in
het door de bezetting te doorzoeken gebied te begrijpen. Zelfs
werd nog vóór het einde der maand Maart 1876 door den civielen
en militairen bevelhebber verboden, om, zooals tot dusverre
geschied was, directe gemeenschap met de posten Biloel en
Atoë te houden; daarentegen moest de bezetting van Boekit
Daroe de langs den rechteroever der Kroeëng Daroe tot bij
Ketapan Doewa gelegen kampongs in het terrein barer patrouilles
opnemen.
LAMPASEI en BLANG-Oë. Beide alhier opgerichte posten hadden
weleer de bestemming, de sedert het begin van den oorlog goedgezinde
bevolking van Marasa tegen de aanvallen des vijands te
beschermen. Na de verovering en bezetting der IX en VI moekims
en het vooruitschuiven onzer liniën van versterkingen was
het behoud van Lampasei en Blang-Oë overbodig geworden,
zoodat de bezettingen dezer posten tot op eene sectie Infanterie
werden verminderd. Daar zoodanige geringe bezetting ter nauwernood
voldoende was, de versterkingen zelven te bewaken,
werden van haar dan ook geene andere diensten gevorderd ; te
meer, omdat die ook niet strikt noodig meer waren. De postte
Lampasei is nog eenigen tijd, met het oog op de werkzaamheden
aan den spoorweg van Olehleh naar Kota-Radja, dus meer
voor politiemaatregel, blijven bestaan. Blang-Oë zou eerst dan
als versterking worden opgeheven, wanneer aan het daarin ge-

70
plaatste hulp-hospitaal eene andere geschikte plaats kon worden
aangewezen.
SINANGRI. Uit de beschrijving van dezen post en het tot de
aan den zuidelijken oever der lagune gelegen sterke stelling des
vijands uitgestrekte terrein trad reeds het doel op den voorgrond,
waarmede onze versterking alhier werd opgericht. Dat
doel was, den vijand aldaar in bedwang te houden en te beletten,
de lagune over te trekken, ten einde de noordelijk gelegen
kampongs te verontrusten. Eerst nadat de vijand die stelling
had verlaten en deze door onze troepen vernield was ; nadat
Pakan Badak sterk bezet was en eene brug over de lagune de
gemeenschap met Olehleh Sinangri verzekerd had ; toen eerst
had onze post zijne beteekenis nagenoeg geheel verloren. De
vroeger tamelijk sterke bezetting werd tot de minimumsterkte
van eene sectie Infanterie teruggebracht, terwijl de geschutbewapening
den post ontnomen werd. Deze had nu geen ander
doel dan de bovenbedoelde brug over de lagune te bewaken.
Het maken van patrouilles verder dan in de onmiddellijke nabijheid
der versterking kon natuurlijk van de geringe bezetting
niet gevorderd worden. Zij gaf bovendien nog detachementen
tot begeleiding der transporten naar Pakan Badak.
LAMPAGAR. Bij de verovering der VI moekims had de bevolking
van dezen kampong zich op de verschijning onzer troepenmacht
onderworpen en, voor een groot gedeelte, niet, zooals
elders, met vrouwen en kinderen de wijk genomen ; zij, die dit
gedaan hadden, keerden spoedig daarna terug. Men had hier
met eene goedgezinde bevolking te doen. Immers, reeds vroeger
hadden de hoofden van Lampagar den civielen en militairen
bevelhebber verzocht, in de nabijheid van hun kampong eene
door onze troepen bezette versterking te hebben, die de bevolking,
zoo noodig, tegen overlast van rondzwervende kwaadwilligen
kon beschermen. Dat verzoek werd toegestaan en zoo doende
onze versterking alhier op eene, volgens die hoofden, voor baaimeest
geschikte plaats opgericht. Afgescheiden van dat verzoek,
had het niettemin in de bedoeling van den civielen en militai-

VI
ren bevelhebber gelegen, in dit landschap een post op te richten.
De bevolking van het westelijkste deel der VI moekims
had steeds de zijde des vijands gekozen. De schending van het
oraf van den in 1873 overleden Italiaanschen Generaal Nino
Bi xi o, waaromtrent een gehouden onderzoek tot Januari 1876
niets aan het licht gebracht had ; de nabijheid van den bergpas
van Blangkala, den eenigsten weg om over land op de kortste
wijze van dezen uithoek in de IV moekims te komen, waren
zoovele redenen om ook in dit gedeelte een post op te richten.
Het gebergte, waardoor de pas van Blangkala loopt, is tamelijk
woest. Hier en daar vond men er pepertuinen en andere bebouwde
gedeelten. In geheel Atjeh wordt de pepercultuur door
eene zwervende bevolkiug uitgeoefend 1), dat er veel toe bijgebracht
heeft, de in het door ons bezette gebied bestaande onveiligheid
aanmerkelijk te vermeerderen. Die pepertuinen vond
men ook in het gebergte der VI moekims tot nabij Kouingspunt
; langs steile bergpaden moeilijk te genaken , vond men
er de gronden voor die cultuur zeer goed ontgonnen en de
landbouwers en producenten woonden in verre uit elkander verspreide
hutten op plaatsen, aan nagenoeg eenig behoorlijk toezicht
onttrokken. Om in zulk een landschap orde en regel te
stellen, begon de civiele en militaire bevelhebber te bepalen,
dat de bevolking der VI moekims hare vuurwapenen moest
afgeven aan den postcommandant te Lampagar ; tevens verbood
hij haar, buiten hare woningen met blanke wapenen te verschijnen.
De hoofden moesten, in het belang der veiligheid, eene
bevolkingspatiouille organiseeren en den postcommandant steeds
op de hoogte houden van hetgeen er in hun gebied voordel.
Die officier kreeg daarbij de opdracht, ook door de bezetting
van zijn post het omliggende terrein vlijtig te doen patrouilleeren.
Bij eenig wantrouwen, had hij de bevoegdheid, bij de
bevolking huiszoeking te laten doen en de daarbij gevonden
vuurwapenen verbeurd te verklaren ; maar door het terrein kon
zijn onderzoek zich niet veel verder uitstrekken dan tot de
-1) Zio P. J. Vetli, »Afchin," 1873.

7-1
noordelijk en westelijk van den post en aan den voet van het
gebergte gelegen kampongs. Ofschoon hem ook de observatie
van den pas van Blangkala was opgedragen, was het toch, door
dat terrein, niet geraden, zijne patrouilles veel verder dan tot
den ingang van dien bergpas te laten marcheeren. Voor zooveel
dit met de veiligheid van zijn post overeen te brengen was,
moest hij de goedgezinde bevolking, bij aanvrage om hulp, bijspringen.
Eindelijk werd hem het onderzoek naar de plaats,
waar de beenderen van Nino B i x i o te vinden waren,
opgedragen. 1)
PAKAN BADAK. Gelegen aan den ingang der smalle vallei,
die de rechtstreeksche verbinding is tusschen de VI en de IV
moekims, is deze plaats, ook door het drukke verkeer, steeds
als een gewichtig punt beschouwd geworden. De sedert jaren
bestaande veten tusschen beide districten, waarvan gedurige oorlogen
het gevolg waren, hadden wellicht de noodzakelijkheid
doen ontstaan, nabij de grens dier districten eene neutrale marktplaats
op te richten, waar het moeilijk te missen onderling verkeer
ongestoord zoude kunnen plaats hebben. Was het wellicht
daaraan toe te schrijven, dat die marktplaats onverdedigd was,
terwijl in de naastbijznnde vallei vele aarden werken den toegang
tot de IV moekims afsloten ? Hoewel de hoofden en het grootste
gedeelte der bevolking van dit district zich gedurende den marsch
onzer troepenmacht door den pas van Blangkala aan ons gezag
hadden onderworpen, waren er toch genoeg omstandigheden van
politieleen sard aanwezig om — vooral in het begin - niette
veel op die goede gezindheid te vertrouwen. Hem, die het wettig
hoofd van dit district was, leerden wij reeds in het eerste
hoofdstuk kennen onder den naam van Toe koe Lampa sei
op hem alleen was onvoorwaardelijk te vertrouwen. Reeds gedurende
de tweede expeditie koos hij onze zijde ; maar te vergeefs
trachtte hij van dat oogenblik af, zijne ondergeschikte hoofden
in dat district evenals het ten zuiden daarvan aan de westkust liw.
1) Zooals bekend is; hoeft dit onderzoek tot oen gunstig resultaat geleid.
De eer daarvan komt toe aan den Kapitein der Infanterie B a r d o k.

7;'.
gende onderhoorige gebied zijn voorbeeld te laten volgen; zij bleven
nog altijd hardnekkig weigeren, zoodat hij zich verplicht zag,
zijn gebied te verlaten, daarover eene schijnheerschappij voerende,
en zich in het landschap Marasa te vestigen. Toen echter in
Januari 1876 ook voor de IV moekims het oogenblik naderde,
de kracht onzer wapenen te gevoelen, wendde T o e k o e Lam-
)) a r- e i nogmaals pogingen aan, die hoofden tot betere inzichten
te bieno-en; maar hun karakteristiek antwoord — den trotscheii
Atjeher teekenende — luidde : »wij willen ons wel onderwerpen,
maar eerst den strijd aanvaarden om de eer van het volk te
redden.'' Er is dan ook gestreden : kort, maar krachtig en sedert
hebben hoofden en bevolking der IV moekims zich gewillig aan
ons gezag onderworpen. Het aan de westkust gelegen gebied van
T o e k o e L a m p a s e i bleef echter ook toen harnekkig die
onderwerping weigeren, evenals de bevolking van den in de IV
moekims gelegen kampong Beradin en de ten noorden daarvan
o-elegen kampougs, waar zich reeds gedurende geruimen tijd
veel slecht volk had opgehouden. Hoewel door onze troepenmacht
niet de minste schade was aangericht, had die bevolking, bij de
nadering der troepen, kampong en landstreek verlaten. Bij hare
onderwerping was uit dien hoofde aan de bevolking der IV
moekims uitdrukkelijk gezegd, de noodige maatregelen met hare
hoofden te nemen om vreemden en kwaadwilligen uit hare kampongs
te weren. Hoewel daartoe de beste pogingen zijn aangewend,
heeft het nog geruimen tijd geduurd, voordat er in dit
district voldoende veiligheid te bespeuren was. Na de verovering
van de o-eheele sagi der XXV moekims zwierven er in alle deelen
hiervan nog gewapende benden rond, die de beste schuilhoeken
vonden in het zeer geaccidenteerde bergterrein, nabij
de IV en VI moekims gelegen, van waar zij in de betrekkelijk
nof welvarende streken hunne strooptochten ondernamen. Daarbij
had er steeds tusschen de bevolking der IV en die uit de sagi
der XXII moekims een druk handelsverkeer bestaan, voornamelijk
ten aanzien van den verkoop van het blad der betelplant 1).
'i) Deze voor den Atjeher, evenals voor do meeste Indische volken, onmis-

7-1
Hoe gewillig hoofden en bevolking overigens waren in het aanhouden
en overleveren van vreemd en kwaadwillig volk, om
der wille van de zoo moeilijk te missen sirihpruim werd de sluikhandel
in betelbladeren lang voor ons bestuur geheim gehouden.
Toen die handel eindelijk bij het bestuur bekend werd en natuurlijk
de verbodsbepaling daartegen niet lang uitbleef, rezen
er vele klachten, die ernstige pogingen deden aanwenden om
op eene andere wijze te voorzien in de behoefte aan betelblad
voor die bevolking. Het blad werd nu, door tusschenkomst van
ons bestuur, uit Pinang en elders aangevoerd en tegen een billijken
prijs aan de bevolking der IV moekims verkocht ; maar
de geraamde invoer bleef verre beneden de feitelijke behoefte, zoodat
die maatregel slechts gedeeltelijk aan den wensch der bevolking
tegemoet kwam en men eindelijk genoodzaakt was, eene bepaalde
marktplaats in de IV moekims aan te wijzen, waar de
handelaren uit de XXII moekims dit artikel van de hand konden
zetten ; maar nu zag men het merkwaardige feit, dat onze vij
anden uit die sagi met de grootste omzichtigheid onze liniën
en den pas van Gli-Taroem moesten doorgaan, maar eenmaal
er door en behouden in de IV moekims aangeland, met een
vrachtje betelbladeren zich veilig konden achten. Dat de veiligheid
hierdoor niet toenam en de taak der in deze streken geplaatste
postcommandanten zoodoende uiterst moeilijk werd,
begrijpt ieder. Zij moesten eene bevriende bevolking beschermen,
die zich noode aan ons gezag had onderworpen, en toch
oogluikend toelaten, dat die bevolking met den vijand in
gemeenschap bleef, tegen wien die bescherming gold. En deze
was noodig, want die bevolking was in de laatste jaren door
haar wettig hoofd aan haar lot overgelaten en onder den druk
gekomen der panglimas en toekoes van den hardnekkig tegen
ons strijdenden vijand. Na hare onderwerping had zij zich natuurlijk
den wrok dier hoofden op den hals gehaald, die thans
bare plant groeit of komt ten minste niet voor in do IV moekims, waar het
blad sedert onheugelijke tijden uit de sagi der XXII moekims wurdt ingevoerd.

75
niet zouden nalaten, haar zooveel mogelijk te benadeelen. T o ek
o e L a m p a s e i had zijn invloed op haar nagenoeg geheel
verloren en moest dien nu, gesteund door ons gezag, langzamerhand
terugkrijgen. Dat die steun onder de gegeven omstandigheden
in de eerste plaats bij de militaire macht gezocht
moest worden, die de inwendige rust moet bewaren en vreemd
geweld moet tegengaan, scheen die bevolking in 't geheel niet
te beseffen ; of liever ze had van de roeping der militaire macht
nog in 't geheel geen begrip. Deze werd — en niet zonder
reden — eerder gevreesd dan dat de bevolking op hare hulp
tot bescherming van have en goed durfde rekenen. Geplaatst
derhalve tusschen den wrok der tegen ons gezag in verzet
gebleven hoofden harer eigene natie, die zij door en door
kende, en de gegeven verzekering onzer bescherming, die
voor haar nog twijfelachtig was, kon men het niet vreemd
vinden, dat de houding van hoofden en bevolking der VI en
IV moekims — zelfs tegenover Toe koe Lampasei —
in den eersten tijd na hunne onderwerping nog vrij dubbelzinnig
was. Slechts langzamerhand kon daarin verandering ten
goede° gebracht worden door de handelingen onzer officieren,
postcommandanten, en civiele ambtenaren en het vertrouwen,
dat zij aan hoofden en bevolking wisten in te boezemen.
De uitoefening van ons gezag moest van dien aard wezen,
dat beider toenadering meer en meer bevorderd werd. In betrekkelijk
korten tijd, mag gezegd worden, is dit resultaat m
de IV en VI moekims tamelijk goed bereikt geworden. In overeenstemming
met deze beschouwingen werden den postcommandant
te Pakan Badak de instruction gegeven, hoedanig hn zich
tegenover de hoofden en bevolking der onderworpen landstreken
had te gedragen. De in de vallei tot aan Beradin, de ten westen
van zijn post tot Lampagar en de ten noorden en oosten tot
aan Sinangri en Djempit gelegen kampongs, zoomede het gebergte
ten zuidwesten van Pakan Badak, maar voornamelnk do
kloof tegenover Goera, behoorden tot het terrein zijner patrouilles
en politie. Evenals den postcommandant te Lampagar, werd hem

76
opgedragen, alle gevonden vuurwapenen verbeurd te verklaren
en de personen, die zich met wapenen buiten hunne woningen
vertoonden, in hechtenis te doen nemen. Het verkeer tusschen
Olehleh, Marasa en de IV moekims, dat nu, na de onderwerping
der VI en IV moekims, gaandeweg drukker werd, mocht in
't algemeen belang niet gestremd worden, doch tevens behoorden
maatregelen te worden getroffen, te beletten, dat kwaadwilligen
zich dat verkeer ten nutte maakten. Daartoe werd bepaald, dat
alle van en naar de IV moekims gaande personen zich te Pakan
Badak moesten komen aanmelden, voorzien van hun door de
civiele ambtenaren of postcommandanten verstrekte passen. Aanvankelijk
waren die passen slechts voor een paar dagen geldig ;
later werd die termijn tot eene week en eene maand verlengd.
Het op de nabij Pakan Badak gelegen sawahs staande rijpe
graan, dat nog niet tot voeder voor de paarden der troepen
gebruikt was, lokte al zeer spoedig, na de oprichting van onzen
post aldaar, de eigenaren uit tot het doen van het verzoek, dat te
oogsten. Als bewijs van welwillendheid werd dat toegestaan, op
voorwaarde, dat de oogst ongewapend binnengehaald werd en
de daarmede belaste personen zich 300 M. van onze versterking
verwijderd hielden. In al zijne handelingen tegenover de bevolking
moest de postcommandant bovendien te rade gaan met
de hem door de hoofden of de civiele ambtenaren gegeven ofte
geven inlichtingen. Deze waren in den eersten tijd uit den aard
der zaak van zeer luttele beteekenis en van de zijde der hoofden
soms van dien aard, dat men haast aan hunne goede trouw
moest twijfelen. In de eerste zes maanden na onze vestiging te
Pakan Badak was dan ook het verkeer in de VI moekims en
de vallei ten zuiden van die plaats nog zeer onveilig. De drie
laatstgenoemde posten vormden met den volgenden en Olehleh
de ivesterlinie 1).
BOEKIÏ SEBOEN. De hier opgerichte post — de eenige, die ultimo
Maart 1876 in de IV moekims bestond — had dezelfde bestem-
I) Waartoe later ook Boekit Daroe en Kroeëng Raba gerekend werden
'.e behooren.

77
i
ming als Pakan Badak. De algemeene politieke toestand in dit
district is dan ook reeds in grove trekken hierboven bij laatstgenoemde
versterking beschreven en was eigenlijk dezelfde als
die in de VI moekims. Dezelfde richtsnoer gold dus hier voor
hen, die met het gezag werden belast. Na den marsch en het
verblijf onzer troepen in de IV moekims hadden talrijke patrouilles
en verkenningen op groote schaal de slechtgezinde hoofden, die
met hunne volgelingen in de kloof van Beradin en elders onze
troepen bevochten hadden, de wijk doen nemen naar het gebergte
of het op de westkust gelegen landschap Lepong. In dat bijna
ongenaakbare, woeste gebergte, hetwelk de IV moekims omsluit,
vonden zij veilige schuilhoeken, waar zij op de loer lagen om
bij gunstige gelegenheid hunne prooi in de vlakte te overvallen.
In de eerste dagen na de oprichting van onzen post te Boekit
Seboen is hun dit eenige malen gelukt; maar de hoofden en
bevolking der IV moekims begonnen reeds spoedig in te zien,
dat het in hun eigen belang was, die rooftochten — waarbij
zij op den duur de meeste schade leden — zooveel mogelijk tekeer
te gaan. Door dat eigenbelang ontwikkelde zich van lieverlede
een vrijwillig spionnenstelse^ dat ons bestuur goede
diensten heeft bewezen ; maar tevens werden hoofden en bevolking
door dat eigenbelang aangespoord, een geregelden wachtdienst
in hunne kampougs te organiseeren. Dadelijk na onze
vestiging in deze streek werd er een civiel ambtenaar met het
bestuur belast, die zijn domicilium in onze versterking had. Het
hoofd van dit district, de meergenoemde T o e k o e L a m p a s e i,
die zich aanvankelijk nog niet tusschen zijne onderhoorigeu
durfde vertoonen, vestigde thans zijne verblijfplaats ook te
Boekit öeboen, waaruit hij in nauwere betrekking tot zijne
moekims trachtte te komen. Zijn eigenbelang en de steun van
ons gezag deden hem reeds spoedig zijn verloren invloed terugkrijgen.
Ook hier, in dit district, was de aan den civielen ambtenaar
en den postcommandant opgedragen taak niet gemakkelijk,
die, zooals gezegd is, overeenkwam met die in de VI moekims.
In de volvoering van die taak mocht, wel is waar, gerekend

78 .
worden op den steun van hoofden en bevolking, maar de door
hen gegeven inlichtingen moesten vaak onder benefice van inventaris
worden aangenomen. Zooals reeds opgemerkt is, was
de handel in betelbladeren oorzaak, dat tal van vreemdelingen
zich nu en dan in de IV moekims vertoonden, doch niet allen
en altijd met het onschuldige doel om handel te drijven, zonder
dat hun verblijf aldaar aan ons bestuur bekend of wel tijdig
bekend werd. Het gebrek aan het voorname bestanddeel van
de sirihpruim was zelfs oorzaak, dat tusschen de IV en de XXII
moekims eene soort van echten ruilhandel ontstond, waarin rijst
eene hoofdrol speelde. Dit voedingsmiddel, waaraan in de XXII
moekims groot gebrek bestond, werd dan door de bevolking der
IV moekims, zonder controle, uit Olehleh — zoo 't heette voor
eigen gebruik — ingevoerd, doch, zooals later bleek, om die
tegen betelbladeren in te ruilen en voor een aanzienlijk deel in
handen van den gebrek en honger lijdenden vijand te spelen.
De te Olehleh en Boekit Seboen geplaatste civiele ambtenaren
trachtten dat misbruik tegen te gaan, door den inkoop te Olehleh
en het vervoer naar Boekit Seboen te beperken door het afgeven
van licentiën op naam en voor eene zekere hoeveelheid.
De patrouillediensten der bezetting van onzen post ter laatstgenoemder
plaatse moesten zich over het geheele district tot het omliggende
gebergte, zoo mogelijk, uitstrekken; maar het terrein om
den post was zeer ongunstig ; wegen bestonden er nog niet. en aan
de versterking zelve waren nog vele werkzaamheden te verrichten,
zoodat de patrouilledienst tot medio 1876 nog weinig resultaat
had gehad. Eerst na de oprichting van onzen post te Kroeëng
Baba, toen die dienst door de bezettingen van drie posten,
Boekit Daroe, Boekit Seboen en Kroeëng Raba, in onderling
verband moest worden verricht, nam de veiligheid in het geheele
district en daarmede ook het vertrouwen der bevolking toe
Eerst toen kwam men in de gelegenheid, niet alloen de
vlakte, maar ook het gebergte vlijtig en geregeld door onze
patrouilles te laten doorkruisen en door spionnen in kennis te
komen met de schuilhoeken des vijands in het gebergte.

79
KoEWALA GiGiEëNG. In de periode van den Atjehschen oorlog
waarvan thans sprake is, was de alhier bestaande versterking
een der meest geïsoleerde posten in Groot-Atjeh. Niet alleen dat
de bezetting, wat de verdediging betrof van haar post, geheel
aan haar lot was overgelaten, maar in het onverhoopte geval,
dat zij het behoud der versterking moest opgeven, had zij zelfs
niet eens een goeden terugtochtsweg. Het eenige doel van het
bezetten van dit punt was, ons meester te maken van de koewala
of uitmonding der lagune en van deze zelve. Er was
geene sprake van, uit dezen post den vijand eenig ander nadeel
te kunnen toebrengen dan het beletten der vischvangst in de
lagune en het maken van zout in den naasten omtrek. En een
en ander was nog moeilijk tegen te gaan, daar de bezetting het
onmogelijk kon beletten, dat die bedrijven des nachts werden
uitgeoefend. Behalve de zorg voor de veiligheid van zijn post,
had de postcommandant te Koewala Gigieëng geene andere opdracht
dan de bewaking der koewala en groote lagune, het schoonhouden
van het terrein en te beletten, dat de vijand zich nestelde
in den naasten omtrek der versterking. De patrouilles en verkenningen,
die dat zouden beletten, moesten met de grootste
omzichtigheid geschieden, omdat het bekend was, dat de vijand,
niet verre van onze versterking, sterke stellingen bezet hield
en onder de bevelen stond van T o e k o e L a m n g a, De verkenningen
moesten zooveel mogelijk gelijktijdig met bet openkappen
en schoonhouden van het terrein plaats hebben. Deze
post behoorde met de zeven volgende tot de nooi'doostedinie.
KOTA-POHAMA. De hier opgerichte post moest de gemeenschap
tusschen Koewala Gigieëng en Moesapi verzekeren. Men had
hier een goed uitzicht op de geheele lagune eii het daarvóór
geleden zeestrand, waarop men uit de versterking alleen bij laag
water zonder eene sloep of prauw kon komen. Bijzondere instruction
werden den postcommandant alhier niet gegeven.
MOESAPI, TIUANG, LAMAUA NOORDOOST, LAMAÜA ZUIDOOST, LANG-
KitOKK OOST, LANGKKOEK. Al deze ten westen van de Kroeëng
Titi Pandjang in eene moerassige streek gelegen posten werden

HO
opgericht met het doel om die rivier en het oostelijk daarvan
gelegen vijandelijk gebied in observatie te houden, de vischvangst
en het maken van zout in die streken te beletten en onze
groote nederzetting te Penajoeng tegen overvallen des vijands
te beschermen. Aan de.commandanten dier posten werd opge-
dragen, de moerassige streek en de westelijk daaraan grenzende
kampongs zoo dikwijls mogelijk door patrouilles te laten door-
kruisen. De omstandigheid, dat de bezettingen dezer posten zel-
ven haar brandhout moesten kappen en het drinkwater van
Tibang halen, leidde er van zelf toe, dat er in deze streek den
geheelen dag tusschen die posten een druk verkeer was, waar-
aan steeds eenige gewapenden deelnamen.
KOTA-RADJA BEDIL. Uit het eerste hoofdstuk is reeds geble-
ken, dat deze ongeveer 10.00 M. ten oosten van de monding-
der Atjeh-rivier, op een heuvel bij het strand gelegen post een
goed uitzicht had op den geheelen omtrek. De heilige graven,
die zich in de nabijheid bevonden, werden voortdurend bezocht
door Atjehers van de kanten van Marasa en Olehleh ; meermalen
zelfs — zooals beweerd werd — door vijanden uit de XXVI
on XXII moekims, die er hunne offers brachten. Ten einde er
conflicten te voorkomen en zoo mogelijk vreemde indringers te
weren, werd de postcommandant te Kota-'Jadja Bedil met het
toezicht over die graven en de aldaar komende personen belast.
Tevens moest hij steeds zijne patrouilles door de oostelijk gele-
gen kampongs zenden, die men, naar Moesapi gaande, doortrok.
LAMPIUT. Nadat de aan den rand van den kampong Pinang
gelegen vijandelijke versterkingen onschadelijk waren gemaakt,
had de alhier opgerichte post veel van zijne waarde verloren,
tengevolge waarvan de bezetting verminderd werd. Zoolang
evenwel het oostwaarts gelegen terrein nog geheel in handen
des vijands was, kon onze versterking te Lamprit niet worden
opgeheven, moest zij zelfs nog eene niet onaanzienlijke bezetting
behouden om het vijandelijk gebied te observeeren en nu en
dan te doorzoeken. Van de aanwezigheid der gedurende de maan-
den Februari en Maart 1876 in de XXVI moekims ao-eerende

81
troepenmacht had de postcommandant van Lamprit gebruik
gemaakt, den geheelen rand van den kampong Pinang door de
bezetting, bijgestaan door voor dit doel uit Kota-Radja gezonden
dwangarbeiders, van de vijandelijke versterkingen te laten zuiveren
en gedeeltelijk te doen openkappen. Dit belette echter niet, dat
de vijand er zich voortdurend nog ophield en zijne roof- en
strooptochten tot over de sawahvlakte tusschen Lamprit en
Kota-Alam uitstrekte. Menig kleinhandelaar of alleen loopend
persoon, die zich tusschen de posten bewoog, moest de treurige
gevolgen van zijne zorgeloosheid ondervinden. De uit Lamprit
oostwaarts te zenden patrouilles mochten zich slechts tot even
voorbij den rand van den kampong Pinang bewegen; in noordoostelijke
richting mochten zij zich niet verder bewegen dan
voor de veiligheid van den post noodzakelijk was ; want het
terrein werd daar reeds spoedig zoo drassig en doorsneden, dat
het. niet geraden was, zich er met kleine afdeelingen verre te
wagen.
OLEU KAKANG, PANGO. Daar deze posten, in het zuidelijk gedeelte
der XXVI moekims gelegen, zich in de periode, waarvan
thans sprake is, het dichtst bij het vijandelijk gebied bevonden
en aldaar opgericht, bestemd w-u-en tot bescherming onzer
grens, was het zenden van patrouilles en verkenningen naar
1 's vijands zijde, verder dan voor de veiligheid der posten gevorderd
werd, den postcommandanten verboden. Daarentegen
moesten zij er met de meeste zorg voor waken, dat de gemeenschap
tusschen de beide posten onderling en met dien te Kota-
Alam behoorlijk verzekerd werd. Van het tusscheugelegen
bedekt en doorsneden terrein toch had de vijand getoond,
meesterlijk gebruik te kunnen maken. De zich in den driehoek
Kota-Alam, Oleh Karang, Pango bewegende patrouilles en
escortes moesten menig offer aan den vijand geven. Eerst nadat
een flinke weg tusschen Kota-Alam en Oleh Karang aangelegd
en het aan weerszijden van den weg gelegen terrein opengekapt
was, terwijl bovendien eene tamelijk breede coupure in
den kampong Tjiri werd gemaakt, zoodat Oleh Karang een vrij
G

82
uitzicht op Pango kreeg en de vijand, ten minste over dag,
zich niet meer ongemerkt uit de voeten kon maken, werd het
terrein aldaar wat veiliger, maar toch nooit zóó veilig, dat men
tusschen Kota-Alam en Pango' eene behoorlijke gemeenschap
had en zonder een sterk geleide van Pango naar Oleh Karang
kon gaan. Eindelijk had de post te Pango, zooals reeds gezegd
is, ten doel, den overgang der Atjeh-rivier op dat punt te
verzekeren, waarin die ondersteund werd door den post te
Pagar-Ajer.
KOTA-ALAM. Na de vooruitschinving onzer linie was onze
versterking alhier niets meer dan een tusschenpost, die den
weg van Oleh Karang naar Kota-Radja moest beschermen. Aan
den postcommandant was dan ook speciaal opgedragen, het
terrein, waardoor die weg loopt, te observeeren. Hem was het
gezamenlijk bevel over de bezettingen te Kota-Alam, Pango en
Oleh Karang toevertrouwd. Zoo spoedig mogelijk moest hij het
terrein tusschen zijn post en Oloh Karang laten openkappen
en aldaar tusschen beide versterkingen een goeden weg laten
aanleggen.
Behalve algemeene en bijzondere instruction voor de postcommandanten
— tevens met betrekking tot de verdediging der
hun toevertrouwde versterkingen — werden ook instruction
aan de liniecommandanlen gegeven. Het was o. a. ook aan
hun oordeel overgelaten om, zoo dikwijls als zjj dat noodig
oordeelden, patrouilles uit te zenden of een gedeelte der onder
hunne bevelen staande bezettingen in hinderlaag te laten liggen.
De linie commandanten hadden of zelven spionnen bij zich
of werden uit Kota-Radja op de hoogte gehouden van de berichten,
die ons omtrent den vijand ter oore waren gekomen.
In overeenstemming met die berichten werden dan door de
liniecommandanten bepaalde bevelen gegeven tot het uitzenden
van patrouilles of het liggen in hinderlaag, hetzij op bepaalde
punten of langs de geheele linie. Dagelijks of een paar malen
ia de week ontvingen de liniecommandanten de journalen der

88
onder hunne bevelen gestelde postcommandanten, die, van hunne
aanteekeningen voorzien, naar het hoofdkwartier werden doorgezonden.
Op posten, waar een civiel ambtenaar gevestigd was,
had zoowel deze als de postcommandant de ernstige aanbeveling
gekregen, door onderlinge goede verstandhouding het algemeen
belang te bevorderen ; 1) terwijl den postcommandant bovendien
was gelast, telkenmale militaire hulp te verleenen, zoodra deze
door den met het bestuur belasten civielen ambtenaar werd
gevraagd, tenzij daardoor de veiligheid van zijn post in gevaar
werd gebracht. 2)
1) Zie art. 10 van het »Reglement op de verhouding tusschen de civiele
en militaire autoriteiten" (Indisch Staatsblad No 1 van 1817).
2) Zie art. 7 van de »Instructie voor de millitaire commandanten buiten
Java en Madoera" (Gouvernements besluit van 11 Januari 1837, No 8.)
-

HOOFDSTUK V.
De middelen ran gemeenschap tusschen de posten. Het
onderling verband der posten, zoowel ten opzichte
ran het liniecommando als van het hoofdkwartier
Kota-Radja.
Reeds in het eerste hoofdstuk is hier en daar gewag gemaakt
van de minder goede communicatie, welke nog op ultimo Maart
187G tusschen Kota-Radja en onze verschillende posten bestond.
Thans zal over die communicatie gedetailleerd worden gesproken.
Wanneer men, in het tijdperk waarvan thans sprake is, de
in de noorderface gelegen hoofdpoort van Kota-Radja verliet,
ging men over een 3| M. breeden weg in noordelijke richting
naar de A tjeh-rivier, welke weg om bandjirvrij te zijn, aanmerkelijk
hooger dan het omliggende terrein is gemaakt. Wendde
men zich, in plaats van de aldaar gemaakte vaste brug over
te gaan, waardoor men in PantehPeiraq kwam, naar het westen,
dan leidden eenige voetpaden langs den linkeroever der rivier
naar de kampongs Gedah en Djawa. De groote menschenmassa,
die zich dagelijks tusschen beide plaatsen en Kota-Radja moest
bewegen, had die paden dicht naast elkander gelegd; maar de
naam van een bruikbaren weg kon aan die verzameling paden
moeilijk worden gegeven; te minder, wijl het zeer laaggelegen
terrein bij eenigen hoogen waterstand dadelijk blank stond.

85
Om het inwendige van den Kraton zooveel doenlijk tegen overstroomingen
te beschermen, had men langs den linkeroever van
de daarin stroomende Kroeëng Daroe een dijk aangelegd van
1 M. hoogte en bovenbreedte. Vóór het einde van 1876 kwam
echter in de communicatie tusschen Kota-Radja en de kampongs
Gedah en Djawa groote verbetering. De paden werden in een
3 M. breeden weg herschapen, die over een dijk liep, op sommige
plaatsen \ M. boven het omliggend terrein en waarvan
het bovenvlak voorzien was van eene dikke laag verhardingsmateriaal,
klip- en zandsteen, waarvoor de muren van den
voormaligen Kraton en het vele metselwerk daarbuiten talrijke
hoeveelheden leverden. Daarover was eene laag grint gelegd,
dat men uit de nabijgelegen rivier voor het nemen had.
Gaat men een 50-tal passen buiten de noorderpoort van Kota-
Radja oostwaarts, dan komt men over eene goede houten brug over
de Kroeëng Daroe en daarna op den weg, die naar Longbatah
leidt. Tot aan onze voormalige versterking te Pandeti gaat
deze weg in eene zuiver oostelijke richting dooreen alang-alangveld,
dat, evenals het op 400 à 500 M. van de oosterface van
Kota-Radja gelegen terrein, laag, drassig en begroeid is. Behalve
alang-alang, vindt men er bamboe-doeri en lang riet,
waaruit zich hier en daar slechts enkele boomen en heesters
verheffen. Ongeveer 400 M. vóór Pandeti ontmoet men een
beekje, dat ter plaatse 2 M. diep is en eene bovenbreedte van
6 M. heeft ; het is daar behoorlijk overbrugd en stort zich ten
noorden van de brug in de Atjeh-rivier ; alleen na eenige zware
regenbuien is de stand van het water der beek hoog en treedt
zij wel eens buiten hare oevers. Even voorbij Pandeti draait
de weg zuidwaarts en treedt dan den kampong Longbatah binnen,
met eenige kronkelingen de hoogste punten van het overigens
ook hier zeer laag gelegen terrein volgende. Bij het
verlaten van den kampong Longbatah ziet men een westelijken
tak van dezen weg, die daarmede den 400 M. daarvan gelegen
post Longkatah Zuid verbond. De hoofdweg gaat verder door
de sawah naar Longbatah-Mesigit. In Maart 1876 was deze

80
weg nog in aanleg en slechts in de nabijheid van Kota-Radja,
bij droog weder, voor voetgangers bruikbaar; in den kampong
Longbatah was toen de weg èn voor voetgangers èn te paard
nog bijna niet te gebruiken; en toen in Maart van dat jaar onze
posten in de zuidoosterlinie moesten worden opgericht, kon men
van Longbatah-Mesigit af nog geen weg of pad zien„ Wat lateiweg
geworden is, was een tracé, dat onze talrijke transporten,
zooveel mogelijk langs de kortste lijn en met vermijding van
dichtbegroeide kampongs, dwars door sawahsen opene kampongs,
onze verschillende posten onderling verbindende, hadden gevormd.
Bij langdurige droogte was zoodanige weg over de sawahs voor
een groot gedeelte bruikbaar ; de vaste kleigrond was platgetreden
en de baan vrij hard geworden ; op de nabij Longbatah-
Mesigit, Mesigit Pagar-Ajer en Pagar-Ajer gelegen gedeelten
had men, om het telkens lastig overklimmen te voorkomen, de
galangans, waarover die weg liep, gedeeltelijk afgegraven. Tusschen
Lambaroe en Biloel werden de sawahs echter nooit droog.
Dit terrein is reeds in het eerste hoofdstuk voldoende beschreven.
Een blik op de kaart is voldoende om te zien, welke zwarigheden
dat terrein in het zuidelijkste gedeelte der zuidoosterlinie
opleverde. Dat gedeelte was een cul de sac, waarin zich
al het water verzamelde, dat van het nabijgelegen gebergte en
de heuvels van Lamrong kwam ; want van af Atoe loopt het
terrein naar de zijde dier heuvels, hoewel onbeduidend, toch
eenigszins op, zoodat het water in elk geval naar dien kant niet
kan afvloeien. Evenmin kan het in noordoostelijke richting
wegvloeien, omdat het terrein ook naar de zijde der Atjeh-rivier
een. weinig oploopt. — Het water moet dus eene richting zoeken
tusschen Atoe en Lamrong. De talrijke afvoerkanalen,
waterleidingen en sloten, hier door den Atjeher gemaakt, bewijzen
voldoende, dat al het mogelijke gedaan werd, dit terrein
zooveel mogelijk van het overtollige water te ontlasten. Het
behoeft derhalve geene verwondering te baren, dat in zulk een
terrein de noodzakelijkheid voor onze troepen bestond, tal van
bruggen en vlonders aan te leggen op de zoogenaamde wegen,

87
die onze posten in de zuidoosterlinie onderling of met Kota-
Radja verbonden. Na de oprichting dier posten was het dus
van het grootste belang, de gemeenschap op eene goede basis
te brengen. De bruggen, die dadelijk na de bevestiging dier
linie vereischt werden, waren de volgende:
1. Een, ten zuiden van Longbatah-Mesigit over het kanaal-
tje, dat het water uit de moerassen nabij Lo-ong in de Kroe-
ëng Tandjong afvoert.
2. Een, in den kampong Tandjong over de Kroeëng Tandjong,
die hier 8 M. breed, maar in gewone omstandigheden zeer
ondiep is.
3 Een halfweg Mesigit Pagar-Ajer en Lambaroe, over een
kanaaltje, dat het water uit de moerassen nabij Lamsajoeng
naar de Atjeh-rivier afvoert en, tusschen 1,5 en 2 M. breed,
met zorg door den Atjeher bleek te zijn onderhouden, aie
er eene loopbrug gemaakt had, welke tijdens de operation onzer
troepenmacht in Februari 1876 verbeterd en met goed gevolg
door de Bergartillerie gebruikt werd.
4 Een, ten westen van Kajoe-Lë, over eene waterleiding,
uit 'een vijftal klapperboomen bestaande, waarover zoden werden
gelegd; de brug heeft dienst gedaan, zoolang men om van
Kajoe-Le naar Atoë te gaan den in het eerste hoofdstuk be-
schreven omweg moest maken.
5. Een, ten zuiden van Atoë, over een sloot van geringe
afmetingen.
Verder vond men verschillende vlonders:
a. Tusschen Atoë en Atoë Noord.
b Tusschen Biloel en Biloel Zuid.
Het totale gebrek aan wegen in deze periode was oorzaak,
dat in Maart 1876 het onderling verband onzer versterkingen
in de zuidoosterlinie en hare communicatie met Kota-Radja zeer
veel te wenschen overlieten. Aan den wegenarbeid viel vooreerst,
uit gebrek aan werkkrachten, niet te denken. Men moest inde
eerste plaats die krachten aanwenden om, in het belang der veiligheid
van de posten, het terrein tusschen en in de onmiddel-

88
lijke nabijheid der versterkingen open te kappen. Dit kappen,
dat vergezeld ging van het in behoorlijken staat brengen der
posten, vorderde slechts zeer langzaam ; er was steeds gebrek
aan werkkrachten. De vijand, volkomen van onzen minder gunstigen
toestand bewust, wist daarvan steeds goed gebruik te
maken, dwaalde in de kampongs, tusschen onze posten en achter
de linie rond, steeds eene gunstige gelegenheid afwachtende,
onze transporten te overvallen. Er viel toch, bij de drukke werkzaamheden
van allerlei aard, aan de dagelijksche transport- en
wachtdiensten verbonden, toen niet aan te denken, het omliggende
terrein steeds door patrouilles te doen doorzoeken. Daarvoor
kwamen manschappen te kort ; want, ofschoon men op het
einde van Maart 1876 over de zuidoosterlinie, op de posten
Atoë, Biloel en Mesigit Pagar-Ajer het 6e, op de posten Kajoe-Lë
en Atoë Noord het 13e eu op den post te Lambaroe het 8e bataljon
Infanterie gelegerd vond, bestond er bij die corpsen toen
een groot incompleet. De aan de postcommandanten gegeven
instruction bepaalden zich er dan ook slechts toe, te eischen,
dat zij maatregelen moesten nemen voor het behoud van den
post en de veilige gemeenschap met de beide naastbijliggende
posten ; zonder meer.
Als een gevolg van het gewenschte onderling verband der
posten, mocht ieder postcommandant, over dag aangevallen wordende,
op hulp van de naastbijzijnde versterkingen rekenen ;
maar gedurende den nacht was dit niet mogelijk ; dan moest
elke post aan zijn lot worden overgelaten en geheel op eigen
krachten steunen. Het was in het laatste geval zelfs niet mogelijk,
een voor de bezetting van den post — kon zij zich niet
langer staande houden — veiligen terugtochtsweg aan te wijzen.
Hoe zou men zich, gedurende den nacht, op dit moerassige, met
galangans en slooten doorsneden terrein, met een door den vijand
omringden verslagen troep, kunnen redden ! Tot het laatste toe
in eigen veste stand houden werd beter geoordeeld dan een wanhopige
terugtocht, waarbij men niet eens behoorlijk aaneengesloten
zoude hebben kunnen marcheeren. Dat begreep ieder

Si)
postcommandant en het was, zoude men kunnen zeggen, het
ongenoemde artikel hunner instructie. Meermalen maakte deze
aangelegenheid een onderwerp van bespreking uit met de postcommandanten
en den staf van den opperbevelhebber ; maar
eene betere oplossing van dit moeilijk vraagstuk kon op dit
tijdstip niet verkregen worden.
Niet alleen de vijand kon echter de bezetting dwingen, hare
veste te verlaten. In 1874 had het water dat reeds kunnen doen
voor meer dan eene versterking; doch ook toen begreep de Kolonel
Pel, dat stand houden, al was het water — niet in figuurlijken
zin — tot aan de lippen gekomen, noodzakelijk was
en iederen postcommandant, die, door den hoogen waterstand
der Atjeh-rivier, van elk middel van gemeenschap beroofd, van
alle zijden door het water bedreigd, vivres, munitie en kazerneering
aan vernieling en bederf ten prooi, geene kans ziende
zijn post langer te verdedigen, om bevelen vroeg, te moeten
antwoorden: blijf op uw post en handel naar omstandigheden.
Ook een brand kon de bezetting noodzaken, hare sterkte te verlaten
; maar moest zij dan terugtrekken ? In geenen deele. In
zulk een geval werd algemeen bepaald, dat de bezetting zich
op een geschikt punt buiten de versterking moest verzamelen
en daar — ook door den vijand aangevallen wordende — moest
stand houden, was het gedurende den nacht, den morgen afwachten,
en daarna naar omstandigheden handelen.
Het behoeft niet gezegd te worden, dat het onderling verband
der posten in de zuidoosterlinie in den eersten tijd na
hare oprichting, voornamelijk door het hoogst ongunstige terrein,
nog veel te wenschen overliet. De vele werkzaamheden,
aan' elke versterking op zich zelve nog te verrichten, de oprichting
der posten op verschillende tijdstippen en eindelijk de
verspreiding der tot eenzelfde corps behoorende troepenafdeelingen
over de verschillende posten leidden er niet toe, dat verband
beter te maken. Wel is waar hadden de commandanten deiposten
en corpsen de opdracht ontvangen, zooveel doenlijk in
onderling overleg te handelen, doch het is uit de bovenomschre-

90
ven toestanden en omstandigheden na te gaan, dat het gewenschte
overleg niet veel te beteekenen kon hebben.
Evenmin moet men zich veel voorstellen van de uitwerking
eener andere, aan corps- en postcommandanten gegeven opdracht,
voor het onderling verband der versterkingen van niet
minder belang, namelijk het zooveel mogelijk inwinnen en elkander
mededeelen van berichten omtrent den vijand. Zonder
het bezit van het gewone middel van aanraking met den vijand :
de spionnen, beteekenden die berichten, zooals te begrijpen is,
in de eerste maanden na de oprichting der zuidoosterlinie en
trouwens ook van de andere versterkingen niet veel. De door
de postcommandanten ingediende journalen behelsden dan ook
in den regel weinïg andere en belangrijker berichten dan schieten
uit geweer, donderbus en lilla, slaan op de bedoek, blazen
op den koehoorn, alarmeering der versterking en aanvallen onzer
bentings, transporten en patrouilles door den vijand ; zelden
of nimmer berichten omtrent de positie, sterkte en plannen des
vijands. In den regel was men hiervan in het hoofdkwartier
beter op de hoogte dan op de posten. Wat daaromtrent dooiden
opperbevelhebber, uit mededeelingen van het civiel bestuur
en bevriende Atjehsche hoofden en enkele spionnen werd vernomen,
maakte men zoo spoedig mogelijk bekend aan de commandanten
der over de posten verspreide corpsen, met de
opdracht daarbij, de postcommandanten, naar aanleiding van
die mededeelingen — berichten omtrent de aanwezigheid hier
of daar van voorname hoofden, stellingen, sterkte en aanvalsplannen
des vijands — de vereischte maatregelen te doen
treffen.
Terecht mag hier de vraag worden gesteld, wat verricht werd
om aan dezen toestand zoo spoedig mogelijk een einde te maken.
In de laatste dagen der maand Maart 1876 werd de zuidoosterlinie
gesteld onder de bevelen van een hoofdofficier, hooger
in rang dan de commandanten der in die linie gelegerde
corpsen. Aan dien hoofdofficier werden een paar Atjehers toegevoegd,
die met het in den omtrek dier linie gelegen ter-

9]
rein bekend waren; maar die kennis strekte zich niet verder
uit dan de grens der XXII en XXV moekims. Men hoopte evenwel
meer van het terrein en de bevolking te weten te komen,
zoodra, met behulp van de aanwijzingen dier Atjehers, eenige
gevangenen in onze handen zouden vallen. De regeling der patrouillediensten,
het liggen in hinderlaag, kortom alles, wat in
het belang der veiligheid van die linie noodig geacht werd, was
voortaan geheel overgelaten aan het beleid van dien hoofdofficier.
Alle berichten aan en alle bevelen van den opperbevelhebber
kwamen door zijne handen. Voor zooveel de werkkrachten
en transportmiddelen te Rota-Radja dit toelieten, werden den
commandant der zuidoosterlinie ook vrije koelies en dwangarbeiders
ter beschikking gesteld, om in de eerste plaats met hunne
hulp een breeden weg te doen aanleggen, die al de posten deilinie
onderling en met het hoofdkwartier verbond. Alvorens
met de werkzaamheden daaraan een begin te maken, moesten
eerst, op last van den opperbevelhebber, vivres-depots te Lambaroe
en Rajoe-Lë worden opgericht. De verblijfplaats van den
commandant der zuidoosterlinie was Lambaroe.
Al wat hierboven is gezegd omtrent het onderling verband
der posten in de zuidoosterlinie, geldt ook en in hoogere mate
voor de andere versterkingen in Groot-Atjeh, door hare zeer
geïsoleerde ligging, ook tengevolge van het totaal gebrek aan
goede middelen van gemeenschap.
Bespreken wij de andere wegen gedurende dit tijdperk.
Van Longbatah Zuid leidde een voetpad naar Lo-ong, dat
onmiddellijk na de oprichting van laatstgenoemden post door
onze troepen door de moerassige sawah was aangelegd. Voorts
was Lo-ong nog met Mibouw O. door een voetpad verbonden.
Uit de voormalige versterkingen te Lohong was onze post Loong
zeer moeilijk, door het drassige terrein, te bereiken ; toen
die 'versterkingen werden geslecht en het daardoor beschikbaar
komende geschut eene plaats kreeg in onze benting te Lo-ong,
moest dit derwaarts over Mibouw O. worden vervoerd. Van

92
Mibouw 0. leidde een voetpad door den kampong Mibouw,
waarvan het geboomte was opengekapt, naar onzen post Mibouw
Z. en van hier over de sawah en door kampongs naaide
versterking te Retapan Doewa.
Wilde men uit Rota-Radja de zooeven genoemde posten deiachterste
of tweede linie bereiken, dan verliet men onze hoofdstelling
door eene poort in deu zuidwester saillant nabij den
rechteroever der Rroeëng Daroe. Een 2 M. breede weg leidt
van hier in zuidelijke richting naar de voormalige versterking
Mandarsa Poetih. Hier splitst zich de weg. Een tak gaat in
zuidwestelijke richting door den kampong Lamlagan naar het
punt, waar onze voormalige post Gitjiel üeleiloe stond, aan den
rechteroever der Rroeëng Daroe. De andere tak gaat in eenigszins
zuidoostelijke richting naar het punt, waar onze voormalige
versterking Lamara Oeleiloe stond. Op dit tijdstip was deze
weg echter nog niet veel meer dan een tracé en valt daaromtrent
hetzelfde op te merken als hierboven van den weg Rota-
Radja— Longbatah is gezegd. De baan verhief zich nauwelijks
boven het omliggende terrein ; verhardingsmateriaal was er nog
niet op gebracht; waar de weg slooten of kleine leidingen voor
het sawahwater ontmoette, werden die met klapperhouten stijlen
overbrugd ; de in den weg gevonden kuilen werden met hetzelfde
materiaal overdekt. Zoodanige weg was dus, zoowel voor
voetgangers als te paard, slechts bij aanhoudend droog weder
goed te gebruiken.
Ging men van Lamara Oeleiloe verder zuidwaarts, dan volgde
men door de sawah en den kampong Mibouw een door onze
troepen en dwangarbeiders getraceerd voetpad. Nabij Gitjiel
Oeleiloe vond men eene brug over de Rroeëng Daroe, die hier
sterk afgegraven oevers heeft, waardoor mag worden aangenomen,
dat dit een door de Atjehers gebruikt overgangspunt was,
voordat er de brug geslagen werd. Deze was van weinig beteekenis
; haar bovenvlak stond bij eenige belangrijke rijzirfg
van het water dadelijk er onder. Over de brug gaande, werd
Retapan Doewa, langs den linkeroever der Rroeëng Daroe loo-

9.'5
pende, bereikt. Tot aan de zuidelijke grens van den aan eene
sawah grenzenden kampong Gitjiel is die oever en het daarlangs
gebruikte voetpad hoog en droog gelegen, in tegenstelling van
het ten oosten van Retapan Doewa zich uitstrekkende terrein,
dat bij eenigszins hoogen waterstand in de Rroeëng Daroe ge-
inundeerd wordt, waardoor men om een gedeelte van onzen post
aldaar een dijk heeft moeten aanleggen. Het terrein wordt nu
langs den linkeroever der rivier lager en lager en vormt nabij
het zuidelijk gedeelte van den kampong Garoet een moeras,
waardoor de Atjehers in vroegere jaren een steenen dijk van
i M. breedte hebben aangelegd. Over dien dijk gaande, komt
men op de sawah ten zuiden van den kampong Garoet. Van
hier bereikte men langs eeii galangan onzen post te Djempit.
Van af de brug bij Gitjiel Oeleiloe tot Djempit was er dus van
geen weg sprake. Onze troepen en transporten hadden zich door
kampongs en sawahs een pad gebaand, dat sedert altijd werd
gevolgd ; die sawahs waren, zoowel ten noorden en ten zuiden
van Mibouw als ten oosten van Djempit, in den regel, drassig.
De door onze troepen bij Retapan Doewa over de Rroeëng
Daroe gevonden oude brug werd hersteld en later geheel ver-
nieuwd. Over die brug gaande, bereikte men langs voetpaden
door de kampongs Aroen en Mibouw en over de sawahs onze
versterkingen te Mibouw Z. en Mibouw O. Ook hier was dus
in Maart 1876 nog geene sprake van een weg.
Evenals in de zuidoosterlinie wilde men bij de oprichting dei-
posten in deze linie al dadelijk door het openkappen van het
terrein de verbinding der versterkingen zoo goed mogelijk tot stand
brengen ; maar aan het openkappen van het terrein tusschen
Mibouw Z., Retapan Doewa en Djempit, dat een werk van zeer
grooten omvang was, kon vooreerst niet worden gedacht. De
twee laatstgenoemde posten waren zoodoende geheel geïsoleerd.
Na den hierbeschreven toestand der middelen van gemeen-
schap, behoeft het niet te worden gezegd, dat ook het onder-
ling verband der posten Lo-ong, Longbatah Z., Longbatah-
Mesigit, Mibouw O. en Mibouw Z. gedurende dit tijdperk nog

94
veel te wenschen overliet. Evenals de posten der zuidoosterlinie
werden de vijf laatstgenoemde na de oprichting er van onder één
algemeen commando gesteld.
Eerst later is men er toe kunnen overgaan, een begin van
uitvoering te geven aan het plan om van Retapan Doewa over
Mibouw Z., Mibouw O., Lo-ong en Longbatah-Mesigit een flinken,
breeden weg aan te leggen, in verbinding staande met
dien van Rota-Radja, langs den linkeroever der Atjeh-rivier naar
den kampong Longbatah. Medio 1876 werd door de postcommandanten
van Retapan Doewa en Djempit een begin gemaakt met
den aanleg van een dwars door den kampong Garoet loopenden
rechten weg ; maar dit werk vorderde zeer langzaam door de
daaraan verbonden moeilijkheden. Behalve dat een groot gedeelte
van het geboomte van den kampong Garoet omgekapt en opgeruimd
moest worden, was men verplicht over een moerassig
terrein in den kampong eene brug te leggen en den weg op
vele plaatsen meer dan Va M. op te hoogen.
De overige posten in Groot-Atjeh waren, wat hunne middelen
van gemeenschap met elkander en Rota-Radja betrof, in nog
ongunstiger omstandigheden geplaatst.
In de eerste plaats trekt in dit opzicht onze aandacht de
post te Boekit Daroe, gelegen in de IX moekims en de groote
sawahvlakte, Blang Daroe genaamd. Onmiddellijk na de oprichting
onzer posten te Atoë, Biloel en Boekit Daroe had de
Generaal P e 1 bepaald, dat de communicatie tusschen Rota-
Radja en Biloel en Atoë over Boekit Daroe zoude plaats hebben.
Tengevolge daarvan had er dagelijks tusschen deze posten een
tamelijk druk verkeer plaats. Hoe het terrein aldaar was, is
reeds gezegd. Na de oprichting dier posten nam er de onveiligheid
piet af; integendeel, zij nam spoedig daarna zoodanig toe,
dat reeds medio Februari 1876 moest worden bepaald, dat de
communicatie tusschen Rota-Radja en onze posten te Atoë en
Biloel langs de zuidooslerlinie behoorde te geschieden.
Ten zuiden van de Atjeh-rivier blijvende, waren in Maart

95
1876 tusschen onze in de VI moekims gelegen posteu Lampasei
en Blang-Oë geene andere middelen van gemeenschap dan de
galangans op de sawahs en de voetpaden in de kampongs. Lampasei
was bovendien met Olehleh en Rota-Radja verbonden
door een langs den later in dienst gestelden spoorweg loopend,
maar in een zeer slechten toestand verheerend voetpad. Met
Olehleh was Blang-Oë door een tamelijk goeden weg verbonden,
waarin men eene sterke jukbrug over de lagune vond. Deze,
in vergelijking met die der andere posteu, betere communicatie
had men'te danken aan de oprichting van het hospitaal te
Blang-Oë. In al zijne behoeften werd daardoor deze post- niet
uit Rota-Radja, maar uit Olehleh voorzien. Om uit Rota-Radja
naar Blang-Oë te gaan, volgde men een weg langs onze voormalige
posten te Poengei Blang-Tjoet en Poe-Oë, die bij droog
weder tamelijk bruikbaar, doch na eenigen regen zeer modderig
was. De weg was een gewone kleiweg, door onze troepen getraceerd,
hier en daar wat schoongemaakt en opgehoogd, maar
overigens in 't geheel niet geprofileerd en zonder eenig verhardingsmateriaal.
Onze posten te Lampagar, Sinangri, Pakan Badaken Boekit
Seboen hadden in Maart 1876 geene rechtstreeksche gemeenschap
met Rota-Radja. Al wat voor de behoeften der bezettingen noodlg
was, werd uit Olehleh aangevoerd. Wanneer slecht weder dit
niet belette, geschiedde het vervoer dier behoeften naar Lampagar
voor het grootste gedeelte over zee. In de lagune ten
noorden van deze plaats is door de Atjehers in vroegere jaren
een sterke steenen dijk aangelegd, die alle blijken droeg, steeds
.roed te zijn onderhouden; een omvangrijk werk voor dit volk,
dat alle aandacht verdient, omdat het voor het overige - voor
zooverre dit is kunnen worden nagegaan -- zich zoo wemig
aan zijne middelen van gemeenschap heeft laten gelegen liggen.
Met welk doel die dijk is aangelegd, bleef tot dusverre onbekend.
Genoeg zij het, mede te deelen, dat de dijk ons de gelegenheid
verschafte, op eene gemakkelijke wijze in de behoeften
van Lampagar te voorzien. Deze werden ter plaatse, aan het

96
strand, gelost, waar een eenvoudige steiger was gemaakt, en van
daar over den dijk naar den post gedragen. Daarvoor had men
tusschea het zuidelijk einde van den dijk en den post een weg
gemaakt, die door tamelijk droog terrein liep. Overigens lag
onze post te Lampagar zeer geïsoleerd, die alleen door patrouilles
uit Pakan Badak werd bezocht. Deze patrouilles hadden daarheen
een zeer moeilijken weg, door kampongs en over sawahs,
af te leggen. Toen werd echter reeds een breede weg aangelegd,
die de beide posten linea recta zoude verbinden.
Uit Olehleh voerde toen reeds een tamelijk goede en 2 M.
breede weg naar Sinangri. Onmiddellijk na de bezetting van
Pakan Badak was een der officieren, in garnizoen te Olehleh,
opgedragen, dien weg aan te leggen, voor welk werk dagelijks
een gedeelte van het garnizoen beschikbaar werd gesteld. De
aanleg ging met vele bezwaren gepaard, omdat het tracé voor
een groot gedeelte door zeer moerassig terrein gaat; maar de
dringende noodzakelijkheid om dezen weg spoedig te voltooien,
daar de in de VI moekims ageerende troepenmacht zich destijds
langs dien weg van het noodige moest voorzien, deed dezen in
betrekkelijk korten tijd tot stand komen en zelfs voor pikolpaarden
geschikt maken. — Nabij Sinangri lag over de lagune
eene tonbrucr, (op holle ijzeren cilinders rustende) die later door
eene jukbrug werd vervangen. De brug in zuidelijke richting
overgaande, volgde men een tamelijk goed voetpad door de kampongs
Lamdjamoe en Lambaroe tot aan de sawah, die men dan
in westelijke richting overstak om onzen post te Pakan Badak
te bereiken ; door de kampongs was dat pad, zelfs bij regenachtig
weder, nog bruikbaar ; maar het in de sawah en in de
nabijheid van laatstgenoemden post gelegen gedeelte, waar men
eenige modderpoelen vond, maakte het aanleggen van een paar
dijkjes noodzakelijk. Het traject van Pakan Badak naar Boekit
Seboen behoorde in dit tijdperk en nog maanden daarna tot de
moeilijkste, die onze troepen en transporten hadden af te leggen.
Over den geheelen afstand van den weg had men eene aaneenschakeling
van modderpoelen of drassig sawahterrein, hier eu

97
daar door hooger gelegen plekjes kamponggrond afgewisseld.
Zelfs in het droogste gedeelte van het jaar bleef hier het terrein
drassig; mocht men ook al met moeite tot den kampong Lamroekoe
te paard kunnen blijven zitten, hier werd men genoodzaakt
af te stijgen, om verder — vaak tot over de knieën door
den modder loopende — te voet Boekit Seboen te bereiken.
Het terrein in de kloof van Beradin is van zoodanige ongunstige
gesteldheid, dat van het aanvankelijke plan om er een
weg door heen te leggen, moest worden afgezien. Later werd
een weg getraceerd en aangelegd langs den oostelijken voet van
het gebergte tot bij den heuvel of Boekit Seboen, dien men over
een door de sawah aangelegden dijk bereikte. Het tracé van
dien weg moest verder de oostelijke helling van dezen heuvel
tot aan het zuidelijkste gedeelte volgen ; daar vindt men een
moeras van tamelijke diepte, waarover eene paalbrug van circa
200 M. Averd gelegd om zoodoende in onze versterking op Boekit
Seboen te kunnen komen.
Olehleh, Lampasei, Blang-Oë, Sinangri en Lampagar 1) waren
door 1 bataljon Infanterie bezet, waarvan de commandant te
Olehleh was gevestigd. Evenzoo behoorden de bezettingen deiposten
te Boekit Seboen, Pakan Badak, Djempit en Boekit
Daroe tot 1 bataljon Infanterie, met Pakan Badak als standplaats
van den corpscommandant. 2) De bezetting van Retapan Doewa
behoorde ultimo Maart 1876 tot het linkerhalf 6e bataljon Infanterie,
waarvan het andere gedeelte in de zuidoosterlinie was
o-elegerd. Met uitzondering van Retapan Doewa waren, voor
het verband dezer posten, de daar in bezetting liggende corpsen
derhalve zoo regelmatig mogelijk gelegerd. Evenals in de zuidoosterlinie
waren ook bij de laatstgenoemde posten de corpscommandanten
belast met het toezicht over de door hunne corpsen
bezette posten. Zij moesten daarbij steeds zooveel mogelijk in
) Posten der lueslerlinie, waarvan do commandant eerst te OleUleli gebevestigd
was.
' '2) Posten der wealerlinie, waarvan later Pakan Badak do standplaats
van den commandant werd.
7

98
onderling overleg handelen. Zoo was o. a. den Ion Maart 1876
door de te Pakan Badak en Olehleh gevestigde commandanten
van het 2e en 10e bataljon Infanterie overeengekomen en door
den civielen en militairen bevelhebber goedgekeurd :
a. Driemaal in de week, op onbepaalde uren en onafhankelijk
van de weersgesteldheid, in verschillende richtingen gecombineerde
patrouilles uit te zenden, waarvan de sterkte geregeld
werd naar het getal beschikbare manschappen in verband met
de verschillende diensten.
b. Tweemaal in de week het commando over die patrouilles
aan een luitenant van het 10e en eens in de week aan een
luitenant van het 2 e bataljon Infanterie op te dragen.
e. Uit Olehleh, in overleg met den aldaar geplaatsten civielen
ambtenaar, een gids aan de patrouilles toe te voegen, die,
voor het geval deze ambtenaar de patrouilles niet zelf vergezelde,
slechts de functiën van tolk waarnam.
d. Der kampongbevolking door de patrouilles zoo weinig
mogelijk overlast te doen of haar schrik aan te jagen; van vuurwapens
voorziene personen steeds en klewangdragende personen
alleen dan te arresteeren, wanneer zij door den gids of de bevolking
niet als rustige bewoners der landstreek werden herkend
; en kwaadwilligen zooveel mogelijk levend te vatten en
gebonden mede te voeren, in elk geval, dood of levend, onschadelijk
te maken.
Deze regelingen waren een gevolg van de toenemende onveiligheid
in de VI moekims, waar zich voortdurend slecht volk
in niet geringe mate ophield. Talrijke patrouilles moesten de
goedgezinde bevolking tegen hun overlast beschermen en tevens
het vertrouwen in ons gezag verhoogen. Eerst langzamerhand —
het werd reeds hierboven gezegd — kon het resultaat dier regelingen
worden verkregen.
Was het — zooals uit het voorgaande is gebleken — op
ultimo Maart 1876 ten zuiden van de Atjeh-rivier met de middelen
van gemeenschap tusschen de posten en dientengevolge

99
met het onderling verband dier posten en van deze met Rota-
Radja nog zeer treurig gesteld, de toestand te dien aanzien in
het ten noorden van die rivier door onze troepen bezette grondgebied
liet nagenoeg evenveel te wenschen over.
Spoedig na de overbrenging der zieken uit het oude hospitaal
in den Rraton naar dat te Panteh Peiraq was men door het
water genoodzaakt geworden, het nieuwe hospitaal aldaar en
het ten oosten daarvan gelegen kampement door een dijk te
omringen; vooral het laag gelegen terrein, waar het hospitaal
gebouw'd was, zoude bij hoogen waterstand in de Atjeh-rivier
geheel worden geïnundeerd. Een gevolg van de inpoldering
was de behoefte aan een stoomgemaal om den polder bij regen
of hoogen waterstand droog te houden ; maar de toestand van
den polder was op het einde van 1876 nog zóó slecht, dat bij
hoogen waterstand in sommige ziekenzalen meer dan 1 voet
water stond. De dijk - vooral die aan de westzijde — werd
daarop verbeterd en een tweede stoomgemaal aan die zijde
geplaatst.
Ten oosten en noorden van het emplacement voor het hospitaal
voerde een breed pad langs den rechteroever der Atjeh-rivier naar
Penajoeng en verder door de noordelijk gelegen kampongs naar
de voormalige Marinebenting. Dit pad was reeds tijdens de
tweede expeditie in goeden staat gebracht en had een zijpad, dat
over onzen voormaligenpost Lamara naar Rota-Radja Bedil voerde.
Reeds gedurende die expeditie was al het mogelijke gedaan
om de middelen van gemeenschap tusschen Penajoeng en Rota-
Radja in goeden staat te brengen ; op den linkeroever der Atjehrivier
was toen zelfs tusschen Rampong Djawa, via MesigitRaija, en
Rota-Radja een tramway 1) aangelegd ; maar nadat de hoofdmacht
dier expeditie den 26en April 1874 Atjeh verlaten had en de achtergebleven
troepen in en nabij Rota-Radja geconcentreerd
werden, waren langzamerhand de hierboven bedoelde wegen en
1) Zie over den tramway het hierboven geoiteerde opstel vanden Generaal
Er m e li n g.

100
paden slechter geworden ; zij waren trouwens noch behoorlijk
opgehoogd, noch van verhardingsmateriaal voorzien.
Van het oostelijk gedeelte van Panteh Peiraq leidde een
ongeveer 2 M. breede weg door het ten westen van den kampong
Berouw gelegen lage terrein naar den bekenden Pidirdijk,
van waar die weg in noordoostelijke richting doorliep tot
Lamprit. Beide wegen waren in den drogen moesson zoowel
voor voetgangers als ruiters uitstekend bruikbaar, doch in den
regentijd niet begaanbaar; men zakte dan tot over de enkels
in den modder en tusschen den weg en de sawahs kon men
dan geen onderscheid zien.
De reeds sedert de tweede expeditie bekende Pidirdijk is een
werk van Atjehschen oorsprong; de dijk strekt zich, in eene
richting van zuid naar noord, uit van af het hooge terrein in
den kampong Berouw tot den kampong Roewala en heeft eene
bovenbreedte van 1,5 à 2 M., terwijl het bovenvlak er van
boven hoogwaterpeil gelegen is. De taluds zijn vrij steil. Aan de
oostzijde van den dijk vindt men eene tamelijk diepe sloot.
Nabij Berouw valt in die sloot de van Tjapoetoe komende
waterleiding, waarover reeds in het eerste hoofdstuk gesproken
is. Ongeveer 300 M. ten zuiden van Laugkroek vindt men eene
coupure in den dijk, waardoor het water uit de sloot naar de
Atjeh-rivier wordt afgeleid ; de coupure is overbrugd. Lan^s
den Pidirdijk bereikte men uit Berouw onze posten te Langkroek,
Lamara en Rota-Radja Bedil. De bezetting van laatstgenoemden
post had van het einde van dien dijk door de teu
noorden daarvan gelegen moerassige streek een weg naar laatstgenoemde
versterking aangelegd. Zoo was ook uit Langkroek
door het moerassige terrein langs den linkeroever der Titi Pandjang
door de bezettingen der posten Langkroek, Lamara Z.O.,
Lamara N.O., Tibang en Moesapi een weg aangelegd, die deze
posten onderling verbond, en, na vele moeilijkheden tot stand
gekomen, slechts bij droog weder bruikbaar was. Bij regen was
de kleiweg nagenoeg onbegaanbaar. Een dergelijke weg verbond
Lamara met Lamara Z.O. en Langkroek met Lamprit. Van

101
laatstgenoemden post kon men over de galangans door de sawah
den kampong Lemboeq bereiken, waarvan het geboomte voor
een groot deel is omgekapt. Door den kampong is een voetpad
aangelegd, dat naar Kota-Alam leidt. Kota-Radja Bedil en
Moesapi hadden met elkander gemeenschap door een dijk van
Atjehschen oorsprong; het geboomte van den kampong, waardoor
deze dijk aangelegd is, werd geheel omgekapt.
Onze post Kota-Poharua hield bij hoog water met den post
te Moesapi door eene over de lagune varende prauw gemeenschap.
Bij normalen waterstand was de lagune daar niet dieper
dan 2 à 3 cM., zoodat men haar dan moest doorwaden. Dit
moest men ook doen met de smalle, ten noorden van Moesapi
gelegen kreek, om op het strand te komen en daarlangs onzen
post aan Koewala Gigieëng te kunnen bereiken. De commandant
van dezen post beschikte over een paar platboomde
vaartuigen of prauwen, waarmede de gemeenschap over de
lagune met het strand onderhouden werd. In Maart 1876 kon
men alleen op deze wijze uit Kota-Radja over land Koewala
Gigieëng bereiken; maar daaraan waren in den regel zoovele
bezwaren verbonden, dat de voor dien post bestemde vivres
en materialen over zee, uit Olehleh, derwaarts overgevoerd
werden; alléén bij hoog water en gunstige zee konden de
goederen tot dicht bij onze versterking worden gelost; in de
meeste gevallen moesten echter de goederen eerst op het strand
gebracht en van daar verder met de bovenbedoelde prauwen
over de lagune naar onzen post getransporteerd worden.
In het tijdperk, waarvan thans sprake is, werd onze post
te Oleh Karang nit dien te Kota-Alam bereikt, door in oostelijke
richting uit Lemboeq de sawah over te steken en vervolgens
door den kampong Tjiri een voetpad te volgen. Het
laatste gedeelte van den weg was zeer onveilig en niet gemakkelijk
begaanbaar, daar het terrein hier in tal van vierkante
vakken was verdeeld, begrensd door stevige heggen en min of
meer hooge dijkjes en verder doorsneden met loopgraven en
waterleidingen. Hier en daar verhieven zich, een paar meters

102
boven den grond, eenige grafheuvels. Tal van groote boomen
— waaronder vele vruchtboomen — tusschen welke het struikgewas
welig tierde, vond men bovendien op dit terrein, dat
daardoor zeer geschikt was voor hinderlagen en overvallingen.
De vijand heeft dan ook ruimschoots partij getrokken van dit
terrein. Eerst eenige maanden na de oprichting van onzen
post te Oleh Karang, nadat het geboomte omgekapt, de heggen
opgeruimd, de loopgraven gedempt en een goede weg aangelegd
was, kon getuigd worden, dat er de veiligheid voor onze patrouilles
en escortes voldoende was. Van Oleh Karang bestond
in Maart 1876 geene rechtstreeksche gemeenschap met Pango.
De tusschenliggende kampong Tjiri en de westelijke rand van
den kampong Lamkapang, beide door den vijand bezet, maakten
haar niet mogelijk; de onveiligheid bleef hier nog lang bestaan.
Te Pango bevond zich in de Atjeh-rivier eene gierpont, waardoor
de gemeenschap onderhouden werd met Pagar-Ajer en zoodoende
met Kota-Radja, waarvan alle behoeften voor Pango via
Mesigit-Pagar Ajer en Pagar-Ajer, werden aangevoerd. De gemeenschap,
langs den rechteroever der Atjeh-rivier, tusschen
Pango en Kota-Alam had langs een voetpad plaats, maar was
door het doorsneden en dichtbegroeide terrein niet alleen hoogst
moeilijk, maar ook zeer onveilig. Men maakte van dat pad dan
ook slechts zelden gebruik. Liet de waterstand dit toe, dan werd
de gemeenschap langs de Atjeh-rivier onderhouden. Al de behoeften
voor Pango, Pagar-Ajer en de ten zuiden daarvan gelegen
posten werden van Kota-Radja in prauwen tot Pagar-Ajer
opgevoerd en daar gelost en verder door dwangarbeiders naar
de plaatsen van bestemming getransporteerd. Van het transport
te water mag als eene bijzonderheid worden opgeteekend, dat
het — althans in het tijdperk, waarvan thans sprake is — in
tegenstelling van het transport te land, nimmer door den vijand
is bemoeilijkt geworden.
Evenals in de zuidoosterlinie waren de posten ten noorden
van de Atjeh-rivier zooveel mogelijk door troepen van hetzelfde
corps bezet. Alleen de bezetting van Koewala Gigieëng maakte

103
hierop eene uitzondering en behoorde tot een der in Kota-Radja
gelegerde bataljons Infanterie. Voor deze posten golden dezelfde
bepalingen, als hierboven voor de andere, ten zuiden van de
Atjeh-rivier, werden genoemd ten opzichte van het uitvaardigen
van bevelen, het inwinnen van berichten, het indienen van
rapporten, enz.
Behalve de hierboven genoemde land- en waterwegen bestonden
er in dit tijdperk tusschen de verschillende posteu en onze
hoofdvestiging in Groot-Atjeh geene andere middelen van
gemeenschap. Van eenige telegraafverbinding was nog geene
sprake. Het nut der invoering van den veld- of liever tijdelijken
electrischen telegraaf tusschen de verschillende posten zoude toen
waarschijnlijk niet evenredig zijn geweest aan de kosten van oprichting'en
onderhoud. Nog meer zou de blijvende electrische telegraafverbinding
tusschen Kota-Radja en de verschillende posten
voordeelen hebben opgeleverd; maar de groote onveiligheid, die
no" in de meeste der door onze troepen bezette streken heerschte,
zoude eene dergelijke verbinding— althans boven den grond -
niet lang door den vijand ongestoord gelaten hebben; terwijl
aan eene onderaardsche verbinding toen om verschillende redenen
nog minder kon worden gedacht. Slechts tusschen enkele posten,
zooals Lamprit, Berouw en Kota-Radja en enkele 'in de
zuidoosterlinie had men van den optischen telegraaf kunnen gebruik
maken; voor de overgroote meerderheid der posten was
dat door het begroeide terrein onmogelijk. 1)
Intusschen was elke post van de gewone seinmiddelen dei-
Artillerie — vuurpijlen — voorzien, waardoor des nachts, op
vooraf bepaalde wijze, enkele gewichtige mededeelingen door de
postcommandanten onderling konden worden gewisseld.
4 ) Voor den optischen telegraaf had men in die enkele gevallen het systeem
Kromhout kunnen toepassen. Zie E 1 a n d : liet gebruik van Telegrafen
en Spoorwegen voor militaire doeleinden.
Van den heliograaf als sein- en gemeenschapsmiddel werd nog nimmer
in Atjeh gebruik gemaakt.

HOOFDSTUK VI.
De offensieve handelingen des vijands tusschen
26 December 1875 en 9 Maart 1876.
Lemboeq N.O. maakte in Januari 1876 nog een der schakels
uit van den postenketen, die ten noorden der Atjeh-rivier, van
af Kota-Alam tot Moesapi onze etablissementen bij Panteh-Peiraq
en Penajoeng tegen vijandelijke aanvallen moest beschermen.
Met Lemboeq O. en Lamprit het dichtst gelegen nabij den
rand van den geduchten kampong Pinang, waar de vijand zijne
sterkste stellingen had, was Lemboeq N.O. met beide posten
voortdurend aan het vuur des vijands blootgesteld; onze versterking
lag hier op 4 à 500 M. van dien kampongrand. De
unorder- en oosterfacen hadden het uitzicht op de sawahvlakte
terwijl de beide andere facen naar den zwaarbegroeiden kampong
Lemboeq gekeerd waren, aan de oostelijke grens waarvan
onze versterking gelegen was. Bij beide laatstgenoemde faces
had men het geboomte eenigszins omgekapt. De versterking had
den vorm eener vierkante redoute, van ongeveer 25 M. face.
De borstwering bestond uit klapperhouten stijlen, die slechts
1,2 M. boven den beganen grond uitstaken. Er waren twee
bastions, over de diagonaal, gemaakt, waarvan het eene met een
kanon van 12 cM. V. en het andere met een mortier van 12
cM. bewapend was. De poort bevond zich in de westerface.
Ongeveer 40 passen buiten de versterking stond de keuken, die
nagenoeg aan den zwaarbegroeiden kampongrand grensde. Eene
gracht had de versterking niet. De stormvrijheid liet op het
tijdstip, waarvan sprake is, veel te wenschen over, zoowel door

105
de lage palissadeering als de karig aangebrachte chicanes. Bij
de keuken brandde 1 paallantaarn, die de eenige verlichting
buiten de versterking gaf. De bezetting bestond uit 1 peloton
der 2e compagnie van het linkerhalf 9 U bataljon Infanterie, ter
sterkte van 2 ofiicieren, 20 Europeesche en 40 Inlandsehe onderofficieren
en manschappen, benevens eenige artilleristen voor
de bediening van het geschut. Postcommandant was de Kapitein
der Infanterie Kal.
In den nacht van den 23en op den 24en Januari 1876 —
tusschen 1 en half 2 uur — gelukte het een 100-tal Atjehers,
door de diepe duisternis begunstigd, uit den rand van den kampong
Pinang de hier en daar met graf heuvels en klein struikgewas
bedekte sawah over te steken en zich in den kampongrand
achter de keuken der versterking te nestelen, zonder dat
dit door de wachthebbende manschappen bemerkt was geworden.
Terwijl zoodoende eenige vijanden op korten afstand der
westerface genaderd waren, bleef het grootste gedeelte op 80 à
100 pas der versterking op de sawabvlakte in de richting van
Lamprit staan. Niet meer dan 20 of 25 Atjehers naderden nu
al sluipende en in de grootste stilte de westerface, en vóór dat
de twee op die face wachthebbende soldaten hen hadden gezien
en door hun vuur het alarmsignaal konden geven, sprongen
die vijanden over de lage palissadeering binnen onze versterking,
waar zij zich onmiddellijk over de binnenruimte verspreidden en
na het afvuren hunner geweren en donderbusseu zich met lans
en klewang naar het logies der bezetting spoedden. Een rnoordtooneel
beo-on weldra. Het geschreeuw der wachthebbende manschappen
deed spoedig den postcommandant met 30 à 40 manschappen
on i 1er de wapens komen, die zich bij het aan den
noordwester saillant, dus dicht bij de bedreigde face gelegen
kruitmagazijn verzamelden. Het vuur, dat zij uit dit punt op
die face openden, moest spoedig ophouden, omdat men vreesde,
daardoor eigen manschappen te treffen. Intusscheu was den
len Luitenant der Infanterie R e g en s bu r g, die zich uit zjjne
woning naar een der bastions wilde begeven, eene doodelijke

106
borstwonde toegebracht. In de kazernes waren 1 sergeant, 1
korporaal en eene vrouw, allen Inlanders, met den klewang afgemaakt,
terwijl een groot aantal militairen gewond werden.
Gedurende dit moordtooneel maakte de vijand zich van eenige
geweren,kapmessen,gordels enpati-oontasschen meester, om daarna
naar de poort te gaan, die met geweld van binnen werd opengemaakt,
hetzij om zich zelven te redden of den op de sawah
staanden vijand in de gelegenheid te stellen, binnen de versterking
te komen. Het daardoor bij de poort ontstane tumult
was door eenige bij het kruitmagazijn staande manschappen opgemerkt
geworden, die daarop hun vuur op den vijand openden
en hem door de reeds geopende poort op de vlucht dreven,
waarop eenige onderofficieren en manschappen toesnelden om de
poort te sluiten. De sergeant Hagen, Alg. St. N° 73128, commandant
van het detachement Artillerie, zond den vijand tweekartetsschoten
achterna, waarop het binnen de versterking stil werd.
Die stilte werd alleen verstoord door het gekerm der gewonden,
wien niet dadelijk geneeskundige hulp kon worden verleend.
In weinige oogenblikken was binnen Lemboeq N.O. een
drama afgespeeld, dat op onze troepenmacht in Groot-Atjeh
indruk zoude maken. De binnen de versterking dien nacht gemaakte
rondes vonden slechts eenige lijken van Atjehers. Door
signalen werd de te Kota-Alam verblijfhoudende officier van
Gezondheid geroepen, die spoedig daarna, met den commandant
van het linker half 9e bataljon Infanterie, op de plaats des
onheils verscheen. Behalve de reeds vermelde 4 dooden, hadden
wij bij deze overvalling 4 Europeesche en 16 Inlandsche onderofficieren
en manschappen, benevens 2 Inlandsche vrouwen, aan
geblesseerden. De vijand maakte 11 geweren met geweerriem,
7 kap- en zaagmessen, 7 gordels en 7 patroontasschen met inventaris
buit. Binnen onze versterking liet hij 5 lijken achter ;
150 passen er buiten vond men — behalve bloedsporen hier en
daar — nog een lijk ; van zijne wapens vielen ons in handen :
4 donderbussen, 5 vuursteengeweren, 1 percussiegeweer, 4 lansen,
6 klewangs, 2 badeh-badehs en eenige patroonzakken.

107
Het valt niet te ontkennen, dat de vijand bij den aanval op
Lemboeq N. O. gelukkig is geweest, hoewel hij zijn plan waarschijnlijk
niet geheel ten uitvoer heeft kunnen brengen. Ware
toch zijne reserve binnen de geopende poort kunnen komen, de
kleine bezetting hadde wellicht het onderspit gedolven. De moedige
en kalme houding van eenige Europeesche onderofficieren
en rnanschappen, die zich bij de geopende poort posteerden,
wist het verder binnendringen der Atjehers te beletten en hen,
die zich nog in de versterking bevonden, daaruit te verdrijven.
Zij, die zich van de bezetting bij dit onheil onderscheiden hebben,
waren, van de Artillerie, de sergeant Hagen, Alg. St.
N°. 73128 en van de Infanterie de sergeant Lina, Alg. St.
N». 62028, de fourier T a s c h e r, Alg. St. N°. 67211, en de
fuseliers W o 1 b r i n k, Alg. St. N°. 53144, H u p j e, Alg. St. N°.
70610, J oosten Alg. St. N». 71591 en Bink, Alg. St. N».
72873, allen Europeanen. Onderde gevonden lijken der Atjehers
werden er twee herkend vanpersonen, die dagelijks met klappers
en suiker op de pasar kwamen.
Van een geheel anderen aard was het gevaar, dat onze versterking
te Lamprit in den middag van den 8en Februari 1876
bedreigde. Op het onverwachtst werd de bezetting door het geroep
van brand! der wachthebbende manschappen naar buiten
gedreven, alwaar de onze versterking ten noorden en ten oosten
omringende alang-alang door toedoen des vijands vuur had gevat.
Eene langdurige droogte, eene temperatuur van 96° F. en de wind
waren in ons nadeel, zoodat de vlammen zich meer en meer in de
richting van onze versterking verspreidden. De postcommandant,
het gevaar ziende, waaraan zijn post blootgesteld was, nam onmiddellijk
maatregelen om het af te wenden. Na een 10-tal manschappen
met de wacht voor de bewaking der facen en bastions te hebben
bestemd, verdeelde hij de overige - circa 40 - manschappen
der bezetting in twee ploegen. Aan de eene ploeg werd opgedragen,
binnen de versterking alle vaten en potten bijeen te zamelen,
met water te vullen en zich daarmede te posteeren bij die ge-

108
bouwen, welke het eerst door het vuur konden bedreigd worden.
De andere ploeg werd met kap- en grasmessen buiten de versterking
gezonden om de alang-alang en het gras weg te snijden,
dat nabij de bamboe-doeriverhakking der benting groeide,
en daarna den grond naar den kant van den brand om te spitten.
De wind, aanvankelijk eenigszins noord, veranderde langzamerhand
en werd ten laatste zuid, waardoor de postcommandant
de hoop voedde, dat de brand zijn post niet meer zoude kunnen
bedreigen. Die hoop werd echter door den vijand verijdeld, die
na de verandering der windrichting de alang-alang ook op andere
plaatsen in brand stak, waardoor het gevaar voor de met atap
gedekte gebouwen der versterking toenam. Gelukkig, dat de vijand
door den zwaren rook niet in staat was, uit den rand van den
kampong Pinang onze buiten de versterking zijnde officieren
en manschappen waar te nemen, daar deze anders onmiddellijk
aan zijn geweervuur waren blootgesteld geweest ; maar hetgeen
de vijand naliet, werd uit onze versterking niet nagevolgd :
wanneer de verandering van wind den rook nu en dan deed
optrekken, werden dadelijk in de richting van den kampong
Pinang eenige granaatkartetsen afgevuurd. Dank zij der inspanning
van officieren en manschappen, die allen het dreigend
gevaar volkomen beseften, mochten het afsnijden van alangalang
en gras en het omwoelen van den grond goed vorderen ;
maar de krachten der bezetting zouden niettemin op den duur
zijn tekortgeschoten om dat gevaar af te wenden. De postcommandant,
die dit had beseft, zond dadelijk na het zien van
den brand bericht aan den commandant van het linker half
9e bataljon Infanterie, die tegen twee ure des middags met een
detachement militairen van Kota-Alam op de plaats des onheus
kwam. Dit detachement werd alsnu de bewaking van Lamprit toevertrouwd,
terwijl de geheele bezetting daardoor beschikbaar
werd voor' den pionierarbeid buiten de versterking. Tegen drie
ure naderde het vuur met rassche schreden onze bentino-. De
rook werd daardoor zeer hinderlijk voor hen, die met dien arbeid
waren belast. Eene poging om het vuur bij eene ten noordoosten

109
van de versterking gelegen sloot te stuiten, mislukte ; men werd
van daar door den zwaren rook verdreven. Gelukkig was men er
echter in het laatste uur in geslaagd, op korten afstand van de
oosterface een terreinstrook met alang-alang, ter breedte van 3
à 4 M., af te snijden en den grond over eene breedte van % tot
2 M. om te spitten. Het vuur was intusschen tot op een afstand
van 20 à 30 M. genaderd. De rook werd zóó ondraaglijk, dat
de pioniers genoodzaakt waren, telkens eenige minuten plat op
den grond te gaan liggen, Allen bleven echter — door het voorbeeld
der officieren aangemoedigd — op hun post. Eindelijk
kwam de brand tot de door hen afgebakende grens en... overschreed
die niet De ! wind, die intusschen was gaan liggen,
maakte, dat het gevaar tegen vier ure des namiddags nagenoeg
geheel geweken was. En zoo werd onze versterking te Lamprit
voor eene groote ramp bewaard ; maar na een moeitevollen dag
was der bezetting geen rustige nacht gegund. Tegen zeven ure
des avonds ontstak de vijand langs den geheelen rand van den
kampong Pinang zijne wachtvuren, die zich later uitstrekten
tot nabij de noorderface onzer versterking, ten bewijze, dat het
hem ernst was, ons die rust niet te gunnen ; maar het springen
van het affuitlijf van een der vuurmonden der versterking belette,
den vijand voor zijn overmoed gevoelig te straffen. Van
dien overmoed gaf hij blijken, door eene poging om des avonds
ten negen ure, met maanlicht, langs het moeras aan het uiteinde
der Kroeëng Titi Pandjang, de achterface der versterking
te bekruipen, waarin hij echter door de waakzaamheid van een
0p _j_ 100 pas ten noorden van die face geplaatsten dubbelpost
verhinderd werd. De wachtvuren in den kampongrand werden
wel is waar tegen elf uur door den vijand uitgedoofd; maar een
opkomende nachtwind flikkerde het vuur in de nog steeds smeulende
sawah- of alang-alangvlakte weder in de nabijheid onzer
versterking op, tengevolge waarvan een gedeelte der bezetting
op nieuw uitrukte om maatregelen tot blusschen te nemen en haar
eerst in den morgen van den 9en Februari de zoo welverdiende
rust kon worden gegeven.

110
De poging des vijands om uit den toen sterk door hem bezetten
kampong Pinang onze versterking te Lamprit onschadelijk
te maken, had alle kansen van slagen voor zich. Niet door geregelden
aanval of — zooals te Lemboeq N. O. — door overrompeling
; daarvoor bezat de versterking, met eene palissadeering
van 2 M. hoogte, twee bastions, aan de uiteinden der
oosterface, en, door eene kunstmatige bamboe-doeriverhakking
omringd, voldoende storm vrijheid ; maar wel door brand, een
der wapens van de guerilla. De droge moeson treedt in Atjeh
met de maand December in. In Januari en Februari worden
de natte sawahs spoedig harde, vaste kleimassa's en vormen de
alang-alang en het hooge gras spoedig door de aanhoudende
droogte uiterst brandbare stoffen ; want in de maanden Februari
en Maart rijst de thermometer in Atjeh veelal tot 96° à 100° F.
Tegen tien ure des voormiddags waait dan uit het oosten, gedurende
eenige uren, een koude, soms vrij hevige wind, niet
alleen ongezond voor den mensch, maar zeer gevaarlijk voor
onze van bamboe en atap ruim voorziene versterkingen bij brand.
Enkele vonken vuurs, in den drogen alang-alang geworpen,
zijn voldoende om binnen korten tijd eene betrekkelijk groote
oppervlakte grands in een vuurpoel te herscheppen. Den voortgang
van zulk een brand te stuiten, is moeilijk. Vooral in de
nabijheid onzer versterkingen vereischt het de grootste inspanning
der bezetting. De vijand, die nu en dan van dit middel
gebruik heeft gemaakt, om ons afbreuk te doen, was zich dan
ook van het groote voordeel daarvan bewust.
Niet alleen ondervonden de bezettingen onzer telkens verontruste
versterkingen, maar ook onze patrouilles en zich tusschen de verschillende
posten bewegende convooien of transporten, dat men een
vijand had te ontzien, die den guerillaoorlog meesterlijk voerde.
In den vroegen morgen van den 17 en Februari 1876 verliet
een detachement van 12 militairen, door een onderofficier gecommandeerd,
onzen post te Biloel, met bestemming naar Boekit
Daroe, tot het overbrengen van dienstbrieven en archiefstukken

Ill
van Bibel en den post te Atoe. Zooals gewoonlijk, kon dat detachement,
waarvan de helft tot de bezetting van laatstgenoemden
post behoorde, tusschen 12 en 1 uur des middags weder terug
zijn ; maar dien dag wachtte men te vergeefs op die terugkomst,
doch hoorde ten een ure in de richting van den kampong
Lamkoenjit eenige geweerschoten, die weldra in geregelde salvo's
overgingen. Terecht begrepen de postcommandanten van Biloel
en Atoe spoedig, dat het bedoelde detachement met den vijand
slaags was en het zenden van hulp niet overbodig zoude zijn.
Die van Biloel zond een detachement van 15 geweerdragenden,
die van Atoe van 3 officieren en 50 man, naar'den kampong
Lamkoenjit. Uit laatstgenoemde versterking ontwaarde men, dat
eene menigte Atjehers zich dwars over de sawah naar dien
kampong begaven; de hun uit die versterking nagezonden
granaatkartetsen konden hen in hun opmarsch niet stuiten.
Het detachement van Biloel marcheerde het eerst naar Lamkoenjit.
Toen het detachement van Atoe dien kampong bereikte,
vond het niet alleen de mesigit en den geheelen omtrek door
den vijand verlaten, maar zelfs geen spoor van de uit Biloel
gezonden troepen; deze moesten dus naar Boekit Daroe of
langs een anderen weg naar Biloel zijn teruggekeerd. De commandant
van het uit Atoë gezonden detachement nam daarop,
den terugmarsch op zijn post aan, doch vond het raadzaam
zijn weg over Biloel te nemen, ten einde alhier berichten omtrent
die troepen in te winnen; maar ook hier had men niets
vernomen. Eerst tegen den avond kwamen die troepen te Biloel
teru"-; en welke berichten vernam men nu omtrent het van
Biloel naar Boekit Daroe gezonden detachement? Dat detachement
had laatstbedoelden post ongehinderd bereikt en, na aldaar
uitgerust en gegeten te hebben, den terugmarsch weder aangenomen;
een Europeesch korporaal had zich daarbij gevoegd:
het detachement telde dus thans 13 geweerdragenden. Ongehinderd
marcheerde het de sawah over tot een paar honderd
passen over een smal voetpad in den kampong Lamkoenjit, toen
het, geheel onverwachts, door een overmachtigen vijand be-

112
schoten werd; een Europeesch fuselier werd doodelijk gewond.
De detachementscommandant wist zijn troep spoedig te doen
verzamelen, deedeene gunstige stelling innemen en het munitieverspillend
snelvuur in een zeer regelmatig salvovuur overgaan,
waardoor hij den vijand wel van zich kon afhouden, doch geene
kans zag, den dichtbegroeiden kampong naar den kant van
Biloel te verlaten. Hij besloot daarom, naar de sawah, in de
richting van Boekit Daroe, terug te trekken ; met achterlating
van den gesneuvelden fuselier, gaf hij aan dat besluit gevolg.
Intusschen waren de ter hulp gezonden detachementen van
Atoe en Biloel uitgerukt. De vijand, hiervan onderricht, staakte
nu zijn aanval en liet, na den gesneuvelden Europeeschen fuselier
deerlijk verminkt en zich van zijne wapens meester gemaakt
te hebben, eerstgenoemd detachement verder ongemoeid. Toen
nu het van Biloel ter hulp gezonden detachement, dat het eerst
Lamkoenjit bereikte, het aangevallen detachement van Boekit
Daroe ontmoette, was er dan ook geen vijand meer te bespeuren
Beide detachementen besloten vervolgens, eerst naar laatstgenoemden
post te marcheeren om derwaarts een korporaal en
een fuselier, beiden Europeanen, die bij den aanval waren gewónd,
te vervoeren, en namen in den namiddag den terugmarsch
aan naar Biloel, zonder den vijand andermaal te ontmoeten.
Na de bemachtiging der XXV moekims waren op de grenzen
van deze sagi en die der XXII moekims posten te Biloel, Atoe
en Mesigit-Pagar Ajer opgericht, die achtereenvolgens door
1,2 en 1 compagnieën van het linkerhalf 6e bataljon Infanterie
werden bezet. De commandant van het corps — toen de Majoor
J. Visser — had zijne standplaats te Atoe. Na de gevechten
bij Toeram en Atoe, tijdens den 70-daagschen veldtocht van
den Generaal Pel, hadden onze troepen op hun marsch naar
Mesigit-Pagar Ajer geen tegenstand meer ontmoet dan alleen
bij eene verkenning der Atjeh-rivier op 6 Februari en toen no"
slechts van den rechteroever. Alle kampongs, die onze troepen
doortrokken, waren verlaten : zoowel de weerbare als niet weer-

113
bare bevolking had in overhaasting de vlucht genomen en was
dieper het land ingetrokken. De Generaal P e 1 vermeende om
die reden, dat door het bezetten van bovengenoemde drie posten
de veiligheid binnen onze linie aan die zijde voorloopig genoegzaam
gewaarborgd was en die veiligheid door het aanhoudend
patrouilleeren tusschen de posten wellicht kon worden behouden.
Dit vertrouwen werd echter al zeer spoedig teleurgesteld.
Nauwelijks was de Generaal P e 1 met de ageerende troepenmacht
te Kota-Radja teruggekeerd — 7 Februari — of de vijand kwam
wederom allerwege opdagen en vestigde zich tusschen en achter
onze zuider- en oosterliniën, van af Boekit Daroe tot Biloel
en van Atoë tot Mesigit-Pagar Ajer, en bemoeilijkte al meer
en meer onze patrouilles en transporten. De patrouilledienst
ging toen op dit terrein met groote bezwaren, het begeleiden
van convooien zelfs met vele gevaren vergezeld. Groote transporten
met sterke detachementen werden slechts uit de verte
door den vijand bestookt, maar troepenafdeelingen kleiner dan
30 man werden gewoonlijk aangevallen of in hinderlagen gelokt.
Reeds een paar dagen na het bezetten van Biloel en Atoë
rapporteerde de Majoor Visser, dat de weg tusschen die posten
en Boekit Daroe met den dag onveiliger werd en hij binnenkort
het tijdstip zag aanbreken, dat die gemeenschap geheel
gestremd zoude zijn. Met het oog op de drukke diensten inde
nog niet genoegzaam bevestigde posten van zijn commandement,
zag hij met de hem beschikbare macht geene kans, het terrein
van vijanden schoon te houden. Deze nestelden zich al meer en
meer in Lamkoenjit, Lamtadoe en Tjot Bëhël, van waar zij een
veiligen terugtochtsweg naar het gebergte hadden. Van hier
werd de gemeenschap met de XXII moekims onderhouden. De
Majoor Visser ontving toen den last, geen gebruik meer
te laten maken van den weg langs Boekit Dnroe —; ongeveer
een uur gaans van onzen post Biloel gelegen — maar van
laatstgenoemden post en Atoë steeds den weg te laten volgen
langs de kampongs Kajoe-Lë en Lamsajoeng en onzen post Mesigit-Pagar
Ajer, ten einde naar Kota-Radja te gaan. De af-
8

114
stand tusschen Atoë en Mesigit-Pagar Ajer bedraagt ook een uur
gaans.
Op dit terrein vond men zeer zwaar begroeide kampongs, afgedeeld
in erven van vierkanten vorm, door pagars van levende
bamboe doeri ingesloten of lage aarden wallen omgeven. De
vele voetpaden, die men er zag, waren zeer smal. Hoe het buiten
die kaïnpongs uitzag, werd reeds hierboven beschreven. De
vijand had hier dus ruimschoots de gelegenheid, onze transporten
en kleine detachementen voortdurend afbreuk te doen. Ofschoon
hij onze troepen gedurende de eerste dagen na het gebruiken
van dien nieuwen weg naar Kota-Radja weinig of geen
overlast aandeed, bleek het toch spoedig, dat hij in vrij groot
aantal de kampongs Lambaroe, Lamsajoeng, Tjofc Bëhël en
Atoë bezet hield en slechts op eene geschikte gelegenheid
wachtte, zijn slag te slaan. Die gelegenheid bood zich maar
al te spoedig aan. In den vooravond van den 13en Februari
ontving de civiele en militaire bevelhebber in het bivouac te
Pango het bericht, 1) dat een detachement van 47 gewapende
en 13 ongewapende militairen, onder de bevelen van den Kapitein
der Infanterie J. M. E. Van S w i e t e n, op marsch
van Kota-Radja naar Atoë, tusschen laatstgenoemde plaats en
Mesigit-Pagar Ajer door een o vermach tigen vijand aangevallen
uiteengeslagen en nagenoeg geheel vernietigd was ; slechts een
13-tal personen, waaronder de Ie Luitenant Bosman, hadden
vluchtende onzen post te Atoë kunnen bereiken.
Tengevolge van deze treurige gebeurtenis, waaruit ten duidelijkste
bleek, dat de vijand zich met groote overmacht op de
grenzen van de XXV en XXII moekims had geposteerd, om
onze gemeenschapslijnen zoo niet geheel te bemachtigen dan toch
zeer gevaarlijk te maken, gaf de Generaal Pel den commandant
van het rechterhalf 13e bataljon Infanterie — Majoor B. E.
1)- Dit bericht kwam van den Majoor Visser, die er bijvoegde dat hij
zich niet sterk genoeg achtte, met de hem beschikbare macht den vijand te
verdrijven en dientengevolge om zeer spoedige versterking vroeg.

115
M e k e r n — den last, zich met zijn corps en 4 kanonnen van
8 c.M. L. naar de bedreigde streek te begeven en de gemeenschap
met Kota-Kadja te herstellen. Tevens achtte de Generaal
P e 1 het dringend noodzakelijk, dat afdoende maatregelen
genomen werden om het terrein tusschen onze posten te
Atoë en Mesigit-Pagar Ajer van vijanden te zuiveren. Aan den
Majoor Mekern werd den 14en Februari de volgende dispositie
uitgereikt: »De colonne M e k e r n zal zich in haar geheel
op marsch begeven naar Mesigit-Pagar Ajer, vervolgens naar
Atoë. Op beide plaatsen inlichtingen inwinnen omtrent het gisteren
voorgevallene met het transport onder Kapitein Van
S w i e t e n, waarover de Luitenant Bosman wellicht het
meeste licht kan verspreiden. De plaats, waar de aanval is geschied,
en de omtrek moeten onderzocht worden ; daarbij is de
Luitenant Bosman tegenwoordig. Na een en ander te hebben
verricht, neemt de Majoor Mekern met zijne colonne,
waaraan eene sectie Artillerie al dadelijk wordt toegevoegd 1),
stelling op den noord-oostelijken rand van kampong Kajoe-Lë en
houdt door voortdurende sterke patrouilles den weg veilig tus-
1) De colonne Mekern had aanvankelijk één sectie Artillerie. Wat
was die colonne? Het was gedurende den 70-daagschen veldtocht van den
Generaal Pel, dat het 13e bataljon Infanterie, als rechtercolonne, den13en
Februari uit Kota-Radja over Pandeti naar den linkeroever der Atjeh-rivier
marcheerde. De colonnecommandant had den last ontvangen, steeds dezen
rivieroever te volgen en in verband te blijven met het rechterhalf 12e bataljon
Infanterie, dat aan de tesenovergestelde zjjde, in de XXVI moekims,
ageerde. Zonder andere hindernissen dan die, welke het terrein opleverde,
bereikte de Majoor Mekern des namiddags van denzelfden dag metzijne
colonne den kampong Pagar-Ajer, aan den linkeroever der Atjeh-rivier,
tegenover Pango gelegen, alwaar nagenoeg de door den Majoor J el t es aangevoerde
colonne (rechterhalf ip bataljon Infanterie) was aangekomen. Aan
beide colonnes werd lust gegeven, in de irgenomen stellingen het bivouac
te betiekken. Tegen het vallen van den avond beraamde de Generaal V e 1
zijne plannen voor de operatiën van den volgenden dag. toen hem het bericht
gewerd omtrent de overvalling van het door den Kapitein Van S wieten
aangevoerde detachement. Deze treurige gebeurtenis bracht eene groote

116
sehen Mesigit-Pagar Ajer en Atoë. Dewijl te Kajoe-Lë, zoowel
als te Lambaroe zoo spoedig mogelijk versterkingen moeten komen,
welke elk bezet zullen worden door één compagnie van
het rechterhalf 8e bataljon Infanterie, zoo zal de Majoor M ek
e r n op eerstgenoemde plaats al dadelijk een geschikt punt
voor die versterking uitkiezen en met de werkzaamheden een
begin maken. Vivres en munitie moeten met eigen middelen
van Longbatah-Mesigit worden aangevoerd. 1) Zoo spoedig mogelijk
wordt rapport bij het hoofdkwartier ingewacht."
Ingevolge deze dispositie verliet de Majoor Mekern des
morgens om 7% uur van den 14en Februari het bivouac te Pagar-Ajer
2) en marcheerde in nagenoeg zuidelijke richting langs
Mesigit-Pagar Ajer, tusschen de kampongs Lambaroe en Lainsajoeng,
dwars over de toen nog droge sawahs, naar Atoë, dat
tegen 12 1 /., uur des namiddags werd bereikt. Op dezen marsch
loste de vijand slechts enkele schoten en trok hij bij de nadering
der colonne uit den kampong Lamsajoeng over de sawah
naar Lambaroe en Lain ten gab. terug. Een gedeelte van Lamsajoeng
werd door onze troepen in de asch gelegd. Nabij den
kampong Atoë werd de colonne eveneens slechts uit de verte
op hare linkerflank beschoten. Aan die zijde trok de vijand zijne
macht meer en meer samen. De colonne bereikte echter zonder
eenig verlies onzen post te Atoë, alwaar onmiddellijk, zoowel bij
den Majoor Visser als den Luitenant Bosman inlichtingen
werden ingewonnen nopens het voorgevallene met het détache-
wijziging in do plannen van den civielen en militairen bevelhebber. — Het
is hier de plaats niet, mede te deelen, welke die plannen waren. Zij behooren
bij de vermelding dor offensieve handelingen van onze troepenmacht
in Atjeh gedurende het tijdvak van '20 December 1875 — 4 September 1870.
In dit werk hebben wij ons slechts tot taak gesteld, de offensieve bande
lingen van den vijand in dat tijdvak te behandelen.
i) Bij de colonne was een voldoend aantal dwangarbeiders voor den transportdienst
aanwezig.
'2) De maisch der tweede, aan de colonne toegevoegde sectie Artillerie
waarop gewacht werd — had nog al oponthoud veroorzaakt.

117
ment van den Kapitein Van Swieten. Het daarover door
den Majoor Mekern uitgebracht rapport luidde:
»Het detachement van Van Swieten is in de juiste richting
van Mesigit-Pagar Ajer langs Lamsajoeng naar Atoë gemarcheerd,
af te gaan naar de verspreiding der lijken, die mijne
colonne op haren weg heeft gevonden en naar de rapporten door
mij bij den len Luitenant Bosman ingewonnen."
»Verder is mij uit de informatie bij den len Luitenant Bosman
en uit het terreinonderzoek gebleken :
»dat het detachement Van Swieten, even na het verlaten
van Mesigit-Pagar Ajer, door den vijand is opgemerkt en
hevig beschoten ;
»dat door dit vuur en de zwakte van zijn detachement de
commandant zich waarschijnlijk buiten gevecht heeft willen
houden en daardoor wat te snel is doorgemarcheerd ;
»dat daardoor het verband in den troep is verloren gegaan
en de Ie Luitenant Bosman dikwijls genoodzaakt was, den
Kapitein Van S w i e t e n toe te roepen: »»niet zoo hard aan het
hoofd marcheeren ;" "
»dat deze wanorde en de zwakte van het detachement den
vijand, die in grooten getale ( 300) in het nipahbosch tegenover
Lamsajoeng vereenigd was, heeft doen besluiten, het te achtervolgen,
en het dien vijand gemakkelijk is gevallen, een aldus
uit elkander getrokken troep in de pan te hakken."
»De lo Luitenant Bosman verklaart, dat tot verdediging
dikwerf rechtsomkeert is gemaakt, en dan salvo's zijn gegeven
door manschappen der sectie van den Luitenant B o s m a n."
»De aanval met blanke wapenen schijnt plaats gehad te hebben
op 2000 pas ten westen van Lamsajoeng, midden in
de sawah; na dien aanval schijnt de troep gevlucht te zijn,
(paniek) en door de Atjehers vervolgd, is er van het detachement
achtereenvolgens zooveel afgemaakt, dat er niet meer overbleef
dan het vluchtende gedeelte, dat bij den Majoor Visser
aankwam, aangezien op dien ganschen weg de lijken van die
verslagenen door mijne colonne gevonden zijn."

118
»De zielstoestand van den len Luitenant Bosman, bij mijne
aankomst te Atoë, was door het voorgevallene van den vorigen
dag zoodanig geschokt, dat aan zijne antwoorden op mijne
vragen geene waarde was te hechten, en ik besloot mijne verdere
informatiën bij hem tot den volgenden dag uit te stellen, wat
echter niet heeft kunnen plaats vinden, daar hij des nachts
door de cholera aangetast, den volgenden dag daaraan bezweek."
Wij gelooven, te mogen aannemen, dat dit rapport, grootendeels
samengesteld uit de opgaven van wijlen den len Luitenant
Bosman, in hoofdzaak waar is. Het detachement van den
Kapitein Van Swieten heeft zeer zorgeloos gemarcheerd :
de manschappen achter elkander over de galangans der sawah,
met meer dan noodige tusschenruimte. Daaraan is de geheele
ramp te wijten. In de nabijheid van Lamsajoeng, zelfs nabij
Lambaroe, zijn de volgende dagen nog lijken gevonden van
manschappen, die tot dat detachement hebben behoord. De kle- *
wangaanval des vijands heeft plaats gehad op de sawahvlakte
tusschen Atoë en Tjot Bëhël. ruim 2000 passen ten zuiden (en
niet ten westen) van Lamsajoeng. Op de vlakte aldaar is dan
ook het grootste aantal lijken bijeengevonden. Nadere bijzonderheden
omtrent deze treurige gebeurtenis zijn niet bekend
geworden. Wel zijn daartoe pogingen aangewend bij de overgebleven
manschappen van het detachement, die naar Atoë zijn
gevlucht, maar deze wisten niets anders mede te deelen dan
dat zij voortdurend beschoten werden en eindelijk bij den klewangaanval
de vlucht hadden genomen. 1)
Een dag nadat de Majoor Mekern van Pagar-Ajer naar
1) Een nader rapport omtrent deze gebeurtenis ontving de Commandant
van het Indische leger bij missive dd. 20 Juni 1870 van den civielen en militairen
bevelhebber in Atjeh. Wij hebben dit niet kunnen raadplegen en
weten dus niet of van onzen post te Atoë niets van het vuurgevecht is
gehoord en zoo ja, waarom geene patrouille kon worden uitgezonden. Te
Atoë lagen 2 compagnieën Infanterie

119
Atoë en Kajoe-Lë was opgerukt, marcheerde een detachement
van 44 gewapende militairen, onder de bevelen van den 2en
Luitenant der Infanterie Verbots tad, van Kota-Radja naar
Biloel, ter begeleiding van een transport munitie, gedragen
door ongeveer 150 Chineesche koelies. Ook dit detachement
werd in°de nabijheid van Atoë aangevalleu, na eerst beschoten
te zijn, tengevolge waarvan de koelies tweemalen hunne vrachten
nederlegden en naar den kampong vluchtten. De Luitenant
Ver hofstad wist echter door doeltreffende maatregelen zijne
manschappen bij elkander en den vijand van zich af te houden.
De gevluchte koelies kwamen terug en werden verzameld, zoodat
het detachement, door eene patrouille van onzen post te
Atoë ondersteund, de munitie ter bestemder plaatse bracht en,
zonder eenig verlies te hebben geleden, des namiddags van den
loon Februari met de koelies naar Pagar-Ajer terugkeerde.
Ongeveer ter zelfder tijd verliet de Majoor M e k e r n met
zijne colonne Atoë en sloeg het bivouac op in de nabijheid van
Kajoe-Lë, waar deze hoofdofficier den volgenden dag een geschikt
punt uitkoos voor eene versterking en onmiddellijk met
de daartoe gevorderde werkzaamheden een begin liet maken.
Onder de bedrijvigheid, welke daarvan een gevolg was, werden
dagelijks patrouilles naar Atoë en Mesigit-Pagar Ajer gezonden.
üe°ze patrouilles werden voortdurend uit de kampongranden
door den vijand beschoten, met het ongelukkig gevolg, dat op
15 Februari de Kapitein der Infanterie V a n d e r P a u w e r t
sneuvelde, den 18 on Februari de 2e Luitenant der Infanterie
L. H. K o o y gewond werd en den 27on Februari de Kapitein
der Infanterie Jhr. W 11 e w a a 11 v a n S t o e t w e g e n eene
.blessure ontving, aan de gevolgen waarvan hij overleed.
De meeste moeite ondervonden onze patrouilles steeds op den
weg naar Pagar-Ajer Mesigit, die immer werd gevolgd om van
Longbatah te fourageeren. De vijand had zich meer en meer
in de kampongs Lambaroe en Lamtengah verzameld en er zelfs
versterkingen aangelegd. Om die reden werd de last gegeven,
niet meer langs Lambaroe te marcheeren, maar uit Kajoe-Lë

120
den weg in meer westelijke richting te nemen en achter Lamsajoeng
om dien naar Longbatah te volgen. Eenige dagen gin«dit
goed, totdat ook deze weg weder geheel onveilig werd.
Naarmate de vijand tot de overtuiging kwam, dat onze in
dit tijdvak tegen hem offensief handelende hoofdmacht zich
in de XXVI moekims al meer en meer in noordelijke richting
van Kota-Radja verwijderde en de sterkte van onze in de
oosterlinie gelegerde troepenmacht zoo gering was, dat wij voor
de bescherming onzer transporten niet meer dan 100, hoogstens
150 man konden afzonderen, werden zijne aanvallen ook gaandeweg
stoutmoediger. De vijand was talrijk vertegenwoordigd.
Het rijpe graan, dat allerwege tusschen onze posten stond, had
eene groote menigte volks uit de XXII moekims, waaronder de
uitgewekenen uit de VI en IX moekims, naar deze streken
gelokt om zich zooveel mogelijk van dat graan meester te maken.
Behoorlijk gedekt door in verspreide orde vooruitgeschoven
posten, sneed de vijand des nachts de padi en bracht deze voornamelijk
te Lambaroe en Lamtengah in veiligheid. Over dag
hield hij zich schuil in de kampongs en wachtte slechts de
gunstige gelegenheid af' om onze patrouilles en transporten
zooveel mogelijk afbreuk te doen.
Een der meest treffende voorbeelden der stoutmoedigheid van
den vijand was de aanval op een detachement, sterk 74 bajonetten
en eene sectie Artillerie (8 c.M. L.), dat den 4en Maart
uit Kajoe-Lë langs Lamsajoeng naar Longbatah marcheerde,
ten einde eenige zieken naar Kota-Radja over te brengen. In
den nauwen doorgang tusschen Lamsajoeng en Tjot Bëhël werd
dit transport onverwachts, zoowel in front als op beide flanken,
door een overmachtigen vijand aangevallen. De doeltreffende
en beleidvolle maatregelen, door den detachementscommandant,
den Ion Luitenant der Infanterie T. W. J. B u ijs, o-enomen
de orde die hij, niettegenstaande het groot aantal gewonden
bij zijne manschappen wist te bewaren, en de goede medewerking,
welke hij daarbij van zijne ondergeschikten — officieren

121
en kader — ondervond, zijn de redenen geweest, dat dit in vrij
netelige omstandigheden geplaatste detacbement zich heeft weten
staande te houden, totdat er hulp van Kajoe-Lë kwam opdagen.
Hier had men van den aanval en den toestand, waarin zich
het detachement bevond, bericht ontvangen van den 2en Luitenant
der Infanterie H. Willink Ketjen, die, alleen gevolgd door
een bereden ordonnans, zich door de vijandelijke linie een weg
had weten te banen naar Kajoe-Le. Zoodra de vijand den ter
hulp snellenden troep — eene compagnie Infanterie — van
laatstgenoemde plaats zag opdagen en zich in de richting van
Tjot Bëhël bewegen, maakte hij aan die zijde eene terugtrekkende
beweging en werd zijn voor den troep van den Luitenant
B u ij s zeer gevaarlijk geworden opdringen tot staan gebracht.
üe hulp van Kajoe-Le kwam juist van pas ; want de toestand,
waarin zich het detachement van genoemden officier bevond, was
zeer hachelijk geworden. Aan onze zijde sneuvelde 1 en werden
»ewond 18 mindere militairen, benevens 1 dwangarbeider en
6 artilleriepaarden.
Na den vijandelijken aanval op 4 Maart achtte de Majoor
M e k e r n zich met de troepenmacht, waarover hij kon beschikken,
niet sterk genoeg meer om Kajoe-Lë te blijven bezetten
en gelijktijdig de gemeenschap tusschen onze posten in
die streek te beveiligen. Die gemeenschap was door den vijand
verbroken. Er was hulp noodig, die te herstellen. Dit moest
zoo spoedig mogelijk aan den civielen en militairen bevelhebber
worden medegedeeld. Maar hoe? Het overbrengen van dat bericht
kon bezwaarlijk door een gewapend detacbement geschieden
; want men zoude zich zoodoende aan een tweeden aanval
des 'overmachtigen vijands blootstellen. Het rapport moest door
eene sluippatronille worden overgebracht en zoo mogelijk door
vrijwilligers. Twee, tot de bezetting van Kajoe-Lë behoorende
personen boden zich aan, die gevaarvolle taak op zich te nemen :
het waren de Inlandsche stukrijder der 2° klasse Mali, Alg.
St. N°. 70412, en de dwangarbeider M o h a m a d üaëng

122
M a t a 1 i, beiden Boegineezen. Om 3 uur in den morgen van
den 6en Maart verlieten zij Kajoe-Lë, zooveel mogelijk vermomd en
met het kapmes gewapend, al bukkende en daarbij het snijden
van padi nabootsende, voorwaarts gaande. Zij waren echter door
het groot aantal Atjehers, dat zich op de sawah, buiten onzen
post, bevond, genoodzaakt, terug te keeren ; maar om 4V2 urngingen
zij wederom op marsch en hadden het geluk, ongemerkt
door den vijand te sluipen, die de gesneden padi in veiligheid bracht
en zich nog in alle richtingen, doch thans meer verspreid, over
de sawahs bewoog. Ongeveer twee uur later meldden zich beide
personen aan bij den chef van den staf te Kota-iladja en overhandigden
dezen hoofdofficier het in telegrafisch schrift opgemaakt
rapport van den Majoor M e k e r n, aldus luidende :
»Communicatie met Longbatah-Mesigit en Pagar-Ajer verbroken
door zware vijandelijke bezetting te Lamrong, Larnsajoeng
en Lambaroe ; gebrek munitie voor veld- en vestiugartillerie,
benevens aan vivres. Colonne te zwak om door te slaan.
Gisteren patrouille om berichten over te brengen 1) slaags geweest
; verliezen : 1 Inlandsch fuselier gesneuveld, 19 gewond,
waaronder 5 zwaar; ook G paarden, waarvan 2 afgemaakt."
»Atoë te zwak om Kajoe-Lë te bezetten. Sterkte colonne 305
bajonetten en 2 sectiën Artillerie."
»Met mineurs en ambulance verzoeke tevens bijgewerkte
kaart."
»Gezondheid bevredigend, geen cholera."
»Kennis geven van ontvangst dit bericht door twee vuurpijlen
te Pagar-Ajer (Mesigit) heden avond 7 uur, in geval heden
geene versterking."
Onmiddellijk na keunisneiuing van dat bericht, deed de chef
van den staf, Luitenant-Kolonel van den Generalen staf H. F.
M e ij e r, daarvan mededeeling aan den waarneiuenden civielen
en militairen bevelhebber, den Luitenant-Kolonel der Infanterie
1) Hot dekkingsdetachcmont van don Luitenant B u ij s, eono fout.

123
Engel, 1) die zich te Koewala Gigieëng met de ageerende
hoofdmacht bevond. Eerstgenoemd hoofdofficier teekende daarbij
o. a. aan :
»Spoedige hulp is noodig."
»Van hier uit 2) kan niets gedaan worden ; omdat alleen disponibel
is 250 à 275 man van het 8e bataljon."
»Wordt in overweging gegeven om nog heden met de troepen
van Koewala Gigieëng op te rukken om zoo mogelijk door
te gaan tot Longbatah-Mesigit. ten einde zoo spoedig mogelijk
colonne Mekern te ondersteunen."
»Munitie en vi vies zal ik naar Longbatah laten brengen en
het 8o bataljon heden middag daarheen laten oprukken."
Daarop antwoordde de Luitenant-Kolonel Engel:
»1 compagnie van het &> bataljon barisan bij het 8e voegen."
»Het 3o bataljon met eene sectie Artillerie (70 schoten per
stuk en het personeel compleet) zal onmiddellijk oprukken naar
Longbatah-Mesigit, ten einde met het 8e in verband met het
13e te ageeren."
»Overste Meijer commandant van het geheel (kies stafofficier)."
< : ;
»Communicatie herstellen, post te Lambaroe vestigen.'
»2e sectie der Artillerie is onbruikbaar door gebrek aan manschappen
en paarden."
»Van hier kan niets meer gedaan worden. Vermoedelijk kom
ik oogenbhkkelijk met '2 compagnieën barisan ; morgen komt de
rest van het 12e bataljon en de barisan."
Ingevolge bovenvermelde dispositie rukte de Luitenant-Kolonel
van den Generalen staf H. F. M e ij e r nog in den vooravond
van den Gen Maart, aan het hoofd van het rechterhalf 3e
het rechterbalf 8e bataljon Infanterie benevens 1 compagnie
barïsan van Soemënëp en 2 sectiën Artillerie, naar Longbatah,
1) De Generaal-Majoor Pol was 24 Februari t. v. overleden.
2) Kota-Radja.

124
alwaar voor den nacht het bivouac werd betrokken. Den 7en
Maart rukte genoemd hoofdofficier tegen Lambaroe op, waar
twee vijandelijke versterkingen genomen werden en de vijand
tevens eene gevoelige les kreeg. De verloren gemeenschap tusschen
de posten in deze streek werd hersteld. Met de oprichting
van eene versterking te Lambaroe werd begonnen, alwaar
voorloopig het 8e bataljon Infanterie en 1 sectie Artillerie in
bezetting kwamen.
Hoe geschiedde de verovering der vijandelijke positie bij Lambaroe?
Onmiddellijk na het ontvangen der bevelen van den waarnemenden
civielen en militairen bevelhebber, werden door den
Luitenant-Kolonel M e ij e r 1) de navolgende maatregelen genomen:
1. Het 8e bataljon Infanterie en eene sectie Artillerie te
Kota-Kadja ontvingen den last, tegen 3V2 uur in den namiddag
van den 6 en Maart naar Longbatah-Mesigit te marcheeren en
aldaar in onze versterking alsmede in de nog aanwezige gebouwen
onzer geslechte benting te Blang Tjoette overnachten.
2. De chef der Intendance in Atjeh werd uitgenoodigd, met
het 8e bataljon Infanterie de noodige dwangarbeiders met vivres
1) De Luitenant-Kolonel Meijer vervulde gedurende zijn verblijf in
Atjeh do betrekking van chef van dun staf bij de troepenmacht aldaar.
Welke de aard van zoodanige betrekking is, behoeft hier niet vermeld te
worden. Als beginsel behoort steeds te gelden, dat de chef van den staf —
zooals ook steeds consequent door den Genoraal Van Swieten tijdens
do tweede Atjehsoho expeditie werd in acht genomen — zoo weinig mogelijk
mot andere opdrachten ot weikzaamhcden dan die, aan zijne eigene
betrekking verbonden, kan of mag worden belast. Minder gewenscht is het
dus b.v., den chef van den staf colonnecommandant te maken, zooals met
den Luitenant-Kolonel Meijer het geval is geweest op 29 December 1875
bij den aanval op Djempit, op 10 en 17 Januari 1876 bij den tocht dooiden
bergpas van iilang Kala, op 30 on 31 Januari d. a. v. bij de operation tegen
Poenei, Lamarei en Lampcnchen, alsmede bij dit feit.

125
mede te geven. De dwangarbeiders moesten den volgenden dag
de vivres naar Lambaroe en Kajoe-Lë transporteeren.
3. Den commandant der Artillerie in Atjeh werd het rapport
van den Majoor M e k e r n ter kennisneming toegezonden, met
verzoek, tijdig voor het vervoer van de noodige munitie zorg
te dragen.
Na een vermoeienden marsch langs het strand te hebben afgelegd,
kwamen tegen 4 uur des namiddags van denzelfden dag
het 3o bataljon Infanterie en eene sectie Artillerie te Kota-Radja
terug. Aan deze troepen, die aan den opmarsch' naar Lambaroe
deel moesten nemen, werd één uur rust gegund en, op last van
den Luitenant-Kolonel M e ij e r, verstrekt aan ieder tot de
colonne behoorenden persoon een dubbel ration brood, aan ieder
Europeesch en Amboineesch militair een halve, aan ieder Inlandsch
militair een kwart flesch wijn. De paarden werden gevoederd.
Na de rust rukte de colonne, waarbij zich de compagnie
barisan van Soemënëp aansloot, naar Longbatah Zuid op, waar
de Majoor L u b e c k, commandant van het liiikerhalf 3e bataljon
Infanterie, met den staf en een gedeelte van dit corps gelegerd
was en reeds de noodige maatregelen getroffen had, officieren
en troepen allen behoorlijk onder dak te brengen en tevens aan
de militairen beneden den rang van officier spoedig na hunne
aankomst een goed maal warm eten te verstrekken, üe sterkte
der in Longbatah Zuid en Longbatah-Mesigit vereenigde troepenmacht,
welke den volgenden dag tegen Lambaroe zoude oprukken,
bedroeg, behalve de officieren en 1 door den Kapitein
M A. T hi em e gecommandeerde compagnie barisan, aan Infanterie:
van het rechterhalf 3e bataljon Infanterie (4 compagnieën)
slechts 218 Europeesche en Amboineesche en van het 8e bataljon
(4 compagnieën) 263 Europeesche en Inlandsche onderofficieren
en manschappen. Die bataljons waren dus zeer zwak. Bij de
ambulance bevond zich 1 officier van Gezondheid met 25 tandoes.
De Artillerie telde 2 sectiën berggeschut. Als stafofficier werd
aan den colonnecommandant toegevoegd de Ie Luitenant-adjudant
der Infanterie J. H. De Bruijn, adjudant van den

126
civielen en militairen bevelhebber. De chef der opnemingsbrigade
bij de troepenmacht in Atjeh, de Kapitein van den Generalen
staf F. C. E. Meijer, was uitgenoodigd, aan de operatie
deel te nemen, omdat hij nagenoeg de eenige officier was, die
corps- of detachementscommandanten bij het ageeren in den
kanipong Lambaroe behoorlijk den weg kon wijzen ; hij had
reeds vroeger aan eene verkenning van dezen kampong deelgenomen.
Voorts werden den colonnecommaudant 2 bereden ordonnansen
toegevoegd.
De hardnekkigheid, waarmede de vijand voortdurend de gemeenschap
tusschen onze posten in de oosterlinie bemoeilijkte
en, zoo het kon, geheel stremde; de groote overmacht, waarmede
hij steeds onze detachementen en transporten in deze streek
aanviel ; het rijpe graan, dat allerwege nabij en in den omtrek
van onze versterkingen te velde stond en niet dan noode door
den vijand zou worden prijsgegeven ; dit alles deed den colonnecommandant
veronderstellen, dat de te verwachten tegenstand
nog al heftig zoude zijn en dientengevolge de kans bestond,
dat onze troepen een groot aantal gewonden hadden te verwachten.
De eenige officier van Gezondheid bij de colonne zou dan
wellicht in zijne taak tekortschieten, zoodat de te Longbatah
Zuid gestationeerde officier van Gezondheid der Ie klasse
Kroon, op verzoek van den colonnecoramandant, den last
ontving, de op 7 Maart tegen Lambaroe oprukkende colonne te
volgen, die in den vroegen morgen van dezen dag naar onzen
post Mesigit-Pagar Ajer marcheerde. Ten einde den opmarsch
der troepen zoo spoedig mogelijk te doen plaats hebben, marcheerde
het in Longbatah-Mesigit onder dak gebrachte 8e bataljon
Infanterie het eerst met 1 sectie Artillerie af. Het 3 e bataljon,
dat met de overige troepen der colonne het bivouac in Long-batah
Zuid had betrokken, moest een kwartier later op marsch gaan. Te
Mesigit-Pagar Ajer zoude de colonnecommandant het bevel over
de gezamenlijke troepen op zich nemen. Ongeveer om half 8 ure
des morgens waren zij ter laatstgenoemder plaatse geconcentreerd.
Wijden wij thans aan het terrein, waarop moest worden ge-

127
opereerd, eenige beschouwingen. Lambaroe w-as eene langwerpige,
maar smalle kampongreeks, die zich langs den linkeroever
der Atjeh-rivier uitstrekte, en waarvan de zuidwestelijke rand,
die aan onze tegenwoordige vestiging grensde, op circa 3 à 400
pas van die rivier verwijderd was. Niet verre daarvan, op ongeveer
20 pas van deii zuidwestelijken hoek van den kampongrand,
lag eene vijandelijke versterking, min of meer halverwege
tusschen onze posten Mesigit-Pagar Ajer en Kajoe-Lë, waarvan
de afstand in rechte lijn 3000 M. bedroeg. Van laatstgenoemden
post kon men dien hoek van den kampong Lambaroe
zien, waarbinnen men veel kreupelhout, door hooge boomen afgewisseld,
en bamboe-doeristoelen vond. De meer uitstekende
kampongranden naar de zijde van Mesigit-Pagar Ajer, maar
vooral een dichtbegroeide heg langs een gegraven kanaal, dat
de westelijk van Lambaroe gelegen sawah doorsnijdt, maakten
het uitzicht op den kampong van die zijde onmogelijk. Van
Kajoe-Lë naar Mesigit-Pagar Ajer gaande, moest men over die
sawah marcheeren, dicht langs genoemde versterking. Wenschte
men van Kajoe-Lë rechtstreeks naar Longbatah-Mesigit te marcheeren,
dan werd de sawah in noordwestelijke richting overgetrokken
tot Larasajoeng, van welke plaats de marsch in nagenoeg
noordelijke richting werd voortgezet over de tusschen laatstgenoemden
kampong en Lamrong gelegen sawah. I) Al de bewegingen
onzer troepen uit Kajoe-Lë en de zuidwaarts daarvan gelegen
posten in de richting van Lambaroe of Longbatah-Mesigit konden
door den vijand worden waargenomen, die zich te Lamsajoeno-
en Lamrong had genesteld, met Lambaroe als steunpunt,
waar hij, zoo noodig, over de Atjeh-rivier kon terugtrekken.
In tijd van nood had hij bovendien uit Lamsajoeng en Lamrong
een veiligen terugtochtsweg langs Lamtermei 2) en Lamkoenjit
1) Zie Hoofdstuk 1 en de Kaart van het terrein des oorlogs in Groot-Atj.-li,
1876, schaal 1 : 40000, alsmedo do schets No. 1 (Gevechtsterrein van Lambaroe)
schaal 1 : 20000.
2) Zoek op do kaart Lampcnehcn. Niet verwarren met Lamtormin en
Lampormei.

128
naar het ten zuiden van onzen post Biloel gelegen terrein. Het
bezit der vijandelijke positie in en om Lambaroe was dus voor
ons van groote waarde en de vijand zou haar niet spoedig prijsgeven.
Het terrein tusschen Mesigit-Pagar Ajer, Lambaroe en
de Atjeh-rivier was ons nagenoeg onbekend. Wel hadden onze
troepen zich in de eerste dagen der maand Februari — gedurende
de offensieve handelingen van den Generaal Pel — daarin
bewogen om gedeeltelijk de Atjeh-rivier te verkennen en de woningen
der Atjehers te verbranden, doch het was voor menigeen
onmogelijk geweest, zich in dit labyrinth van paden, heggen, slooten
en suikerrietvelden te orienteeren. De verkenning van dat terrein
was bovendien op last van Generaal Pel gestaakt moeten
worden door het hevige vuur, dat de vijand op den linkeroever
der Atjeh-rivier op onze troepen gaf, die het gevecht moesten
afbreken en, na Mesigit-Pagar Ajer te hebben bezet, naar Longbatah
terugtrokken. Bij die verkenning had door het personeel
der opnemingsbrigade en den Kapitein van den Generalen staf
Meijer onder het vuur des vijands eene vluchtige terreinopneming
plaats gevonden, waarbij aan den bovengenoemden zuidwestelijken
hoek van den kampong Lambaroe eene slechts halfvoltooide
en toen niet bezette vijandelijke versterking aangetroffen
was, waarin eenige blijkbaar in haast opgerichte afdaken verbrand
werden. De versterking was achter het dichte struikgewas
van den kampongrand verscholen, van waar alleen de
atappen daken der pondoks zichtbaar waren. Zij was eene vierkante
redoute, waarvan de keel geheel open was. Tusschen 3
en 400 pas van de Atjeh-rivier gelegen, kon de ligging dezer
versterking gunstig worden genoemd. In hoeverre zij echter
voltooid en haar defensiefvermogen verhoogd was, of de vijand
meer versterkingen sedert Februari had aangelegd, bleef ons
onbekend. Vau Mesigit-Pagar Ajer — waaruit de aanval op
de versterkte vijandelijke stelling in Lambaroe zoude geschieden
— was ons dus van het inwendige van den kampong zeer weinig
bekend. Van den loop der Atjeh-rivier wist men toen alleen dit,
dat zij nabij meergenoemde versterking langs Lambaroe stroomde.

129
Ten einde bij den aanval op Lambaroe den vijand zooveel
mogelijk verlies toe te brengen, besloot de Luitenant-Kolonel
Meijer dien aanval zoodanig te regelen, dat hij hem bij eene
nederlaag van zijne terugtochtswegen — de Atjeh-rivier en den
zuidoostelijken kampongrand — kon afsnijden. Daartoe gaf hij
de volgende bevelen :
1. De Majoor Diepenheim moest met het rechterhalf
3o bataljon Infanterie en de compagnie barisan even ten zuiden
van Mesigit-Pagar Ajer den kampong ingaan, dezen zoover
mogelijk doortrekken, de vijandelijke versterkingen opzoeken en
deze, wanneer dat doenlijk was, in den rug, d. i. van de oostzijde,
aanvallen. Aan deze troepenmacht werd geene Artillerie toegevoegd,
omdat zij slechts de bewegingen der colonne in den
kampong zoude vertragen en in den regel in bedekt terrein als
dit weinig nut kan stichten. De Kapitein van den Generalen
staf M e ij e r werd den Majoor Diepenheim toegevoegd om
in den kampong den weg te wijzen.
2. Den Majoor Van T e ij n vrerd opgedragen, met 3 compagnieën
van het 8e bataljon Infanterie zoo gedekt mogelijk van
Mesigit-Pagar Ajer den kampongrand te volgen, de vijandelijke
versterkingen op te sporen, deze te verkennen en van de noordzijde
aan te tasten.
3. De twee sectiën Artillerie, onder bedekking van eene compagnie
van het 80 bataljon Infanterie, moesten de bewegingen
van de onder de bevelen van den Majoor Van T e ij n gestelde
troepenmacht volgen, eene brug 1) over het vroeger genoemde
kanaal overgaan, daar stelling nemen om zoo noodig den aanval
op de vijandelijke positie door haar vuur voor te bereiden en
1) De hierbedoeldo brug, die in vrij goeden toestand verkeerde en voor
berg-Artillerie zeer goed te gebruiken was, lag zuidwaarts van Mesigit-Pagar
Ajer over het kanaal van 2 M. breed en 1,5 M. diep, dat waarsohijnlijk
uitloopt in do beek, dio tusschen Pango en Longbatah-Mesigit in de Atjehrivier
valt. Zie Hoofdstuk 1.
9

130
later den vijand, wanneer hij zijne versterkingen langs de sawah
verliet, zooveel mogelijk nadeel toe te brengen.
Aan de Majoors Diepenheim en Van T e ij n was bovendien
gezegd, op elkanders vuur te letten en te trachten, zooveel
mogelijk den aanval gelijktijdig te verrichten. Bij elke
colonne was een officier van Gezondheid ingedeeld. Met den
len Luitenant-adjudant J. H. D e B r u ij n en de beide ordonnansen
volgde de Luitenant-Kolonel M e ij e r de colonne van
den Majoor Van T e ij n. De dekkingstroepen der Artillerie
stonden onder de bevelen van den Kapitein der Infanterie
K i e v i t s. De Artillerie, die door den Kapitein J. A. N u ij
werd gecommandeerd, marcheerde, op 80 à 100 pas van den
kampongrand, in de sawah. De colonnecommandant kon dus
zoowel de langs den west-dijken kampongrand marcheerende
troepenmacht van den Majoor Van T e ij n als de zich op haren
rechtervleugel bewegende Artillerie overzien. De kookketels,
vivres en bagage waren voorloopig te Mesigit-Pagar Ajer achtergelaten.
Ruim half 8 in den morgen namen de voorgeschreven bewegingen
een begin.
Zoodra de colonne van den Majoor Van T e ij n over het
meergenoemde kanaal begon te trekken en daardoor waarschijnlijk
in het gezicht der vijandelijke voorposten kwam, werden
uit den westelijken kampongrand eenige schoten op haar gelost.
De Artillerie ontving toen last, de brug over te trekken en zich
in batterij te stellen. Op het punt, waar men een 15-tal Atjehers
den kampongrand had zien binnengaan — 0 passen van
de artilleriestelling gelegen — vermoedde men de ligging eener
vijandelijke versterking, waarop vervolgens eenige granaten werden
geworpen. Onder dat vuur marcheerde de colonne Van
T e ij n langzaam voorwaarts en toen het weldra bleek, dat de
vijand terugtrok, zweeg het artillerievuur en rukte de Infanterie
met de Artillerie verder voorwaarts tot op 300 passen van den
zuidwestelijken hoek des kampongs. Het vijandelijk vuur was
intusschen in hevigheid toegenomen, zoodat de Majoor Van

131
T e ij n, alvorens tot den aanval over te gaan, den Kapitein der
Artillerie N u ij verzocht, genoemden hoek, waar vermoedelijk
eene vijandelijke versterking gelegen was, met kartetsen te beschieten.
Daarna marcheerde de colonne den kampong binnen
om die versterking te verkennen en vervolgens aan te vallen.
De Luitenant-adjudant De B r u ij n ging toen op last van den
colormecommandant den Kapitein N u ij de order overbrengen,
voorwaarts te marcheeren en zich zuid westwaarts van den kampong
zoodanig op te stellen, dat hij een vrij uitzicht kreeg op
de voorliggende sawahvlakte, waarover de vijand vermoedelijk
de wijk zoude moeten nemen, en waarop men hem zoowel met
artillerie- als infanterie vuur wellicht nog schade zoude kunnen
berokkenen. De colonnecommandant was langs den kampongrand
vooruitgegaan tot de plaats, waar de Majoor Van T e ij n
binnen den kampong was gerukt.- Zoowel het vuur des vijands
als dat aan onze zijde nam meer en meer in hevigheid toe en
het kwam den Luitenant-Kolonel M e ij e r voor, dat hij ook in
de richting, waar zich de troepenmacht van den Majoor D i ep
e n h e i m moest bewegen, hoorde vuren. Uit een en ander
maakte de colonnecommandant op, dat onze troepen zeer nabij
eene vijandelijke versterking moesten zijn, temeer, omdat hij op
de plaats, waar hij zich bevond, niet langer veilig kon blijven
staan. Overtuigd, dat lang dralen bij den aanval op die versterking
— waartegen men geen artillerievuur kon bezigen —
niet anders dan tot onnoodige verliezen aanleiding kon geven,
gelastte hij den Luitenant-adjudant De B r u ij n, zich in den
kampong te begeven, de position te verkennen en den Majoor
Van T e ij n te verzoeken, zoo spoedig dit kon, de versterking
aan te vallen. De Luitenant De B r u ij n kwam kort daarna
terug met het bericht, dat zoowel de Majoor D ie pen h ei m
als de Majoor V a n T e ij n nabij eene vijandelijke versterking
waren en aan beide zijden eene hardnekkige worsteling met den
vijand plaats had.
De troepenmacht van den Majoor D i epen heim was, na
uit Mesigit-Pagar Ajer deu kampong te zijn binnengemarcheerd,

132
al zeer spoedig op de Atjeh-rivier gestuit, die tusschen Lambaroe
en Mesigit-Pagar Ajer een scherpen bocht maakt. Men had dit
niet zoo spoedig verwacht. De marsch van deze troepen was
daardoor verraden ; want zij ontvingen dadelijk een goed onderhouden
vuur van den rechteroever der rivier. In overeenstemming
met den Kapitein van den Generalen staf M e ij e r, besloot
toen de Majoor Diepenheim met zijne troepen meer
zuidwestwaarts aan te houden. Het vijandelijk vuur, dat aanvankelijk
niet beantwoord werd, nam echter gedurende den
marsch dezer troepen in hevigheid toe en bestookte niet alleen
den rug, maar ook de linkerflanken der colonne. Dat vuur kon
niet langer onbeantwoord blijven, toen bij onderzoek bleek, dat
het niet alleen van den rechteroever der Atjeh-rivier, maar ook uit
eene op den linkeroever gelegen versterking 1) kwam, waarvan
ons vroeger niets bekend was. In de vermoedelijke richting der
andere versterking doormarcheerende, liet de Majoor Diepenheim
dat vuur nu en dan door salvo's beantwoorden, waardoor
ten minste de vijand op eenigen afstand kon worden gehouden.
Met groote moeite was deze hoofdofficier onder die omstandigheden
voorwaarts gerukt. In rug en flanken door het vijandelijk
vuur bestookt, het object van aanval in front, en daarbij
op onbekend en zeer bedekt terrein marcheerende, verkeerden zijne
troepen in een neteligen toestand, die er, bij den verderen opmarsen,
niet beter op werd ; want weldra kreeg deze colonne
ook vuur in front, dat aanvankelijk voor den opmarsch niet
hinderlijk was geweest ; maar toen het elke voorwaartsche
beweging begon te belemmeren, maakte de Kapitein van den
Generalen staf M e ij e r daaruit op, dat wellicht de Majoor Van
T e ij n met zijne troepen de versterking niet aan de noord-,
maar aan de zuid- of oostzijde aanviel. Het bereiken van
het doel: de noorderface der vijandelijke versterking, had
werkelijk — zooals de Kapitein M e ij e r maar al te goed
1) Zie de hierbijgevoegde schets No. 1 (gevechtsterrein van Lambaroe)
schaal 1: 20000.

133
gegist had — niet geheel plaats gevonden; hij gaf toen den Majoor
Diepenheim in overweging, nog meer zuidwestwaarts aan
te houden, waaraan onmiddellijk werd gevolg gegeven, zoodat
de voorhoede dezer colonne zoodoende spoedig daarop de versterking
aan de noorderface naderde en het 8e bataljon gewaar
werd, waarvan een paar compagnieën den last hadden gekregen,
eene omtrekkende beweging te maken en zoodoende aan de
oost- en zuidzijden er van waren gekomen.
Nadat de Majoor Van T e ij n met de Ie, 2o en 3e compagnie
van het 8 e bataljon Infanterie (de 4 e compagnie was tot dekking
der Artillerie bestemd) den kampongrand was ingegaan, moest
hij zich met zijne troepen door het dichte struikgewas een
doortocht banen en, op de richting van het vijandelijk vuur
afgaande, de plaats trachten te bereiken, waar de vijandelijke
versterking gelegen was. Zoo gedekt mogelijk voorwaarts marcheerende,
zag hij eindelijk op een 50-tal passen voor zich die
versterking, waarvan hij nog door eenige heggen, struikgewas
en eene verhakking van bamboe-doeri gescheiden was. Nu en
dan vertoonde zich de vijand boven de borstwering, vuurde en
was dan weder onzichtbaar. Hij was echter op tegen weer bedacht.
Voor de noorderface gekomen, posteerde Majoor Van
T e ij n er 3 sectiën Infanterie onder den Kapitein J. R. E ngelhard,
met last om door salvo's den vijand achter zijne
borstwering te houden. Geen ingang of poort was te zien. Met
de vierde sectie der Ie compagnie (Engelhard), onder den
len Luitenant A e ilk e ma, en het eerste peloton der 2e compagnie
onder den 2en Luitenant J. K o b u s, trok de Majoor
Van T e ij n in oostelijke richting langs de versterking, ten
einde deze te verkennen en eene opening of ingang op te
sporen. Toevallig zag deze hoofdofficier een Atjeher, van de
zijde der Atjeh-rivier komende, snel op de versterking aanloopen
en daarin verdwijnen. De Majoor volgde de door dien Atjeher
genomen richting en kwam kort daarop voor de oosterface,
waarin-zich een ingang bevond. Die hoofdofficier besloot daarop
dien ingang te forceeren tegelijk met het beklimmen der borst-

134
wering aan die zijde. Daartoe gelastte hij den Luitenant A e i 1k
e m a, een gedeelte zijner sectie — Europeanen — zoodanig
te plaatsen, dat het den rug dekte van het andere gedeelte,
dat front moest maken naar de versterking om de zich boven
de borstwering vertoonende vijanden neer te schieten. De Inlandsche
militairen 1) werden aan het werk gezet om de verhakking
zooveel mogelijk op te ruimen. De Majoor V a n T e ij n
zag evenwel in, dat de aan de oosterface geplaatste troepen
niet sterk genoeg waren om dien ingang te forceeren. Hij liet
daarom den Kapitein Engelhard met zijne 3 sectiën Europeanen
van de noorderface oprukken en gaf dezen officier last,
de versterking aan de oosterface binnen te dringen. De 3o
compagnie van het 8o bataljon, die bij het binnenrukken in
den kampong de rechterflank der colonne van Majoor Van
T e ij n moest dekken, en daardoor gedeeltelijk buiten den
kampongrand, op de sawah, bleef, kreeg, toen Kapitein E ng
e 1 h a r d aan de noorderface post had gevat, den last,
naar de zuiderface der versterking te marcheeren om spoedig
daarna onder haar commandant, den Ion Luitenant H. L.
Van den Ende, een werkzaam deel aan den aanval te
nemen.
Juist toen de Kapitein Engelhard opgeroepen werd, zich
naar de oosterface te begeven, vertoonde zich de voorhoede der
colonne van den Majoor Diepenheim (de 4e compagnie van
het rechterhalf 3e bataljon, gecommandeerd door den Kapitein
E. W. Beeckman) voor de noorderface der versterking. Spoedig
daarna was deze colonne ook vóór de vijandelijke benting
en terwijl de Majoor Van ï e ij n haar van de oost- en zuidzijden
attakeerde, viel de colonne van den Majoor Diepenheim
haar gelijktijdig van de noord- en westzijde aan. Het
daarop ontstane gevecht duurde slechts eenige minuten, maar
was hevig en bloedig. Daarbij deden zich de volgende meldenswaardige
feiten voor.
1) In den regel betere pioniers dan onze Europeesche soldaten.

135
De 2e Luitenant der Infanterie G. M. A. W alp o t diong
aan de oosterface de nauwe, kronkelende opening binnen, onmiddellijk
gevolgd door den Kapitein Engelhard en eenige
Europeesche soldaten. De Luitenant W a lp o t forceerde de
opening. Deze twee forschgebouwde officieren werden weldra
met de Atjehers handgemeen : W a 1 p o t kreeg een klewanghouw
op het hoofd en E n g e 1 h a r d een over de hand ; maaide
Europeesche korporaal Wager, Alg. St. N°. 59989, en de
Europeesche fuselier D e v i 11 e, Alg. St. 74090, drongen snel
vooruit om hunne officieren bij te springen en velden enkele
Atjehers neder. Aan de zuiderface worstelde een klein, maar
niets minder onversaagd officier, de 1« Luitenant Van den
Ende, bijgestaan door den 2«" Luitenant der Infanterie Boersma
en een twaalftal lnlandsche militairen, door de bamboedoeriverhakking
heen, kwam door een drogen sloot en weldra
aan den voet van het buitentalud der versterking voor een 40tal
met laus en klewang gewapende Atjehers, die zich op de
borstwering hadden geposteerd. Eene poging willende wagen,
de versterking aan die zijde te bestormen, gef Van den
Ende daartoe het voorbeeld aan zijne manschappen; maar de
lnlandsche sergeant T i e r o, Alg. St. iN

136
zijne revolver lossen, maar deze weigerde. Toen sprong de Inlandsehe
fuselier Mak a r a h a, Alg. Stamb. N°. 84647, vooruit en stak
den Atjeher met de bajonet overhoop. Van hem bevrijd, ging
Van den End e, door zijne manschappen gevolgd, voorwaarts
en was hij, met den Inlandschen sergeant T i e r o, het eerst
op de vijandelijke borstwering en in de versterking. Terwijl dit
bij het 8 e bataljon plaats vond, liet de Kapitein Beeckman,
op last van Majoor Diepenheim, door eenige manschappen
zijner compagnie twee openingen vóór de noorderface kappen
in de bamboe-doeriverhakking en daarna den l en Luitenant F.
Godin met het 2 e en den l en Luitenant J. P. Smith met
het Ie peloton door de openingen de versterking bestormen en
de borstwering beklimmen. De Luitenant Godin plaatste zich
aan het hoofd van zijne manschappen en sprong het eerst op
de borstwering, met sabel en revolver in de handen, maar
raakte bij het nederdalen in de versterking met drie Atjehers
handgemeen, van welke hij er een met een sabelhouw en revolverschot
en de beide anderen insgelijks door een schot onschadelijk
maakte. Van het peloton van den Luitenant Smith
was de Europeesche fuselier K 1 ij n, Alg. Stamb. N°. 66039, het
eerst op de vijandelijke borstwering. De Luitenant Godin en
de fuselier K1 ij n werden gelukkig spoedig door anderen
gevolgd. De Amboineesche fuselier Pattiasina, Alg, Stamb.
No. 79701, liep vlak achter genoemd officier; terwijl de Europeesche
fuselier Manchiska, Alg. Stamb. N°. 73310, en
de Amboineesche fuseliers Raruinangkaij, Alg. Stamb. N°.
86005, en R in d i n g a n, Alg. Stamb. N°. 82297, de eersten
waren, die daarna de versterking binnendrongen en daar aan
een kort, doch bloedig gevecht deelnamen, dat in de kleine
binnenruimte zich weldra ontspon, waarbij o. m. de fuseliers
Rarumangkaij en Rindinga n gewond werden. Niet
alleen binnen, ook buiten de versterking werd hevig gevochten.
Van alle zijden ingesloten, trachtten velen harer verdedigers uit
hunne benarde positie te komen. Zij sprongen van de borstwering
door de bamboe-doeri en liepen op onze soldaten in.
«

137
Bijna allen werden neergeschoten. Een kwam bij de sectie van
den Luitenant A e i 1 k e m a terecht en bracht den Europeeschen
fuselier Grebe, die hem tevergeefs trachtte tegen te houden,
een doodelijken lanssteek toe; maar de Europeesche fuselier K etels,
Alg. Stamb. No. 68757, greep den Atjeher aan en geraakte
met hem aan het worstelen, waarop de Europeesche fuselier
T e es ink, Alg. Stamb. N°. 63888, toeschoot en den
Atjeher met een bajonetsteek afmaakte. — Het gevecht van man
tegen man in de versterking en op de borstwering was weldra
ten einde. De versterking viel spoedig in onze handen. De verdedigers,
die zich in zuidoostelijke richting langs de sawahvlakte
door de vlucht hadden weten te redden, werden nog door het
vuur der ten westen van Lambaroe op de sawah geposteerde
Artillerie en Infanterie geteisterd.
De aanval op Lambaroe kostte ons aan gesneuvelden 6 mindere
militairen en aan gewonden 5 officieren en 30 mindere
militairen. De vijand liet in en buiten de versterking 74 dooden
liggen ; bij de westerface lagen er 18. Het werkelijk verlies
des vijands bleef ons onbekend. Het groote voordeel, dat hier op den
7en Maart werd behaald, is niet alleen toe te schrijven aan de
beleidvolle wijze, waarop de Majoors Diepenheim en Van
T e ij n hunne troepen onder zeer moeilijke omstandigheden hebben
aangevoerd en de daarbij door den Kapitein van den Generalen
staf M e ij e r bewezen diensten, maar ook aan de volharding
en den moed, waarmede de subalterne officieren hunne
ondergeschikte manschappen van het begin tot het einde van
dit bloedig drama voorgingen. Waar die officieren genoemd
werden, vergeté men anderen niet, wier eigenaardige taak het
niet medebracht, zich op den voorgrond te stellen, maar die
toch ook in zeer moeilijke en gevaarlijke omstandigheden hebben
verkeerd. Het waren de officier van Gezondheid der leklasseKroon
en de officier van Gezondheid der 2e klasse K uner t, die met zorg en
overleg de talrijke gewonden gedurende het gevecht bijstonden.
Het terrein, waarop gestreden werd, bood geene gelegenheid
aan, hunne ambulances buiten het vijandelijk vuur op te stellen,

138
zoodat zij wel genoodzaakt waren, zich met hunne ondergeschikten
daaraan bloot te stellen. De taak van Kun er t was daarbij
wel de moeilijkste en gevaarlijkste ; want zijne ambulance bevond
zich bij de achterhoede van het rechterhalf 3e bataljon, die reeds
bij den opmarsch naar Lambaroe vrij hevig beschoten werd.
Evenmin mogen hierbij onvermeld blijven de diensten van den
Ie« Luitenant-adjudant J. H. De Bru ij n en van den Europeeschen
cavalerist J. De Wind, Alg. Stamb. N°. 63442, die
tussehen Lambaroe en Kajoe-Lë ordonnansdienst verrichtte en
zich te paard tweemaal over de sawah en door het vijandelijk
vuur uit Lambaroe en Lamtengali een weg baande.
De door onze troepen veroverde vijandelijke versterking van
Lambaroe had den vorm, zooals die door ons op eene bij dit
werk behoorende schets is afgebeeld. 1) De facen waren van
15 tot 30 M. De vuurlijnen hadden eene richting van noord
naar zuid en van oost naar west. De van 1,5 tot 2 M. dikke
borstwering — die aan de buitenzijde van 1 tot 1,5 M. hoog
was — bestond uit klei, opgeworpen tussehen te lood staande
palen, die het buiten- en binnentalud vormden en onderling
door rotan, dwars door de borstwering loopende, verbonden
waren. Tegen het binnentalud was een laag banket aangebracht.
Vóór het buitentalud bevond zich, zooals reeds hierboven gezegd
is, eene verhakking van bamboe-doeritakken. Het in den omtrek
der versterking gelegen terrein was met ineengestrengeld struikgewas
begroeid, waartusschen men bamboe-doeristoelen en boomen
vond. De gracht der versterking bevond zich op 1 M. van den
voet van het bankettalud, was dus niet buiten, maar binnen de
versterking en had bij eene breedte van 2 tot 3 M. eene diepte
van 75 cM. Alleen aan de westerface vond men buiten de versterking
eene gracht van geringe afmetingen, met struikgewas
begroeid en wellicht van ouden datum ; wat men aan de andere
1) Zie de platte grond der vijandelijke versterking te Lambaroe sohaal
1: 1000, op do schets No i.

139
facen vond waren ondiepe slooten, grootendeels droog en opgevuld
met verhakkingen. Uit alles was blijkbaar, dat de versterking
eerst in de laatste dagen was gerestaureerd, en de vijand daarvoor,
zoowel binnen als buiten de omwalling, den grond had
uitgegraven. De ingang van het werk was aan de oostzijde
aangebracht, waar eene van loodrechte wanden voorziene coupure
van 80 cM. breedte in de borstwering door eene houten deur
was afgesloten. De borstwering was daar ter plaatse veel breeder.
De coupure had twee elkander rechthoekig snijdende bochten
en voor haar was in de bamboe-doeriverhakking eene opening
vrijgelaten, van waar een voetpad toegang verleende tot dtu
kampong en de versterking tevens in verbinding bracht met
eene, reeds hierboven vermelde, tweede, maar kleinere in noordoostelijke
richting daarvan, bij de Atjeh-rivier gelegen versterking.
' - De binnenruimte der grootste versterking geleek een
waren modderpoel. De gracht was tot hare boorden gevuld met
drassig water. Door de uitgraving was het terrein binnen de
benting lager geworden dan het omliggende, zoodat de regen,
die op de dagen vóór den aanval was gevallen, niet had kunnen
wegvloeien en den zwaren Heigrond tot modder had vervormd.
Na aftrek van de oppervlakte der benting voor de binnengracht,
was er ongeveer 225 M 2 terrein overgebleven, dat door
lage pondoks van bamboe, door atap gedekt, ingenomen werd.
In die loodsen vond men baleh-balehs, kookgereedschap, rijst,
padi enz. Voorts had de benting twee diepe putten. - Gracht,
putten, binnenruimte en pondoks waren als bezaaid met uitgekauwd'
suikerriet, dat, rottende, met de lucht van modder vermengd,
een ondraaglijken stank verspreidde.
Natdat Lambaroe door onze troepen genomen was en de
Luitenant-Kolonel M e ij e r het terrein had verkend, waaruit
bleek, dat ook de kleinere, hierbovenbedoelde versterking door
den vijand was verlaten, kreeg de Majoor Diepenheim last,
zich met het rechterhalf 3e bataljon Infanterie en eene sectie
Artillerie, onder den adjudant-onderofficier E h r 1 i c h, op
de sawah te posteeren en daarna met den colonnecomman-

140
dant 1) naar Kajoe-Lë te marcheeren, ten einde den Majoor M ek
e r n van de plaats gehad hebbende gebeurtenissen kennis te geven.
Deze hoofdofficier had gedurende het gevecht in Lambaroe een
gedeelte zijner troepenmacht — Infanterie en Artillerie — bij
onze versterking te Kajoe-Lë marschvaardig gesteld, ten einde den
Luitenant-Kolonel M e ij e r, zoo noodig, te kunnen ondersteunen ;
hij had door den bovengenoemden cavalerist De Wind, hem
als ordonnans toegevoegd,« laten vragen of zijn bijstand noodig
was; maar hierop werd ontkennend geantwoord. Den Majoor
Van T e ij n werd opgedragen, met de achterblijvende troepenmacht
de veroverde benting met het aangrenzende kamponggedeelte
behoorlijk te bezetten, het omliggende terrein te verkennen,
de binnenruimte der versterking zooveel mogelijk schoon
te maken en de dooden te begraven.
Daar de colonnecommandant in zijne qualiteit van chef van
den staf bij de troepenmacht in Atjeh wist, dat den 7en Maart
een stoomschip naar Pinang zoude vertrekken, een telegram
voor de Indische regeering medenemende, waarin bericht werd,
dat de communicatie tussehen onze posten in de oosterlinie verbroken
was, trachtte genoemd hoofdofficier zoo spoedig mogelijk
van de overwinning onzer troepen aan den waarnemenden civielen
en militairen bevelhebber kennis te geven, opdat ook dit
bericht tegelijkertijd naar Batavia zoude kunnen worden overgeseind.
Daarna marcheerde de colonnecommandant met de
bovengenoemde troepen naar Kajoe-Lë en nam daar, in overeenstemming
met den Majoor M e k e r n en een der officieren
van Gezondheid, de noodige maatregelen om nog denzelfden dag
dezen post van vivres en munitie te voorzien en de gewonden
en zieken aldaar onmiddellijk naar Lambaroe te zenden. Dit
had plaats onder de bescherming van de troepenmacht, waar-
1) Ofschoon telkens, gemakshalve, van eene colonne Diepenheim en
eene color.ne Van T e ij n is gesproken, is met colonnecommandant alleen
de Luitenant-Kolonel M o ij e r bedoeld.

141
mede de colonnecommandant naar Kajoe-Le was gemarcheerd
en die, na een uur rust te hebben genoten, weder den terugmarsch
aanvaardde. Op dezen marsch had de troep weder van
het vijandelijk vuur uit de randen der kampongs Lamtengah
en Lambaroe te lijden, waardoor 3 militairen werden gewond,
en onder hen de adjudant-onderofficier Ehrlich doodelijk.
Na terugkomst te Lambaroe werden alle zieken en gewonden,
onder bedekking van de compagnie barisan, zoo spoedig mogelijk
naar het hospitaal te Kota-Radja getransporteerd, waarin
zij denzelfden middag werden opgenomen. De officier van Gezondheid
der le klasse Kroon keerde dien dag naar zijn
post terug.
De Majoor V a n T e ij n had de hem opgedragen bevelen zoo
goed mogelijk uitgevoerd en in en buiten de benting te Lambaroe
door zijne troepen eene behoorlijke stelling laten innemen ;
het terrein was verkend en met het openkappen daarvan begonnen.
Nadat het rechterhalf 3 e bataljon uitgerust was en
gebeten had, marcheerde de colonnecommandant met dit corps
en eene sectie Artillerie naar Lamsajoeng, waar deze troepen
gedurende den nacht het bivouac betrokken. De overige
troepen bleven te Lambaroe. De nacht werd in beide bivouacs
rustig doorgebracht.
In den vroegen morgen van den 8en Maart ontving Majoor
D i e p e n h e i m den last, met het rechterhalf 'à e bataljon en
de daaraan toegevoegde sectie Artillerie een marsch te maken
door Tjot Behel naar Biloel en over Atoe naar Lambaroe terug
te keeren. De Kapitein van den Generalen staf M e ij e r en de
Luitenant-adjudant De ß r u ij n maakten dezen marsch mede,
omdat laatstgenoemde den weg naar Atoe kende en eerstgenoemde
op dien weg nog niet was geweest. De colonnecommandant
keerde naar Lambaroe terug, wees de plaats aan, waar
onze versterking aldaar moest worden opgericht en liet die
traceeren ; terwijl den Majoor Van T e ij n tevens de noodige
aanwijzingen werden gegeven om in overeenstemming met de
commandanten van Mesigit-Pagar-Ajer en Kajoe-Le zoo spoedig
;

142
mogelijk het noodige te verrichten om het terrein om onze
versterking te Lambaroe zoodanig open te kappen, dat die
posten elkander konden waarnemen. Ook aan de overige commandanten
der posten in deze linie werden daartoe schriftelijke
bevelen gegeven ; terwijl allen het aanleggen van gemeenschapswegen
dringend werd aanbevolen. Het rechterhalf 3° bataljon
Infanterie kwam des namiddags om 1 uur van zijn marsch langs
genoemde plaatsen in het bivouac te Lambaroe terug, zeer vermoeid,
doch zonder met den vijand in aanraking te zijn geweest.
De sawahs stonden bijna overal een voet onder water.
Een paar uren later keerde dit bataljon met eene sectie Artillerie
en de opnemingsbrigade naar Kota-Radja terug. De andere
sectie Artillerie bleef met den Kapitein N u ij bij het 8o bataljon
te Lambaroe. De colonnecommandant hield zich tot den 9©n
Maart ter laatstgenoemder plaatse op, tot het regelen van eenige
dringende aangelegenheden, vooral om eenigen spoed te doen
betrachten bij het delogeeren der troepen, die tot dusverre grootendeels
in de veroverde benting hun kwartier hadden opgeslagen,
waar de ondraaglijke stank een langer verblijf zeer onaangenaam
en ongezond maakte. Den vorigen dag was van Longbatah-Mesigit
een groot transport vivres aangebracht, waarvan
de posten Kajoe-Le, Atoe en Biloel zoo spoedig mogelijk werden
voorzien. Na het vertrek van den Luitenant-Kolonel M e ij e r
naar Kota-Radja werd de verdere regeling der werkzaamheden
te Lambaroe aan den Majoor Van T e ij n overgelaten, wien
intusschen een officier der Genie was toegevoegd, met het toezicht
over die werkzaamheden belast. De noodige materialen
voor het logies onzer troepen, zooals asphaltvilt, kadjangmatten,
rotan enz., waren reeds aangebracht.
Niettegenstaande het zware verlies, dat de vijand den 7en
Maart had geleden, liet hij toch niet af, onze troepen voortdurend
te bestoken en onzs transporten zooveel mogelijk nadeel
toe te brengen. Daar onze posten te Lambaroe en Kajoe-Lë

143
met zwaar geschut bewapend waren, was het den vijand wel
niet mogelijk om ons tusschen deze posten veel te hinderen,
maar des te meer maakte hij thans van de gelegenheid gebruik,
die het dichtbegroeide terrein tusschen Kajoe-Lë en Atoë aanbood
om ons vooral aan die zijde veel overlast aan te doen.
Behalve het terrein, hadden onze troepen in dezen tijd ook het
weder tegen zich. Eenige geduchte regenbuien hadden de sawahs
onder water gezet en weldra in modderpoelen herschapen.
Onze troepenbewegingen werden daardoor zeer belemmerd.
De drie hoofdofficieren in de oosterlinie, die er toen het bevel
voerden : de Majoors M e k e' r n, Van T e ij n en Visser,
hadden van den Luitenant-Kolonel Meijer de opdracht ontvangen,
in onderling overleg te treden tot het uitzenden van
patrouilles en het begeleiden van transporten, en een en ander
zoodanig in algemeenen zin te regelen, dat van twee het dichtst
bij elkander gelegen posten de detachementen gelijktijdig vertrokken,
zoodat de patrouilles elkander steeds konden ondersteunen.
Tevens had geuoemd hoofdofficier den postcommandanten
opgedragen, al dadelijk een begin te maken met het openkappen
van het terrein, zoodat de posten elkander zooveel
mogelijk konden observeeren, en het aanleggen van een 3 M.
breeden weg langs de geheele linie. Het noodige aantal d wangarbeiders
werd daarvoor beschikbaar gesteld. — Al deze werkzaamheden,
vooral het openkappen van het terrein en de aanleg
van den weg op de uit zware klei bestaande sawahgronden,
kostten zeer veel inspanning. Daar de sawahs voor het grootste
gedeelte onder water stonden, moest de weg op vele plaatsen
meer dan 1 M. worden opgehoogd. Nadat al die werkzaamheden
waren afgeloopen en later 1) ook onze post te Biloel
Zuid opgericht was, is de oosterlinie een der veiligste onzer
liniën in Atjeh geworden. De munitiën voor Infanterie en
Artillerie, het materieel en andere behoeften voor onze aldaar
1) In Juni. Zie Hoofdstuk VII.
*

144
gelegen posten werden toen bij goed weder met transportwagens
langs die geheele linie vervoerd. 1)
1) Deze linie werd, zooals reeds is gezegd, later zuidoosterlinie genoemd.
Zie Hoofdstuk IV. Toen later onze linie van versterkingen van Pango tot
Biloel Zuid voltooid was en de verschillende posten door flinke wegen waren
verbonden, had men voor het transport met karren van vivres en andere
benoodigdheden slechts eene zeer geringe bedekking noodig. Sommigen zullen
het zieh wellicht nog weten te herinneren, dat toen de Generaal D i e m o n t
civiel en militair bevelhebber was en eene inspectie over onzen post Biloel hield,
hij den tocht derwaarts in een dogcart heeft afgelegd. Ware men later
voortgegaan met het plan om in deze streek goedo wegen aan te leggen en
hadde men dan uitvoering gegeven aan een ander plan om ook van onzen
post te Biloel langs het gebergte goede wegen naar Djempit en elders aan
to leggen, dan zou de vijand eene minder gunstige gelegenheid hebben gehad
dan thans — in 1883 — om ons weder op de meesto punten van het
door onze troepen bezette gebied aanhoudend te bestoken, hetgeen hem gemakkelijker
is gemaakt, sedert dat tal van posten werden opgeheven. Er is,
jammer genoeg, tot dusverre in Atjeh nooit geruimen tijd een vast stelsel
van posten toegepast. Voortdurend is men er van stelsel veranderd en eindelijk
in de tegenwoordige positie geraakt, die slechts gevaarlijker kan worden
bij opheffing van meer posten.

HOOFDSTUK VIL
De offensieve handelingen des vijands tusschen 9 Maart
en 4 September 1876.
De in het vorige hoofdstuk beschreven offensieve handelingen
des vijands hadden plaats gedurende den zoogenaamden zeventigdaagschen
veldtocht van den Generaal-Majoor Pel, waarvan
hij het einde niet mocht beleven. Het daarvoor opgemaakte operatieplan
werd slechts gedeeltelijk uitgevoerd. Elk denkbeeld van
agressie was daaraan vreemd. Onze in Atjeh gelegerde troepenmacht
moest ruimer adem kunnen scheppen. De gordel, die onze
vestiging tegen de offensieve handelingen der guerilla behoorde
te beveiligen, moest grooter worden gemaakt. Onze in Atjeh
ingenomen positie en de vijand dwongen ons daartoe. In dit werk
is slechts sprake van zijne offensieve handelingen en de daartegen
door onze troepenmacht aangenomen verdedigende houding.
Welke offensieve handelingen door onze troepen tegenover de
zijne werden gesteld, behoort eigenaardiger in een afzonderlijk
werk te worden vermeld. Zoodoende komt aan de tactiek van den
Generaal P e 1 eene billijker beoordeeling toe ; maar tevens leert
men den vijand daardoor beter kennen, die zoo meesterlijk en
op alle mogelijke wijzen van het voor hem zoo gunstige terrein
en onze nog zwakke positie wist gebruik te maken om den guerillaoorlog
te voeren. Op hetzelfde tijdstip, dat onze troepen
hem aanvielen, ging hij offensief te werk en wist hij niet alleen
eene te Kajoe-Lë gelegerde troepenmacht, uit 1 bataljon Infan-
10

146
terie en 1 sectie Artillerie bestaande, bestemd om de toenmalige
oosterlinie te beveiligen, in bedwang te houden, maar zelfs
de gemeenschap van de in die linie gelegerde troepen met Kota-Radja
af te snijden. Na de verovering en bezetting der versterkte
vijandelijke stelling in Lambaroe werd die gemeenschap
wel is waar hersteld en voor goed bevestigd; maar de bezettingen
van onze ten zuidoosten van de Atjeh-rivier gelegen
posten waren toch niet in staat, te beletten, dat de vijand in
het reeds door ons veroverde gebied, over dag en des nachts,
in grootere of kleinere benden vereenigd, bleef rondzwerven en
ons, door het overvallen van patrouilles, transporten en posten,
gevoelige verliezen toebracht.
Tusschen 9 Maart en 4 September 1876 traden onze troepen
niet meer offensief op. De Generaal-Majoor Wiggers van
K e r c h e m, na den dood van Generaal Pel tot civiel en militair
bevelhebber benoemd, kreeg de opdracht, zich te bepalen
tot het consolideeren onzer reeds bezette positie en den zoo hoog
noodigen aanleg van wegen met het openkappen van het terrein.
Onze in Groot-Atjeh gelegerde troepenmacht was bovendien, na
de van haar gedurende den zeventigdaagschen veldtocht gevorderde
inspanning te vermoeid en te zeer gedund om, zonder de zoo
noodige aanvulling van Java, in den eersten tijd wederom offensief
te kunnen optreden. De vernietiging van het door den
Kapitein der Infanterie Van Swieten gecommandeerde detachement
en de afsnijding der gemeenschap tusschen Kajoe-Lë
en Kota-Radja waren enkele bewijzen, dat de zuidoosterlinie
nog lang niet behoorlijk bevestigd en het dringend noodzakelijk was,
daarin — ook ten opzichte van de middelen van gemeenschap —
verbetering te brengen. Tengevolge van de in het begin van
Maart gevallen regens waren de Atjeh-rivier en de Kroeëng
Daroe buiten hare oevers getreden en stond het water op vele
sawahs meer dan een halven meter hoog. De omstreken van Atoë
en Kajoe-Lë waren in modderpoelen herschapen ; te Boekit Daroe
stortte de aarden borstwering voor een groot gedeelte in ; bij
Pango brak de ketting van de gierpont en dreef deze door den

147
sterken stroom dadelijk weg ; terwijl de brug over de Kroeëng
Daroe bij Gitjiel Oeleiloe wegsloeg. Toen eerst ondervond men
al de nadeelen der slechte middelen van gemeenschap tusschen
de verschillende posten. Wat men ook deed om de door het water
geleden schade zoo spoedig mogelijk te herstellen, de gemeenschap
tusschen die posten in de zuider- en zuidoosterliniën bleef
door de drassige sawahs ontzaglijke bezwaren voor een behoorlijk
geregelden transportdienst opleveren. Men moest dus beginnen
met in deze streken wegen aan te leggen en daarvoor
werden te Lambaroe, Kajoe-Lë, Atoë Noord en Atoë afdeelingen
dwangarbeiders geplaatst. Met den wegenaanleg werd in de zuidoosterlinie
een begin gemaakt; een niet onaanzienlijk troepengedeelte
werd voor de bewaking der daarvoor vereischte werkzaamheden
gevorderd ; maar tusschen deze werkzaamheden
moesten groote en kleine troepenafdeelingen het terrein in de
IV, VI en IX moekims van den vijand zuiveren en drie nieuwe
posten : Atoë-Noord, Kroeëng Raba en Biloel Zuid het reeds
bezette gebied beter afsluiten.
In de thans behandelde periode hebben gebeurtenissen plaats,
die van weinig of geen invloed zijn op den algemeenen gang
van zaken in Groot-Atjeh ; maar zij doen ons den guerillaoorlog
in zijne ware gedaante zien en daardoor een helderen blik werpen
op de moeilijke taak van het leger. Het verhaal dier gebeurtenissen
zal eentonig zijn ; maar de daarbij plaats gehad hebbende
feiten blijven indrukwekkende drama's, die in weinige
minuten werden afgespeeld.
Het terrein tusschen Atoë en Kajoe-Lë is het meest drassige
van de geheele zuidoosterlinie. Op den 21en Maart 1876 bestonden
hier nog geene wegen. De vele regens in deze maand hadden
de marsenen door sawahs en kampongs voor onze patrouilles
en transporten uiterst moeilijk en vermoeiend gemaakt. In
sommige kampongs, waardoor onze troepen dagelijks moesten
marcheeren, was het geboomte omgekapt, zooals in het westelijk
gedeelte van den kampong Atoë, op last van den postcom-

148
mandant aldaar, zoodat tusschen dezen post en Kajoe-Lë, 1) een
bruikbaar pad was ontstaan, maar waar het ten oosten en westen
van dat pad gelegen, gedeeltelijk nog dichtbegroeide dan
wel met slooten of waterleidingen en zware heggen doorsneden
terrein nog ruimschoots de gelegenheid aanbood tot het leggen
van hinderlagen uit den nog niet vernielden en toen nog sterk
bevolkten kampong Lamkrah. Het traject tusschen de posten
Atoë en Kajoe-Lë bleef dus zeer gevaarlijk voor onze patrouilles
en transporten. De convooien vertrokken in den regel in het
vroege morgenuur om tegen den namiddag weder te keeren.
Zoo ontving ook op 21 Maart 1876 de Ie Luitenant der Infanterie
Baron Van Heeckeren van Molecaten van
den postcommandant van Atoë den last, een transport van 5
zieken en 65 vrije koelies en dwangarbeiders naar Kajoe-Lë te
begeleiden. Hij kreeg daarvoor ter zijner beschikking een detachement,
sterk 1 tweede luitenant (Vorst) en 60 bajonetten.
Het detachement werd in 4 sectiën afgedeeld, waarvan twee tot
voor- en achterwacht en de twee andere tot hoofdtroep dienden.
Tusschen de achterwacht en den hoofd troep waren de tandoes met
de zieken, de vrije koelies en dwangarbeiders benevens eenige
soldatenvrouwen vereenigd, die verzocht hadden, met het transport
mede te gaan. De tweede Luitenant Vorst commandeerde
den hoofdtroep, de sergeant Su iri n ga, Alg. St. N°. 69682,
de voorwacht. Ongestoord werd de marsch volbracht tot aan de
sawah tusschen de kampongs Atoë en Kajoe-Lë ; maar nauwelijks
was de achterwacht op die sawah gedeboucheerd of het geheele
transport werd op het onverwachtst in de flanken en den rug
hevig beschoten. ' Op de rechterflank kwam dat vuur uit een
sloot, op de linkerflank achter eene pagar. Spoedig maakten nu
de voorwacht en de voorste sectie van den hoofdtroep naar het
oosten, de tweede sectie van den hoofdtroep naar het westen
en de achterwacht naar het zuiden front, om dat vuur te beantwoorden
en den vijand op eenigen afstand te houden. Alle
1) De poät AtoS Noord was den 2i Maart 1876 nog niet opgericht.

149
koelies, dwangarbeiders en vrouwen legden zich plat op den
grond neder. Ons vuur had wel eenige Atjehers buiten gevecht
gesteld, maar de hier talrijk vereenigde vijand werd daardoor
niet ontmoedigd en eenige met den klewang zwaaiende voorvechters
toonden, dat zij onze manschappen te lijf wilden. Onder
die omstandigheden den marsch over de drassige sawah, waarop
de rijpende padi nog stond, zonder groote verliezen, voort te
zetten, was niet mogelijk. De Luitenant Van Heeckeren
nam dus het goede besluit, naar Atoë terug te keeren. Décommandant
der voorwacht kreeg nu den last, den vijand zoover
mogelijk van het transport te houden, waardoor de zieken, gewonden
en non-combattants de gelegenheid kregen, langzamerhand
terug te trekken, welke beweging door de voorste sectie
van den hoofdtroep en de voorwacht gevolgd moest worden. De
Luitenant Van Heeckeren, die aanvankelijk het bevel van
beide sectiën op zich wilde nemen, werd hierin door zijne verwonding
belet en moest dat bevel aan den sergeant Suiringa
overgeven, die zich loffelijk van deze opdracht kweet en door
bedaarde en goed gerichte salvo's den vijand op eerbiedigen afstand
wist te houden. De Luitenant Vorst kreeg de opdracht
met de tweede sectie van den hoofdtroep — slechts 15 man
sterk —- den vijand achter de bovengenoemde pagar te verdrijven
om zoodoende de non-combattants in de gelegenheid te
stellen, weder op den weg naar Atoë te komen. Na eenige
salvo's te hebben gegeven, ondernam die officier met zijne kleine
afdeeling een bajonetaanval, met dat gevolg, dat de vijand zijne
positie achter de pagar verliet. Wel kostte die aanval 3 gewonden,
maar het doel: den non-combattants een veiligen terugtochtsweg
te bezorgen, werd bereikt. De postcommandant van
Atoë, de Majoor der Infanterie Visser, door het goed onderhouden
vuur tot de overtuiging gekomen, dat in de nabijheid
van z§n post een scherp gevecht geleverd werd, zond onmiddellijk
een detachement van 25 bajonetten onder den l en Luitenant
Van Puffelen ter versterking van het detachement van den
Luitenant Van Heeckeren. Weldra ontmoetten beide

150
detachementen elkander. De colonne Van Heeckeren, die
reeds verscheidene gesneuvelden en gewonden telde en waarbij
de munitie nagenoeg verbruikt was, werd door den overmoedigen
vijand nog steeds bestookt. Na met zijn detachement eene gedekte
stelling te hebben ingenomen, gaf de Luitenant Van
Puff elen den opdringenden vijand een paar krachtige salvo's,
die onze troepen wederom in de gelegenheid stelden, den terugtocht
voort te zetten, al werd die ook tot in de nabijheid van
den post Atoë bemoeilijkt. Het verlies onzer troepen bedroeg
aan gesneuvelden 5 onderofficieren, manschappen, koelies en
dwangarbeiders en aan gewonden 1 officier en 7 manschappen,
koelies en dwangarbeiders. De gesneuvelden waren op het gevechtsterrein
achtergelaten, maar hunne wapens en de gewonden
konden medegevoerd worden ; dat de gewonden in ons bezit
bleven, had men vooral te danken aan den Europeeschen korporaal
der Artillerie Keizer, Alg. Stamb. N°. 36916, die,
naar Kota-Radja overgeplaatst, den ,'marsch medemaakte ; terwijl
het behoud der wapens voornamelijk te danken was aan den
Europeeschen sergeant Christiani, Alg. Stamb. N°. 61610.
Het gevecht bij Atoë, waarbij onze troepen wederom een gevoelig
échec hadden geleden, maakte het noodzakelijk, zoo spoedig
mogelijk uitvoering te geven aan het reeds den 10 on Maart
t. v. uitgevaardigd bevel, op het traject Atoë—Kajoe-Lë, op de
noordelijke grens van den kampong Atoë, een tusschenpost op
te richten. Het voor onze versterking meest geschikte punt
was den Majoor Visser, commandant van Atoë, dóór den
Kapitein van den Generalen staf P. O E. Meijer aangewezen;
doch, zooals reeds hierboven is vermeld, werd die versterking —
onze latere post Atoë Noord — circa 500 M. te veel in westelijke
richting opgericht. De Majoor Visser, die met 2
compagnieën van het linkerhalf 6o bataljon Infanterie te Atoë
in bezetting lag, zoude als postcommandant van Atoë Noord
optreden, waarvoor een der twee compagnieën vaneerstbedoelden
post als bezetting werd aangewezen. De bentingbouw begon,
door 3 compagnieën van het rechterhalf 13e bataljon Infanterie

151
met 1 sectie 8 cM. Berg bijgestaan en beschermd, op den 22e«
Maart, zonder den minsten 'tegenstand van den vijand te ondervinden.
Het terreingedeelte, waarop de versterking moest worden
opgericht, werd onbezet gevonden. Geen schot werd gelost.
De verschillende werkzaamheden, zooals het traceeren der versterking,
het schoonmaken van het terrein en het versterkeii
van het bivouac, waaraan ook door dwangarbeiders deelgenomen
werd, vonden ongestoord plaats. Om de inbezitneming van 'dit
punt nog gemakkelijker te maken, had de commandant van het
12e bataljon Infanterie van den civielen en militairen bevelhebber
den last ontvangen, met een gedeelte van zijn corps en 1
compagnie van het bataljon barisan van Pamekassan in den
vroegen morgen van dien dag, uit Kota-Radja, langs de zuiderlinie
een marsch naar Atoë Noord te maken ; maar ook op
dezen weg werd geen vijand ontmoet. Scheen het aanvankelijk,
dat hij zich na zijne overwinning van den vorigen dag verstrooid
had, weldra bleek het, dat hij een oog in 't zeil had gehouden en de
inbezitneming van Atoë Noord niet zonder verzet zoude toelaten.
In den nacht van den 22 op den 23 Maart kwam hij
dan ook in grooten getale opdagen om onze posten Atoë en
Kajoe-Lë en het bivouac te Atoë Noord voortdurend te alarmeeren.
In 'dit bivouac lagen onze troepen nog grootendeels
ongedekt, op een terrein, dat, nog niet behoorlijk schoongekapt,
eene nadering des vijands aan drie zijden toeliet. Men kreeg
dien nacht dan ook op dat bivouac aan gesneuvelden : 3 onderofficieren
en manschappen, 1 officiersbediende en 4 dwangarbeiders
en aan gewonden: 1 officier (de Ie Luitenant V an
Heeckeren van Molecaten), 3 onderofficieren en manschappen,
1 mandoer der dwangarbeiders en 1 Inlandsche vrouw,
terwijl te Kajoe-Lë een minder militair gewond werd. Eene
sterke troepenafdeeüng, die den 24 Maart uit Kota-Radja langs
de zuiderlinie marcheerde, ontmoette wederom geen vijand ; terwijl
eene op den 27 Maart uit Kota-Radja langs de zuidoosterlinie
marcbeerende afdeeling tusschen Boekit Daroe en Biloel
slechts uit het gebergte werd beschoten.

152
Toch was de vijand op het einde der maand Maart langs de
zuidooster- en zuiderliniën zeer bedrijvig en ging er bijna geen
dag voorbij zonder dat de bezetting van een onzer posten niet
gealarmeerd werd. Ook tegenover onze posten ten noorden van
de Atjeh-rivier gaf de vijand steeds blijken van zijne tegenwoordigheid.
Evenals Boekit Daroe in het zuiden, waren Koewala
Gigieëng en Kota-Pohama in het noorden voortdurend de
mikpunten des vijands. Gelukkig bracht zijn vuur ons weinig
nadeel toe ; maar op de tusschen de verschillende versterkingen
gelegen wegen lag hij — tot zeer dicht bij onze posten — voortdurend
in hinderlaag, steeds al de bewegingen onzer troepen
bespiedende en van elke gunstige gelegenheid gebruik makende,
die nadeel toe te brengen, zoodat voor de geringste onvoorzichtigheid
onzerzijds steeds zwaar geboet werd. 1) De verschillende
patrouilles werden meestal — vooral aan den kant van
het gebergte — beschoten ; gelukkig, dat ook dit vuur weinig
nadeel aan onze troepen berokkende.
Voor die meerdere bedrijvigheid van den vijaud was eene
gewichtige reden. Ongeveer medio Maart was door den Nederlandschen
politieleen agent te Pinang, den Heer L a v i n o, aan
den civielen en militairen bevelhebber in Atjeh bericht, dat de
Arabier Habib Abdoel Rachmân ben Zaïr die
korten tijd de rijks bestierder van den vorigen Sulthan geweest
was en daarna deel had uitgemaakt van den beruchten Raad
van achten te Pinang — dit eiland, trots alle maatregelen van
voorzorg van onzen politieken agent, had weten te ontsnappen
1) De Europeesche fuselier Beckers, Alg. St. No. 71641, die te Pagar -
Ajer in bezetting lag, had de onvoorzichtigheid — op den 18 e " Maart —
tegen de verbodsbepaling, zich te ver buiten de versterking te begeven en
het ten oosten daarvan gelegen bosch binnen te gaan om er vruchten
te plukken. Kort daarna vond eene patrouille »gn deerlijk misvormd
lijk in dat bosch terug. Zoo is hot niet alleen in Atjeh, maar zoo is het nog
in Djambi en zoo was het in eiken oorlog, dien men in lndiëen daarbuiten
tegen den Mohamedaan voerde, den guerillaoorlog in zijne afschuwelijkste
gedaante, waarmede die in de Vendée en Calabrië niet altijd vergeleken
kan worden.

153
en op de noordkust van Sumatra geland was. Ook de Britsclie
politie te Pinang, onder wier toezicht hij, hetzij om politieke
redenen of bij wijze van comilas gentium was geplaatst, had hij,
door zich als matroos te vermommen en te laten aanwerven op
een tusschen die plaats en de noordkust van Atjeh varenden
schoener, weten te verschalken. Dat bericht werd weldra bevestigd
door een ander, van den onze zijde toegedanen Radja van
Edi besar, die onzen aldaar geplaatsten civielen ambtenaar kennis
gaf, dat Habib — door dezen titel werd zijn naam bij onze
troepenmacht in Atjeh gewoonlijk aangeduid — in een der
nabijgelegen kuststaatjes voet aan wal had gezet. Zijne verschijning
op Atjeh's noordkust boezemde allen, die tegenover den
vijand stonden, bezorgdheid in ; men begreep toch, dat hij weldra
een werkzaam aandeel in den oorlog zoude nemen en datbij
door zijne voormalige betrekking bij den laatsten Sulthan
van Atjeh nog altijd de man was, die een grooten invloed op
den gang van zaken zoude weten uit te oefenen. Al wisten zijne
vijanden spoedig mede te deelen, dat hij, — ten rechte of ten
onrechte, dat kunnen wij niet beslissen — door eene schuld
van circa 5000 dollars gedwongen was geworden, Pinang heimelijk
te verlaten 1), zooveel is zeker, dat zijn aanhang
spoedig, na zijne verschijning in Atjeh's onderhoorigheden, al
grooter en grooter werd en zijn tocht van daar naar het brandpunt
van den tegenstand in Groot-Atjeh een zegetocht geleek.
Gedurende de maand April bleef de vijand even bedrijvig..
Overal vertoonde hij zich, maar vooral tegenover onze versterkingen
te Djempit, Koewala Gigieëng, Lamprit en Pagar-Ajer,
zoowel over dag als des nachts, en hoewel zijn vuur weinig
uitwerking had, moest men op de wegen tegenover hem buitengewoon
behoedzaam zijn 2). Niet alleen enkele personen, ook
1) Zie omtrent den Baad ran achten te Pinang het meergenoemde werk
van den Generaal Van Swioten: »De waarheid over onze vestiging in
Atjeh" on omtrent Habib Abdoel Rac liman ben Zaïr het »Tijdschrift
voor Ned.-lndië," jaargang 1879.
2) Eene lnlandsche soldatenvrouw, die de onvoorzichtigheid on de barer

154
patrouilles en onze versterkingen zelven werden door hem telkens
aangevallen. Een door den postcommandant van Lampagar
den 7en April uitgezonden detachement van 14 gewapenden en.
kunne eigene minachting van gevaar had om zich alleen van Longbatah-
Mesigit naar Mesigit-I'agar Ajer te begeven, werd den 4 April door den
vijand vermoord en haar deerlijk verminkt lichaam door eene patrouille
teruggevonden. Twee Inlandsche officiersbedienden, die zich den loon April,
tegen het bestaande verbod, buiten onze versterking te Ketapan Doewa en
over de brug over de Kroeëng Daroe naar den nabijgelegen kampong Aroen
hadden begeven, werden door een paar Atjehers overvallen. Een hunner had
den tijd, te ontvluchten ; maar de andere werd vermoord en zijn lijk door
eene patrouille teruggevonden. Den 13 April marcheerde eene patrouille
van Boekit Seboen naar Kroeëng Raba, ter begeleiding van een controleur.
Jn een der nabij de rivier van Kroeëng Raba gelegen kampongs gaat een
Europeesch fuselier, tot de patrouille behooronde, eenige passen van den
weg, waarschijnlijk om zijne behoefte te doen, en ontvangt onmiddellijk een
klewanghouw van een rondzwervenden Atjeher ; de pogingen om dezen te
vatten, waren te vergeefs. De vrouw van een tot de bezetting van Djempit
behoorenden Afrikaanschen fuselier verliet in den voormiddag van den
23en April die versterking om uit den een paar honderd passen daarvan
gelegen kampongrand hout te halen on werd daar door Atjehers aangevallen
en deerlijk verwond ; eene onmiddellijk uitgezonden patrouille wist echter
in den kampong Botoeng twee volwassen Atjehers en een kind te arresteeren,
die als de vermoedelijke daders aan den rechter overgeleverd werden.
Zoo kunnen meer staaltjes van dezen guerillaoorlog worden aangevoeld.
Onwillekeurig denkt men hierbij aan hot door Paul Louis Cou r ie r
een ooggetuige van den guerillaknjg in Calabrië — gegeven beeld van dien
verschrikkelijken oorlog : »Lorsque vous marcherez, n'approchez pas des
haies, évitez les fossés, n'allez pas le long dos vignes, tenez vous loin des
bois, gardez vous des buissons, des arbres, des taillis, et méfiez vous des
herbes hautes, ne passez point trop près des fermes, des hameaux et faites
le tour des villages avec précaution ; car les haies, les fossés, les arbres,
les buissons, feront feu qui ajuste, qui tue, et vous ne trouverez pas, quelque
part, que vous allez, uno hutte, un poulailler, qui n'ait garnison contre vous."
Onze patrouilles en transporten hebben dit gedurende den geheelen Atjehschen
oorlog ondervonden en ondervinden het nog. Het terrein van den
oorlog liet echter niet toe, al de hierboven gegeven regels streng op te
volgen. Men wist, dat men zich als 't ware aanhoudend tusschen verschillende
hinderlagen bewoog ; van daar de strenge bevelen voor het in acht
nemen der veiligheidsmaatregelen.

155
ongewapenden naar het bij de Koewala Pantjoer gelegen zeestrand,
ter opsporing der stoffelijke overblijfselen van den in
1873 ter reede van Atjeh aan de gevolgen der cholera overleden
Italiaanschen Generaal Nino Bixio, werd op den
terugmarsch bij het einde van den kampong Lambaroe plotseling
door eenige met den klewang gewapende Atjehers overvallen.
Nadat de vijand 6 onderofficieren en manschappen (Europeanen
en Inlanders) zwaar verwond had, verdween hij even spoedig
en eene uit Lampagar gezonden patrouille vond in den kampong
Lambaroe slechts één Atjeher, die gevat werd. Van de 6
gewonden waren er een paar uren later 5 dood.
In deze gebeurtenis vond de civiele en militaire bevelhebber
aanleiding, den 9en April het 12de bataljon Infanterie en een
compagnie van het bataljon barisan van Pamekassan, onder
de bevelen van den Majoor J e 11 e s, uit Olehleh over Sinangri
naar de VI moekims te zenden, ten einde deze landstreek te
doorkruisen ; dien hoofdofficier werd de controleur M i c h i e 1s
e n toegevoegd, met de opdracht, het voorgevallene in den
kampong Lambaroe gestreng te onderzoeken ; maar dit onderzoek
leidde — zooals gewoonlijk — tot niets dan gissingen ;
alleen werd de zekerheid verkregen, dat zekere Hadji Aboe
van Lambaroe aan de overvalling van dat detachement had deelgenomen
; hij had zich natuurlijk uit de voeten weten te maken
en de eenige straf, die hij opliep, was, dat zijne woning aan d e
vlammen prijs gegeven werd. Den lien April was de colonne
Jeltes te Kota-Radja teruggekeerd.
Den 16en April bracht een door een sergeant gecommandeerd
detachement van 22 militairen een transport materialen van
Kota-Alam naar Oleh Karang. Het detachement — uit Inlanders
bestaande - marcheerde des morgens om 8 ure af en was,
behalve den sergeant-commandant in volle wapenrusting, slechts
met het kapmes gewapend. Tot bescherming van dit transport
werd een met geweer gewapend detachement van 9, door een
sergeant gecommandeerde Enropeesche fuseliers medegegeven.
Het dekkingsdetachement werd in twee deelen gesplitst : 5 man

156
als voorwacht, onder den detachementscommandant, den Europeeschen
sergeant Fabel, Alg. St. N° 58809, en 4 man als
achterwacht, onder den bovengenoemden Inlandschen sergeant.
Daartusschen marcheerden de 21 ongewapenden, waarbij een
Inlandsen korporaal, met hunne vrachten. Deze militairen behoorden
tot den post Oleh Karang, waren reeds des morgens
om 6 ure naar Kota-Alam gemarcheerd om daar de vrachten
af te halen en hadden op dien marsch van den vijand niets
bespeurd. De afstand tusschen beide posten bedraagt niet meer
dan 2000 M., waarvan 1200 M. zonder gevaar kan worden
doorloopen ; alleen het nabij Oleh Karang gelegen bedekte terrein,
dat toen nog niet geheel opengekapt was, moest met de
grootste behoedzaamheid worden afgelegd. Het was op dit gedeelte,
dat hët detachement op de linkerflank een schot uit eene
donderbus hoorde. Dit was het sein voor een 40-tal met klewang
en lans gewapende Atjehers om uit alle hoeken te voorschijn
te komen en het detachement aan te vallen, dat onmiddellijk
halt hield. De sergeant Fabel, die zich op dat oogenblik bij
de ongewapenden bevond, gaf bedaard zijne bevelen. De gewapenden
moesten zooveel mogelijk op de dragers der vrachten
opsluiten ; maar deze, die geheel weerloos waren, wierpen hunne
vrachten weg en trokken haastig af naar de zijde van Oleh Karang
; door het pal stand houden der gewapenden kon dit onbelemmerd
geschieden en werd geen der ongewapenden gewond.
De Europeesche fuselier R o e 1 s van de achter wacht sprong, na
het lossen van zijn schot, op een Atjeher en raakte met dezen
handgemeen ; door een klewanghouw gewond en daarna ontwapend,
zoude hij zijn afgemaakt, ware de Europeesche fuselier
Krakeel hem niet ter hulpe gesneld, die een Atjeher doodschoot
en een ander door een bajonetsteek afmaakte ; zelf op
zes plaatsen gewond, viel hij spoedig daarna neder, maar gaf
eerst kennis, dat hij in onze versterking te Oleh Karang het
>gewapend appèl" had hooren blazen. Dit had ook de vijand gehoord,
die nu begreep, dat er spoedig hulp zoude komen opdagen
en daarop weder, even haastig als hij gekomen was, ver-

157
dween. Het hevige gevecht met den vijand had slechts eenige
minuten geduurd. De sergeant F a b e 1, bij -wien zich de Europeesche
fuseliers Krakeel en Muller zeer spoedig hadden
aangesloten, bleef stand houden en zijne positie bewaren ; M u 1-
1 e r viel dood naast hem neder ; de fuselier Schoon hoed
werd zwaar gewond, toen hij, het voorbeeld der beide anderen
willende volgen, struikelde en daardoor een prooi des vijands
werd ; Fabel zelf kreeg vijf lanssteken en niet verre van hem
sneuvelde de fuselier Couwelaars. Zoodra de postcommaudant
te Oleh Karang het hevige vuur gehoord had, zond hij
onmiddellijk een detachement van l tweede luitenant en 25 bajonetten
onder een eersten luitenant tot bijstand. Dit detachement
vond op de ten zuidwesten van dien post gelegen sawah
de 20 ongewapende Inlandsche fuseliers, door 4 gewapende Europeesche
fuseliers en den Inlandschen sergeant beschermd ; van
laatstgenoemde fuseliers waren er 2 gewond. De zwaar gewonde
fuseliers Roe Is en Krakeel waren met den Inlandschen
korporaal naar Kota Alam teruggetrokken, alwaar zij behouden
aankwamen. Ook uit dezen post was op het hooren van het
vuur een detachement ter hulp gezonden, doch dit kwam veel
te laat op de plaats van het gevecht aan. Men vond daarop
slechts 4 lijken van Atjehers met een lans en een paar krissen ;
terwijl het verlies aan onze zijde 2 gesneuvelden en 6 gewonden
had bedragen, allen Europeanen; gelukkig maakte de vijand
geene wapens buit.
Den volgenden dag marcheerde eene uit 3 compagnieën Infanterie
bestaande colonne over het ten oosten van Lamprit gelegen
terrein, dat van Oleh Karang tot Pango doorzocht werd.
Behalve dat nabij Pango uit de verte een paar schoten op de
colonne werden gelost, was er, zooals gewoonlijk, niets van
den vijand te bespeuren. Alleen tegenover zeer kleine troepenafdeelingen,
in moeilijk terrein marcheerende, of's nachts inde
nabijheid onzer versterkingen — niet slechts om op roof uit te
gaan, maar ook onze stellingen voor eene mogelijke overrompeling
in al hare détails te bespieden — vertoonde zich de vijand.'

158
Het laatste bleek op nieuw uit zijn aanval op onze versterking
te Lamprit in den nacht van den 21 en op den 22en April.
Op niet meer dan 15 passen van de westerface onzer versterking
te Lamprit stonden twee loodsen, waarvan de eene voor
keuken, de andere voor het toedienen van het eten gebruikt
werd. Ten einde te beletten, dat de vijand zich 's nachts achter
die gebouwen zoude kunnen verschuilen, hadden die loodsen
geene omwandingen ; maar, evenals de geheele versterking, waren
zij door een breeden rand van allerlei versperringen : bamboe-doeri,
randjoes en glasscherven, omringd. In beide loodsen
werden des nachts schildwachten geplaatst, die niet verder dan
35 en 40 passen verwijderd waren van de schildwachten op den
zuidwester saillant en voor 't geweer ; die vier schildwachten konden
elkander zien ; de poort bevond zich in de westerface, die
door eene barrière van 2 M. hoogte werd gesloten, terwijl de
palissadeering 1,5 M. boven den grond stond. De postcommandant
had er geen bezwaar in gezien, aan de 15 bij zijn post,
voor het openkappen van het terrein gedetacheerde dwangarbeiders
te vergunnen, 's nachts in de keuken te slapen. Zoodra
zij het alarmsignaal hoorden, moesten zij, met de 2 buiten de
versterking geplaatste schildwachten, de poort binnengaan ; terwijl
zoowel aan de wacht als hun, die in geval van alarm de
westerface moesten bezetten, strenge bevelen waren gegeven om,
met het oog op de zich buiten de versterking ophoudende personen,
niet te vuren voor dat het bevel daartoe gegeven was.
Tegen tien ure des avonds werd den wachtcommandant gerapporteerd,
dat in den rand van den kampong Pinang op de
gong werd geslagen, een signaal, dat men gedurende den oorlog
heeft leeren kennen als teeken, dat de vijand opgeroepen werd,
zich te verzamelen. De postcommandant, wien hiervan kennis
werd gegeven, maakte daarop eene ronde en vermeende, dat
het geluid tamelijk ver was, uit de oostwaarts gelegen kaïnpongs
komende, waar men het wel meer had gehoord ; niettemin
beval hij den wachtcommandant de grootste waakzaamheid

159
aan, die dan ook in acht werd genomen. Bij het aflossen der
posten om elf uur werd niets bijzonders meer gehoord en alles
bleef stil tot middernacht ; de wachtcommandant was op de
been, zag naar buiten en gaf, daar het juist twaalf uur was,
bevel aan den schildwacht voor 't geweer de klok te laten slaan ;
de wacht trad aan voor de aflossing. Nauwelijks was de eerste
slag der klok gegeven of men hoorde een schot uit eene donderbus
op het smalle terrein tusschen de keuken en de palissadeering
der versterking, dus op niet meer dan 10 à 42 passen
daarvan verwijderd. Op hetzelfde oogenblik weergalmde het
»werda" van den schildwacht in de keuken, maar even spoedig
daarna hoorde men hem een schot geven en Atjehers
schreeuwen ; op datzelfde oogenblik stormde de vijand, dien
schildwacht voorbijloopende, de keuken binnen om daar met
dezelfde snelheid een bloedbad aan te richten. Het geroep en
gekerm der dwangarbeiders, die er ter ruste lagen, vormden weldra
een schril contrast met de stilte van het middernachtelijk
uur even te voren en gaven het bewijs, dat klewang en lans daar
vrij spel hadden. De in de keuken geplaatste schildwacht kwam
met vijf klewanghouwen in den rug de poort binnen ; gelukkiger
was de schildwacht in de andere loods, die, met 3 dwangarbeiders,
de versterking ongedeerd wist te bereiken. De overvalling
had met de meeste stoutmoedigheid plaats. Onmiddellijk
na het vallen van het schot uit de donderbus — het gewone
sein tot den aanval — liep een Atjeher, zonder zich aan bamboe-doeri
of glasscherven te storen, in dollen overmoed naar de
lage palissadeering en wilde er overheenspringen, maar kreeg
van een Europeeschen fuselier een slag op het hoofd met zijn
geweer, viel over de palissadeering binnen de versterking en
kreeg daar van een anderen Europeeschen fuselier met de kolf
van zijn geweer een tweeden slag op het hoofd, zoodat men
hem voor dood liet liggen. — De postcommandant, die dien
nacht niet was gaan slapen, was onmiddellijk bij de hand en
spoedde zich naar de bedreigde westerface, die hij reeds gedeeltelijk
bezet vond door eenige manschappen van de wacht. Hij

160
liet nu uit den zuidwester saillant het vuur op den vijand openen,
die zich gedeeltelijk achter de keuken had verzameld, en
begaf zich daarna naar de poort om te vragen of de twee
buitenstaande schildwachten en dwangarbeiders binnen de poort
gekomen waren. Op het antwoord, dat beide schildwachten,
doch van de dwangarbeiders alleen zij, die zich hadden kunnen redden,
binnen de versterking waren, liet hij het vuur openen door
alle manschappen op de westerface, versterkt door een gedeelte
der reserve van de bezetting, die op het alarmsignaal te wapen
was gesneld. Terwijl hij zijne bevelen gaf in de nabijheid van
het wachtlocaal, richtte zich eensklaps, niet verre van hein, eene
gedaante op ; hij dacht niet anders, dan dat het een der binnengekomen
dwangarbeiders was ; maar neen, het was de doodgewaande
Atjeher, wien twee kolfslagen op den schedel niet
onschadelijk hadden kunnen maken en die thans naar de noorderface
rende, daar op het banket en vervolgens over de palissadeering
buiten de versterking -prong. De vijand scheen door
het moorden in de keuken /.ïjn doel te hebben bereikt, of
wel door het vuur van de wester- en een gedeelte der zuiderface
zijne onmacht te gevoelen, den post te overrompelen ; althans
hij ging spoedig over tot den terugtocht, die eerst in zuidelijke
richting, over de sawah, en daarna — steeds onder het
aanheffen van een luid geschreeuw — in oostelijke richting
naar den rand van den kampong Pinang, plaats vond. Hij liet
het echter niet bij dezen eersten aanval. Er op rekenende, dat
de bezetting van Lamprit, na het afslaan daarvan, tegen het
vroege morgenuur minder waakzaam zoude zijn, wilde de vijand
de versterking op nieuw overrompelen. Te half vijf ure stond
hij weder zeer dicht bij, thans voor de noorderface der versterking,
toen hij ontdekt en weder verdreven werd.
Dit nachtelijk drama kostte ons aan dooden 5 dwangarbeiders,
waaronder een mandoer, en aan gewonden 1 Inlandsche fuselier
en 5 dwangarbeiders, üoe sterk de vijand was en welke verliezen
hij leed, bleven ons natuurlijk, als gewoonlijk, onbekend.
Eene gissing van den postcommandant, dat hij wel 200 man

161
telde, heeft evenveel waarde als dat hij 50 man sterk was.
Behalve 5 donderbussen, 2 lansen, 3 klewangs en 1 badeh-badeh,
vond de veldontdekking den volgenden morgen 2 dooden,
1 stervenden en 1 zwaargewonden Atjeher.
Niet alleen op de grenzen van het door onze troepenmacht
bezette gebied, overal daarbinnen was het noodzakelijk, steeds
de grootste waakzaamheid tegenover den behendigen vijand ten
toon te spreiden, zoowel in de versterkingen als gedurende de
marschen. Zeker is het niet te ontkennen, dat die waakzaamheid
meer dan eens te wenschen overliet ; maar bij de veroordeeling
van dit feit lette men op het bij alle onze expedition voorkomende
verschijnsel, dat het alleen zeer goed geoefende troepen zijn, bij
wie een langdurig verblijf te velde niet langzamerhand eene
zekere mate van zorgeloosheid, door welke factoren dan ook,
aankweekt. Men lette ook speciaal op het karakter van dezen
oorlog en den vijand, dien wij te bekampen hebben, beiden in
allerlei nuanceeringen verschillende van die in Borneo, Celebes,
Java en elders. De vorming van eene goed geoefende en ondervindingrijke
troepenmacht, ten laatste tegen de listen en lagen
der Atjehsche guerilla opgewassen, kon door de vele mutatiën
en evacuation tengevolge van den ungünstigen gezondheidstoestand,
zoowel bij officieren als minderen, slechts in zeer geringe
mate en over een langdurig tijdsverloop tot haar recht komen.
Het gehalte der aanvullingstroepen van Java en Sumatra's
westkust moest, om de bekende oorzaken, na verloop van tjjd
te wenschen overlaten ; en voor de theoretische voltooiing eener
uit den aard der zaak gebrekkige vorming van pas afgedrilde
recrnten was toen in Atjeh noch tijd noch gelegenheid. Wie
al deze toestanden van naderbij gekend heeft, zal billijkheidshalve
over de met zoovele min of meer gebrekkige middelen
verkregen resultaten tevreden moeten zijn. Van de zijde der
chefs werd den soldaat steeds ingeprent, waar en wanneer
ook, tegenover deze geduchte guerilla waakzaam te zijn.
11

162
Men was er nagenoeg nergens zeker van, geene vijanden te
zullen ontmoeten. Nadat onze versterking te Ketapan Doewa
den 20 April te vergeefs door den vijand de schrik op het lijf
gejaagd was, trachtte eene kleine bende Atjehers haar den 23
d. a. v., des middags te half drie ure, te bekruipen ; maar ook
toen was de bezetting waakzaam en werd die bende teruggedreven.
De talrijke, dagelijks tusschen de verschillende posten
en Kota-Radja marcheerende patrouilles vonden, zoo zij al
niet beschoten werden, overal sporen van den vijand. Vond die,
welke den 13 April van Pakan Badak naar Boekit Seboen
marcheerde, den vijand bezig, den door haar te volgen weg te
versperren, de patrouille, die den volgenden dag van Eetapan
Doewa naar de ten zuiden van dezen post gelegen kampongs
marcheerde, werd door den vijand genoodzaakt, haar marschplan
op te geven en naar Boekit Daroe terug te trekken.
Veiligheid was er in ons gebied eigenlijk nergens. De zoogenaamde
»onderworpen" eu »bevriende" bevolking der IV en
VI moekims, d. w. z. zij, die voor de nadering onzer troepen
niet gevlucht was, en zij, die er zich later gevestigd had, bezorgde
ons bestuur meer overlast dan gemak. Alle ongeregeldheden
en vijandelijkheden werden, zoowel door de hoofden als de bevolking
zelve, aan de dusgenoemde orang toenong toegeschreven,
waarmede in 't algemeen de bevolking uit de XXII moekims
bedoeld wordt. Toch bleek het meermalen, dat ook de
goedgezinde of bevriende bevolking daaraan deelnam. Het was
echter — zooals reeds gebleken is — in den regel niet mogelijk,
de daders of medeplichtigen op het spoor te komen, veel
minder in handen te krijgen.
Karakteristiek was een rapport op het einde der maand April
van den te Pakan Badak gevestigden commandant der westerlinie,
waarin wordt medegedeeld, dat de onderworpen bevolking
uit die streek bij hem onder gioote verdenking stond van met
den vijand te heulen, ja zelfs deel te nemen aan zijne strooptochten
en aanvallen op onze patrouilles ; enkele voorbeelden
werden daarvan aangehaald ; maar het was niet mogelijk — hoe

163
groot de schijn ook was tegen die bevolking — bepaalde bewijzen
daarvoor aan te halen.
In de zuidoosterlinie, waar sedert het gevecht bij Lambaroe
3 veldbataljons over de verschillende posten verspreid lagen, was
de Kolonel der Infanterie K. Van der Heijden sedert den
l in April als commandant opgetreden. Eene der voornaamste
opdrachten, die dezen hoofdofficier gegeven werden, was het
doen aanleggen van wegen. Daarmede werd dan ook dadelijk
een begin gemaakt. Men beschikte daarvoor zoowel over de
krachten der soldaten als die der dwangarbeiders. Waren die
wegen eenmaal gereed, dan zou het onderling verband der posten
van zelf beter worden. Ook eene andere opdracht zou beter
uitgevoerd kunnen worden na het scheppen van betere gemeenschapsmiddelen,
namelijk het nabij de linie gelegen terrein zooveel
mogelijk van vijanden zuiveren. Vooral voor de transporten
was het bezit van goede wegen in dit gedeelte van ons
gebied van onschatbare waarde ; men denke slechts aan den opvoer
van den vivresvoorraad voor de verschillende posten. Het
verbruikte werd om de tien dagen geregeld aangevuld ; maar
bovendien moest — zooals reeds hierboven gezegd is — elke
post van een voorraad vivres voorzien zijn voor de behoeften
van twee maanden, ten einde zoodoende bij alle eventualiteiten
— tijdens den regenmoesson, hoog water of langdurige krijgsoperatiën
b. v. — de bezettingen der verschillende versterkingen
gedurende geruimen tijd op den opgelegden voorraad te
laten teren, waardoor in sommige gevallen de krachten der
dwangarbeiders konden gespaard worden. Behalve de vivresmagazijnen
op eiken post werden te Lambaroe en Mesigit-Pagar
Ajer reserve- of hoofd vi vresmagazijnen opgericht, waarin nogmaals
voor de geheele linie een voorraad van twee maanden
werd geborgen. Voor het transport in de linie zelve werden op
sommige daarvoor geschikte posten afdeelingen dwangarbeiders
en later ook pikolpaarden gestationeerd. 1)
De pikolpaardon moesten van Java worden aangevoerd. Zie de Inleiding.

164
Van groot belang was het, de wegen te leeren kennen, die
van deze linie naar de XXII moekims leiden. Daartoe moesten
verschillende verkenningen gemaakt worden. Zoo rukte b. v.
den 5en April uit Biloel eene uit 5 sectiën Infanterie bestaande
troepenmacht, ten einde het terrein in zuidoostelijke richting
te verkennen om zoodoende te onderzoeken, of er ook een weg
bestond, die van hier naar de XXII moekims voerde ; aan die
troepenmacht werd een opnemer toegevoegd om het doorgeloopen
terrein in kaart te brengen. De verkenning kon zich niet
verre in het binnenland uitstrekken, daar de vijand bij het
verder binnenslands oprukken meer en meer opdrong en door
zijne overmacht het verkenningsdetachement dwong, met verlies
van 2 gewonde korporaals, terug te trekken. Evenmin slaagde
eene verkenning, die den 19e n April uit Biloel naar de zijde
van Batoe Lintang werd gemaakt door eene compagnie Infanterie,
die ook — hoewel zonder verlies — door den vijand gedwongen
werd, terug te trekken. Zooveel hadden echter die
verkenningen geleerd, dat het binnendringen der XXII moekims
niet zonder vele bezwaren gepaard zoude gaan. Voorloopig had
men in het door. onze troepen bezette en daaraan grenzende
gebied nog genoeg te doen. Aan den linkeroever der Atjeh-rivier
was het nog zeer onveilig. Zoowel onze versterking te Lambaroe
als onze transporten tusschen Lambaroe en Mesigit-Pagar
Ajer werden voortdurend beschoten. Om dit te doen ophouden,
werd het aan den linkeroever dier rivier gelegen terrein van
laatstgenoemde plaats af tot op eenigen afstand ten oosten van
Lambaroe den 6 en en 7 en April doorzocht ; maar de uitgezonden
detachementen ontmoetten slechts enkele vijanden, die op de
nadering onzer troepen overhaast naar den rechteroever der
rivier de vlucht namen. Deze oever was overal versterkt en de
rivier hier en daar versperd. In de kampongs weiden loopgraven
aangetroffen, in den regel op zeer goed gekozen plaatsen aangelegd
; zij werden zooveel mogelijk onbruikbaar gemaakt.
Behalve door een watersnood, die bijna zonder uitzondering

165
alle onze posten, maar vooral Boekit Daroe en Kota-Radja Bedil
teisterde, en de cholera, die weder in hevigheid was toegenomen,
kenmerkte zich de maand Mei overigens door dezelfde verschijnselen
als de voorgaande. Van bijna alle posten ontving men
dagelijks het bericht, dat de vijand zich, in grooter of kleiner
aantal, in den omtrek daarvan had vertoond, de bezetting
bespioneerd of getracht, de versterking te overrompelen of te
alarmeeren en meermalen op onze patrouilles en transporten
gevuurd had. Vooral op den post Lamprit scheen de vijand het
te hebben gemunt ; den 18en en 20en Mei werd onze versterking
alhier telkens tweemaal en den 29on d. a. v. nog eens gealarmeerd
; pogingen, dien post des nachts te bekruipen, mislukten
echter wederom. Onze versterking te Koewala Gigieëng werd in
den voormiddag van den 5en Mei beschoten. Overal, tot in de nabijheid
van Olehleh, was de vijand onrustig, zoowel over dag
als 's nachts ; terwijl in de IV moekims veel slecht volk rondzwierf
; kortom het geheele, door onze troepenmacht bezette gebied
was zeer onveilig.
In den namiddag van den 5en Mei ontving de civiele en militaire
bevelhebber het bericht, dat omstreeks 1000 slechtgezinde
Atjehers zich in de nabijheid van Boekit Seboen ophielden.
Hoewel aangenomen werd, dat dit bericht zeer overdreven
zoude zijn, achtte die bevelhebber het niettemin noodzakelijk,
de bezetting van dien post tijdelijk te versterken, ook om daardoor
de IV moekims door sterkere patrouilles te kunnen laten
doorkruisen. Eene compagnie barisan kreeg nog dienzelfden dag
last, naar Boekit Seboen te marcheeren ; eene ontmoeting met den
vijand had echter niet plaats ; slechts voorbij Pakan Badak kreeg
zij uit de verte enkele geweerschoten uit het oostelijk gelegen
gebergte. Na twee dagen te vergeefs in de IV moekims te
hebben gepatrouilleerd, keerde die compagnie den 8en Mei naar
Kota-Radja terug. Toch waren die berichten omtrent de aanwezigheid
van zoovele vijanden niet van alk-n grond ontbloot,
zooals dit later blijken zal.
Evenals in de VI moekims, ware.; ook in de IX moeldras

166
eenige uitgeweken Atjehers teruggekeerd, die zich in de nabijheid
van Oleh Soesoe hadden gevestigd, onder de bescherming
van den commandant der zuidoosterlinie. Het hoofd der IX moekims,
Toekoe Tjoet Bantah, had zich met dien hoofdofficier
in verbinding gesteld en ontving van den Kolonel Van der
H e ij d e n op bepaalde tijdstippen, voor zich en zijne onderhoorigen,
rijst en zout. Aan deze Atjehers was de vergunning gegeven,
te Lambaroe een pasar op te richten en daar vruchten
en gevogelte aan onze troepen te verkoopen. Den 20 en April
verscheen echter geen enkele Atjeher op de pasar ; alleen
Toeka Tjoet Bantah kwam en deelde den commandant
der zuidoosterlinie mede, dat al zijne onderhoorigen naar het
gebergte waren gevlucht, daar zij bevreesd waren voor de bewoners
der XXII moekims (prang toenong), die hen met een
inval hadden bedreigd, en zich tegenover deze lieden geheel
machteloos gevoelden ; zij hadden verder verklaard, niet eerder
te zullen terugkeeren dan nadat aan onze zijde eene versterking
zoude zijn opgericht, die den van de XXII naar de XXV moekims
leidenden weg voor dien vijand kon afsnijden. Aan deze
omstandigheid vooral dankte men de oprichting van onzen post
Biloel Zuid, welke medio Mei d. a. v. plaats vond.
Er waren nog andere bewijzen voor de aanwezigheid van
zooveel vijanden. In de eerste plaats de aanval op onze versterking
te Lampagar in den nacht van 2 op 3 Mei. Reeds
hierboven is omtrent de ligging van dezen post het een en
ander medegedeeld en o. a. gezegd, dat de versterking zeer
weinig of eigenlijk geen verdedigingsvermogen had ; zij was niet
veel meer dan een open kampement, begrensd door eene levende
pagar en voorts omringd door chicanes, voornamelijk verhakkingen.
Het kampement was een vierkant, dat aan de noordzijde
aan den kampong Lamtjoet sloot, die op een paar honderd
passen van die zijde tamelijk dicht begroeid was. Aan dezen
kant van het kampement was het gedeelte van den kamponf
met klapperboomen begroeid. De huizen in dezen karnpon«waren
niet vernield, doch na de verschijning onzer troepenmacht

167
onbewoond gebleven ; een paar van die huizen stonden dicht
bij de keuken en het vivresmagazijn der bezetting van Lampagar,
die buiten het kampement waren opgericht. De overige gebouwen
van het kampement waren er binnen, doch vrij onregelmatig,
voor het meerendeel — als gevolg van de omstandigheden
— met overhaasting geplaatst ; sommige daarvan waren Atjehsche
woningen of liever hutten, tot dien kampong behoorende, welke
door onze troepen aangetroffen en bij de inrichting van het
kampement op hare plaats gelaten waren 1). Evenals aan andere
postcommandanten, was ook den Kapitein der Infanterie
Hoy nek vanPapendrecht, militairen commandant van Lampagar,
bericht, dat vijandelijke benden in de IV en VI moekims
rondzwierven ; vreemd was het echter, dat dit bericht noch door
de bevolking der zoogenaamde bevriende kampongs, noch door
hare hoofden was medegedeeld.
Toen echter de I e Luitenant Van de R o e m e r den ten
Mei van het begeleiden van een transport naar Olehleh te
Lampagar teruggekeerd was en den Kapitein H o y n c k van
Papendrecht medegedeeld had, op eerstgenoemde plaats
van een Atjeher te hebben gehoord, dat zich in de nabijheid
van den pas van Blang Kala eene vijandelijke bende van ongeveer
60 man ophield, met het voornemen aldaar eene versterking
op te richten, vond genoemd kapitein het alleszins raadzaam,
de al of niet gegrondheid van dat bericht te doen onderzoeken
en droeg hij den Luitenant Van d e R o e m e r op, in den
vroegen morgen van den 2en Mei met een detachement van
30 man eene verkenning naar den kant van den pas van Blang
Kala te maken. Tegen half elf in den voormiddag keerde dit
detachement naar Lampagar terug; het had zelfs geen vijand
gezien, maar wel enkele hutten aangetroffen op de helling van
het gebergte, die hij verbrand had. Versehe voetsporen naar
den kant van den bergpas gaven echter het vermoeden, dat
die hutten kort vóór de aankomst der patrouille verlaten waren
) Zie verder de hierbij gevoegdo schets, No.

"168
en de vijand zich in het gebergte had teruggetrokken. In den
vooravond van denzelfden dag kwamen twee als bevriende
hoofden bekend staande personen, H a d j i S o 1 i m a n — het
hoofd van Lampagar — en To e k o e Amat, een bezoek aaii het
kampement brengen en knoopten er een gesprek aan met den
Luitenant Van de Roemer, waaraan ïiu en dan deelgenomen
werd door den Luitenant Schnelle. Dat bezoek was niets
ongewoons ; zij hadden dat dikwijls afgelegd en spraken dan
meestal met eerstgenoeinden officier, die, zoo 't scheen, het best
met hen kon omgaan ; de Kapitein H o y n c k van Papend
r e c h t, die eenigszins doof was, nam zelden aan hunne gesprekken
deel, maar werd toch daarvan steeds op de hoogte
gehouden. Bij dit bezoek deelden beide hoofden mede, dat ze
veronderstelden, dat de vijand met de VI moekims kwade bedoelingen
voor had en dat zekere H a d j i A b o e, wiens woning
de vorige maand door onze troepen verbrand was, tot straf
voor de overvalliug der patrouille naar Koewala Pantjoer op
7 April t. v., zich daarop wreken wilde en de uitgewekenen
van zijn kampong verzamelde, met het oogmerk wellicht, de
bevriende bevolking der VI moekims te benadeelen of onzen
post te Lampagar te verontrusten. Mocht dit laatste gebeuren
— voegden zij er bij — dan waren zij bevreesd, dat hun kampong
van het vuur van onzen post veel te lijden zoude hebben ;
daar hunne onderhoorigen echter — als bewijs van hunne goede
gezindheid — in den nacht van 2 op 3 Mei en later patrouilles
zouden maken en zij wellicht in de onmiddellijke nabijheid
van het kampement zouden komen, verzochten beide hoofden,
dat onze aan de noordzijde van het kampement geplaatste
schildwachten, in geval van alarmeering, niet te spoedig zouden
vuren. Gedurende dit gesprek verscheen nog een 15-tal Atjehers,
allen ongewapend, die de vergunning hadden gekregen, in de
nabijheid van Lampagar op herten te jagen; een hunner —
zoo 't scheen een hoofd, wiens naam ons echter onbekend was —
had de goedheid, den Luitenant Van de Roemer een stuk
hertenvleesch aan te bieden.
/

169
Alleen bij den postcommandant scheen het niet in de gedachte
te komen, dat men hier met eene zeer listige spioneering en
een goed voorbereid plan van overrompeling van onzen post te
doen kon hebben; bij de Luitenants Schnelle en Van de
Roemer heerschte daarentegen groot wantrouwen. Vóór het
invallen van den nacht werd aan het verzoek van H a dj i
Soliman en Toekoe Amat gevolg gegeven en de aan
de noordzijde van het kampement geplaatste schildwachten op
het hart gedrukt, niet te spoedig te vuren, omdat wellicht bevolkingspatrouilles
het kampement van die zijde konden naderen.
Buitengewone maatregelen van veiligheid werden niet
genomen. De Kapitein Hoy nek van Papendrecht, die
zich meermalen tegenover officieren had uitgelaten, dat hij den
Atjeher over 't algemeen zéér weinig vertrouwde, achtte zoodanige
maatregelen thans niet noodig; aan het bezoek en de
gesprekken dier Atjehers wilde hij zooveel beteekenis niet geven.
Tot 1 uur 's nachts had de Luitenant Van de Roemer de
wacht, die toen door den postcommandant zelven werd afgelost.
Tot dusverre was er niets bijzonders voorgevallen ; maar de
Luitenant Schnelle, die dit etmaal vrij van dienst, doch tot
ongeveer 2 uur 's nachts wakker gebleven was, had in de
naburige kampongs voortdurend hondengeblaf gehoord, terwijl
hij tevens de geregelde patrouilledienst en aflossing der schildwachten
aan de zijde der Atjehers waarnam. Eindelijk viel hij
in slaap om tegen 4 uur in den morgen door eenige geweerschoten
en een vervaarlijk geschreeuw des vijands te worden
gewekt, die op twee plaatsen de pagar aan de noordzijde van
het kampement overgesprongen was, onzen post zoodoende
binnendrong en zich daarin in drie deelen verdeelde. Een gedeelte
liep naar het officierslogies en trachtte dit aan den
noorder- en westerkant binnen te dringen; een ander gedeelte
viel met klewang en lans in de kazerne der Inlandsche soldaten;
terwijl het overige gedeelte naar de geweerrakken liep en
zich van de wapens der bezetting meester maakte, De aanval
was uitstekend voorbereid en uitgevoerd en getuigde

170
maar al te zeer van eene goede locale kennis. De bezetting
was daardoor in drie deelen gescheiden. Het geheele binnenplein
van het kampement tusschen de officierswoningen en
de kazernes was door den vijand bezet en daardoor niet alleen
de gemeenschap tusschen de oost- en westzijden verbroken,
maar ook het logies der Europeesche militairen aan de noordzijde
geheel afgescheiden van de overige bezetting. De Luitenant
Schnelle had nog den tijd, zich aan te kleeden en naar
zijn sabel en revolver te grijpen. Zich naar zijne plaats in
de alarmstelling willende begeven, stootte hij tegen twee met
klewang gewapende Atjehers ; zijn revolver weigerde, doch een
klewangslag wist hij met zijn sabel te pareeren en tevens een
der Atjehers daarmede te verwonden, die nu terugdeinsden en
naar de zijgalerij der ofncierswoning, aan de noordzijde gelegen,
trokken. Niet meer bedreigd zijnde, wilde genoemde officier zich
naar de zuidzijde van het kampement begeven om zoodoende zijne
plaats in de alarmstelüng te bereiken, toen hij daarin wederom,
maar thans door het vuur van een gedeelte der bezetting, verhinderd
werd, dat aan die zijde gelogeerd was. Ook het vuur
der wacht bracht tot die verhindering bij ; want zij had zich
zoodanig opgesteld, dat zij de achterzijde van het officierslogies
flankeerde. De verwarring was groot. Ieder vuurde om zoo te zeggen
in den blinde. Teruggaande en hard schreeuwende, gelukte
het den Luitenant Schnelle het vuur aan die zijde te doen
ophouden. Hij verzamelde daarop al de aan de zuidzijde aanwezige
manschappen — aanvankelijk niet meer dan 12 man,
maar weldra door eenige Europeanen versterkt — tot een gesloten
troep en liet dezen eenige salvo's geven op de binnenruimten,
aan de vóór-en achterzijde van het officierslogies gelegen,
zoodat de daar vereenigde Atjehers weldra moesten wijken.
Waar de beide andere officieren waren, kon niemand zeggen.
Nergens had men hen gezien. Op het tusschen het vuren
luid roepen hunner namen ontving niemand antwoord. De
treurigste vermoedens maakten zich weklra van de kleine schare
meester, die onder het bevel van den Luitenant Schnelle

171
vereenigd was. De aan de westzijde geplaatste militairen waren
tijdelijk tot eene lijdelijke houding gedwongen ; op de binnengedrongen
Atjehers konden zij niet vuren, zoolang er zich
nog gewonde en andere soldaten benevens een dertigtal vrouwen
en kinderen in de kazerne bevonden ; langzamerhand slechts
kwamen enkelen hunner er uit; maar een gedeelte bleef er in,
dat zich onder de slaaptafels ophield en van daar, door de kazerne
heen, vuurde. Ook eenige Europeesche militairen, wier logies
geheel door den vijand omsingeld werd, hadden geen tijd
meer gehad, naar de alarmstelling te gaan, gingen op de slaaptafels
staan en vuurden door de kadjangmatten omwanding van
hun geisoleerd verblijf naar den daaromheenstaanden vijand, daar
deze tamelijk laag schoot en met zijne lansen door die omwanding
stak. — Dit alles had plaats onder het ûauwe licht eener lamp
in de vooigalerij der vertrekken vau den postcommandant, die
van af 1 uur in die voorgalerij aan de administratie zijner compagnie
was gaan werken. Het gedeelte der aanvallers, dat zich
naar het officierslogies begaf, sloeg die lamp aan stukken ; doch
de petroleum verspreidde zich al brandende over de papieren,
die genoemde kapitein bij zich had ; daar er geen wind en
daarbij de vloer der galerij van klei was, ontstond er door dit
ongeval gelukkig geen brand ; maar alles werd kort daarna in
het duister gehuld. Intusschen was het overal wat stiller geworden;
er werd minder geschreeuwd en gevuurd. Thans achtte de
Luitenant Schnelle het oogenblik gekomen, te onderzoeken,
waar de twee andere officieren waren. Met vier soldaten begaf
hij zich naar het zuidelijk gedeelte der voorgalerij, die hier door
een zeil was afgesloten ; maar nauwelijks wilde hij de galerij
binnenkomen of vijf zich daar schuil houdende Atjehers drongen
met opgeheven klewang vooruit. Nadat twee hunner door
revolver en geweer waren neergeschoten, deinsden de anderen
af en vatte de Luitenant Schnelle hier met zijne soldaten
post, zonder het geraden te achten, zijn onderzoek dadelijk
voort te zetten. Zijn inzicht was juist; want spoedig daarna
werd hij door eenige vijanden, vurende en met klewangs hou-

172
wende, aangevallen; maar ook nu mocht hij, zonder eenig verlies,
na twee Atjehers neergeschoten te hebben, de anderen van
zich afhouden. Een ander gevaar dreigde. Aan de noordzijde
van het kampement werd vuur gezien! Zou daar brand zijn?
Hoe zoude de vijand juichen! Dit moest spoedig worden onderzocht.
De Europeesche sergeant Bekker kreeg last, met eenige
manschappen, langs de oostzijde van het officierslogies naar de
noordzijde van het kampement te sluipen, dat onderzoek te doen
eu in het bevestigende geval, zoo het kon, den brand te blusschen.
Met verlies van een gewonde en na een Atjeher te hebben
afgemaakt, behoefde aan die opdracht slechts gedeeltelijk
gevolg te worden gegeven, daar het vuur weldra uitgedoofd en
dus het gevaar voor brand geweken was. — Van grooter belang
voor het oogenblik dan het zoeken naar de twee vermiste officieren
achtte de Luitenant Schnelle het maken van eene
ronde langs de zuid- en westzijden van het kampement. Nahet
bevel over de door hem verzamelde manschappen aan een onderofficier
te hebben gegeven, ging hij, door twee soldaten vergezeld,
op verkenning. De overige, hier en daar vereenigde
militairen, die. hij op zijn weg vond, deelde hij behoorlijk in;
de bediening van het geschut zag hij op hare plaats; maar voor
zooveel mogelijk onderzoek doende naar het aantal presente
manschappen, miste hij velen. — Aan de westzijde van het kampement
gekomen, ontwaarde hij weldra, dat de vijand in de
richting van den kampong Lampehiëm aftrok. De vijand had
het kampement langs de noord- en oostzijden weder verlaten!
Onze post was behouden! Onmiddellijk liet nu de Luitenant
Schnelle, voor zooverre men hem zien kon, het
vuur op den vijand openen. Toen dit gestaakt werd, was
het weder stil in het kampement; maar eene stilte, die telkens
onaangenaam gestoord werd door het hardverscheurend
gekerm van zoovele gewonden en stervenden. Hoevelen
lagen er ? Men wist het nog niet. Alles was nog onbekend.
Overal was het duister. Spoedig zou men de ongelukkigen helpen
en tevens kunnen onderzoeken, welke verwoestingen door

173
den vijand waren aangericht. Het dankbaar gevoel van hen,
die dit drama hadden mogen overleven, was een groote factor
om de kalmte weder spoedig in zoovele geschokte gemoederen
terug te brengen. Zoolang er nog geen licht was, achtte de
Luitenant Schnelle het evenwel raadzaam, zijne beschikbare
manschappen op hunne posten te doen blijven; want een hernieuwde
aanval des vijands zoude, zooals de ondervinding geleerd
had, niet tot de onwaarschijnlijkheden behooren. Nog een
weinig geduld. Daar brak de ochtendschemering aan, de lang
verwachte bode der redding en hulp! En wat zag men nu?
Even buiten de voorgalerij van het oflicierslogies het ontzielde
lichaam van den len Luitenant Van de Roemer, met een
klewanghouw over het hoofd; hij stierf dus op weg naar zijn
post den heldendood. In zijne kamer het deerlijk misvormde lijk
van den Kapitein H o y n c k van P a p e n d r e c h t ; hij werd
vermoedelijk afgemaakt, nadat hij van zijne schrijftafel opgestaan
was om zijne wapens uit zijn slaapvertrek te halen, zooals door
den sergeant der Artillerie T r ij n s is gezien. In de binnenruimte
tusschen het officiersiogies en de aan de westzijde van
het kampement gelegen kazerne en in die kazerne eene bonte
verzameling van gesneuvelden en zwaargewonden, vrouwen,
soldaten en Atjehers. Buiten en binnen het kampement vele
door den vijand achtergelaten geweren en donderbussen. —
Aan een onderofficier en eenige soldaten werd nu opgedragen,
de gesneuvelden en gewonden bij elkander te brengen : die
van onze zijde alsmede de gewonde Atjehers in een der vertrekken
van het officiersiogies, de lijken des vijands op het binnenplein
van het kampement, en de gewonden zoo goed mogelijk
te verbinden; een officier van Gezondheid was er niet. Aan
dooden telde men aan onze zijde: 2 officieren, 5 Inlandsche
fuseliers, 1 dwangarbeider en 1 Inlandsche vrouw ; aan gewonden
: 2 Europeesche onderofficieren, 1 Inlandsch onderofficier,
2 Europeesche en 10 Inlandsche fuseliers, 1 dwangarbeider en
5 Inlandsche vrouwen. Van den vijand vond men 11 dooden ;
hoeveel gewonden hij had, is niet bekend geworden. De buiten

174
het kampement tot aan den voet van het gebergte gezonden
patrouilles zagen geen vijand meer, maar vonden slechts 1
gewonden Atjeher. Behalve eenige munitie en een groot aantal
klewangs en lansen, liet de vijand 24 geweren en donderbussen
achter. Hij had van den donkeren nacht gebruik gemaakt om
zijn aanval, in alle stilte, even vóór 4 uren en uit den kampong
Lamtjoet te doen. In een ommezien was hij binnen het kampement.
Zwaar gewond bereikte de sergeant der Artillerie zijn
post bij het geschut en bleef de moedige T r ij n s daar tot de
morgenschemering. De Europeesche fuselier K o o ij, Alg. St.
N° 73885, redde den Luitenant Schnelle, bij het verlaten
van het officiersiogies, waarschijnlijk het leven, evenals hij dit
den sergeant T r ij n s, Alg. St. N° 59903, meet hebben gedaan.
Twee fuseliers, de Europeesche Van Diesen, Alg. St. N°
70677, en de Inlandsche W a r i go, Alg. St. N° 88578, die,
niets kwaads vermoedende, met twee dwangarbeiders in de keuken
waren om de koffie voor de bezetting klaar te maken, werden
in eens overvallen en zwaar gewond ; terwijl de dwangarbeiders
op eene oumenschelijke wijze verminkt werden, wisten die
fuseliers nog naar de kazerne te ontsnappen, waar zij, geheel
weerloos, bleven liggen ; terwijl de Europeesche fuselier B ij 1 eveldt,
Alg. St. N° 65199, met eene klewangwonde aan het
hoofd en afgekapten wijsvinger, evenals de Europeesche sergeant
B e k k e r, Alg. St. N n 62692, van de noordzijde van het
kampement zich een weg door den vijand wist te banen naar
zijne plaats in de alarmstelling.
De aanval op Lampagar in den nacht van 2 op 3 Mei 1876
blijft een der treurigste feiten in de geschiedenis van den
Atjehschen oorlog. Evenals bij de meeste feiten van dien aard,
was de ramp aan ons zelven te wijten. Die geschiedenis heeft
het recht, dat deze bekentenis niet worde achtergehouden. In
Januari van dit jaar opgericht, was tot dit tijdstip nagenoe^
niets gedaan om de storm vrijheid van onzen post te vermeerderen.
Het was geene versterking, maar slechts een door eene
pagar omringd kampement, waaromheen nog verhakkingen

175
waren aangebracht, zonder meer. Maar er is meer. Aan hoofden
en bevolking in den omtrek werd al te veel vertrouwen geschonken;
terwijl het gebeurde in dan kampong Lambaroe,
gedurende den tocht naar Koewala Pantjoer, op 7 April t. v.
méér dan voldoende geweest was om den postcommandant de
grootst mogelijke voorzichtigheid te doen in acht nemen. Wellicht
heeft het bezoek vanHadji Soliman en Toekoe
Amat, maar vooral de mededeeling, dat zij tot de veiligheid
van den post zouden medewerken, den Kapitein H o y n c k
van Papendrecht het naderende gevaar, dat den hem
toevertrouwden post bedreigde, niet doen inzien en hem zelfs
zóó optimistisch gestemd, dat hij voor den ongelukkigen nacht van
2 op 3 Mei nog bevelen gaf, de veiligheid van dien post te
verminderen. De noodlottige gevolgen van. dat optimisme zijn
dan ook niet uitgebleven. Noodlottig voor ons, waren zij tevens
hoogst nadeelig voor de bevolking in de VI moekims. Het
vertrouwen op de kracht van ons gezag werd er door geschokt.
Nauwelijks was de zon boven den horizon om weldra met
hare heldere stralen het bloedig tooneel van den afgeloopen nacht
te beschijnen ofHadji Soliman vroeg met eenige volgelingen
toegang bij den Luitenant Schnelle. Deze officier liet alleen
het hoofd binnen het kampement en begon hem dadelijk
naar de herkomst der gevallen Atjehers te ondervragen. Niettegenstaande
sommige soldaten een der lijken herkenden als dat
van iemand, die hun dagelijks vruchten op de pasar verkocht,
en een ander lijk als dat van een der bovengenoemde hertenjagers
, beweerde de sluwe hadji pertinent, dat geen der
gevallen Atjehers tot zijn kampong behoorde. Op het oogenblik
moest met dat antwoord genoegen worden genomen, te meer
wijl van het aanbod van dat hoofd moest worden gebruik gemaakt
om de tijding der ramp zoo spoedig mogelijk naar Olehleh
over te brengen, omdat de Luitenant Schnelle van de
nog valiede manschappen der bezetting van Lampagar — zonder
gevaar voor de veiligheid van den post — geen detachement

176
kon afzonderen om naar Olehleh te zenden. Zoodra de liniecommandant,
die aldaar zijn verblijf hield, kennis van het gebeurde
had gekregen, zond hij onmiddellijk een detachement van 40 man
ter versterking, benevens een officier van Gezondheid naar Lampagar
en een telegraphisch bericht naar Kota-Radja van een en
ander aan den civielen en militairen bevelhebber, die nog denzelfden
dag de volgende bevelen uitvaardigde: 1. Eene compagnie
barisan en een detachement van het rechterhalf 12e bataljon
Infanterie moesten per spoor van Kota-Radja naar Olehleh
gezonden worden en van laatstgenoemde plaats naar Lampagar
marcheeren. 2. De militaire commandant te Olehleh, de Majoor
der Infanterie Boom, moest zich, met den controleur M i c h i else
n, bij dien troep voegen, ter plaatse aangekomen een gestreng
onderzoek naar het gebeurde onmiddellijk instellen en zoo noodig
de schuldige bevolking straffen of hare hoofden arresteeren. 3.
Het kampement te Lampagar moest in eene behoorlijk stormvrije
versterking veranderd worden; behalve een 50-tal dwangarbeiders,
moest de bevolking aan dien schansarbeid deelnemen. 4.
Zoodra mogelijk moesten patrouilles het om Lampagar en tot
aan het gebergte gelegen terrein in alle richtingen doorkruisen.
De Majoor Boom was reeds in den middag met den van Kota-Radja
gezonden troep te Lampagar, terwijl de gewonden no«denzelfden
dag met het van Olehleh gezonden detachement derwaarts
gebracht werden. Onmiddellijk nam het onderzoek een
begin en werden vijf hoofden of notabelen der omliggende kampongs
ontboden, die allen verschenen ; een hunner was H a d j i
S o 1 i m a n ; dat onderzoek gaf' den controleur M i c h i e 1 s e n
de overtuiging, dat hoofden en bevolking dier kampongs wel
degelijk de hand hadden gehad in den voor ons zoo noodlottigen
nachtelijken aanval. Het feit, dat eenige soldaten twee deigevallen
Atjehers hadden herkend en het vóór den aanval door
Had j i Soliman en Toekoe Amat gedaan verzoek om
niet op de zoogenaamde bevolkingspatrouille van Lampao-ar
te vuren, waren voldoende redenen om die hoofden te verdenken,
zeer goed bekend te zijn geweest met de plannen des vij-

177
ands, zoo zij al niet een werkzaam aandeel in-de voorbereiding
en uitvoering daarvan hebben gehad. Zij werden dan ook allen
in verzekerde bewaring genomen en de kampong Lamtjoet
— waaruit de aanval was geschied — moest tot straf aan
de vlammen worden prijsgegeven; had de bevolking van dezen
kampong geene schuld gevoeld, ze zoude zeker na het
gebeurde niet daaruit gevlucht zijn. Ook -tie kampong Lambaroe
moest die straf ondergaan ; daardoor werd ten minste belet,
dat hier een centrum van slecht volk in bleef. De bewoners
van den kampong Lampagar waren echter in hunne
huizen gebleven ; daar er reden bestond, dat ook zij zouden
vluchten, bijaldien zij de gevangenneming van hun hoofd vernamen,
liet de controleur Michielsen hun mededeelen, dat
zoodanige handelwijze onzerzijds als eene vijandige daad aangemerkt
zoude worden en ook het verbranden van hun kampong
tengevolge hebben zoude. — Deuzelfden dag werden de klapperboomen
voor de palissadeering der versterking te Lampagar
geveld; ze werden uit den kampong Lamtjoet gehaald, die nu
nagenoeg geheel daarvan ontriefd werd. De bentingbouw werd
de volgende dagen met kracht doorgezet, waaraan de bevolking
van Lampagar gedwongen werd, deel te nemen.
De talrijke patrouilles hoorden wel, dat de vijand in den omtrek
was, maar zagen dien nimmer ; zelfs niet, nadat ook hij
eenige huizen in brand had gestoken. Van een den 4en Mei in
onze handen gevallen gewonden Atjeher werd vernomen, dat
de nachtelijke aanval op Lampagar reeds eene maand te voren
beraamd was door zekeren Panglima Moeda van Pieëng,
bij Rëdeb (in de XXII moekims), die den aanval ook zelf leidde
en zich reeds sedert eene maand in de IV moekims bevond,
werwaarts hij zich sedert weder zoude hebben begeven. In
verband met de mededeelingen van dezen Atjeher, kwam de
controleur Michielsen — zijn onderzoek voortzettende —
tot eene andere overtuiging, namelijk dat hoofden en bevolking
van Lampagar niet zoo schuldig waren en zij zelfs de officieren
aldaar voldoende voor den aanval hadden gewaarschuwd,
12

178
maar deze of den vijand te licht geteld, of de zaak niet belangrijk
genoeg geacht hadden om bijtijds maatregelen van voorzorg
te nemen. De gevangen genomen hoofden werden diensvolgens
door hem ontslagen, onder mededeeling, dat hunne vlucht door
het verbranden hunner huizen zoude worden gevolgd. — Den
17en Mei was de versterking te Lampagar gereed en op dezelfde
wijze ingericht als onze overige bentings in Atjeh. Liniecommandant,
controleur en de troep van Kota-Radja keerden naar hunne
standplaatsen terug. Te Lampagar werd eene bezetting van 70
man achtergelaten, die later tot eene sterkte van 100 man werd
opgevoerd.
De vijand bleef in de buurt. Dat bewees zijn strooptocht in
den kampong Lamtengah in den nacht van 6 op 7 Mei. Tóen
hij de eerste woningen van den kampong binnentrad en deze plunderde,
ontstond er een algemeen alarm en zocht de goedgezinde
»bevolking een veilig heenkomen. Eenigen redden zich in kleine
prauwen en voeren daarmede naar Olehleh. Onze daar geplaatste
schildwachten, meenende, dat zij vijanden waren, vuurden ongelukkigerwijze
op hen, tengevolge waarvan drie der vluchtelingen
werden gewond. De patrouilles, die den volgenden dag werden
uitgezonden, vonden echter wederom geen vijand; maar deze
bewees zijne tegenwoordigheid door in den avond van denzelfden
dag een kampong ten zuidwesten van Djempit in brand te
steken.
Al deze in de eerste helft der maand Mei plaats gehad hebbende
gebeurtenissen bevestigden de, vertrouwbaarheid der omtrent
Habib Abdoel Racliman ingekomen spionnenberichten,
dat hij aan de voornaamste hoofden des vijands brieven
zoude hebben geschreven, den raad inhoudende, onze troepen
overal en zooveel mogelijk af te matten en in allerlei partieele
handelingen afbreuk te doen, totdat hij met zijn operatieplan
gereed zoude zijn om een grooten slag te slaan.
Uit alles bleek verder, dat in deze periode de meeste vijanden
zich in de IV en VI moekims ophielden, hoe zelden onze pa-

179
trouilles die ook konden ontmoeten. Wellicht was het hoofdzakelijk
aan de weinige kansen om ontdekt te worden te danken,
dat de vijand juist in die streken zoo talrijk vertegenwoordigd
was ; wellicht ook, omdat zekere eerst kortelings onderworpen
of teruggekeerde hoofden met hunne onderhoorigen
— gedeeltelijk uit vrees voor wraak of represailles van de zijde
der orang toenong — eene zeer dubbelzinnige houding aannamen
en, hun eigenbelang tegenover ons nog zeer los gevestigd gezag
in het oog houdende, den vijand meer dan eens in 't geheim
in de volvoering zijner plannen ondersteunden. Kan men er hun.
in de zeer moeilijke omstandigheden van tijd en plaats, waarin
zij, zoowel als hun gezag, toen nog verkeerden, daarvan zulk
eene groote grief maken ? Het gebeurde op den 7 en Mei t. v.
in den kampong Lamtengah was er het welsprekende bewijs
van, welke keus eene niet in de onmiddellijke nabijheid van ons
geschut en onze bajonetten gevestigde goedgezinde bevolking
door den onverzoenlijken vijand gelaten werd, wanneer zij zelfs
weifelde in het kiezen eener partij. Dat feit stond echter niet
op zich zelf. Reeds van het begin van den Atjehschen oorlog
heeft men kunnen zien, wat het lot eener niet voldoende beschermde
goedgezinde bevolking was ; talrijk zijn de voorbeelden,
hoe zij voor haar geest van orde, rust en onderwerping heeft
moeten boeten en even streng door hare vijandiggezinde landgenooten
gestraft werd voor het kiezen der partij van den overwinnaar
als door onze troepen voor hare tijdelijke, door levensbehoud
en het ongestoord bezit harerhave en vee dringend geboden,
afvalligheid. Is deze omstandigheid niet altijd billijk n rekening
gebracht bij de waardeering der handelingen van de twijfelachtige
goedgezinde bevolking in de VI, IV en IX moekims, zij nam
niet weg, dat zoowel bij onze civiele ambtenaren als officieren
het wantrouwen tegenover zoodanige bevolking uit den aard der
zaak bij den dag toenam en hare gangen zoo nauwkeurig doenh]k
werden nagegaan.
Het hoofd van Ketapan Doewa, zekere Mat Said, was de
eerste, die, wijl men hem verdacht hield van met den vij-

180
and te heulen, werd gevangen genomen. Bij zijne onderwerping
had hij op zich genomen, de materialen te leveren voor
den bouw eener brug over de Kroeëng Daroe en ons tevens
op de hoogte te houden van hetgeen er bij den vijand omging.
De eerste belofte werd aanvankelijk gedeeltelijk, later in 't geheel
niet nagekomen. Zijne berichten omtrent den vijand waren
steeds van luttele beteekenis. Daarentegeu liet de veiligheid in
zijn gebied veel te wenschen over; vele kwaadwilligen zwierven
steeds in den omtrek rond, getuige de poging om onze versterking
te Ketapan Doewa te bekruipen. Telkens voor het slecht
nakomen zijner verplichtingen gewaarschuwd en ter verantwoording
geroepen, betuigde Mat Saïd steeds zijne onschuld en
beste bedoelingen ; en het tegendeel kon moeilijk worden aangetoond.
Toen hij echter in de eerste dagen van Mei zijn kampong
verliet en eenige dagen in de IV moekims doorbracht,
waar hij niets te maken had, maar tal van vijanden rondzwierven,
kreeg men nagenoeg de volle overtuiging, dat hij met den
vijand heulde en werd zijne verwijdering noodzakelijk geacht.
Den avond van den 7 en Mei uit de IV moekims te Ketapan
Doewa teruggekeerd, werd hij den volgenden dag zonder de
minste moeite door den postcommandant gearresteerd en naar
Kota-Radja opgezonden. Bij zijne arrestatie verklaarde Mat
Saïd, dat in de bergstreken der IV moekims een 800-tal bovenlanders
(prang oeloe) vereenigd waren en het voornemen hadden,
een onzer versterkingen aan te vallen; welke wist hij niet,
of wenschte hij wellicht niet te zeggen ; slechts zeide hij : »de
bovenlanders willen eene kleine versterking van het gouvernement
aanvallen." Het bericht van Mat Saïd werd in zooverre
bevestigd door een ander, van den postcommandant te Djempit,
die van een spion had vernomen, dat eene talrijke bende vijanden
zich in de IV moekims, langs den voet van het oostelijk gebergte,
in noordelijke richting voortbewoog. De civiele en militaire
bevelhebber liet den postcommandanten in de westerlinie van dit
bericht kennis geven. Andere maatregelen werden onnoodig
geacht, omdat men overal sterk genoeg was om een aanval te

181
kunnen afslaan. Wââr was echter die talrijke aanvallende
bende ? Den 10e" Mei maakte eene uit Pakan Badak in westelijke
richting gezonden patrouille zich meester van 7 Atjehers,
die, tegen het verbod, met klewang waren gewapend en zich
in de richting der IV moekims bewogen, om er, zooals zij beweerden,
feest te vieren. Een vijand zag men echter wederom niet.
De voortdurende strooptochten des vijands ten zuiden van de
Atjeh-rivier in de door onze troepen bezette streken waren niet
alleen wederom het bewijs zijner alomtegenwoordigheid, maar
dwongen tevens den civielen en militairen bevelhebber, Generaal-Majoor
Wiggers van Kerchem, uitvoering te geven
aan een sedert lang bestaan hebbend plan om met eene' betrekkelijk
aanzienlijke macht het gebied der IX moekims door te
trekken, van vijanden te zuiveren en diens schuilplaatsen zooveel
mogelijk te vernielen. Van deze gelegenheid zou tevens gebruik
worden gemaakt, eene versterking op te richten aan den
voet van het gebergte, ten zuiden van onzen post Bil o el. Men
hoopte namelijk door de oprichting van den nieuwen post de
gemeenschap tusschen de XXII en XXV moekims zoo niet geheel
te beletten dan toch zeer te bemoeilijken. Bovendien zou
de nieuwe post ook gedeeltelijk moeten dienen tot betere bescherming
tegen den vijand van het teruggekeerde gedeelte der bevolking
van de IX moekims. De uitvoering van het plan was
voornamelijk vertraagd door de vermoeidheid der troepen en
het onder hen bestaande groot incompleet. Tegen het begin van
Mei waren echter deze bezwaren opgeheven, zoodat de voorgenomen
operatie den 13 on Mei een begin zoude nemen. De
daarvoor bestemde troepenmacht was verdeeld in 3 colonnes.
Elke colonne was samengesteld uit 4 compagnieën Infanterie,
1 sectie berg-Artillerie, 1 detachement Genietroepen en het benoodigde
personeel voor de ambulance. Bij de 1° colonne waren
bovendien 2 mortieren ingedeeld. Aan elke compagnie Infanterie
waren 8 dwangarbeiders afgestaan voor het transport der
kookgereedschappen en vivres voor één dag ; hetzelfde aantal

182
dwangarbeiders was bij de sectiën Artillerie en detachementen
Genietroepen ingedeeld. 1) Overigens beschikte de intendance
over de noodige transportmiddelen voor het vervoer van vivres, de
staf der Artillerie voor het transport der munitie, de Geneeskundige
dienst voor de zieken en gewonden en de staf der Genie voor het
transport van gereedschappen en materialen. De opnemingsbrigade,
die aan deze troepenmacht werd toegevoegd, stond onder
de bevelen van den Kapitein van den Generalen staf F. CE.
Meijer. Eenige dagen vóór het begin der' operatie had de Intendance
last gekregen, te Boekit Daroe de noodige vivres bijeen
te brengen voor de behoeften der le en 2e colonne gedurende twee
dagen en tevens een voldoenden voorraad voor den geheeleu
tocht naar Biloel op te voeren. Op dezen post werden tevens de
materialen verzameld voor onze eerlang in de buurt daarvan op
te richten versterking. Door deze maatregelen werd de opmarsch
der drie colonnes minder bezwarend gemaakt.
De drie colonnes ontvingen de volgende instructiën. De ie colonne
(commandant Majoor der Infanterie Diepenheim, fungeerend
chef van den staf I e Luitenant der Infanterie Schultz), samengesteld
uit te Kota-Radja gelegerde troepen, marcheert den eersten
dag — 13 Mei — naar Ketapan Doewa, trekt daar over
de Kroeëng Daroe en vervolgt haar marsch door de kamponcs
Aroen, Kandang en Poenei tot Boekit Daroe, waar zij haar
bivouac opslaat; den tweeden dag — 14 Mei — rukt deze colonne
op des morgens te half acht uur naar Empehbling, verdrijft
den vijand uit dezen kampong en vervolgt haar marsch,
langs den voet van het gebergte, tot Gerot, waar zij nadere
bevelen afwacht. De 2° colonne (commandant Luitenant Kolonel
der Infanterie Engel, fungeerend chef van den staf I e Luitenant
der Infanterie Ter Beek), waarvan de Infanterie bestaat
uit 3 compagnieën van het bataljon barisan van Soemênêp en 1
1) Vergeleken met het aantal dragers bij de Engelsche expedition in
Abyssinië, Ashantee, (Komassi) en Britsoh-lndië, was dat getal zéér gering
zooals trouwens bij al onze expédition. Zie: »Het militair transportwezen
te land in Indië," Indisch Militair Tijdschrift, 1881, 1882.

183
Europeesche compagnie van het rechterhalf 8 K bataljon, marcheert
uit Kota-Radja, langs Mandarsa Poetih, naar Gitjiel Oeleiloe,
volgt den rechteroever der Kroeëng Daroe tot Ketapau
Doewa, gaat vervolgens van hier in zuidoostelijke richting door
de kampongs Kandang, Lamtoe en Oleh Soesoe naar Lampënëhën
en slaat hier haar bivouac op; den tweeden dag rukt zij, te
7 uur des morgens, op naar Lamkoenjit, neemt daar positie en
komt in verbinding met de I e colonne. Zoodra deze verbinding
heeft plaats gehad, gaat het bevel over de I e en 2* colonne
over in handen van den Luitenant-Kolonel Engel. De 3*
colonne (commandant Kolonel der Infanterie K. Van der H e ij d e n,
fungeerend chef van den staf 1« Luitenant der Infanterie Jaeger)
samengesteld uit inde zuidoosterlinie gelegerde troepen, begint
haren opmarsch eerst den tweeden dag — 14 Mei -uit Lambaroe
en marcheert des morgens om 6 uur door de kampongs
Lamsajoeng, Lëbër, Tjot Bëhël, Toeram en Biloel, om aan den
zuidelijken rand van laatstgenoemden kampong positie te nemen
en den vijand te beletten, zich uit de XXII naar de IX moekims
te beo-even. De bewegingen voor den derden dag zullen later
door den civielen en militairen bevelhebber worden bekend
gemaakt, die de leiding der operatie op zich neemt, zich hoofdzakelijk
zal ophouden bij de 1« colonne en wien als adjunctchef
van den staf wordt toegevoegd de 1? Luitenant der Infanterie
H. C. P. De Bruijn.
De I e en 2e colonne marcheerden op het aangegeven tijdstip
uit Kota-Radja en vervolgden ongestoord hare marschroute,
steeds met een zoo breed mogelijk front, alle kampongs op
hare marschlijnen doorzoekende en alles vernielende, hetgeen
den vijand blijkbaar tot schuilplaats had gediend of nog dienstig
kon zijn. Tegen den middag bereikte de Ie colonne Boekit
Daroe, waar zij haar bivouac opsloeg. De 2e colonne had,
door het drassig terrein, na het verlaten van den kampong
Olehtoe, met groote moeilijkheden te kampen, zoodat men genoodzaakt
was, de schietgestellen der berg-Artillerie uit elkander
te nemen en de draagpaarden van de munitiekistjes te

184
ontlasten en deze door militairen en dwangarbeiders door het
moerassig terreingedeelte te laten dragen. Dit gaf een oponthoud
van ruim drie uren, zoodat de colonne eerst des namiddags 4
ure den kampong Lampëiiëhën bereikte, waar het bivouac op
de nabijgelegen heuvels werd betrokken. — Men had den eersten
dag geen vijand ontmoet. Het bevel over de I e colonne was
door ziekte van den Majoor Diepen heim tijdelijk overgegaan
op den Kapitein der Infanterie A. Bosch. Den 14en Mei
rukte deze colonne des morgens te 6f uur van Boekit Daroe
op, in zuidoostelijke richting over meestal drassige sawahs marcheerende,
naar Empehblingen van hier naar eene beek of waterleiding,
door de Atjehers genoemd Loeëng Lemoh, waarover eene brug
geslagen werd; maar terwijl men hiermede bezig was,opende de
vijand het vuur uit een ten zuiden daarvan gelegen nipahboschje,
zonder der colonne evenwel eenig letsel toe te brengen. Een paar
schoten uit de vuurmonden der berg-Artillerie, die, met eene
sectie der voorhoede en eene compagnie der hoofdmacht, in
zuidelijke richting vooruitgeschoven waren om den vijand
gedurende het slaan der brug en het overtrekken der Loeëng
Lemoh op eenigeii afstand te houden, waren voldoende, den
vijand uit zijne stelling te verdrijven. Daar men na het hetrekken
van het bivouac de dwangarbeiders naar Boekit Daroe
wilde terugzenden om voor de colonne te fourageeren, moest
den vijand het vernielen der brug na den verderen marsch der
colonne belet en aldaar om die reden voor hare bewaking eene
compagnie Infanterie achtergelaten worden. De marsch der
colonne werd langs de westelijke randen der kampongs Lampënëhën
en Lamkoenjit tot nabij Gerot voortgezet. Ook in deze
kampongs werden de huizen zooveel mogelijk verbrand. De
vijand, die zich op de hellingen van het gebergte vertoonde,
beschoot de colonne op hare rechter flank zonder eenig nadeel.
Ten eilide evenwel later van dit vuur des gedekt staanden en
moeilijk te naderen vijands geene nuttelooze verliezen te lijden,
werd van het aanvankelijke marschplan, om den voet van het
gebergte te volgen, afgezien, eene meer noordelijke marschlijn

185
gekozen en de marsch vervolgd door de kampongs Lamtadoe,
Maneh, Toeram en Biloel, alwaar tegen half drie in den
namiddag het bivouac werd betrokken. Daar het echter te laat
was geworden om de dwangarbeiders nog te Boekit Daroe te
laten fourageeren, had de bij de brug over de Loeëng Lemoh
geplaatste compagnie tijdig het bevel gekregen, zich weder bij
de colonne te voegen, welke zij te 124; uur des middags, ter
hoogte van Toeram, rejoigneerde.. — De 2 e colonne, die des
morgens te zeven uur opgerukt was, marcheerde in zuidelijke
richting door de kampongs Lampënëhën en Lamkoenjit tot den
zuidelijken rand van den kampong Maneh, waar de vijand haar
ook met zijn vuur begroette, zonder haar echter eenig nadeel
toe te brengen. Te 10 \ uur des voor middags had hier de
vereeniging der le en 2e colonne plaats ; maar laatstgenoemde
colonne ontving nu den last, langs Toeram naar Biloel te marcheeren,
waar zij tegen half een des middags aankwam en
westwaarts van onzen post het bivouac betrok. — De Kolonel
Van der Heijden was den morgen van dezen dag om 6
ure met de 3e colonne uit Lauibaroe, over Lamsnjoeng, Lamrong
en Tjot Bëhël, naar Biloel opgerukt, waar zij des voormiddags
om 11 1 - ure aankwam en ook westelijk van onze versterking
het bivouac betrok. Op haar marsch waren de kampongs
Lamrong en Tjot Bëhël in de asch gelegd. — De drie colonnes
waren alzoo te Biloel vereenigd.
Op laatstgenoemde plaats gaf de civiele en militaire bevelhebber
de volgende bevelen voor den 1 5on Mei. De 3 e colonne —
versterkt met 1 sectie Artillerie der lo colonne — marcheert
te 5^ uur des morgens uit haar bivouac in zuidelijke richting
naar den voet van het gebergte en maakt zich aldaar meester
van het terrein, waar onze versterking behoort te worden opgericht.
Zoodra de colonne behoorlijk stelling heeft genomen,
behoort met de werkzaamheden voor den schansarbeid een begin
te worden gemaakt. De lo colonne volgt de beweging der
3C colonne op haren rechtervleugel en neemt later zoodanige
positie, dat ook zij die werkzaamheden kan beschermen. De

186
2e colonne moet hetzelfde doen op den linkervleugel der 3e colonne.
Zoodra de medewerking der I e en 2 e colonne kan worden
ontbeerd, keeren deze naar Kota-Radja terug.
In den vroegen morgen van den 15en Mei marcheerden de
drie colonnes ingevolge bovenbedoelde dispositiën. Het beoogde
doel werd bereikt, zonder dat de vijand eenigen tegenstand bood.
Wel werden onze troepen uit eene in 't gebergte geplaatste
lillabatterij beschoten ; maar de vijandelijke vuurmonden stonden
op te grooten afstand om eenig nadeel te kunnen toebrengen.
De vijand werd spoedig daarna door een paar schoten uit ons
geschut uit zijne stellingen verdreven. Vóór 7 uur des morgens
was men reeds op de plaats, waar de versterking moest worden
gebouwd. Twee compagnieën der 3e colonne vatten post op twee
vooruitspringende heuvels, die de plaats domineerden, waar de
nieuwe post zoude komen. De civiele en militaire bevelhebber
begaf zich uit Biloel, van waar hij de bewegingen der drie
colonnes had geleid, naar bovenbedoeld punt, keurde het gekozen
emplacement der nieuwe versterking goed, gaf vervolgens de
noodige aanwijzingen voor hare inrichting en bepaalde, dat de
post den naam zoude dragen van Biloel Zuid. Ten aanzien van
de drie colonnes werden nog de navolgende bevelen gegeven.
De 3e colonne blijft ter plaatse totdat de versterking gereed is ;
aan die colonne wordt van een der beide andere colonnes 1
compagnie Infanterie (van het 8e bataljon en de 2 e colonne) en
1 compagnie uit de zuidoosterlinie (van het linkerhalf 6e bataljon,
te Atoë en elders) toegevoegd. De 2e colonne marcheert
des avonds te half acht ure naar Kota-Radja terug. De Ie colonne
neemt positie bij de 3e colonne, blijft te Biloel Zuid tot
den volgenden morgen en keert dan insgelijks naar Kota-Radja
terug. De Kolonel Van der Heijden geeft het bevel over
de te Biloel Zuid vereenigde troepen over aan den Majoor der
Infanterie Van T e ij n en keert naar Lambaroe terug. De
civiele en militaire bevelhebber ging den middag van denzelfden
dag naar Kota-Radja terug en nam, evenals de le en 2e colonne,
zijn weg langs de zuidoosterlinie. Zoo was dus te Biloel Zuid

187
positie genomen, zonder eenig verlies ; slechts één soldaat had
eene hoogst onbeduidende blessure gekregen. De positie zoude
echter weinig waarde hebben, zonder de beide, onze versterking
domineerende heuveltoppen 1) te bezetten. Daarom had de civiele
en militaire bevelhebber bepaald, dat die toppen tevens als vaste
posten moesten bezet blijven en daar blokhuizen voor 20 man
behoorden te worden opgericht. — De 2e colonne kwam eerst
des nachts te half twee ure te Kota-Radja terug, daar de duisternis
haar marsch zeer vertraagd had. Gedurende dien nacht
werden de troepen te Biloel Zuid niet gealarmeerd. De Ie colonne
marcheerde den volgenden morgen om 4 ure naar Kota-Radja
terug, waar de troep om half negen in den voormiddag aankwam.
De tijd zoude nu moeten leeren, of de met zoo weiuig moeite
verkregen positie te Biloel Zuid den vijand den toegang tot ons
gebied van die zijde werkelijk kon beletten. De ondervinding
heeft het tegendeel aangetoond. Wel is waar was hem nu de
gemakkelijkste toegang ontnomen ; maar de guerilla weet zich
te redden. IS iet lang na de vestiging van onzen post aldaar,
had de vijand een anderen toegangsweg zich verschaft door den
aanleg van een zeer bruikbaar pad langs de hellingen van het
gebergte. Niettemin zag hg onze vestiging te Biloel Zuid met
leede oogen aan en vuurde hij nog geruimen tijd uit het gebergte
op de zich naar en van de beide heuveltoppen begevende manschappen
; dit domineerende fiankvuur heeft ons menig offer
gekost, nadat ons de bemachtiging dezer positie bijna niet betwist
werd. Den 18en Mei werd zij bewapend en den 24en d. a. v. was
onze versterking gereed. Nu werd een begin gemaakt met den
aanleg van een weg tusschen Biloel en Biloel Zuid; maar deze
weg bleef door het aangrenzende bedekte terrein geruimen tijd
nog onveilig. Vooral in de eerste dagen na onze vestiging te
Biloel Zuid richtten de vijandelijke tirailleurs voortdurend hun
vuur op de langs dien weg, tot bescherming van het drukke
verkeer tusschen beide posten geplaatste compagnie Infanterie ;
zoo werd daar o. a. den 19on Mei de Luitenant der Infanterie
-1) Zie de hierbij gevoegde schets No. 3.

k
188
Six Dijkstra gewond. Nog lang zoude de vijand toonen,
dat hij ons de positie te Biloel Zuid niet gunde. Dadelijk na de
bezetting der nieuwe vestiging zag men hem in zuidoostelijke
richting in het gebergte druk aan den arbeid. Het nieuwe pad
langs de helling van het gebergte om uit de XXII moekims
met het reeds door ons veroverde gebied in voortdurende gemeenschap
te blijven, was reeds gereed. Thans waren het kleine
versterkingen en geschutstellingen, die door hem op een paar
andere heuveltoppen werden aangelegd, van waar hij onze stelling
zoo al niet domineeren dan toch voortdurend bestoken kon.
Zijne eerste schoten uit die positiën deerden ons niet ; maar
weldra bleek het, dat hij zich dagelijks meer en meer oriënteerde,
zoodat zijne projectielen ten laatste zeer dicht bij onze
versterking aansloegen en de bezetting voortdurend in onrust
werd gehouden. Aan dien toestand wilde de commandant der
zuidooslerlinie, Kolonel Van der Heijden, een einde maken.
De vijand behoorde uit zijne nieuwe positie verdreven te worden,
waarbij dan tevens moest worden getracht, zich van zijn geschut
meester te maken. Van den uitslag dier onderneming werden
wel is waar geene groote, rechtstreeksche, resultaten verwacht ;
maar men wilde althans den vijand toonen, dat ook zijn bergterreiu
voor onze troepen niet ontoegankelijk was. Alvorens
daartoe over te gaan, moest het terrein, waarop zoude worden
geageerd, verkend worden ; maar de verkenningen hadden zich
slechts kunnen bepalen tot opnemingen met het gewapend oog
en patrouilles, die zich niet verder dan 400 à 500 passen van
onze positie hadden bewogen ; met deze gebrekkige middelen
van ouderzoek was men tot de wetenschap gekomen, dat eene
vijandelijke geschutstelling op ruim 1300 M. ten zuidoosten van
Biloel Zuid gelegen was, die door een op korten afstand, westelijk
gelegen heuveltop werdbeheerscht. De voet van den heuvel, waarop
de stelling gelegen was, kon uit onze positie over de vlakte
gemakkelijk worden genaderd. Een aanval bij dag zoude dus
voor ons weinig kans van slagen aanbieden of vele offers vorderen,
wanneer de vijand, de nadering onzer troepen onmiddel-

189
lijk opmerkende, door zijn domineerend vuur het beklimmen
van dien heuvel zooveel mogelijk zoude trachten te beletten. De Kolonel
Van der Heijden besliste daarom, dat de aanval bij
Verrassing en de opmarsch der troepen in den vroegen morgen van
den 24 en Mei zouden geschieden, zoodat men den vijand nog
in zijn slaap wilde overvallen en het doel met het aanbreken
van den dag kon bereikt zijn. Twee compagnieën Infanterie en
eene sectie berg-Artillerie werden voor de uitvoering van het plan
bestemd.
De volgende bevelen werden alsnu uitgevaardigd. De 2 e compagnie
van het linkerhalf 6 e bataljon Infanterie, ter sterkte van
4 officieren, 32 Europeesche en 67 Inlandsehe onderofficieren
en manschappen, waarbij 4 sapeurs en eenige dwangarbeiders
met tandoes werden gedetacheerd, moest, onder het bevel
van den Kapitein Lucas, te half 5 uur des morgens het
bivouac nabij Biloel Zuid verlaten, even ten zuiden van onzen
post het gebergte intrekken en, zich telkens behoorlijk dekkende,
trachten den top te bereiken van den heuvel, die de vijandelijke
geschutstelling beheerschte ; aldaar gekomen, moest met snelheid
tegen die stelling worden opgerukt. Ten einde de bewegingen
dezer compagnie te beschermen, den vijand zooveel mogelijk af
te leiden en later den teruginarsch der aanvallende troepen te
dekken, werd eene tweede compagnie Infanterie aangewezen
om over de vlakte naar den voet van den te bemachtigen heuvel
te marcheeren, en daar positie te nemen. Deze compagnie,
door den Kapitein H. Hamakers aangevoerd, bestond uit de
helften der I e en 3o compagnie van het rechterhalf 8e bataljon 1)
en was uit 5 officieren, 60 Europeesche en 44 Inlandsche onderofficieren
en manschappen samengesteld ; bij deze compagnie
1) Dit stelsel van gemengde compagnieën, waartoe in Atjoh herhaaldelijk—
zonder autorisatie van den Commandant van het Leger — is moeten worden
overgegaan en telkens hot verband der veldbataljons Infanterie benadeelde,
was en is nog in strijd met de beginselen, die do formatie dezer bataljons beheerschon,
maar kon moeilijk 1er zijde worden gelaten, zoolang die bataljons
— in strijd met een der eerste beginselen van de organisatie van het Indische
leger — voor bezeltings-, cl. i. garnizoenstroepen moesten worden gebruikt.

190
werd eene sectie berg-Artillerie gevoegd, ter sterkte van 15
Europeesche en 15 Inlandsche onderofficieren en manschappen
met 19 paarden, onder de bevelen van den len Luitenant
Stoppendaal, benevens een detachement van 24 dwangarbeiders
met tandoes. — De Kapitein Hamakers mocht
zich niet eerder op marsch begeven vóór dat de zekerheid bestond,
dat de Kapitein Lucas het doel nagenoeg had bereikt.
Mocht deze tegenspoed ondervinden, dan zouden nadere bevelen
worden gegeven.
Begeleid door een gids, begon Kapitein Lucas zijn marsch
op het aangewezen uur. Zonder door den vijand te worden opgemerkt,
bereikte hij te 5i| uur den heuveltop, van waar hij
's vijands positie volkomen kon waarnemen en beheerschen ; ware
die marsch door het langs steile rotsachtige wanden kronkelende
smalle pad niet met veel inspanning gepaard gegaan, de
top zoude eerder bereikt zijn geworden. Duidelijk kon men nu
zien, dat bij de vijandelijke geschutstelling ingravingen en kuilen
waren gemaakt voor het bedekt opstellen der vijandelijke
tirailleurs en op den top, waarvan men niet verder dan 300 pas
verwijderd was en dien men zonder veel inspanning bereiken
kon, eene wacht van zfc 30 Atjehers gerust lag te slapen. Alvorens
tot den aanval over te gaan, stelde Kapitein Lucas 8
sectiën van zijn troep zoodanig op, dat zij het terrein in alle
richtingen konden overzien en beheerschen ; daarna rukte hij
met de 4e sectie tot den aanval op. Gedurende den marsch door
het lichte struikgewas werden nog vele ingravingen en tirailleurputten
gevonden; uit een dezer putten sprong, bij de nadering
van den troep, een Atjeher te voorschijn, die, gelukkig
zonder te schreeuwen, ijlings op de vlucht sloeg. De Kapitein
Lucas was nu evenwel gedwongen, zijn troep met denversnelden
pas te laten marcheeren en had het geluk, de vijandelijke
geschutstelling te bereiken, voordat men aldaar van onze komst
bewust was. Daar stond zijn troep ineens voor den vijand! Een
, salvo bracht dezen dadelijk in verWarring; een groot gedeelte
der wacht liet zich in de grootste wanorde in een ravijn zak-

191
ken; enkele Atjehers hielden bij het geschut stand, doch werden
spoedig verdreven of neergeschoten, zoodat de Kapitein
Lucas ongeveer te 6^ uur meester van de vijandelijke positie
was, waarin 8 gesneuvelde Atjehers gevonden werden en de 1«
Luitenant V o r s t — op de hielen gevolgd door den Inlandschen
sergeant Mertosmito, Alg. St. No. 75169, en den Europeeseben
sapeur Ri et vel d t, Alg. St. No 70332 — het eerst binnengedrongen
was 1).
Ons geweervuur had natuurlijk de zich in de vlakte en het
gebergte ophoudende vijandelijke benden spoedig op de been gebracht.
Men zag die weldra van alle zijden opdagen. In de vlakte
werden zij evenwel door de inmiddels doelmatig opgestelde
compagnie van den Kapitein Hamakers en de sectie Artillerie
op behoorlijken afstand gehouden ; terwijl de compagnie van
den Kapitein Lucas door haar domineerend vuur den vijand
uit het gebergte tegenhield; ofschoon deze van alle kanten daarop
vuurde, sneuvelde slechts 1 Inlandsche fuselier. Terwijl de
sapeurs de uit eene steenen borstwering met aarden traverse bestaande
vijandelijke stelling slechtten, maakte de Ie Luitenant
E, ie s z zich met eene sectie Infanterie meester van eene andere
nabijgelegen vijandelijke positie, die, zoo 't scheen, kort vóór
de nadering van zijn troep, door de verdedigers verlaten werd.
Zoodra deze officier weder bij den Kapitein Lucas was teruggekeerd,
ontving hij de opdracht, met eene sectie een door de troepen
veroverd stuk geschut naar de vlakte te brengen, welke taak
onder het vijandelijke vuur, doch zonder verlies, werd volbracht.
Daarna daalde ook die Kapitein met de rest van zijn troep, zonder
eeDig verlies te lijden, en werd de terugmarsch aangenomen
in vereeniging met de compagnie van den Kapitein Hamakers
en de sectie Artillerie; ook op dien marsch vuurde de vijand aanhoudend
; doch al werden daardoor nog 2 Europeesche fuseliers
bij laatstgenoemde compagnie geblesseerd, de vijand had een gevoelig
échec geleden en de Kapitein Lucas daarvan alle voldoening.
1) Zie voor de verdere bijzonderheden de hierbijgevoegde scbetB No. 3.
(Topographische schets van Biloel Zuid, schaal 1:1000).

192
De vijand zoude echter zijne nederlaag spoedig daarna bloedig
wreken.
Was onze versterking te Biloel Zuid den 24en Mei reeds gereed,
aan het versterken van onzen wachtpost op den westelijken
heuveltop was tot in het begin der maand Juni nog niets gedaan
; men had zelfs verzuimd, de hellingen van den heuvel
van het dichte struikgewas te ontblooten, zoodat het uitzicht
daarlangs volkomen belet werd. De vele en velerlei werkzaamheden
aan onze versterking te Biloel Zuid en de aanleg van
den weg naar Biloel hadden alle beschikbare werkkrachten
in beslag genomen ; maar dit feit mag niet geheel tot verschooning
worden aangevoerd van het ongebruikt laten van
alle middelen om den bovenbedoelden wachtpost — al ware het
dan ook nog zoo gebrekkig _ van eenige chicanes te voorzien.
Het omkappen van het kreupelhout, langs de hellingen, het
planten van randjoes, het uitstrooien van glasscherven en dergelijke
werkzaamheden vorderen zóó veel tijd en arbeid niet ;
men had dezen aan op de heuvelposten wachthebbende manschap
pen kunnen opdragen. In stede daarvan, had men er zich
slechts toe bepaald, op het kleine, kale plateau eene bamboezen
hut op te richten, waarin de munitiekist werd opgeborgen en
de wachthebbende manschappen bij slecht weder en tegen warmte
en koude beschutting konden vinden ; aan hare zuid- of meest
bedreigde zijde was de hut door eene lage steenen borstwering
omgeven. Het voetpad, waarmede de gemeenschap met Biloel
Zmd werd onderhouden, liep langs de tamelijk steile noordelijke
helling en kon van de naastliggende heuvelruggen door den
vijand worden bestreken; ongeveer 100 M. van de hut lag nabij
dat pad een groote steen. Ten einde zoo weinig mogelijk geblesseerden
te bekomen, trok de wacht — om de 24 uren —
meestal tegen de avondschemering of den avond op. De sterkte
der wacht bedroeg toen : 1 luitenant, commandant, 1 Europeesche
sergeant, 2 Europeesche korporaals, 2 Inlandsche sergeanten,
2 Inlandsche korporaals, 1 hoornblazer en 47 Europeesche
en Inlandsche fuseliers. Voor den wachtdienst waren de

193
volgende bevelen gegeven. Het detachement werd voor die
dienst in twee gelijke deelen verdeeld, die beurtelings op post
trokken, waarbij de officier en de Europeesche sergeant elkander
als wachtcommandant aflosten. Het gedeelte, dat mocht
rusten, legerde zich aan de noordzijde van het wachthuis nabij
den vlaggestok ; de wachtcommandant rustte in de hut. Van
het wachthebbende gedeelte werd de helft uitgezet als enkele
posten langs den rand van het plateau ; de andere helft werd
als soutien, aan de zuidzijde van het wachthuis, worde zooeven
genoemde steenen borstwering geplaatst. Het wachthebbende
kader werd over de postenlinie en het soutien, tot controle der
posten en wakende manschappen, verdeeld ; de wachtcommandant
moest de postenlinie voortdurend surveilleeren. De vlaggestok
was het verzamelingspunt Het wachthebbende gedeelte
werd om de drie uur afgelost.
In den nacht van 2 op 3 Juni was de fourier Gros, Alg.
St. No 64355, des morgens om half vier, commandant der wacht.
De Luitenant der Infanterie Bon ga lag in de hut en het rustende
gedeelte van het detachement om den vlaggestok te slapen.
De fourier had al zijne plichten van wachtcommandant
behoorlijk vervuld, zonder iets verdachts op te merken; maar
op eens, werden op dat uur van de cost-, zuid- en zuidwestzijden
en zeer nabij de postenlinie, uit het kreupelhout der hellingen
van den heuvel eenige schoten op onze troepen gelost, waardoor
men dadelijk aan onze zijde een paar gesneuvelden en
enkele gewonden kreeg. Onmiddellijk begaf zich de fourier Gros
naar het soutien en gelastte den soutienscommandant, korporaal
Armée, stand te houden, waarna de fourier den Luitenant
B o n g a ging waarschuwen. Daarna weder buiten komende,
zag de fourier, dat alle wachthebbende manschappen, met
de rustende, zich reeds langs het voetpad verwijderd hadden en
derhalve, zonder het bevel daartoe af te wachten, teruggetrokken
waren. Het schijnt, dat de aanvallers, van den donkeren
nacht en de begroeide hellingen van den heuvel gebruik makende,
onze postenlinie in eens van drie kanten tegelijk, na eenige
13

194
schoten gelost te hebben, op zeer korten afstand hebben geattakeerd,
waardoor eene paniek moet ontstaan zijn, die in de
daarop gevolgde verwarring zoowel de wacht- als de niet wachthebbende
manschappen het hazenpad deed kiezen. Gelukkig kreeg
de Luitenant Bong a nabij den bovenbedoelden steeneen 13-tal
manschappen — allen Europeanen — tot staan, kon nog eenige
andere fuseliers om zich verzamelen en rukte daarmede al vurende,
tegen de verloren positie op, van waar hij spoedig de
aanvallers wist te verdrijven. Zij bleef in onze handen ten koste
van 3 gesneuvelden en 7 gewonden. De vijand liet op de
plaats 2 dooden en 3 donderbussen liggen, doch had zich van
eenige goederen van den wacbthebbenden officier — gelukkig
niet van de munitiekist en onze wapens — meester gemaakt.
Hij had ons de les weder voorgelezen.
Onmiddellijk na het gebeurde, werden uit Kota-Radja de noodige
materialen en werkkrachten gezonden om de beide heuvelposten
nabij Biloel Zuid behoorlijk in staat van verdediging te
brengen. Op de plateau's werden houten blokhuizen gebouwd met
een groot defensief vermogen ; het kreupelhout langs de heuvelhellingen
kapte men nu eerst om; terwijl een gedeelte van de
plateau's voorzien werd van verhakkingen, randjoes, glasscherven
en draadversperringen. Op den westelijken heuvelpost werd bovendien
eene geschutstelling gemaakt voor 1 kanon van 8 c M.
L. In de noordelijke helling van dezen heuvel werd in de rotsachtige
wanden een tamelijk breed pad uitgekapt, dat aan de
westzijde door gevulde schanskorven gedekt werd. Nu eerst kon
men zeggen, dat beide heuvelposten goed verzekerd waren. Wel
heeft de vijand nog meermalen getracht, zijn waagstuk in den
nacht van den 2en op den 3en Juni te herhalen, doch steeds te
vergeefs. Zijn vuur kon ons daarna weinig of geen nadeel meer
toebrengen.
Een paar dagen vóór de overrompeling van onzen westelijken
heuvelpost te Biloel Zuid had de vijand getracht, ook onze versterkingen
Lamara N. O. en Lamara Z. O. te overvallen. Dit

195
had, nagenoeg gelijktijdig, plaats in den nacht van 28 op 29 Mei.
Te Lamara N. O. commandeerde de lo Luitenant der Infanterie
Verploegh. Deze officier was te half drie ure op het
punt van zijne ronde te maken, toen hij door een vijandelijk
schot aan de zijde der westerface verrast werd, alwaar zich ook
de poort bevond. Onmiddellijk zich derwaarts begevende, hoorde
hij, bij de pooit gekomen, een der aanvallende Atjehers »sini,
sini" roepen, waaruit mocht worden opgemaakt, dat het doel van
den vijand was, door de poort de versterking binnen te dringen.
Het bleek dan ook spoedig — zooals genoemd officier zelf zag —
dat reeds eenige Atjehers daarvóór stonden. Toen hij op een hunner
een revolverschot loste, ontving hij nagenoeg tegelijkertijd
van een paar anderen twee lanssteken : een aan den neus nabij
het oog, en een in de borst, doch gelukkig van weinig beteekenis,
zoodat hij het commando kon blijven voeren over de bezetting,
die onmiddellijk na het alarmsignaal onder de wapens was gekomen
en den vijand spoedig daarna verdreef. Hoewel van
's vijands zijde — vooral door een gedeelte, dat, meer achterwaarts
opgesteld,, eene reserve scheen te vormen — scherp gevuurd
werd, kostte deze nachtelijke aanval ons slechts 1 Inlandsen
fuselier, die sneuvelde, en, met den postcommandant,
2 gewonden, waarvan een fuselier. Van den vijand werden
geene dooden of gewonden, doch door de veldontdekking slechts
2 donderbussen gevonden.
Te Lamara Z. O. voerde de Ie Luitenant der Infanterie
M ahne het bevel. Te 2| ure van denzelfden nacht, nauwelijks
van eene ronde in zijne kamer teruggekeerd, hooi de deze officier in
de richting van Lamara N. O. geweerschoten. Onmiddellijk liet
hij het alarmsignaal blazen en de bezetting onder de wapens
komen. Zelf naar de poort gaande, bemerkte hij — evenals de
Luitenant Verploegh op den laatstgenoemden post — dat
de zoogenaamde buitenpoort reeds door den vijand vernield was
en een viertal Atjehers bezig waren, zich van de hoofdpoort
meester te maken. Door een schot uit zijn revolver en bijgestaan
door het vuur van den naast hem staanden Europeeschen

196
korporaal Mulder, Alg. St. N° 68563, die daarna een der
indringers een bajonetsteek toebracht, werden deze tot staan
gebracht. Het naar alle zijden geopende vuur der in alarmstelling
staande bezetting deed den overmoedigen vijand weldra
inzien, dat zijn plan verijdeld was en hij spoedig moest aftrekken.
Behalve eenige wapens, liet hij op de plaats 2 dooden
liggen. Van onze zijde waren geene verliezen te betreuren. De
Luitenant Mahne was na een paar slagen met een stuk hout
op zijn schedel, door een der indringers toegebracht, op den
grond gevallen, doch had daarvan geenerlei blessure bekomen.
Het begin der maand Juni kenmerkte zich door hevige regens,
waardoor de rivieren in Groot-Atjeh buiten hare oevers
traden en het land allerwege geïnundeerd werd. Het water
werd ook nu wederom eene ramp voor onze vestiging aldaar.
De reeds voltooide en nog in aanleg zijnde wegen, de bruggen
en de versterkingen hadden van de overstroomingen veel te
lijden. Op onzen post Atoë Noord b. v. stond het water 2 à
3 d.M. hoog binnen onze versterking. De postcommandant
veronderstelde, dat de vijand ergens in de buurt een of ander
riviertje of beekje afgedamd had, omdat de stroom van het toevloeiende
water van eene geheel andere richting kwam dan
bij vorige overstroomingen. Deze onderstelling is, naar vermeend
wordt, niet betwistbaar, omdat in de nabijheid van Atoe eenige
smalle waterleidingen of beken worden gevonden, die alle in
eene richting van zuid naar noord stroomen en door hare geringe
afmetingen, zoowel in breedte als diepte, spoedig en gemakkelijk
afgedamd kunnen worden ; 1) later trachtte men door
1) Het vraagstuk, hou onze nederzetting in Groot-Atjeh van die periodieke
overstroomingen, eene ware ramp, te bevrijden, is sedert eenige jaren dooide
Indische ingenieurs aan de orde gesteld en maakte een onderzoek van
regeeringswege uit. In welke phase dat onderzoek thans verkeert, is ons on
bekend. Men verlieze hierbij niet uit het oog, dat wij bij den aanleg van
onze wegen (eigenlijk dijken) in Atjeli in den regel het beginsel huldigden,
opgesloten in het axioma : »de rechte lijn is de afstand tusschen twee punten'
', zonder door voorafgaande waterpassingen — waarvoor trouwens niet

197
het maken van een ringdijk om de versterking de binnenruimte
daarvan voor verdere overstroomingen te behoeden. Te Oleh
Karang was de geheele westerface in de gracht geschoven ! Te
Biloel Zuid kwam er eene verzakking in de oosterface. De brug
over de Kroeëng Tandjong tusschen Longbatah-Mesigit en Mesigit-Pagar
Ajer werd weggeslagen, zoodat de gemeenschap tusschen
Kota-Radja en de zuidoosterlinie gedurende eenige dagen
voor paarden en voertuigen gestremd was. Eindelijk had ook
het hospitaal te Panteh Peiraq veel van het water te lijden ;
vooral de magazijnen en officierszalen, waardoor veel materieele
schade werd geleden.
Alsof de vijand niets om dat water maalde, bleef hij tusschen
al deze wederwaardigheden even waakzaam en actief en zag
men hem tegenover de zuidoosterlinie weder versterkingen aanleggen.
Onze posten werden voortdurend verontrust. Elke onvoorzichtigheid
of onachtzaamheid onzerzijds werd door hem
gestraft. Tusschen en achter onze posten liet de veiligheid nog
altijd veel te wenschen over. Een en ander zal wederom uit
het ondervolgende blijken.
Ongeveer te 4 J uur in den morgen van 5 Juni ontstak de
vijand in het gebergte nabij Biloel Zuid groote vuren. Was dit
een zijner listen ; wilde hij daardoor onze aandacht afleiden ?
Hoe het ook zij, kort daarna trachtte hij onze versterking aldaar
te bekruipen, hetgeen echter door de waakzaamheid der bezetting
verijdeld werd.
Op denzelfden dag werd onze versterking te Kota-Pohama
van de overzijde der lagune, uit den kampong Tjadeh, beschoten.
altijd gelegenheid en tijd was - te onderzoeken of in sommige gevallen
niet, ten koste van den »kortsten weg", van de rechte lijn moest worden
afgeweken. Bij den aanleg van de hierbedoelde wegen had men nog weinig
kennis van de gedaante des bodems in den vermaarden Atjehschen driehoek.
Lage terreingedeelten, die vroeger den afvoer van overtollig water begunstigden,
werden bij den aanleg dier dijken of wegen opgehoogd, welke, wanneer
daarin te weinig door- of overlaten waren aangebracht, dat water dwongen,
eene andere richting te nemen.

198
Den 7en Juni kwam de beurt aan onze versterkingen te Lamprit
en Koewala Gigieëng om weder beschoten te worden.
Den 9en en 12en Juni trachtte de vijand wederom onze heuvelposten
nabij Biloel Zuid te bekruipen, maar werd met verlies ter
uggeslagen.
Op laatstgenoemden datum vertoonde zich eene vijandelijke
bende in de nabijheid van Pakan Badak om er eenige bevriende
Atjehers te plunderen ; maar eene uitgezonden patrouille kon
geen vijand ontdekken.
Gelukkiger was eene patrouille op den 14on Juni, die in den
kampong Gitjiel, nabij Ketapan Doewa, twee onzer bekende vijanden,
Panglima Mat Saleh en zijn volgeling, gevangen
nam.
Tegen 10 uur des avonds van denzelfden dag deed de vijand
wederom eene vergeefsche poging om onze versterking te Lamara
N. O. te bekruipen.
Den 15 n Juni werden al onze transporten in de zuidoosterlinie
beschoten.
Hetzelfde viel den 18en Juni onze versterking te Boekit Daroe
te beurt.
Den volgenden dag mocht men weer een vijand zien ; eene patrouille
tusschen Pakan Badak en Boekit Seboen dreef eene
bende van 6 Atjehers, waarvan er 1 neergeschoten werd, op de
vlucht.
Al dat vuren van den onbereikbaren vijand op onze versterkingen
en groote patrouilles en transporten bracht ons echter weinig
of geen nadeel toe; alleen op onzen post te Koewala Gigieëng
werd den 30en Juni een Inlandsch fuselier door een vijandelijken
geweerkogel gewond ; maar de vijand bereikte met dat vuren
— vooral des nachts — een ander doel : onze bezettingstroepen
werden voortdurend gealarmeerd en in onrust gehouden,
hun werd zoodoende de zoo noodige rust onthouden,
zij werden afgemat. Vooral de postcommandanten hadden in de
door ons behandelde periode van den oorlog eene zeer moeilijke
betrekking. Voortdurend in spanning gehouden door een

199
vijand, die het niet waagde, groote troepenafdeelingen in het
open veld aan te tasten, waarbij de regelen van den marschveiligheidsdienst
behoorlijk in acht werden genomen, of versterkingen
te overvallen, die behoorlijk in staat van verdediging waren gebracht
of eene waakzame bezetting hadden, maar die slechts loeide
op enkele personen, kleine detachementen en transporten, of op
onze onvoorzichtigheid of zorgeloosheid speculeerde, kon de betrekking
van postcommandant niet beter vergeleken worden dan
met die van den gezagvoerder van een geruimen tijd door stormweer
in gevaar verkeerend schip. Vooral tegenover een vijand als den
Atjehschen rustte op hem eene zeer groote verantwoordelijkheid.
Dag en nacht moest hij zien en hooren en de bezetting voor
zorgeloosheid en gemakzucht, die in het eentonige leven op een
post en in een klimaat als het Atjehsche zoo spoedig kunnen
ontstaan, behoeden ; want ook de sleur of routinegeest is vaak
de oorzaak, dat men, het gevaar onbewust, daden van onvoorzichtigheid
begaat. Bood het leven bij de colonnes te velde of
in een o-root garnizoen als Kota-Radja afwisseling en de gelegenheid
aan, de eerzucht van den officier te prikkelen, op een
post was hiervan geene sprake. Aan dezelfde gevaren — men
kan het na al de door ons geciteerde feiten gerust zeggen —
blootgesteld als hunne bij de mobiele troepen ingedeelde collega's,
konden de op posten verblijfhoudende officieren, bij meer
verantwoordelijkheid, minder lauweren behalen. 1)
De vijand verzuimde echter nooit, waar onze detachementen
de minderheid uitmaakten of onze troepen de voorschriften van den
veiligheidsdienst verwaarloosden, dat vuren op grooten afstand
te staken en zijn voordeel in hinderlagen en onverhoedsche aanvallen
te zoeken. Den 7 Juni werd een transport van Lampagar
naar Olehleh gezonden, ter sterkte van 1 Europeesch korporaal,
1 Europeesch en 1 Inlandsen fuselier, ter begeleiding van een
1) Opvolgende bevelhebbers in Atjeh hebben dan ook steeds, waar de belangen
van den dienst dit medebrachten, getracht, de aan het verblijf op
posten verbonden lasten zooveel mogelijk gelijkelijk over alle officieren te
verdeelen en hen daarvoor bij toerbeurt aan te wijzen.

200
zieken Inlandschen onderofficier, die door twee dwangarbeiders
in eene tandoe gedragen werd. Van Olehleh moest het transport
brood halen, dat dagelijks op deze wijze voor de bezetting
van Lampagar werd gefourageerd. Toen het uitgezonden
detachement lang na den gewonen tijd op laatstgenoemden post
nog niet was teruggekeerd, maakte de postcommandant zich ongerust
omtrent het wedervaren der daartoe behoorende manschappen
en zond hij een detachement op kondschap naar Olehleh,
dat het bericht bracht, dat bovenbedoeld transport aldaar in
den loop van den dag was aangekomen, den zieke overgegeven
en vervolgens het brood gefourageerd had. Het was dus duidelijk,
dat het transport op den terngmarsch naar Lampagar
een ongeluk was overkomen. Weldra kreeg men er het bewijs
van, toen een der op den volgenden dag uit Olehleh en Lampagar
in verschillende richtingen gezonden patrouilles den Inlandschen
fuselier van het transport zwaar gewond op den we»
in een der naburige kampongs zag liggen. Van hem werd vernomen,
dat het terugkeerende transport in de nabijheid van
Lampagar door eene bende van ongeveer 50 Atjehers alleronverwachts
besprongen was ; de Europeesche korporaal en fuselier
alsmede de beide dwangarbeiders waren vermoord ; men
had hunne lijken alsmede alle wapens medegenomen ; de bende
had zich in de richting van Lamtengah verwijderd ; de Inlandsche
fuselier had, hoewel zwaar gewond, nog gelegenheid gehad,
zich door de vlucht te redden en in den zwaar begroeiden kampong
te verbergen. Meer licht werd over dit treurige feit niet
verspreid. De door het transport gevolgde weg was de gebruikelijke,
hier boven reeds beschrevene, die algemeen voor zeer
veilig werd gehouden ; de controleur van Olehleh had dien meermalen
alleen afgelegd, evenals sommige particulieren. Men had
nu evenwel de ondervinding opgedaan, hoe het zelfs op dien weg
met de veiligheid gesteld was !
Vele particulieren en alleenloopende personen moesten dan ook
in zulk een land, waar de vijand letterlijk overal was, hunne onvoorzichtigheid
met hun leven boeten. Onze posten werden nu

201
en dan door Chineesche marskramers bezocht, waarvan zich van
lieverlede een groot aantal, van Pinang en Singapore afkomstig,
in den omtrek van Kota-Radja was komen vestigen. 1) Nu en
dan trokken deze lieden met onze transporten naar de eene of
andere postenlinie om daar hunne waren te slijten. Voor de
militaire bezetting van Atjeh waren zij van groot nut ; maar
menige Chinees heeft zijne zucht om geld te verdienen met den
dood, eene zware verwonding of het verlies zijner koopmansgoederen
aan den vijand moeten bekoopen ; want niet altijd werden
door hem de noodige wenken en maatregelen van voorzichtigheid
in acht genomen bij het bezoeken of verlaten onzer
posten. Een der eerste voorbeelden daarvan gebeurde op den
]4en Juni tusschen Oleh Karang en Kota-Alam. Een Chineesche
marskramer of klontong had op laatstgenoemden post zijne
waren verkocht en waagde het vervolgens, geheel alleen naar
Oleh Karang te loopen ; maar nauwelijks was hij in het begroeide
terreingedeelte gekomen of hij werd door een paar met
klewang gewapende Atjehers aangevallen en zwaar verwond.
Zijne overgebleven koopmanswaren in den steek latende,kon hij
nog in allerijl naar Kota-Alam vluchten en had hij het wellicht
aan de roofzucht zijner aanvallers te danken, die zich dadelijk
op den buit wierpen, dat hij nog het leven behield.
Zelfs in de onmiddellijke nabijheid onzer versterkingen bleef
de vijand elke gunstige gelegenheid om dezen of genen persoon,
die de onvoorzichtigheid had, zich op eenigen afstand daarvan
alleen of met een paar anderen te verwijderen, aan te vallen,
afwachten. Merkwaardige voorbeelden zijn hiervan aan te halen.
Zoo werd den 15e n Juni in de nabijheid van Atoë een Inlandsen
fuselier zwaar geblesseerd, die zich buiten de versterking begeven
had om brandhout voor de keuken der bezetting te halen
op het terreingedeelte, waar de boomen door onze soldaten waren
omgekapt. In plaats van echter op dat gedeelte het hout te halen,
liep die fuselier het nog niet vernielde gedeelte van den kam-
1) Omtrent bijzonderheden der Chineesche nederzetting in Groot-Atjeli raadplege
men de »Koloniale verslagen" der laatste acht jar^n.

202
pong binnen om vruchten te rooven ; maar vóór dat hij nog
iets geroofd had, werd hij reeds door een Atjeher aangevallen,
die hem met zijn klewang eene zware verwonding toebracht.
Den 22en Juni wandelde de Ie Luitenant der Infanterie W.
E. Willink Ketjen buiten onze versterking te Kajoe-Lë
en waagde zich eveneens te ver in den kampong, waar hij
plotseling op korten afstand van hem een Atjeher zag, die een
geweerschot op hem loste ; gelukkig werd die officier slechts
licht gewond en kon hij nog met een schot uit zijn revolver
den aanrander neerleggen. — In de nabijheid van onze
versterking te Blang-Oe — in eene landstreek gelegen, die toen
reeds voor vreedzaam doorging — vond eene onzer patrouilles
den 26en Juni het deerlijk misvormde lijk van een vrijen koelie
bij het hospitaal aldaar, die reeds een paar dagen te voren vermist
was en zich zonder vergunning buiten de versterking had
begeven, waar hij wellicht het slachtoffer van zijne roofzuchtis
geworden. In onze versterking te Atoë Noord maakten den
30en Juni 3 Inlandsche fuseliers afspraak, samen den nabijgelegen
kampong binnen te gaan om daaruit vruchten te halen.
Ongezien wisten zij zich te verwijderen, maar spoedig daarna keerde
slechts een hunner terug met de tijding, dat zij door de Atjehers
overvallen en twee zijner kameraden vermoord waren ; hunne
lijken werden later gevonden. Zoo zouden meer feiten van dien
aard medegedeeld kunnen worden.
Niet alleen bij enkele personen waren zorgeloosheid en onverschilligheid
oorzaken van groote rampen en ongelukken, ook
commandanten van vrij sterke detachementen waren door verwaarloozing
der hun voorgeschreven veiligheidsmaatregelen oorzaak,
dat hunne troepen alle of gedeeltelijk in de pan werden
gehakt. Het gebeurde met het detachement van den Kapitein
der Infanterie Van Swieten was nog niet vergeten of de
maand Juni 1876 leverde wederom een voorbeeld daaivan op.
Den 18 en van deze maand werd des namiddags om 4 uur uit
Oleh Karano- het gewone detachement naar Kota-Alam gezonden
om hier voor dé bezetting van eerstgenoemde versterking vleesch

203
en brood te fourageeren. Onder de bevelen staande van den
sergeant-majoor De ingens, Alg. St. N° 56616, was dat
detachement 15 onderofficieren en manschappen sterk; terwijl
daaraan werden toegevoegd 10 ongewapenden als 2 naar Kota-
Radja opgeroepen Europeesche onderofficieren, 4 ongewapende
Inlandsche fuseliers, voor het dragen van het brood en het
vleesch, en 4 dwangarbeiders, die per tandoe een zieke naar
Kota-Radja moesten transporteeren. Nauwelijks was dit detachement
uit het gezicht van Oleh Karang of men hoorde in deze
versterking geweerschoten vallen. Onmiddellijk werd de Ie
Luitenant W. E. Willink Ketje n met een detachement
van 30 man uitgezonden om te zien, wat er gaande was.
Weldra kwamen hem de twee bovenbedoelde Europeesche onderofficieren
tegemoet, die door klevvanghouwen geblesseerd
waren en naar Oleh Karang vluchtten. Den kampong binnenmarcheerende,
zag de Luitenant Willink K e t j e n eenige
manschappen van het detachement in vuurgevecht met den
vijand, die bij de komst van het tweede detachement dadelijk
op de vlucht toog. Daarna het terrein doorzoekende, bevond
men, dat aan onze zijde gesneuveld waren 1 Europeesche en 2
Inlandsche fuseliers benevens 2 dwangarbeiders ; terwijl de
detachementscommandant en 3 Inlandsche fuseliers zwaar gewond
op den grond lagen. De gewonden kregen geneeskundige
hulp uit Kota-Alam en werden derwaarts getransporteerd.
Treuriger dan het gevoelige verlies, dat de vijand ons wedeiom
toegebracht had, was hetgeen het onderzoek omtrent het gebeurde
aan het licht bracht. Het detachement had zeer zorgeloos
— het ware woord is nonchalant — gemarcheerd; zóó
zelfs, dat een gedeelte der gewapenden, 6 man, waaronder 2
Europeanen, zonder hierop te letten, zoover vooruit liep, dat
het bij den vijandelijken overval geheel van de hoofdmacht
werd afgesneden. De overvalling had plaats op het oogenblik,
dat deze halt hield om den dwangarbeiders de gelegenheid te
geven, de tandoe te repareeren. Nagenoeg gelijktijdig werden
de vooruitloopende 6 gewapende manschappen door eene andere

204
bende Atjehers overvallen, die zich meer naar de zijde van
Kota-Alam in hinderlaag hadden gesteld ; 2 onzer soldaten
werden hier gewond en de 4 anderen konden nog onzen post
te Kota-Alam bereiken ; bij de hoofdmacht zouden de verwarring
en het verlies grooter geweest zijn, indien niet eenige
Inlandsche fuseliers zich verzameld en eene achterwaartsche,
gedekte stelling ingenomen hadden, waar zij door hun vuur
den vijand in bedwang wisten te houden, totdat de Luitenant
Willink Ketjen met hulp kwam opdagen. Hoeveel dooden
en gewonden de vijand had gekregen, werd niet bekend ; aan
onze zijde waren 5 dooden en 8 gewonden.
Tegenover een vijand, die bij den dag stoutmoediger werd,
kon bezwaarlijk op den duur eene zuiver defensieve houding
aangenomen worden ; m. a. w. men bepaalde zich niet alleen
tot het in goeden staat van verdediging brengen en houden
onzer verschillende Knien en posten. Talrijke patrouilles moesten
in alle richtingen het door ons bezette gebied doorkruisen, ten
einde zooveel doenlijk te beletten, dat de vijandelijke benden
de daarin gevestigde goedgezinde bevolking overlast aandeden;
maar het moest niet bij patrouilles blijven, waarvoor de vijand
— met alle schuilhoeken van het terrein bekend — zich in den
regel spoedig uit de voeten wist te maken ; onze troepen moesten
van hunne zijde den vijand ook trachten te misleiden en daartoe
van een der meest geduchte krachten der guerilla gebruik
maken : de hinderlagen. Ons overzicht van deze periode van
den Atjehschen oorlog zou dor worden genoemd, indien we
melding wilden maken van alle patrouilles en hinderlagen,
waarmede onze troepen alleen gedurende de maand Juni getracht
hebben, den vijand buiten onze liniën te hou'den. Zoo
werden eenige Atjehers, die met vruchten onze linie wilden
binnensluipen, in den nacht van den 29en op den 30en Juni
door onze tusschen de posten Kajoe-Lë en Atoë Noord in hinderlaag
geplaatste troepen overvallen; 2 hunner werden neergeschoten,
de anderen redden zich door de vlucht. Even gelukkig
was eene patrouille, die in den vroegen morgen van den

205
30 en Juni uit onze versterking te Biloel Zuid naar het nabijgelegen
gebergte gezonden werd en in een der kloven eene
kleine bende Atjehers onverhoeds overviel, waarvan er 5 werden
neergeschoten. Maar zulke resultaten behoorden tot de uitzonderingen.
Niettegenstaande onze troepen voortdurend in de weer
waren — soms op groote schaal — hadden de meeste patrouilles
en hinderlagen geen effect en bleef de vijand, zooveel te meer
voor grootere troepenafdeelingen, onbereikbaar. 1)
Toch was het in sommige gevallen noodzakelijk, den vijand
met grootere troepenafdeelingen dan patrouilles op te zoeken.
Toen namelijk in de laatste dagen van Mei het gerucht zich
verspreidde, dat de beruchte Toekoe Tjihiq Lamnga
zich met eene bende van ongeveer 100 man te Oedjong Blang
Ganing, aan den voet van het ten zuiden van onzen post
Boekit Seboen gelegen gebergte had genesteld, werd eene colonne
onder de bevelen van den Majoor der Infanterie Voigt naar de IV
moekims gezonden, met de opdracht, die bende op te zoeken en haar
hoofd zoo mogelijk op te lichten. Het detachement, waarmede
deze hoofdofficier des namiddags 4 uur van den Ion Juni uit
Kota-Radja marcheerde, telde aan Infanterie 5 Europeesche en
8 Madoereesche officieren, 70 Europeesche en Amboineesche en
200 Madoereesche onderofficieren en manschappen ; deze laatsten
-1) Uit de geringe resultaten van het stelsel om den vijand op dezelfde
e afbreuk te doen als hij ons steeds gedurende den geheelen oorlog
gedaan heeft, zijn belangrijke gevolgtrekkingen te maken. Heeft deze tienjarige
oorlog, vraagt men wel eens, in het Indische leger eene kern van officieren en manschappen
gevormd, in den guerillaoorlog ervaren ? Hoe komt het, dat de geschiktheid
der officieren voor zoodanigen krijg gedurende dezen oorlog zoo veel minder
op den voorgrond is getreden dan b. v. gedurende den oorlog in de Z./O.
afdeeling van üorneo in 1859/03? Zijn er, behalve den Kapitein der Infanterie
G. H. R. H a 1 e w ij n (in eene latere periode van dezen oorlog) zooveel
officieren te noemen, die den vijand op dezelfde wijze wisten te benadeelen
als hij ons? Moet hierbij rekening worden gehouden met oefening en geoefendheid
dor Infanterie ? Eu zoo ja, stemt dan een en ander niet tot nadenken
bij de meermalen geopperde denkbeelden om bij oorlog met een
buüenlandschen vijand op Java met onze hulptroepen denpartijgangerskrijg
te willen voeren ?

206
behoorden tot het le bataljon barisan van Bangkallang, waarvan
een gedeelte van het kader uit Europeanen bestond ; aan Artillerie
2 mortieren van 12 cM. met bediening, onder een Luitenant;
en verder aan Geneeskundigen dienst een officier van
Gezondheid. De controleur D'Engelbronne r werd met
eenige gidsen aan de colonne toegevoegd. Deze bereikte te
51, uur Pakan Badak; maar bij het vervolgen van haar marsch
ondervond zij door den slechten toestand van het terrein
zooveel vertraging, dat de colonne eerst des avonds te 8f uur
Boekit Seboen bereikte; zij had dus — met hare geringe
sterkte — drie uren noodig gehad om een afstand van 3600
M. af te leggen ; terwijl ze op haar marsch geene ontmoeting
met den vijand en ook geen last van haar vivrestransport
had. 1) Te Boekit Seboen liet de Majoor Voigt de colonne
overnachten, waar de troepen zoo goed mogelijk binnen onze
versterking gelegerd werden. De controleur D'E ngelbronner
deelde vervolgens mede, dat hij tegen 10 uur des avonds een
Atjehsch hoofd uit een der naburige kampongs verwachtte om
der colonne den volgenden dag met eenige gidsen den weg te
wijzen ; dat hoofd kwam echter eerst tegen middernacht,
nadat hij door eene patrouille uit zijne woning gehaald was.
Wat moest men toen echter van hem vernemen? Toekoe
Tjihiq Lam n ga bevond zich niet meer te Oedjong Blang
Ganing, maar had zich naar een verder gelegen kampong, Naga
Oembang geheeten, teruggetrokken! Zijne bende telde geen 100,
maar 2( 0 man, gedeeltelijk met geweren gewapend. Toen nu
de Majoor Voigt dat hoofd mededeelde, dat de troepen des
1) Alleen de kookgereedschappen waren medegenomen ; zjj worden door
dwangarbeiders gedragen; terwijl de munitie werd vervoerd op pikolpaarden
der Artillerie. Het terrein was evenwel, zooals reeds vroeger gezegd is,
hoogst ongunstig. Van daar, dat latei besloten werd tot den aanleg van een
goeden weg tusschon Pakan Badak en Boekit Seboen, die, om der wille
van de kosten, zooveel mogeljjk langs don voet van het westelijk gelegen
gebergte moest loopen : een fracó, dat ons later — in 1878 — veel nadeel
heeft berokkend.

207
morgens om 4 uur op marsch zouden gaan, vroeg de Atjeher,
naar zijn kampong terug te keeren; dit werd hem natuurlijk
niet toegestaan, waarop men hem eene slaapplaats in de versterking
aanwees. Hij scheen daarmede volstrekt niet ingenomen
te zijn en stelde toen voor, den marsch dan maar dadelijk te
beginnen, omdat men dan meer kans van slagen zoude hebben.
Beviel dat voorstel den controleur D'En gel b r o n n er zeer,
de Majoor Voigt wilde er geen gevolg aan geven. Bekend
met het terrein in de IV moekims, dat aan troepenafdeelingen
slechts toelaat, over de smalle galangans der sawahs en de
even smalle voetpaden door de dichtbegroeide en van pagars
omringde kampongs, man voor man te marcheeren, achtte die
hoofdofficier — wie zal 't hem euvel duiden — een nachtmarsch
te gewaagd. Te recht, althans naar onze meening; want vereischen
gewone marschen, op zulk een terrein, in de nabijheid
der guerilla, reeds groote voorzorgsmaatregelen en over dag
aanhoudend oponthoud, in den nacht is de minste hindernis —
vooral zoo die van de zijde des vijands komt — in staat, de
o-rootste verwarring teweeg te brengen ; bovendien vergeté men
niet, dat het gros der colonne uit troepen der barisan was
samengesteld, de minst geoefende en gedisciplineerde bestanddcelen
der Infanterie op het terrein van den oorlog; met zulke
troepen stoute ondernemingen te doen, ware onverantwoordelijk
geweest. — De marsch ving dus op het bepaalde uur aan en
spoedig bleek het, dat het terrein even groote moeilijkheden
opleverde als den vorigen dag; menschen en paarden zakten
voortdurend diep in den modder, waardoor een zeer groot oponthoud
veroorzaakt werd; eerst bij het aanbreken van den
dag ging de marsch wat sneller. Tegen 8 uur had de colonne
een kleinen kampong bereikt, aan den voet van het gebergte
gelegen. Van de bewoners van dien kampong werd vernomen,
dat To e koe Tjihiq Lamnga des morgens te 6* uur
met zijne bende was afgetrokken; maar men wist niet, waarheen,
vermoedelijk naar het gebergte. Na den marsch te hebben
voortgezet, kwam de colonne bij een anderen kampong, die

208
door de gidsen als de laatste verblijfplaats van genoemd vijandelijk
hoofd werd aangewezen. Eene op verkenning gezonden
compagnie Amboineezen vond in dien kampong slechts twee
ledige woningen, die echter de sporen vertoonden van kort te
voren te zijn ontruimd. De Majoor Voigt wilde die huizen
aan de vlammen prijsgeven, ten einde die voor de toekomst
als schuilplaats voor den vijand onschadelijk te maken; maar
op verzoek van den controleur D'Engelbronner zag die
hoofdofficier van dat voornemen af. Waar was echter de vijand
gebleven? Door eenige kleine troepenafdeelingen werden nog
eenige verkenningen naar de nabijgelegen kampongs gemaakt,
in de hoop nadere berichten omtrent Toekoe Tjihiq Lamn
g a te krijgen ; maar daarin werd men teleurgesteld. Ieder wist
de sterkte op te geven der bende van dit hoofd ; maar op de
vraag, waarheen hij getrokken was, kreeg men slechts het
onbestemde antwoord: »naar het gebergte." Maar dat gebergte
bood, met zijne steile en rotsachtige wanden, zijne talrijke
ravijnen en spleten en zijne vele schuilplaatsen voor den vijand,
voor een marsch met onze troepen te veel bezwaren, om er aan
te kunnen denken, dââr T o e k o e Tjihiq L a m n g a op te
sporen. De Majoor Voigt keerde dus met zijne colonne naar
Boekit Seboen terug, dat hij tegen den middag bereikte, om
des namiddags 4 uur zijn terugmarsch naar Kota-Radja te
vervolgen, dat hij te 8 3 /4 uur 's avonds, dus na een marsch van
ongeveer vijf uren, mocht bereiken. In het door dezen hoofdofficier
over zijn marsch ingediend rapport leest men o. a. :
»Alhoewel de bevolking in de IV moekims oogenschijnlijk vertrouwen
inboezemt, en zelfs door het geheel vrijwillig afstaan
van klapa's aan de soldaten een gunstigen indruk op mij
maakte, geloof ik toch, dat hieraan geene te groote beteekenis mag
worden gegeven. Vooral de mij voorgekomen dubbelzinnige
houding van het ons vergezellende hoofd en zijn blijkbare angst,
hebben bij mij de zekerheid gevestigd, dat men ons bij het zoeken
naar T o e k o e Tjihiq L a m n g a heeft misleid. Vrees voor
dezen en zijn gevolg wil ik aannemen, dat hiervan de oorzaak is."

209
Deze bewering is tamelijk juist. De verklaring hiervan is reeds
vroeger gegeven. Het 3 Juni van Boekit Seboen ontvangen
bericht, dat men des voormiddags van den vorigen dag eene
bende Atjehers door den pas van Gli Taroem uit de IV moekims
had zien komen en zich langs de hellingen van het gebergte
naar de XXII moekims had zien bewegen, mocht de onderstelling
doen aannemen, dat deze de door onze troepen vervolgde
bende van Toekoe Tjihiq Lamnga is geweest.
Noch patrouilles, noch eene grootere troepenafdeeling had dus
dien vijand kunnen vinden, veel minder bereiken. Welk middel
schoot er derhalve nu over, hem in die streek eenigszins in
bedwang te houden ?
Had men zich door den marsch der colonne onder den Majoor
Voigt met de hoop gevleid, dat Toekoe Tjihiq
Lamnga voortaan de bevolking der IV en VI moekims met
rust zoude laten, uit verschillende berichten werd weldra de
overtuiging verkregen, dat die hoop geheel ijdel was en hij zich
kort na de terugkomst dier colonne te Kota-Radja, nabij de
Kroeê'ng Raba-baai had genesteld ; terwijl de VI moekims bovendien
nog voortdurend door kleine vijandelijke benden werden
bezocht. De Generaal-Majoor Wiggers van Kerchem
vatte daarom het voornemen op, die streken en het nabijgelegen
gebergte door eene flinke troepenmacht te doen bezoeken, met
het doel, den vijand daaruit te verdrijven en zooveel mogelijk
zijne woningen en voorraadschuren in het gebergte te vernietigen,
om daarna nabij de Kroeëng Raba-baai eene versterking
op te richten, ten einde daardoor de bevolking der IV moekims
beter tegen den vijand te beschermen. Het slechte weder, dat
de sawahs onbegaanbaar had gemaakt, deed echter die onderneming
uitstellen. Toen zich het weder evenwel in de maand
Juli gunstig inzette, maakte de civiele en militaire bevelhebber
daarvan gebruik, om aan zijn plan gevolg te geven.
In den avond van den 7en Juli waren daartoe twee colonnes,
onder zijne bevelen, in en nabij de IV moekims gelegerd. Elke
14-

210
colonne telde — behalve het personeel voor de ambulance en
de dwangarbeiders — 3 compagnieën Infanterie, elk ter sterkte
van 4 officieren en 100 onderofficieren en manschappen 1). artillerie
werd bij dezen tocht niet medegevoerd. De Ie colonne,
aangevoerd door den Majoor D i e p e n h e i m, was te Boekit
Seboen, de tweede, onder de bevelen van den Majoor Lübeck
te Pakan Badak geconcentreerd. De Kapitein van den Generalen
staf P. C. E. M e ij e r, chef der opnemingsbrigade, die
reeds eenige dagen te voren belast was geweest, de IV moekims
te doen in kaart brengen, en wien daartoe eene compagnie Infanterie
tot dekking was gegeven, ontving den last, zijn personeel
over de beide colonnes te verdeelen en zich bij den staf van
den bevelhebber te voegen ; de compagnie, die tot dekking der
topographische opneming had gediend, maakte deel uit der
Ie colonne.
De operatie begon den 8en Juli. Daarvoor werden de volgende
bevelen gegeven. Te 5J- uur 's morgens marcheert eene compagnie
der Ie colonne naar den kampong Lamlom, doorzoekt er
de in den omtrek gelegen berghellingen en neemt zoodanige stelling,
dat zij de vijanden kan gevangen nemen, die door de bewegingen
der 2e colonne uit de zoogenaamde kloof van Goera
worden gejaagd. Nadat hare taak volbracht is, keert zij naar
de Ie colonne terug. De twee andere compagnieën dezer colonne
marcheeren des morgens te 6 uur langs de noordelijke berghellingen
der IV moekims naar den kampong Lampoe-Oek,
doorzoeken die hellingen en het ten westen en ten zuiden van
dien kampong gelegen terrein, wachten op de 3e compagnie en
betrekken met deze het bivouac te Lampoe-Oek. Twee van de
drie compagnieën der 2e colonne gaan des morgens om 6 uur
de kloof van Goera 2) in, doorzoeken de berghellingen en daarover
leidende voetpaden en gaan vervolgens langs het gebergte
1) Beneden de organieke sterkte, die 120 onderofficieren en manschappen
telde.
2) Onder de »kloof (?) van Goera wordt verstaan de dalvormigo vlakte,
die tusschen de Gleli of Gli-Data en den ten zuiden daarvan gelogen berg-
-

211
naar Lampagav, waar met de derde compagnie het bivouac betrokken
wordt. Deze compagnie marcheert des morgens om 6
uur uit Pakan Badak rechtstreeks langs de hellingen van het
westelijk gelegen gebergte naar Lampagar. — Voor den 9en Juli
ontving de Majoor Uiepeuheim den last, om met de lo colonne
den pas van Blang Kala door te gaan, te onderzoeken, of
er ook paden in westelijke richting van het gebergte liepen,
dat gebergte te doorzoeken en den vijand zooveel mogelijk afbreuk
te doen. De Majoor Lübeck moest den 9 e " Juli
naar de vlakte van Blang Kala 1) oprukken, zoo noodig de Ie colonne
bijstaan en den vijand, die uit het gebergte mocht vluchten,
den pas afsnijden. — Aan elke colonne werd een civiel
ambtenaar met de noodige gidsen toegevoegd. Aan de colonnecommandanten
werd in de uitvoering der instruction zooveel
mogelijk vrijheid van handelen gelaten, mits het algemeene doel
voor oogen werd gehouden en de colonnes — zoo goed als dit
kon — in verband met elkander bleven.
De troepenbewegingen hadden volgens de gegeven bevelen
plaats. Twee compagnieën der Ie colonne marcheerden tot Lampoe-Oek
en van hier naar de monding der Kroeëng ßaba, zonder
iets van den vijand te bespeuren ; alleen aan den linkeroever
dezer rivier zag men enkele Atjehers, die achter de duinen
verdwenen, zoodra een schot op hen gelost werd.— Tegen
1L uur des voormiddags van den 8en Juli waren deze compagnieën
te Lampoe-Oek teruggekeerd, waar zij op de derde compagnie
wachtten. Ook deze had aan de opdracht voldaan, doch
geen vijand ontmoet; zij kwam te Lampoe-Oek des middags te
half 1 uur. De Majoor D i e p e n h e i m marcheerde nu een
oogenblik later met de geheele le colonne den pas van Blang
Kala binnen, bereikte tegen 5 uur des namiddags den zadel van
run- gevonden wordt. Deze orographische definitie heeft — hoe onjuist ook
— sedert het burgerrecht vorkregen voor Groot-Atjeh.
1) Blang beteekent vlakte of sawahveld. Zoo heeft men Blang Daroe, Blang
Kala, Blang Prjja, enz.

212
den berg en sloeg daar het bivouac op, juist ter plaatse, waar
de Generaal-Majoor Pel den 16en Januari 1876 met zijne ageerende
troepenmacht het bivouac had betrokken. Hoewel de^e
handeling eene afwijking was van de gegeven instructie, vermeende
de Majoor Diepenheim daartoe te mogen overgaan,
omdat zijne troepen, zooals bericht werd, nog weinig vermoeid
waren en zij den volgenden dag in het gebergte eene zware
taak te vervullen hadden. — De Majoor Lübeck liet zijne
colonne de voorgeschreven bewegingen uitvoeren. Hier en daar
werden een paar huizen aangetroffen en verbrand ; uit een dezer
vluchtten een paar Atjehers, op eene andere plaats werden er
twee gevangen genomen. Over het algemeen droeg het door
de 2e colonne doorloopen terrein alle blijken van veelvuldig te
zijn bezocht ; op vele plaatsen bood het zeer geschikte schuilplaatsen
aan. Na volbrachte taak marcheerden de drie compagnieën
dezer colonne langs de oostelijke berghellingen naar
Lampagar, dat tegen 1 uur des middags bereikt en alwaar het
bivouac betrokken werd. In den morgen van den 9en Juli begaf
zich de colonne Lübeck naar de vlakte van Blang 1) Kala.
Te vergeefs werden hier door kleine detachementen verkenningen
in den omtrek gemaakt, ten einde voetpaden op te
sporen, die in westelijke richting naar de zee leidden 2). Even-
1) Eon pleonasme — daar blang, zooals wij weten, vlakte beteekent —
alleen gebruikt, om het onderscheid te doen uitkomen tusschen de vlakte
en den pas van Blang Kala; bij andere vlakten in Groot-Atjeh, zooals de
bekende Blang Pandjang en Blang Bintang is daarvan geene sprake. Het
zal bij de chorographiache beschrijving van Groot-Atjeh dikwijls voorkomen,
dat van pleonasmen sprake is, die voor niet Indische lozers moeilijk te vermijden
zijn, zonder jacht te maken op effect. Men spreekt b. v. van den
kampong Lambaroo, Lamkoenjit, enz., terwijl lam reeds kampong beteekent ;
zoo ook van den berg de Gleh of Gli Raja, terwijl gleh of gli reeds heuvel,
hoogte, aanhoogte en anaq gleh heuveltje beteekent; zoo spreekt men eveneens
van de Kroeëng Raba rivier, in tegenstelling van de Kroeëng Raba
baai, terwijl het begrip van water reeds in het woord kroeëng zetelt. Enz.
1) Latere verkenningen hebben echter een pad gevonden, dat, nabij don
ingang der kloof gelegen, wel niet naar zee, echter toch, in westelijke rich-

213
min bespeurde men iets van den vijand. Na bericht van de
Ie colonne te hebben ontvangen, keerde de Majoor Lübeck
met de 2e colonne naar Lampagar terug, dat hij tegen den
middag bereikte. Nadat de Majoor Diepenheim zijn bivouac
met twee compagnieën bezet had, doorzocht hij met de derde
het westelijk gelegen gebergte. Eenige huizen en schuren met
rijst werden bij die gelegenheid verbrand. Verder vond men
een smal en moeilijk begaanbaar bergpad, dat, zooals later
bleek, in westelijke richting naar zee voerde ; de Majoor D i ep
e n h e i m achtte het echter niet raadzaam, dat pad verder te
volgen, omdat hij zich daardoor te ver van zijne overige troepen
zoude verwijderen en hij ook geene vivres had medegevoerd.
Ook hier werd van den vijand niets waargenomen. Tegen
10 uur des vowmiddags was de geheele colonne weder vereen'gd
en marcheerde zij, na een paar uren rust, naar Lampagar,
dat tegen half 3 des middags bereikt werd ; hier vereenigden
zich de beide colonnes en betrok de lo het bivouac in den
verlaten kampong Lampehiem.
De civiele en militaire bevelhebber, die des voormiddags uit
Kota-Radja te Lampagar was aangekomen, achtte het, na de
ontvangen rapporten, noodig, dat den volgenden dag het westelijk
gelegen gebergte nogmaals zou worden doorzocht ; terwijl
voorts eene verkenning moest worden gemaakt langs den voet
van dat gebergte tot aan de zee. Ingevolge de daarop uitgevaardigde
bevelen, verliet de Ie colonne den lCjen Juli des morgens
om 6 uur het bivouac in de nabijheid van Lampagar en
trok langs de vlakte van Blang Kala weder het gebergte
in. De colonne vond hier wel een pad, dat wat westelijker liep
dan het den vorigen dag gedeeltelijk gevolgde; doch dit voerde
niet naar zee, maar leidde door een paar pepertuinen, waarin
ting, naar eonige pepertdnon voert. Zie b. v. de door het Topographisch
bureau te Batavia uitgevoerde kaart van het terrein des oorlogs in Groot-
Atjeh van 1870, schaal 1 : 20000, of de bij dit werk gevoegde kaart, schaal
1 : 40000.

214
enkele kleine huizen stonden, bewoond door lieden uit Lampagar
en Lamtengah, die de tuinen bewaakten; naar zee om de
west wisten de gidsen geen weg aan te wijzen. Zonder het
doel te hebben bereikt, keerde de Ie colonne naar Lampagar
terug. — De 2e colonne, die op hetzelfde uur was uitgerukt,
doorzocht het terrein langs de berghellingen en het strand,
verbrandde daar staande onbewoonde huizen en keerde, eveneens
zonder een vijand gezien te hebben, in haar bivouac terug.
Het ten noorden van de IV moekims gelegen gebergte en
het terrein nabij Lampagar waren derhalve in de laatste dagen
zoo goed mogelijk doorzocht; waar men die vond, had men
de voorraadschuren en schuilplaatsen des vijands vernield. —
De zekerheid, dat men deze streek geheel van vijanden gezuiverd
had, bestond echter niet en kon ook niet bestaan. Het
is reeds hierboven gezegd, dat het terrein den vijand te veel
en te veilige schuilplaatsen aanbood dan dat die altijd en overal
door onze troepen te genaken waren. De zoogenaamde
bevriende en onderworpen bevolking was alles behalve te vertrouwen
; de verdenking was niet te gewaagd, dat zij den
vijand de behulpzame hand bood. Deze was, na de door hem
sedert 1873 opgedane ervaring, zoo verstandig, zich in den
regel slechts in kleine benden, dikwijls in ploegen van niet
meer dan 8 à 10 man, te vertoonen, die, volkomen met het
terrein bekend, vlug in al hunne bewegingen, nagenoeg altijd
zoo al niet van onze plannen l) dan minstens van onze bewegingen
onderricht waren en geen verraad te duchten hadden.
Onder deze omstandigheden was het niet aan te nemen, dat
door de laatste militaire marschen en verkenningen de doorzochte
streek geheel door den vijand verlaten zoude zijn; maar
men had hem wederom zooveel mogelijk afbreuk gedaan en
gestraft voor zijne rooftochten en moordpartijen. Meer kon men
1) Van daar, dat de Generaal Pel zijne plannen zóó lang geheim hield,
dat de troepen dikwijls bij het begin van den marsch zelven nog niet eens
wisten, wat het doel van den marsch was. De vijand had steeds talrijke en
uitstekende spionnen.

215
hier voorloopig niet doen. De civiele en militaire bevelhebber
besloot daarom, den Hen Juli met de beide colonnes van Lampagar,
via Pakan Badak, naar de IV moekims terug te keeren,
tot oprichting van een post aan de monding van de Kroeëng
Raba. — Tevens zoude dan door verkenningen behooren te
worden nagegaan of er ook, bij het oprukken naar de monding
van die rivier, mogelijkheid bestond, Toekoe Tjihiq Lamnga
— die zich thans te Leboe zoude ophouden — den pas
naar het zuidelijk gelegen gebergte af te snijden.
Na Lampagar des morgens om 6 uur te hebben verlaten,
kwamen de troepen tegen 10 uur te Boekit Sèboen aan, alwaar
het bivouac betrokken en het bericht bevestigd werd, dat T o ekoe
Tjihiq L am nga zich te Leboe ophield. Nu kwam
bij den civielen en militairen bevelhebber het plan tot rijpheid,
Toekoe Tjihiq Lamngaen zijne bende, door eene afleiding
in front en eene omtrekkende beweging met aanval in den
rug, op te lichten. Alvorens echter voor deze bewegingen de
noodige bevelen te geven, was het noodzakelijk, dat eene nauwkeurige
verkenning haar voorafging, vooral van de Kroeëng
Raba, die men moest overtrekken om de omtrekking te kunnen
bewerkstelligen. In den namiddag van den Hen Juli ontving
de commandant van het rechterhalf 3e bataljon Infanterie den
last, eene compagnie aan te wijzen tot bescherming der officieren,
wien die verkenning werd opgedragen. Deze waren de
Kapitein van den Generalen Staf F. C. E. M e ij e r, de Kapitein
der Genie J. J. Staal, die zich toevallig te Boekit Seboen
bevond voor eene inspectie over de versterking aldaar, en de
ie Luitenant der Infanterie G. V i n k van de bezetting van
laatstgenoemden post, die reeds eenigszins met het omliggende
terrein bekend was. 1)
Het verkenningsdetachement marcheerde in den vroegen mor-
1) Het vermelden der voorletters bij de namen der officieren geschiedt
alleen ter onderscheiding van anderen in het Indische leger, die denzelfden
naam dragen.

216
gen van den 12en Juli uit Boekit Seboen over Tandjong,
naar Pakang Bing, trok nabij Anaq Paja over de daar stroomende
beek en verder in zuidelijke richting naar Lamlom 1).
Van hier werd de Kroeëng Raba stroomopwaarts gevolgd tot
bij het gebergte, waar zij haar oorsprong in twee openingen der
rotsen aldaar heeft. De beide takken, die zich een weinig om
de west met elkander vereenigen, waren zóó diep en hebben
zulke steile oevers, dat men er moeilijk kon overgaan; bovendien
had men dan twee overgangen moeten maken. Eb en vloed
worden te dier plaatse nog waargenomen ; het water is brak.
De rechteroever der rivier werd nu stroomopwaarts gevolgd
tot aan de overzijde van den kampong Raba. Hier werd een
punt gevonden — waar op de kaart het aangeduide voetpad
eindigt — dat een overgang met vlotten tamelijk gemakkelijk
maakt. De rivier heeft hier eene breedte van 47 M., in
het midden en bij opkomenden vloed gemeten, bij eene diepte
van 3,7 M. De oevers zijn hier niet steil. — Uit Lamlom
werd de verkenning stroomafwaarts voortgezet ; doch men
was door het terrein en de vertakkingen der rivier genoodzaakt,
spoedig naar Anaq Paja terug te keeren om van hier, door de
westelijk gelegen kampongs, naar Loeknga te gaan en vanhier
de rivier stroomopwaarts op te nemen. Nabij laatstgenoemden
kampong heeft de Kroeëng Raba eene aanzienlijke breedte (volgens
later gedane metingen 147 M.) en is zij niet doorwaadbaar.
Eene loopbrug van 1 M. breedte — reeds in Januari
t. v. aangetroffen — vond men er nog en was nog voor
Infanterie zeer bruikbaar, zooals door den Kapitein Staal en
eenige soldaten beproefd werd, die over do brug liepen en zich
eenige oogenblikken aan de overzijde der rivier ophielden. —
Nauwelijks waren zij op het signaal »retireeren" op den rechteroever
teruggekeerd of men zag eenige Atjehers in volle vaart
1) Zie do door het Topographisch bureau te Batavia uitgegeven kaart van
het oorlogsterrein in Groot-Atjeh van 1876, schaal 1 : 20000, waarop de gevolgde
weg is aangegeven. Niet te verwarren met het ten westen van Boekit
Seboen gelegen Lamlom.

217
op den linkeroever aanloopen, waardoor een vuurgevecht ontstond
en aan onze zijde een Amboineesche fuselier en een Atjehsche
gids gewond werden. Hierdoor was de tegenwoordigheid
onzer troepen verraden en ook de kans verkeken om de verkenning
langs den rechteroever der rivier door te zetten ; want
zij zoude thans door den vijand aan de overzijde gevolgd worden
en ons aan noodelooze verliezen blootstellen ; noodeloos, omdat
na de opgedane kennis van de rivier mocht worden aangenomen,
dat tusschen hare monding en het nabij den kampong
Raba gevonden overgangspunt geen beter te vinden zoude
zijn en de rivier door hare doorgaande diepte niet te doorwaden
was ; terwijl de geringe lengte der rivier tevens de onderstelling
wettigde, dat de toestand op de nog niet onderzochte
plaatsen niet veel beter kon zijn dan bij dien kampong, waar
men bovendien nog het dichtst bij den rug der vijandelijke
positie kwam. — Op grond van deze argumenten werd de verkenning
niet voortgezet en de terugmarsch naar Boekit Seboen
aangenomen, waar men tegen 3 uur des namiddags terugkwam.
Naar aanleiding van de resultaten der verkenning besliste de
Generaal-Majoor W i g g e r s v a n K e r c h e m, dat aan het plan
om Toekoe Tjihiq Lam nga door eene omtrekking van zijn
terugtochtsweg af te snijden, gevolg moest worden gegeven. Ten
einde den vijand omtrent onze voornemens te misleiden, ontving
eene compagnie van het rechterhalf 3 e bataljon nog te &4/| uur
des middags van den 12en Juli last, naar de monding van de
Kroeëng Raba te marcheeren en aan den rechteroever het bivouac
te betrekken. — Die compagnie moest trachten, den
vijand den volgenden dag tot een vuurgevecht uit te lokken in
de onmiddellijke nabijheid van don linkeroever. — Voor de
overige troepen werden de volgende bevelen gegeven. Den IBen
Juli des morgens om half 6 uur zullen 3 compagnieën van het
rechterhalf 3o bataljon Infanterie, 1 compagnie barisan, 1 detachement
artilleristen voor de bediening van een mortier, te
nemen uit de bewapening van Boekit Seboen, 1 detachement
Genietroepen benevens het noodige personeel voor de ambulance

218
naar den kampong Raba oprukken, daar de rivier overtrekken, den
marsch vervolgen en trachten, Toekoe Tjihiq Lamnga van
zijn terugtochtsweg af te snijden. De noodige materialen voor
het maken van een vlot werden medegenomen. Den Majoor
Lübeck werd het commando dier colonne opgedragen, wien
de Kapitein van den Generalen staf Meijer werd toegevoegd.
Eene compagnie barisan moest denzelfden dag om 8 uur 's morgens
het detachement dwangarbeiders geleiden, dat met de vivres
en de kookgereedschappen voor de geheele troepenmacht naar
de monding der Kroeëng Raba marcheerde. De Majoor Lübeck
bereikte met zijne colonne langs den door het verkenningsdetachement
van den vorigen dag afgelegden weg te 9 uur des
morgens den kampong Naga Oembang. De overgang van de
kleine beek ten zuiden van Anaq Paja had een langdurig oponthoud
veroorzaakt, omdat de daar aanwezige loopbrug slechts
man voor man kon worden overgegaan. De kampongs Lamlom
en Naga Oembang waren nog bewoond en de bevolking hield
zich bij de nadering onzer troepen rustig ; slechts de bevolking
van den kampong Raba verliet hare woningen, toen de Genietroepen
op het punt stonden, een vlot gereed te maken voor
den overtocht der colonne aldaar. Toen dit vlot gereed was,
bleek het, dat daarmede slechts 12 man tegelijk overgezet
konden worden. Ten einde niet wederom een langdurig oponthoud
te ondervinden, liet de colonnecommandant een tweede
vlot maken van in den kampong Raba gevonden balken en
planken ; maar ook dit vlot was van zóó kleine afmetingen, dat
daarmede slechts 6 man tegelijk aan den linkeroever der rivier
gebracht konden worden, zoodat de geheele colonne zich eerst
tegen 2 uur des namiddags aan dezen oever bevond. De overtocht,
die onder behoorlijke dekking plaats vond, werd dooiden
vijand niet betwist ; de daarvoor aan den linkeroever geplaatste
troepenafdeeling had zoodanige positie ingenomen, dat
de vijand — mocht hij komen opdagen — aan die zijde moeilijk
kon terugtrekken. De vijand kwam echter niet opdagen. Eene
ten zuidoosten van het overgangspunt op den linkeroever ge-

219
plaatste compagnie barisan, die in deze positie een ruim uitzicht
had, zag slechts eenige vluchtende Atjehers, op wie — zonder
autorisatie van den colonnecommandant, vrij noodeloos —
gevuurd werd, waardoor de aanwezigheid onzer troepen slechts
ontijdig kon worden bekend gemaakt, al mag ook worden aangenomen,
dat die spoedig genoeg door die vluchtende Atjehers
ter kennisse van den vijand zoude komen l). De aan den mond
der Kroeëng Raba geplaatste compagnie was echter in den nacht
van 1'2 op 13 Juli door den vijand beschoten geworden, zonder
eenig letsel te bekomen, daar zij zich behoorlijk had weten te
dekken. In den daaropvolgenden morgen opende zij een langzaam
vuur, dat door den vijand werd beantwoord. Het doel, dat
men den vijand naar dit punt had gelokt, scheen dus te zijn
bereikt. Van den uitslag der onderneming mocht dus de Generaal
Wig g er s van Kerchem, die zich bij de omtrekkende
colonne bevond, het beste hopen ; het vuren aan den mond
der Kroeëng Raba werd toch bij deze colonne zeer goed gehoord.
Die hoop bleek echter weldra ijdel te zijn; want ongeveer
tegen 12 uur — kort nadat de voor dekking van den
linkeroever der rivier bij den kampong Raba geplaatste compagnie
barisan hare salvo's op enkele vluchtende Atjehers gelost
had, dus nog twee volle uren vóór dat de omtrekkende colonne
haar overtocht had voltooid — werd het vuren aan den mond
der Kroeëng Raba niet meer gehoord. De vijand, van onze
tegenwoordigheid in zijn rug verwittigd, had zijne positie aan
dien mond spoedig verlaten. De onderstelling, dat de onderneming
mislukt was, werd bewaarheid. Het oorspronkelijk plan
om na den overtocht langs den linkeroever naar den mond te
marcheeren, werd nu opgegeven. In stede daarvan, bepaalde
de civiele en militaire bevelhebber, dat de colonne rechtstreeks
naar het ten zuiden van kampong Raba gelegen Leboe zoude
1) Zulke teleurstellingen zijn altijd te verwachten van weinig geoefende
hulptroepen, van welke men dezelfde - in het onderwerpelijk geval liefst
een der moeiljjkste - diensten vordert als van de legertroepen Ook deze oorlog
bewees dat.

220
marcheeren, dat als de schuilplaats van T o e k o e Tjihiq
Lam nga was opgegeven. Na eerst Raba te hebben verbrand,
werd Leboe tegen 3 uur bereikt. Men vond er geen vijand,
maar slechts twee loodsen, die blijkbaar nog kort te voren tot
verblijfplaats hadden gediend ; want er was huisraad en bovendien
stonden eenige potten met eten op het vuur. De vijand
was waarschijnlijk naar Lepong geweken. Na de loodsen verbrand
en den omtrek eenigszins verkend te hebben, marcheerde
de colonne toch naar den mond der Kroeëng Raba, dien men
tegen 5 uur des namiddags bereikte en alwaar in den kampong
Moesang het bivouac betrokken werd. De geheele operatie kostte
ons slechts 1 gewonde van de aan den rechteroever geplaatste
compagnie.
De operatie behoorde, zooals reeds hierboven is vermeld, de
oprichting eener versterking in de nabijheid van den mond
der Kroeëng Raba tengevolge te hebben. Deze moest ten doel
hebben :
1° als rechter steunpunt te dienen der strategische lijn Kroeëng
Raba — Kroeëng Raja 1), waardoor de bewoners van het binnenland
van Groot-Atjeh van hunne hulpbronnen ter zee moesten
worden afgesneden ; en
2° de bevolking der IV moekims beter tegen de aanvallen
des vijands te beschermen dan tot dusverre had kunnen geschieden.
Het ad lo aangegeven doel was door de onderwerping der
IV moekims grootendeels vervallen; maar het bezetten vanden
mond der Kroeëng Raba, gepaard met de plaatsing aldaar van
een civielen ambtenaar, gaf de noodige gelegenheid, controle
uit te oefenen op den invoer van de zeezijde. Zoolang do baai
en de rivier zelven openlagen, niet alleen voor de bevolking der
IV moekims, maar ook voor den vijand, kon niet worden aangenomen,
dat deze van de zee was afgesloten, en zoolang wij
1) Zie de kaart, behoorende bij het werk van den Generaal V e r s p y c k:
»Generaal Van S wie ten en de Waarheid."

221
niet door de sterke hand in staat waren, de onderworpen bevolking
eerbied voor onze bevelen en vertrouwen op ons bestuur
in te boezemen, kon ook niet verwacht worden, dat die bevolking
de vreemde indringers zoude weren, aangenomen zelfs,
dat zij daartoe bij machte was en ook het voornemen had.
Zooals reeds hierboven is gezegd, was het laatste zeer twijfelachtig.
Toch was het in ons belang, dat wij het den vijand
zoo moeilijk mogelijk maakten, in het door ons veroverde gebied
te dringen, en daarom was het noodig, de algemeen bekende
toegangen tot de zee zoo goed mogelijk af te sluiten. Een dier
toegangen is de bergweg ten zuiden van den mond der Kroeëug
Raba. Deze weg voert naar het landschap Lepong. — Het was
bekend, dat zich daar voortdurend vijanden ophielden. — Lepong
maakt een deel uit van het gebied der IV moekims en
staat, zooals bekend is, onder het rechtstreeksch gezag van
T o e k o e L a m p a s e i, het hoofd dier moekims ; maar hem
was daar, sedert het begin van den oorlog, slechts gezag in
naam overgebleven. Het was dus noodig, zoodra de gelegenheid
zich voordeed, het aan de westkust gelegen gebied van dat
hoofd en de andere aldaar vijandig gebleven moekims door
eene militaire macht te doen bezoeken en onder ons bestuur te
brengen ; wij waren dat aan den getrouwen T o e k o e Lamp
a s e i — het wettige hoofd dier geheele landstreek — verplicht.
Zoo ontstond onze post Kroeëng Itaba. Het geschiktste emplacement
voor onze versterking werd op den linkeroever der
rivier gevonden, üe brug, die hier geslagen werd, wordt dooide
versterking geheel bestreken ; men is voortdurend van den
overgang der rivier meester. Bovendien had men steeds de
gelegenheid, door patrouilles het ten zuiden van de rivier gelegen
terrein gemakkelijk te laten doorzoeken. Nadat het emplacement
door den Generaal Wigge r s van K ere h em bepaald was,
ontving de Majoor Diepenheim den last, met 3 compagnieën
van het rechterhalf 3e bataljon Infanterie op dat punt
te blijven, ter bescherming van den schausarbeid en tevens het
landschap Lepong te verkennen. — De 4e compagnie van dat

222
bataljon benevens de 2 compagnieën barisan keerden met den
civielen en militairen bevelhebber over Boekit Seboen, den
15en Juli, naar Kota-Radja terug.
Aan de oprichting van den post Kroeëug Raba waren vele
bezwaren verbonden. Zij bestonden in den aanvoer van de
daarvoor bestemde materialen, bewapening, kazerneering en
vivres. Met den Kapitein ter zee, commandant der maritieme
middelen in de wateren van Atjeh, was de civiele en militaire
bevelhebber reeds den lOe« Juli uit Lampagar in overleg getreden
om al het voor den post benoodigde te Olehleh op een
particulier stoomschip — de Marion, gezagvoerder Osborne
— te laden en dit vaartuig, onder begeleiding van een oorlogschip,
naar de baai van Kroeëng Raba te laten stoomen en met
medewerking van de Marine te laten lossen. In verband hiermede
hadden de verschillende militaire chefs te Kota-Radja bevelen
ontvangen, alles wat voor den nieuwen post noodig was, in de
Marion te laden en dit schip den 13en Juli naar de Kroeëng
Raba-baai te laten stoomen. Het antwoord van den stationscommandant
was echter alles behalve bemoedigend. Hij schreef
namelijk, »dat in dit jaargetijde de Kroeëng Raba-baai een deislechtste
ligplaatsen voor schepen op de Westkust is, daar de
volle Oceaandeining er onophoudelijk inrolt, en het daar ook
in den regel slechter weder is dan verder om de Zuid; het
gewone geval in de nabijheid van in zee uitstekende bergachtige
landpunten."
»Zonder nog te spreken van de mogelijkheid, dat misschien
weken kunnen verloopen, waarin, met beladen sloepen vooral,
het landen zonder totaal verlies niet doenlijk is, moet bij de
hier onverwacht opkomende zware buien een stoomschip eene
zeer krachtige machine hebben om ten allen tijde het van lagen
wal af te houden."
»Ik bezit hier zulk een stoomschip niet en kan daarom niet de
verzekering geven, dat een der oorlogschepen het zal kunnen
wagen in de baai binnen te loopen."
»Op grond van een en ander verzoek ik u beleefdelijk niet

223
onvoorwaardelijk op assistentie dezerzijds te willen rekenen, en
ik acht het zelfs mijn plicht de aandacht van UHEd. Gestr.
te vestigen op de mogelijkheid van totaal verlies van geschut,
amunitie en vivres, die voor debarkement zullen bestemd worden."
»Ik ontvang daar juist 1) uit Kota-Radja een telegram, mij
meldende, dat in plaats van den 13en, reeds morgen de Marion,
van hier naar de Kroeëng Raba-baai zal vertrekken, en tevens
wordt verzocht tegelijk een oorlogstoomschip daarheen te dirigeeren."
»Mijn antwoord per draad komt in hoofdzaak neder op het
bovenvermelde. De machines van de Marion zijn misschien
krachtiger dan die van de hier aanwezige oorlogschepen, maar
het gevaar voor de sloepen blijft hetzelfde."
Was de toestand overdreven? Den 13en Juli, des morgens
om 4 uur stoomde de Marion, door een oorlogschip begeleid,
van de reede van Olehleh, koers zettende naar de baai van
Kroeëng Raba. Ter hoogte van Koningspunt was de commandant
van het oorlogschip, tengevolge van wind en hooge zee,
o-enoodzaakt, terug te keeren en gaf mede den last daartoe aan
den «rezao-voerder van de Marion. Beide schepen lieten in den
voormiddag van denzelfden dag weder het anker vallen ter
reede van Olehleh. De Heer Osborne, gezagvoerder van de
Marion, een man vol ijver en goeden wil, die reeds vele en
uitstekende diensten in Atjeh had bewezen, begaf zich daarop
aan wal en ging op eigen gelegenheid, te paard, naar de baai
van Kroeëng Raba om zich daar persoonlijk van den toestand
van het strand te overtuigen. Naar zijn oordeel bestond er des
morgens nu en dan, gedurende een paar uren, wel gelegenheid,
met sloepen het een en ander aan wal te brengen, zoodat hij
de vergunning vroeg, met zijn schip naar de baai te stoomen.
Dit werd hem, op zijne eigene verantwoordelijkheid, toegestaan ;
maar het bleek al spoedig, dat de Heer Osborne te veel op
geluk had gerekend; want, in den vroegen morgen van den
1) De brief van den stationscommandant is gedateerd 11 Juli.

224
15en Juli in de baai aangekomen, was het hem niet mogelijk,
iets met sloepen aan wal te brengen, zoodat hij er zich toe
bepalen moest, eenige geniematerialen, zooals bamboe, panlatten,
asphaltvilt, enz., zooveel mogelijk in bundels bijeengebonden,
over boord te werpen en aan het strand te laten spoelen ; dat
hiermede eene aanmerkelijke hoeveelheid materialen verloren
ging, behoeft niet te worden gezegd. Intusschen namen wind en
hooge zee in den loop van den dag zoodanig toe, dat de Marion
op haar anker begon te drijven en gevaar liep, te stranden. Alle
krachtsinspanning der machine was noodig, het schip weder
zeewaarts te brengen, zoodat de gezagvoerder het geraden achtte,
naar Olehleh terug te keeren. De Generaal W i g g e r s van
K e r c h e m, die, na ontvangst van bovenstaand bericht van den
stationscommandant, de ouzekere kans op lossen van de zeezijde
niet wilde afwachten, had intusschen naar andere middelen laten
omzien om de versterking te Kroeëng Raba, al ware het dan
ook voorloopig, met gebrekkiger middelen op te richten. — De
kampong Moesang gaf met de daarin aanwezige woningen gelegenheid
daartoe. Bevelen werden gegeven, voor zooveel noodig,
van de materialen van dien kampong gebruik te maken. Den
eerstaanwezenden Genieofficier te Kota-Radja werd opgedragen,
over land nog zooveel mogelijk materialen naar Kroeëng Baba
te zenden. Voor de bewapening der versterking werden voorloopig
bestemd 2 kanonnen van 8 cM. Berg. — Den HenJuli
werd met den schansarbeid een begin gemaakt, onder toezicht
van den Kapitein der Genie J. J. Staal, die dat den 19en Juli
overgaf aan den len Luitenant der Infanterie H. W. N ij e nhuis,
met genie materialen van Kota-Radja aangekomen. Op
laatstgenoemden datum was de palissadeering gesteld en den 23°"
d.a.v. ontving de civiele en militaire bevelhebber het bericht,
dat de versterking in zooverre gereed was, dat zij de bezetting
kon opnemen, waarop eene compagnie van het linkerhalf 3e
bataljon Infanterie, te Longbatah Zuid in bezetting, last ontving,
den 26cn Juli de versterking te Kroeëng Raba te bezetten. De
sectie berg-Artillerie was den '21 t.v. door eene sectie veld-Ar-

225
tillerie (2 kanonnen van 8 cM. Veld) vervangen en naar Kota-
Radja teruggekeerd.
Nadat de versterking voltooid was, gaf de Majoor Diepenheim
uitvoering aan de opdracht, het ten zuiden van de
Kroeëng Raba gelegen terrein benevens de moekim Lepong te
verkennen. Na den 24en Juli ten zuiden van zijn bivouac enkele *
verkenningen te hebben laten doen om zich er van te overtuigen,
dat de vijand — die ons gedurende de werkzaamheden aan de
versterking niet gestoord, maar zich toch telkens in kleine benden
op de aangrenzende heuveltoppen vertoond had — zich niet
in de onmiddellijke nabijheid ophield, verliet die hoofdofficier den
25en d a.v., des morgens te 6Va uur het bivóuac met eeu detachement
van 4 officieren en 103 onderofficieren en manschappen,
benevens 1 officier en o minderen der mineurs en eenig
personeel voor de ambulance. Na een marsch van drie en een
half uur bereikte het detachement Lepong. Het kamponghoofd,
zijn zoon en enkele notabelen kwamen den troep tegemoet en
boden, ten blijke hunner goede gezindheid, jonge klappers aan.
Vrouwen en kinderen waren in den kampong gebleven, het vee
liep in de weide ; kortom, alles duidde aan, dat men hier niet tot
het plegen van vijandelijkheden wenschte over te gaan. Langs den
afgelegden weg had het detachement geen vijand bespeurd en
de inlichtingen, welke men van hem te Lepong ontving, waren
van weinig beteekenis. Het eenige wat men hoorde, was, dat
T o e k o e T j i h i q L a m n g a eene wond aan het been had
bekomen en zijne bende voor het meerendeel verloopen was,
zoodat hij niet meer dan 20 volgelingen had ; maar waar hij
zich bevond, wist men niet te zeggen. Te 10 3 /4 uur des voormiddags
nam de Majoor D i e p e n h e i m den terugmarsch aan.
De weg, die het detachement van de versterking te Kroeëng
Raba was gevolgd, liep grootendeels langs het strand en bestond
uit een voetpad, dat blijken droeg van veel begaan te
worden. Bijzondere moeilijkheden had het terrein niet opgeleverd
; alleen bij den kampong Ritieëng moest een kleine,
steile heuvel worden overgetrokken ; terwijl voorts een drie- of
15

226
viertal groote beken werden doorwaad, die, bij eene breedte van
15 à 20 M., eene diepte van 0,50 tot 1 M. hadden. 1) Begeleid
door Toekoe Nja Ali, zoon van het kamponghoofd van
Lepong, kwam het detachement tegen 2 uur des namiddags in
het bivouac van Kroeëng Raba terug.
De gevolgen van deze verkenning waren, dat de nog uitgewekenen
der IV moekims ongehinderd in hunne kampongs konden
terugkeeren, het hoofd en de bevolking van Lepong weder
onder het gezag van Toekoe Lampasei kwamen en den
bewoners van de door onze troepen bezochte streek de vergunning
werd gegeven, in de nabijheid van onzen post Kroeëng
Raba hunne koopwaren (voornamelijk gevogelte, visch en vruchten)
te slijten. Bovendien had die verkenning de zekerheid gegeven,
dat de bevolking niet gestemd was tot het plegen van
vijandelijkheden. Gaf zij echter ook de overtuiging, datzij niet
met den vijand zoude heulen of hem ten minste ongedeerd ziju
gang laten gaan ? In geenen deele. De bevolking van Lepong
zat tusschen twee vuren. Voor haar was het zaak, te trachten,
zich aan geene der beide partijen te houden. Zij was bovendien
te zwak, zich met geweld tegen een der partijen te kunnen
verzetten. Zoolang van onze zijde niet getoond was, dat onze
troepen, zoo noodig, ook haar gebied konden bereiken, bleef zij
tegenover ons bestuur openlijk eene vijandige houding aannemen,
Nauwelijks had zij evenwel gezien, dat onze troepen in
aantocht waren en T o e k o e T j i h i q L a m n g a de vlucht
had genomen of zij veranderde hare houding, toonde alle teekenen
van welwillendheid tegenover ons bestuur en stelde zich
weder onder haar wettig hoofd, Toekoe Lampasei. De
verhouding tusschen haar en hare ons nog vijandig gezinde
stamgenooten veranderde evenwel daardoor niet. Deze konden
altijd — zoo al niet op hare rechtstreeksche hulp — zeker op
1) Zie de hierbijgevoegde schets No. 4 (Figuratieve schets van het terrein
tusschen Kroeëng Raba en Lepong, schaal 1: 50000) en de door het
Topographisch bureau te Batavia uitgevoerde kaart van Groot-Atjeh schaal
1 : 50000, uitgave 1 Januari 1879.

227
hare onzijdigheid blijven rekenen. Deze gedragsregeling is de
gebruikelijke, niet alleen bij de Atjehsche, maar bij de geheele
Inlandsche bevolking. Haar eigenbelang — het is reeds hierboven
gezegd — brengt dat mede. Hoe veel ongelegenheden
ons zoodanige gedragsregeling reeds veroorzaakt heeft, wij kunnen
de klippen, die zij aanbiedt — ook door onze weinige kennis
van volk, taal en land en omdat wij in den regel tegen de
geslepen Inlandsche politiek niet opgewassen zijn — zoo moeilijk
vermijden.
De tegenwoordigheid der colonne van den Majoor Diepenheim
was dus bij onzen post te Kroeëng Raba niet meer noodig.
De Generaal Wigge r s van Kerchem wenschte
echter haar terugmarsch naar Kota-Radja te benutten, den
vijand — zoo noodig - te verdrijven uit het om en nabij den
pas van Gli Taroem, tegenover onzen post Boekit Daroe geleden
terrein. Genoemd hoofdofficier ontving dan ook den last,
den 27 on Juli met 4 compagnieën van het rechterhalf 3e bataljon
Infanterie naar Boekit Seboen te marcheeren en daar gedurende
den nacht het bivouac te betrekken. Na de dwangarbeiders
der colonne, met uitzondering van die, bestemd voor
de ambulance en het transport der munitie en kookgereedschappen,
aan den postcommandant van Boekit Seboen te hebben
overo-egeven, als benoodigd voor het vivrestransport van dezen
post naar Kroeëng Raba, moest de Majoor Diepenheim,
over den pas van Gli Taroem, den 28en Juli naar Boekit Daroe
marcheeren en alles, wat op dien marsch van den vijand gezien
werd vernielen. Waren zijne troepen niet te vermoeid, dan
moest hij nog denzelfden dag den terugmarsch naar Kota-Radja
aannemen. - De Kolonel Van der Heijden, commandant
der zuidoosterlinie, ontving tegelijkertijd den last, uit zijne linie
eene voldoende sterke infanteriecolomie samen te stellen en
deze, onder de bevelen van een hoofdofficier, langs het zuidelijk
gelegen gebergte te laten marcheeren tot Boekit Daroe om
den mogelijk op het doorloopen terrein aanwezigen vijand op
te jagen, nadeel toe te brengen en zoo mogelijk op de troepen

228
van den Majoor Diepenheim te werpen. Beide colonne -
commandanten werden met de gegeven bevelen en de rnarschlijnen
bekend gemaakt. De civiele en militaire bevelhebber zou
zich naar Boekit Daroe begeven.
De troepenbewegingen hadden den 27 en en 28en Juli volgens
de gegeven bevelen plaats. De colonne van den Majoor Diepenheim
vond langs de hellingen van het gebergte in de
IV moekims eenige pas gebouwde hutten, die verbrand werden ;
maar van den yijand zag zij slechts enkele uit het gebergte en
die hutten vluchtende gewapende Atjehers, van wie er een
neergeschoten werd. Des morgens om 8 uur bereikte de colonne
Boekit Daroe. De colonne uit de zuidoosterlinie kwam er tegen
10 uur aan; deze werd gecommandeerd door deii Majoor der
Infanterie B. E. M e k e r n en was samengesteld uit 1 luitenant-adjudant,
3 kapiteins, 8 luitenants, 165 Europeesche
en 165 Inlandsche onderofficieren en manschappen der Infanterie,
1 korporaal-opuemer, i Inlandsche gids, 1 Europeesche
ziekenoppasser, 12 dwangarbeiders met 6 tandoes en 8 dwangarbeiders
met 4 kistjes patronen. De colonne was des morgens
om 6 uur van Biloel Zuid afgemarcheerd, maar had,
steeds den voet van het gebergte volgende, veel oponthoud
gehad bij het overtrekken van een drietal kleine beken met steile
oevers, waarover bruggen geslagen moesten worden. Van den
vjjand was echter geen spoor ontdekt. Beide colonnes betrokken
het bivouac in de nabijheid der mesigit van Boekit Daroe. Na
uitgerust te hebben, ontving de Majoor M e k e r n den last, des
namiddags om 3 uur van Boekit Daroe, over Lamkoenjit, Lamrong
en Lamsajoeng, naar Lambaroe terug te marcheeren ; terwijl
de militaire en civiele bevelhebber met de colonne van
den Majoor Diepenheim op hetzelfde uur langs Ketapan
Doewa naar Kota-Radja terugkeerde.
De laatstvermelde troepenbewegingen waren een gevolg van
de ontvangen berichten van den commandant der zuidoosterlinie,
waaruit bleek, dat zich achter onze postenlinie voortdurend
kleine benden vijanden ophielden, die er het terrein onveilig

229
maakten. Bij de mesigit van Boekit Daroe o. a. had men telkens
vijandige Atjehers gezien ; den lOen Juli was er een Inlandsch
fuselier, die zich ongevraagd uit de versterking verwijderd
had, tenauwernood uit de handen van eenige moordenaars gekomen
en den 17 en Juli had eene sluippatrouille wederom eenige
vijanden in de mesigit gezien, die er verrast en van wie 3 neergeschoten
werden. De tot dusverre gespaarde mesigit werd nu
op last van den civielen en militairen bevelhabber aan de vlammen
prijsgegeven.
Onze veelvuldige patrouilles en hinderlagen tusscheD en achter
onze posten hadden slechts nu en dan het geluk, eenige vijanden
neer te leggen. Zoo verraste eene hinderlaag van den 8en op den 9en
Juli tusschen Kajoe-Le en Atoë enkele Atjehers, die ons gebied
wilden binnensluipen en werden er 2 neergeschoten. Eene uit
Biloel Zuid gezonden patrouille onder den len Luitenant Van
Berg, sterk 2 officieren en 40 manschappen, trok, door een
gids geleid, den lOen Juli des morgens om 4 uur het ten zuiden
van den post gelegen gebergte in en wist in een der ravijnen
eenige Atjehers te omsingelen. Door den gids tevergeefs gesommeerd,
zich aan den patrouillecommandant over te geven, opende
deze, toen hij zag, dat zij hem ontvluchten wilden, een piongeerend
vuur op den vijand, tengevolge waarvan 7 Atjehers
gedood werden. De in deze schuilplaats gevonden woningen
werden daarop verbrand, waarbij een onzer soldaten door een
uit een brandend huis vluchtenden Atjeher verwond werd. De
patrouille keerde, na 25 geweren, 1 donderbus, eenige lansen
en klewangs benevens vaatjes kruit, en patronen buitgemaakt
te hebben, naar Biloel Zuid terug.
Tegenover dit, in een guerillaoorlog niet gering voordeel stond
helaas een even groot nadeel-, de overvalling van een escorte
op 17 Juli, van Boekit Daroe naar Ketapan Doewa gaande.
Het bestond uit twee gedeelten; het eene, sterk 8 gewapende
fuseliers, onder bevel van den Europeeschen korporaal W e ns
t i n k, Alg. St. N°. 72470, was bestemd, via Ketapan Doewa,

230
het journaal van den postcommandant naar den liniecommandant
te Pakan Badak te brengen en hier tevens brood te fourageeren ;
het andere, sterk 6 gewapende fuseliers, onder den Europeeschen
korporaal Wijnen, Alg. St. N°. 69147, moest een zieke transporteeren
naar Kota-Radja, waarbij zich 10 dwangarbeiders,
onder geleide van den Europeeschen mineur Van D ij k, Alg.
St. N°. 55557, aansloten om materialen te halen. Des morgens
te 5 3 /4 uur marcheeren beide gedeelten van Boekit Daroe
af. De korporaal W e n s t i n k met zijne 8 manschappen aan
het hoofd. Daarop de mineur met de dwangarbeiders en den
zieke, vervolgens de korporaal Wij n en met zijne 6 soldaten.
De weg gaat over galangans, door grootendeels drassige sawahs.
Het is dus een marsch man voor man. Van eene indeeling in
spits, voor- en achterwacht en hoofdtroep is geene sprake. Men
marcheert zooveel mogelijk opgesloten. De geweren zijn geladen.
Dat is alles wat men doen kan. Ongeveer half weg Boekit Daroe
en Ketapan Doewa moet men over eene smalle brug over een
sloot van niet meer dan 1 M, breedte 1). Even ten noorden
van de sloot en een weinig oostwaarts van het te volgeu voetpad
is eene kleine, door struiken en eene pagar omgeven grasvlakte
en een weinig ten noordwesten daarvan eene kleine, met
alang-alang begroeide hoogte. Dit terreingedeelte is door de
noord- en zuidwaarts liggende kampongs aan het gezicht der
beide genoemde posten onttrokken. — Het detachement, dat tot
Ketapan Doewa onder de bevelen van korporaal W e n s t i n k
staat, is ongedeerd tot de sloot gekomen, gaat de brug over
en marcheert langs de grasvlakte ; maar nauwelijks is het hoofd
van den troep bij den noordwestelijken hoek van die vlakte gekomen
of het detachement wordt over zijue geheele lengte langs
de rechterflank fel beschoten. Schrik en verwarring volgen
elkander snel op. De dwangarbeiders kiezen het hazenpad in de
richting van Djempit. De soldaten trekken in dezelfde richting
I) Zie de hierbij govoegde schetsen No. 5 (Situatieschets van het terrein
tusschen Boekit Daroe en Ketapan Doewa, schaal 1: 20000 en Schets van
het gevecht8terrein op den 17«" Juli 187G, schaal 1:5000).

231
terug. De vijand houdt op met het vuren en valt den troep met
het blanke wapen aan. De korporaal W ij n e n ziet echter de
hoogte, die onbezet is. Hij weet haar spoedig te bereiken met
eenige soldaten, 't Is een kostbaar punt, waarvan hij bezit heeft
genomen en dadelijk het vuur op den vijand laat openen. Het
effect daarvan is zoo groot, dat de vijand spoedig in de richting,
van waar hij gekomen is, op de vlucht gaat. Hij blijft
toch nog een oogenblik op het terrein. Daar komt een luitenant
met 25 man opdagen, die de postcommandant van Boekit Daroe,
op het hooren van het vuur en vermoedende, wat er gaande is,
ter hulp heeft afgezonden. Weldra is de vijand van het gevechtsterrein
verdwenen, met medeneming der wapens van de
aan onze zijde gesneuvelden. Dit bedraagt 4 militairen, waaronder
de detachementscommandant ; 2 andere zijn gewond ; 1
daarvan stierf nog denzelfden dag : de mineur Van D ij k. De
vijand, die met 40 à 50 man aanviel, liet 3 lijken liggen en
nam 4 à 5 zijner gewonden mede. Behalve 1 donder bus en 1
revolver, maakten wij 1 Beaumontgeweer, bij eene vroegere gelegenheid
den vijand van onze zijde in handen gevallen, met
een tiental door hem

232
bleken is — gedurende dezen oorlog moest worden geconstateerd
; te talrijker, naarmate het gehalte van het kader verminderde
1).
Hoe schromelijk die maatregelen dikwerf werden verwaarloosd,
bleek op nieuw den lOen Juli. Op dezen datum ontmoetten
twee kleine patrouilles elkander in den kampong MibouwOost.
Van de eene patrouille hadden zich eenige Inlandsche fuseliers
liefst geheel ontkleed om te gaan baden ! De commandant der
andere patrouille, die de badende Inlanders voor Atjehers aanzag,
liet onmiddellijk op hen vuren. Een signaal op den hoorn
van de eene patrouille waarschuwde gelukkig, dat men hier
kameraden, in plaats van vijanden zag en de badenden kwamen
er ongedeerd af.
Tegenover een vijand als den Atjeher en op een terrein als
het zijne, moest elke patrouille, elk detachement de grootste
voorzichtigheid en stiptheid in het verkennen van zulk een
terrein worden voorgeschreven. Nauwelijks had men het eene
bericht ontvangen, dat er geen vijand was of men ontving
een ander bericht, dat hij zich weder vertoond had. Niettegenstaande
kort te voren eene sterke militaire macht de VI
moekims en het nabij Lampagar gelegen gebergte doorkruist
had, berichtte de postcommandant te dier plaatse den 24en
Juli, dat zich wederom eene vijandelijke bende in de nabijheid
er van ophield, die hij uit onze versterking aan den voet van
het gebergte had gezien. Den volgenden dag marcheerde eene patrouille
van 70 man uit Olehleh om het aangewezen terrein te
doorzoeken en de bende zoo mogelijk in handen te krijgen;
maar de patrouille keerde terug, zonder iets van den vijand te
hebben gezien. Dat gebeurde zéér dikwijls.
Waar de veiligheid reeds achter onze postenliniën veel te
wenschen overliet, behoeft niet te worden gezegd, dat het onder
1) Oordeelkundig geleide oefeningen en theoriën in den Velddienst hadden
trouwens - dit is een onloochenbaar feit - bij de meeste infanteriecorpsen
van het Indische leger, zoo voor kader als manschappen, te weinig plaats.

233
deze omstandigheden vóór onze liniën zéér onveilig was. Men
behoefde er zich slechts even buiten te begeven, om zeker te
zijn, aangevallen te worden. Zoo was het niet alleen ten zuiden,
maar ook ten noorden van de Atjeh-rivier. Waar men niet
enkele personen kon aanranden of vermoorden, die zich even
buiten onze versterkingen begaven, daar beschoot men onze
posten of werden onze patrouilles of transporten overvallen. 1)
Soms was het dringend noodig, dat enkele soldaten of dwangarbeiders
zich buiten onze versterkingen begaven, hetzij om het
in den naasten omtrek gelegen terrein open te kappen, hetzij
om brandhout of tot herstel van gebouwen als anderszins noodige
materialen te halen. Die corveeën werden natuurlijk
steeds door een gewapend detachement gedekt ; maar meestal
loste de vijand bij die gelegenheden eenige schoten ; soms drong
hij sterker op en ontstond er dan een kort vuurgevecht, zooals
den 27en Juli bij onzen post Atoë Noord, toen er van 's vijands
zijde 8 of 9 vielen en aan onzen kant 1 fuselier gewond werd.
Onze posten te Koewala Gigieëng, Tibang en Lamprit werden
gedurende deze maand zeer vaak door den vijand beschoten;
maar zijn vuur berokkende ons daar geene verliezen. In de
nabijheid der lagunes hield zich steeds een groot aantal Atjehers
1) In het belang van de veiligheid werd in liet aan ons gezag onderworpen
gedeelte van Groot-Atjeh door het civiel bestuur het zoogenaamde passenstelsel
ingevoerd, leder Atjeher, die niet vnor vijand aangezien of behandeld
wilde worden, moest, wanneer hij zich van den eenen naar den anderen
kampong wilde begeven, van een pas voorzien zijn. Dat die passen door de
goedgezinde aan de vijandige Atjehers ovcgedaan werden en deze zoodoende
ons gebied op eene gemakkelijke wijze binnenslopen, kon moeilijk
worden belet. Hoe was contrôle onzerzijds mogelijk 1 Bij het doorzoeken der
kleederen van de op 17 Juli tusschon Boekit Daroe en Ketapan Doewa gesneuvelde
Atjehers vonden wij twee pas.'en, een gedateerd ülehleh, 25 Maart
1876, houdende verlof om van Lampasei naar Bjempah te gaan, en een gedateerd
Boekit Seboen, 6 ,luli 1876, geldig voor zes dagen van Anaq Paja
over Pakan Badak, Sinangri en Olehleh naar Lampasei te gaan. Het is niet
geconstateerd kunnen woiden of de gesneuvelde Atjehers dezelfde personen
waren, wion die passen werden uitgereikt; maar in elk geval kan worden
gezegd, dat ook dit middel van contrôle weinig baatte.

234
op, die zich echter niet alleen met de vischvangst en den zoutaanmaak
bezighielden, maar ook — vooral des nachts — dat
vreedzaam bedrijf tegen verraderlijke plannen verwisselden. Zoo
klom b. v. een hunner in den nacht van 9 op 10 Juli tegen
een der buiten onze versterking te Lamara N. O. staande lantaarnpalen
op, hetzij om het licht te blusschen of de lamp te
stelen ; gelukkig werd hem de uitvoering van zijn plan tijdig
belet. Wij citeeren dit feit slechts als een bewijs van de stoutmoedigheid
van den vijand. Zoo waren er legio. In den morgen
van den 24en Juli bemerkte men op onzen post te Tibang, dat de
vijand gedurende den afgeloopen nacht op korten afstand van
de versterking in de Kroeëng Titi Pandjang over de geheele
breedte der rivier een staketsel had gemaakt, waardoor de Atjehers,
die gingen visschen of naar den overwal wenschten te
gaan, geheel aan ons oog onttrokken waren. Van den laagsten
waterstand gebruik makende, liet de postcommandant van Tibang
in den vroegen morgen van den 26en Juli de Titi Pandjang
door eene patrouille doorwaden en aan den tegenovergestelden
oever stelling nemen ; terwijl onder bescherming der patrouille 1)
1; Zooals herhaaldelijk, ook uit dit werk, gebleken is, wordt in het
Indische leger zeer vaak de naam van patrouille aan een detachement gegeven,
dat niet sterk genoeg is om colonne te worden genoemd, zonder dat
men hierbij aan de gewone beteekenis van het woord patrouille moet hechten.
Deze vreemde titulatuur hebben wij in talnjkejournalon on gevechtsrapporten
over deze, zoowel als over eene vroegere en latere periode van don Atjehschen
oorlog aangetroffen. Zo dateert niet van dozen oorlog. [Zio YV. A.
Van Rees, »De Bandjermasingscho krijg, 1859 — 1863," '2 dln. Luitenant-Generaal
Ver spy c k, ȟe Generaal Van S w i e t e n en de Waarheid"
en vele andere werken en brochures over Indische kiïjgsgeschiedenis.]
Wij hebben, uit offtcieelé bescheiden puttende, die titulatuur - behalve daar
waar do welluidendheid vorderde, niet telkens hetzelfde woord te gebruiken —
zooveel doenlijk getrouw overgonomen, ook om hen, die mot deze specifiek
Indische definitie niet bekend zijn, daarmede in kennis te brengen zonder
dien tot begripsverwarring aanleiding gevonden naam zoodoende het
krijgen van burgerrecht gemakkelijker te willen maken. Ook in de Indische
tactiek mag men aan do hierbedoelde detachementen geene benaming
geven, die met den aard van hun dienst niet overeenkomt. Ook in die

235
door eenige manschappen aan de opruiming van het staketsel
werd gewerkt. De vijand liet niet alleen dit werk ongestoord
toe, maar de patrouille werd zelfs geen enkelen Atjeher gewaar ;
zij zette haar marsch vervolgens in oostelijke richting voort
lot in de nabijheid van de Kroeëng Tjoet en keerde daarop
ongehinderd naar Tibang terug, na eenige ledige woningen doorzocht,
enkele wapens buitgemaakt, eenig vischtuig vernield en
enkele kleine visschersvaartuigen in de Titi Pandjang onbruikbaar
gemaakt te hebben. Waar was de vijand? Waarschijnlijk op
dat oogenblik elders. Was hij er slechts in gering aantal aanwezig
of op verren afstand daarvan verwijderd, hij zoude stellig eenige
schoten hebben gelost. — Den 2'2en Juli marcheerde eene
patrouille tusschen Oleh Karang en Kota-Alam. De vijand zag
dat op grooten afstand, maar had de patrouille waarschijnlijk
niet kunnen overvallen of aanvallen; van onze zijde kon men
tactiek zijn patrouilles niets anders dan kleine troeponafdeelingon, die voor
de veiligheid van eene marcheerende of bivakkeerende troepenmacht of van
eene versterking of een post uitgezonden worden om berichten omtrent den
vijand in te winnen, den naasten omtrok te verkennen, kortom te zien ofte
zoeken of er in de nabijheid van do troepenmacht of den post iets is of
gebeurt, dat aan de veiligheid van den troop of de bezetting gevaar zou
kunnen veroorzaken. Be patrouilles hebben nooit een ander karakter gehad
en mogen hebben dan dat van kondschappers voor de veiligheid van den
troep of don post: Be bevoegdheid o:n offensief te handelen is aan deze
kleine, zooveel mogeljjk ongezien, marcheerende troepenafieelingen uitdrukkelijk
verboden. N'iet daarentegen aan de hierbedoolde detachementen, die
ook in Atjeh door het groä onzer officieren patrouilles werden genoemd.
|Zie o. a. het werk van den Luitenant-Generaal Van Swicten, »De
lit. Gen. 1. Van S wieten contra den Luit. Gen. G. M. V e r s p y c k."]
Detachementen, belast met het onderzoek van do gezindheid der bevolking
in de voornaamste kampongs, het bevestigen van de rust door do veiligheid
op de gemeenschapswegen te bewaren, bescherming te verleenen aan de
goedgezinde bevolking, het gevangennemen van kwaadwilligen, het medevoeren
van gijzelaars, het opsporen der voorraadschuren van den vijand en
der verblijfplaatsen van de voornaamste en invloedrijkste hoofden, het uiteendrijven
on rusteloos vervolgen van verspreide benden, enz., noemt men —
volgons het tor beproeving gegeven »Voorloopig voorschrift op den Verdienst
voor het Ned.- Indisch leger" — verkenninasdelachementen.

236
slechts 4 of 5 vijandelijke schutters gewaar worden ; niettemin
werd op dien afstaud nog het vuur geopend, zoo het scheen
uit Beaumont-geweren, en kreeg de patrouille nog twee geblesseerden.
Het scheen, dat het in den vierhoek Lamprit — Kota-Alam
— Pango — Oleh Karang altijd door even onveilig moest
blijven. Den 12en Juli b. v. had de vijand het op eenige Chineesche
handelaren gemunt, die zich van Lamprit naar Kota-
Alam begaven. Door hem in de nabijheid van laatstgenoemden
post overvallen, lieten zij hunne koopwaren in den steek en
wisten onder een vervaarlijk geschreeuw dien post ongedeerd
te bereiken.
Van ernstiger aard was het, wat den 14en Juli tusschen
Pango en Kota-Alam gebeurde. De weg, die toen beide posten
verbond, was nog slechts een smal voetpad, dat zich door het
dichtbegroeide terrein heenkronkelde, nu eens de Atjeh-rivier
dicht naderende, dan weer een honderd passen zich daarvan
verwijderende, hier en daar over kleine, opene vakken, grasoi
suikerrietvelden, gaande. De bovenbedoelde vierhoek werd
toen bezet door het linkerhalf 9e bataljon Infanterie 1), met de
1) Een linker- of een rechterhalf bataljon Infanterie telde toen, met den
olfieier van Gezondheid en den kw arti ermee* f er, 20 officieren en 506
onderofficieren en manschappen. De organieke formatie der Infanterie
telde toen 18 veldbataljons, behalve de garnizoensinfanterie. Elk veldbataljon
telde volgens de legérformatie van 1853 zes compagnieën of 20 officieren
en 720 onderofficieren en manschappen. Van die veldbataljons kende men
slechts twee gesplitste bataljons: het 1

237
artilleriebezetting eene troepenmacht van ruim 500 man uitmakende.
Het brood en vleesch voor de bezetting van Pango moest
eiken middag te Kota-Alam worden gefourageerd, dat steeds
onder bescherming van een gewapend detachement plaats vond.
Den 14en Juli des namiddags om 3 uur verliet zoodanig detachement
Pango, onder de bevelen van den sergeant It i b b i n k,
Alg. St. N° 75582, en sterk 21 gewapenden (1 Inlandsen
korporaal, 10 Europeesche en 10 Inlandsche fuseliers); daarbij
bevonden zich 6 ongewapende Inlandsche fuseliers om het
brood en vleesch te dragen, alsmede 8 Inlandsche vrouwen, die
via Kota-Alam ter markt naar Kota-Radja wenschten te gaan.
Bij het vertrek van Pango was de marschindeeling als volgt:
aan het hoofd de Inlandsche korporaal met de 10 Europeesche
fuseliers; in het midden de ongewapenden en de vrouwen;
daarachter de 10 Inlandsche fuseliers met den detachementscommandant.
Het detachement marcheerde op twee gelederen
uit de flank; de geweren werden over den schouder gedragen,
maar waren niet geladen. Toen het circa een half uur gemarcheerd
had en halfweg Pango — Kota-Alam was, hoorde men
op beide posten een hevig geweervuur. Terecht maakte men
er de gevolgtrekking, dat het detachement met den vijand in
vuurgevecht was, zoodat de beide postcommandanten onmiddellijk
patrouilles, onder de bevelen van een officier, lieten uitrukken
om hulp te verleenen. Die hulp kwam echter te laat. De van
Pango gezonden patrouille, onder den 2ea Luitenant Lange,
ontmoette op haar snellen marsch eenige vluchtende vrouwen
en ongewapende fuseliers, die haastig mededeelden, dat het
detachement door een overmachtigen vijand onverwachts aangevallen
en uit elkander geslagen was en van onze zijde reeds
verscheidene dooden en gewonden waren gevallen. Doormarcheerende,
kwam de Luitenant Lange spoedig op de plaats
des onheus, maar vond daar, behalve de dooden en zwaargewonden,
nog slechts 5 gewapende fuseliers (1 Europeaan en 4
Inlanders), van wie er nog twee gewond waren, die zich achter
eene pagar opgesteld en van daar den vijand beschoten en

238
verdreven hadden. — Op den linkeroever der Atjeh-rivier werden
ook een paar soldaten en enkele vrouwen gezien ; terwijl
later bleek, dat anderen in de richting van Kota-Alam gevlucht
waren. De vijand had het detachement op eene opene vlakte,
circa 200 passen lang en 150 passen breed, uit den kampong
aangevallen. In het midden was de vlakte door eene dunne
heg in tweeën verdeeld ; de heg was evenwijdig aan de rivier
en achter de heg was een droge sloot of waterleiding. — Meer
hoorde men omtrent dit treurig feit voorloopig niet; maar een
ter zake ingesteld onderzoek bracht het navolgende aan het
licht. Toen het hoofd van het detachement het noordelijk
gedeelte der bovenbedoelde vlakte genaderd was, viel op zijn
rechterflank plotseling een schot, dat dadelijk door een twintigtal
andere schoten gevolgd werd. Hoewel het detachement
weldra over zijne geheele lengte werd bestookt, waren de meeste
schoten toch gericht op de aan het hoofd marcheerende Europeanen.
De eerste slachtoffers van het vijandelijk vuur waren
de Europeesche sergeant en de Inlandsche korporaal benevens
eenige fuseliers en vóór dat de anderen tot tegenweer gereed
waren, viel de vijand hen met het blanke wapen aan en joeg
hu het detachement uiteen. Op het oogenblik der overvalling
had het detachement eene lengte van 50 à 60 passen; het
moet dus op één gelid gemarcheerd hebben, hetgeen in den
kampong, over het smalle voetpad, ook niet anders mogelijk
was. De 5 gewapende fuseliers, die zich achter de heg opgesteld
en van daar den vijand beschoten hadden, schatten dezen
ongeveer 30 man, allen met geweer en klewang gewapend.
Onmiddellijk nadat het detachement uiteengeslagen was, ontnam
de vijand aan onze dooden en gewonden hunne wapens en
maakte daarmede eene achterwaartsche beweging; een oogenblik
daarna gaf een geheel in het rood gekleede Atjeher,
waarschijnlijk het hoofd der bende, een bijzonder geluid te
hooren, waarna allen, met medeneming hunner dooden en
gewonden, het hazenpad kozen. — Spoedig daarna verscheen
de patrouille van Pango en vervolgens die van Kota-Alam-

239
Ons verlies bedroeg aan gesneuvelden : de Europeesche sergeant,
de Inlandsche korporaal, 4 Europeesche en 4 Inlandsche fuseliers
; aan gewonden : 3 Europeesche en 4 Inlandsche fuseliers.
Van de 22 gewapenden waren er dus 17 gesneuveld en gewond!
Maar dit was niet alles. In 's vijands handen vielen: 15acbterlaadgeweren
compleet, 2 bajonetten, 9 kapmessen met scheden,
1 zaagmes met schede, 15 geweerriemen, 15 gordels, 14 patroontasschen,
11 patroonzakken, 10 schoenen tot kapmes, 14
oliefleschjes, 14 schroevedraaiers en ongeveer 600 scherpe patronen!
Onze nederlaag was dus volkomen. Het had moeilijk
anders kunnen zijn. Ook hier werd maar doorgemarcheerd zonder
de minste voorzorgsmaatregelen, zonder eene enkele poging
om het terrein nu en dan te verkennen of in het minst aan
de mogelijkheid van eene ontmoeting met den vijand te denken.
De geweren waren zelfs niet eens geladen! Geen wonder, dat
toen de vijand dit zorgeloos loopende detachement onverhoeds
met zijn vuur begroette en daarna met het blanke wapen aanviel
allen door ontsteltenis bevangen werden, een ieder zich
zoo goed mogelijk trachtte te redden, maar zij die zich niet
spoedig genoeg uit de voeten konden maken, vermoord of
zwaar gewond werden. Van de ongewapende fuseliers had slechts
één eene lichte blessure bekomen, terwijl van de vrouwen geene
enkele werd gewond.
Het bleef echter niet bij dit onheil in deze streken. Den28en
Juli marcheerde een detachement van Kota-Radja naar Oleh
Karano- ter begeleiding van den officier van Gezondheid der
2e klasse Dr. Döring, die den marsch te paard maakte. Het
detachement bestond uit 1 Europeesch sergeant, 1 Madoereesch
sergeant, 1 korporaal, 1 hoornblazer en 13 fuseliers, allen Madoereezen
van de barisan benevens 1 Europeesch korporaal, 5
Europeesche fuseliers en 8 Inlandsche fuseliers van een der infan
teriecorpsen, samen 31 onderofficieren en manschappen, onder
het commando van den 2.en Luitenant der barisan Raden
A r i o S e t j o N e g o r o van Baiigkallang. De spits bestond
uit den Europeeschen sergeant en 3 Madoereesche fuseliers en

240
20 passen daarachter volgde de rest van het detachement. De
officier van Gezondheid reed nagenoeg achteraan. Tusschen Kota-
Alam en Oleh Karang liep het te volgen voetpad langs onze
geslechte versterking Lemboeq Oost 1) en van hier over eene
sawah, die sedert eenige jaren niet meer bewerkt, met gras en
alang-alang en hier en daar ook met klein struikgewas begroeid
was ; vervolgens liep het pad door een weinig begroeiden kampong.
Alvorens dezen te bereiken, moest het detachement over
de van Tjapoetoe (Tjot Poetoe ?) komende en naar den Pidirdijk
gaande waterleiding mareheeren, waarvan de oevers hier
eenigszins opgehoogd en van licht struikgewas voorzien waren ;
de diepte der waterleiding bedroeg hier nagenoeg 1, de breedte
ongeveer 1V2 M. Over de waterleiding was hierdoor onze troepen
eene loopbrug gemaakt. Ongeveer 150 M. ten zuiden daarvan
vond men eenige kleine onregelmatige en hier en daar met
struikgewas begroeide terreinverhevenheden. — Het op twee gelederen
uit de flank marcheerende detachement was op circa 25
passen de brug genaderd, toen het plotseling op zijne linkerflank
en in het front van achter het struikgewas van den berm der
waterleiding hevig beschoten werd. Onmiddellijk daarop sprong
een tamelijk groot aantal in het rood gekleede Atjehers, met
het blanke wapen in de hand, achter het struikgewas te voorschijn
en wierp zich op het detachement, dat dadelijk eenige
gesneuvelden en gewonden kreeg en in verwarring in zuidelijke
richting terugtrok. Het paard van den officier van Gezondheid
Döring, door het vuur verschrikt, steigerde en deed den ruiter
vallen, die met één voet aan den stijgbeugel bleef hangen; terwijl
hij moeite deed om los te komen, vielen in zijne nabijheid
3 soldaten, doodelijk getroffen, neder en zag hij een vierde met
den vijand handgemeen. Opstaande, kwam Dr. Döring bij den
Europeeschen fuselier B ou man en een Madoereesch soldaat2)
1) Zie de hierbijgevoegde schotsen No. 6. (Situatieschets van het terrein
tussohen Kota-Alam en Oleh Karang, schaal 1: 20000 en Schets van het gevechtsterrein
op den 28 e " Juli 1876, schaal 1 : 5000.)
2) Niet verre an het punt D, zie schets No. 0 6.

241
en zag hij eenige manschappen van het detachement naar
het punt retireeren, waar hij zich bevond; een ander gedeelte
hield niet verre daarvan 1 ) tegen den opdringenden vijand
stand, die 2) op dat gedeelte nog vuurde. Dr. Döring verzamelde
nu de twee reeds bij hem staande soldaten met vijf anderen,
die hij naar zich toe had zien komen, ried hun aan, bij elkander
te blijven en trok met deze 7 soldaten, die geheel ongedekt
tegen het vijandelijk vuur stonden, eenige passen, al vurende,
achterwaarts, waar zij eene eenigszins gedekte stelling 3) konden
innemen. Hier voegden zich bij hen de Luitenant der
barisan met nog 7 Madoereesche soldaten, die aanvankelijk zuidelijker
dan bedoelde stelling, maar overigens in dezelfde richting
4) geretireerd waren, en nu door genoemde officier naar
de positie van Dr. Döring werden gebracht. Uit deze stelling
vuurden de bijeengebrachte manschappen op de vijandelijke positie;
maar terwijl zij dit eenige oogenblikken deden, trachtten
eenige Atjehers, in westelijke richting 5) gaande, onze positie op
den linkervleugel om te trekken langs de galangans der sawah,
van waar zij vervolgens ook hun vuur openden. Dr.
Döring bemerkte, dat die vijandelijke beweging eene groote aarzeling
onder de soldaten G) deed ontstaan. Hij riep hen daarom,
eerst in 't Hollandsch, daarna in 't Maleisch toe : »houdt stand,
blijft bij elkander, er moet dadelijk hulp komen." Door het opdringen
van den vijand zoude zijne positie echter spoedig niet
meer te behouden zijn. Op een eenigszins verheven punt 7)
staande, waardoor hij het terrein kon overzien, merkte Dr.
Döring op, dat eene op korten afstand daarvan, meer oostwaarts
gelegen stelling 8) beter zoude zijn. Langzaam liet hij nu de
4) Bij C, zie schets No. G b.
2) Uit de stelling BB, zie schets No. 6 b.
3) Bij F, zie schets No. 6 b.
4) Bij G, zie schets No. 6 b.
5) In de richting HH, zie schets No. 6 b.
6) Men vergeté niet, dat zij voor het gros Madoereesche barisan waren.
1) Bij J, zie schets No. 6 b.
S) Achter KK. zio schets No. 6 b.
16

242
soldaten, al vurende, naar de nieuwe stelling retireeren, waar
zich nog eenige andere fuseliers van het detachement bij hen
voegden. Beter gedekt, konden de verzamelde manschappen uit
deze positie tevens een krachtiger vuur op den vijand geven,
die, zijne pogingen verijdeld ziende om hen te omsingelen en
daarna met het blanke wapen aan te vallen, naar zijne oude stelling,
bij de waterleiding, terugtrok en van daar op de bij Dr.
Döring staande manschappen bleef doorvuren. Nauwelijks in
deze nieuwe positie zijnde, zag de officier van Gezondheid
circa 150 passen vóór zich 1) een paar onzer soldaten liggen,
van welke er een eene beweging met den arm maakte, alsof
hg om hulp vroeg. Zijn plicht als geneesheer gebood hem, die
hulp te verleenen. Hij maande daarop de soldaten aan, met hem
vooruit te snellen en hunne ongelukkige kameraden te helpen-
Zelf het voorbeeld van doodsverachting gevende, sprong hij
vooruit en liep naar de plaats, waar de soldaten lagen. Zijne
hulp zoude echter niets meer baten : een was reeds dood, de
andere stervende. Bij dezen staande, zag hij echter, dat van al
de bij hem zijnde manschappen slechts twee aan zijn last om
hem te volgen gehoor hadden verleend ; het waren de Buropeesche
fuseliers Van RossumenVan Walderen. 2)
De rest was in de achterwaarts gelegen stelling gebleven. D r.
Döring was nu genoodzaakt, overhaast terug te trekken. Hij
zag echter, dat eenige Atjehers hunne stelling verlieten. Zouden
dat vluchtelingen zijn, bedacht hij zich, een oogenblik stil
staande. Zouden zij op hun terugtocht bedacht zijn? Zoude de
vijand hebben ingezien, dat zijn plan mislukt was? Hij geloofde
het. Naar de soldaten teruggaande, wees hij op de vluchtelingen,
maakte van dat gunstig oogenblik gebruik, de manschappen
nogmaals moed in te -preken en liet hij hen een paar krach-
1) Bij 2, zie schets No. 6 6.
2) Geen der Madoereezen van de barisan — waarbij de Luitenant Raden
Ario Setjo Negoro stond — gaf dus gevolg aan den last van D r.
Döring om hem te volgen.

243
tige salvo's geven, waarna hij zich, met den Madoereeschen
luitenant, vóór den troep stelde en daarna attakeeren commandeerde.
Onder een krachtig hoerah gingen nu de soldaten, met
de beide officieren voorop, ten aanval naar de vijandelijke stelling.
Deze werd ontruimd. De vijand trok door de waterleiding
in noordwestelijke richting terug en verliet deze 1) in de nabijheid
van den kampong Lamkoeloepang om verder dien kampong
binnen te gaan. Door eenige manschappen gevolgd, snelde
nu Dr. Döring vooruit, ging de loopbrug over en posteerde
zich ten noordwesten daarvan om van hier 2) het vuur
op den vluchtenden vijand te openen. Nadat deze den kampong
had bereikt, hield hij daarin weder stand en begon ook
uit deze stelling opnieuw het vuur op onze manschappen te
openen. Zooals bij alle overvallingen des vijands had het gevecht
slechts eenige minuten geduurd. De uitslag daarvan moest
in dit geval zooveel spoediger beslist zijn, omdat zoowel
van Kota-Alam als van Oleh Karang, beide niet meer dan
1000 M. van de plaats des onheus verwijderd, spoedig hulp
kon worden verwacht. Toen dan ook de eerste aanval des vijands,
waarbij dadelijk eenige soldaten gedood en gewond werden,
maar die geen algemeene vlucht, doch slechts verwarring onder
onze manschappen veroorzaakte, mislukt was, begreep de vijand,
die onze soldaten weder bij elkander zag komen, zeer spoedig,
dat hij tot den terugtocht moest besluiten. Terwijl hij dezen
volbracht en door Dr. Döring en zijne manschappen uit
laatstgenoemde positie 3) beschoten werd, kwam eene patrouille
van Kota-Alam opdagen, sterk 30 man onder den len Luitenant
Van Hoy tema, die het bevel van den officier van Gezondheid
Döring overnam en den vluchtenden vijand tot bij den
kampong Lamkoeloepang vervolgde, waarin deze weldra ver-
1 ) Bjj N, zie sohets No. 6 b.
2) Bij X, zie schets No. 6. b.
3) Bij X, zie schets No. 6. b.

244
dween. — Aan onze zijde waren gesneuveld : 1 Europeesch en t
Inlandsch sergeant en 3 Madoereesche fuseliers en gewond : l
Inlandsche, 2 Europeesche en 4 Madoereesche fuseliers. De
vijand liet 12 lijken op het terrein achter; eenige gewonden en
dooden nam hij bij zijn terugtocht mede. — Deze overvalling
des vijands is dus mislukt ; hij leed daarbij een gevoelig verlies.
Dat onze soldaten bij elkander zijn gebleven, is alleen te
danken aan de energieke houding van den officier van Gezondheid
der 2e klasse Dr. Döring; anders ware hier hetzelfde
voorgevallen als op den 14«» Juli tusschen Pango en Kota-
Alam. Het groote verlies des vijands bij deze overvalling scheen
indruk op hem te hebben gemaakt ; want geruimen tijd bleven
onze tusschen laatstgenoemden post en Oleh Karang marcheerende
detachementen van eenige vijandelijke aanranding bevrijd.
De zooveel krachtiger optreding der guerilla sedert Maart 187(3
moet alleen worden toegeschreven aan den in het begin van
het jaar nabij Edi gelanden Habib Abdoel Rachman,
die, langs Atjeh's noordknst naar het brandpunt des vijands
reizende, alle vorsten en de geheele bevolking overhaalde tot
krachtige voortzetting van den oorlog, zoowel door bijdragen
in geld als door persoonlijke deelneming. Volgens zijne lateipersoonlijk
afgelegde verklaringen, is hij door de voornaamste
Atjehsche hoofden overgehaald, het oorlogsbeleid persoonlijk op
zich te nemen. Alvorens echter rechtstreeks daartoe over te gaan,
heeft hij, na vooraf in de kuststaten vorsten, hoofden en bevolking
aan zich te binden, in Groot-Atjeh op drie verschillende vergaderingen
de voornaamste hoofden der drie say is schriftelijke
verklaringen van hunne wenschen laten overleggen en die door
eeden doen bevestigen. Bekend met het karakter der Atjehers,
had hij die waarborgen noodig geacht, niet alleen voor eene
krachtige voortzetting van den oorlog, maar ook, omdat hij daardoor
hoopte, zijn invloed te kunnen vermeerderen. Eene krachtige
voortzetting alleen was niet voldoende ; er moest tevens
eenheid komen en verband worden gebracht in de handelingen

245
des vijands. Alleen daardoor kon de woekerplant met wortel en
tak worden uitgeroeid, die zoo welig op den Atjehschen bodem
begon op te schieten. De Atjeher vergelijkt de O. I. Compagnie,
d i., het Indisch gouvernement, met de laboe. Eene kleine pit
wordt achteloos in een hoek van een tuin geworpen. Spoedig
ontkiemt daaruit eene krachtige kruipplant, die hare vertakkingen
in alle richtingen uitschiet en alle andere kleinere planten
onder haar loof verstikt. Het baat niets of men de uitspruitsels
al hier en daar afsnijdt ; de plant zelve kan zich daardoor slechts
te krachtiger ontwikkelen ; de wortel moet worden uitgeroeid ;
dan wordt de plant vernietigd. — Door slechts met vereenigde
krachten en in onderling overleg een algemeenen aanval op de
Nederlandsche troepen te doen, kan de overheersching der Compagnie
in Atjeh worden gefnuikt.
Het is echter Habib Abdoel Rachmân niet mogen
gelukken, de algemeene deelneming aan den oorlog in zijn geest
te volvoeren. Wel kon hij voor den oorlog over voldoende geldmiddelen
beschikken ; wel droeg hij zorg voor de betaling en
voeding van allen, die zich onder zijne vanen schaarden, waardoor
hij in den regel een betrekkelijk groot aantal strijders ter
zijner beschikking had ; maar indien het er op aankwam, op
een gegeven oogenblik voor de eene of andere groote onderneming
gereed te zijn, dan bleef of de medewerking van bet een
of ander hoofd weg of het beloofde aantal krijgers was op verre
na niet voltallig. — De voornaamste hoofden of groote aanvoerders
— en onder hen Habib Abdoel Rachmân zelf —
wilden zich bovendien zelden of nimmer zei ven aan de gevaren
van den oorlog blootstellen. Van daar, dat er — evenals reeds
tijdens de tweede expeditie — vaak van algemeene aanvallen
sprake was, maar deze nimmer tot uitvoering kwamen. De vijand
moest zich dus slechts bepalen tot het voortdurend verontrusten
der bezettingen van onze posten en het overvallen onzer kleine
detachementen en patrouilles, kortom tot die handelingen van
den guerillaoorlog , waarvoor onze Inlandsehe vijand in het
algemeen zulk een grooten aanleg bezit. Was onze troepen-

246
macht in Atjeh daardoor in betere conditie gekomen? In geenen
deele. Het ware wellicht voor haar te wenschen geweest,
dat het Habib Abdoel Rachmân gelukt ware, den algemeenen
vijand in massa tegenover onze troepenmacht te brengen
en hem zelf aan te voeren. Een ernstige veldslag zoude
dan de beslissing hebben kunnen aanbrengen ; terwijl nu al die
partiëele gevechten slechts gediend hebben, de minderheid
onzer troepenmacht in den guerillaoorlog schitterend te doen
uitkomen en den Atjeher in zijn verzet te doen volharden.
Van onze zijde is meermalen getracht, den vijand in zijne
hoofdstellingen of het brandpunt van den tegenstand aan te
tasten, door hem op die plaatsen te gaan opzoeken, welke ons
als groote vereenigingspunten, centra van strijders, waren opgegeven.
Tevergeefs. Bij de komst onzer troepen verliet de
bevolking der landstreek in den regel met al hare bezittingen
de verschillende kampongs. De troepen streden dan slechts tegen
een klein gedeelte der vijandelijke macht, die, wellicht in de
meeste gevallen in geringer getalsterkte dan onze troepen —
een merkwaardig feit, dat in andere Indische oorlogen zelden
of nimmer het geval was — zich zoolang mogelijk achter goed
gedekte stellingen staande hield. Het overige gedeelte der vijandelijke
strijders verspreidde zich dan in allerlei richtingen en
maakte onze operatielijnen zeer onveilig, waardoor wij genoodzaakt
waren, op die lijnen posten op te richten, die, in den
regel op hoogst ongunstige terreinen gelegen, vervolgens door
goede wegen met elkander verbonden moesten worden.
Den 25 en Juli werd het eerste bericht ontvangen, dat Habib
Abdoel Rachmân met eene macht van 2000 man de XXII
moekims binnengerukt was. Sedert dien datum namen de geruchten
omtrent zijn invloed en de sterkte zijner bende dag
aan dag, tot in het overdrevene toe. Weldra werden zelfs, door
onze spionnen en krijgsgevangenen, zijne krijgsplannen vernomen.
Zoo verhaalde een op 3 Augustus in de zuidoosterlinie
krijgsgevangen gemaakte Atjeher, dat de gevreesde vijandelijke
aanvoerder zich op dat oogenblik bij Panglima Poli m, inden

247
kampong Lamsi — een dagmarsch van Lambaroe gelegen —
bevond. In dezen kampong zou Habib Abdoel Rachmân
eene groote vergadering hebben belegd en aan de bevolking gelast,
een grooten voorraad rijst bijeen te brengen. Een den commandant
der zuidoosterlinie toegevoegde tolk, S a i d A1 i genaamd,
deelde mede, dat Habib Abdoel Rachmân drie dagen
vasten aan zijne strijders had voorgeschreven, alvorens — maar
wanneer, dat wist men niet — onze troepen aan te vallen en
T o e k o e P a ij a van Simpang Oelim en de Radja van
Merdoe zich in zijn gevolg bevonden. Te Indrapoeri zoude reeds
een voorraad van 200 pikols rijst voor de strijders zijn opgelegd.
Den 12en Augustus berichtten onze spionnen, dat Habib
Abdoel Rachmân zich sedert eenige dagen in de mesigit
van Montasih ophield en aldaar vele voorname hoofden bijeenwaren,
zooals Panglima Polim, Toewankoe Moeda
Daoed en Toewankoe Hasjim, namen te algemeen
bekend dan dat zij nog eenige toelichting zouden behoeven.
Op de vraag van laatstgenoemd hoofd, waarom hij zijne strijders
niet tegen de kafirs liet oprukken, zoude Habib Abdoel
Rachmân hebben geantwoord: »Ik wensch eerst een bezoek
te brengen aan de Mesigit Raija 1), die ik zelf gebouwd
heb, en wil daar bidden." Met eenige volgelingen zoude hg
dat'voornemen werkelijk ten uitvoer hebben gebracht. Na het
gebed had hij gezegd, dat eene goddelijke openbaring hem den
27on dag der Mohamedaansche maand Redjeb 2) als den gunstigen
dag voor een aanval op onze troepen had aangewezen.
Den 15en Augustus vernam men, dat hij zich had verplaatst
naar den kampong Lamgaroet, dn de nabijheid van Tjapoetoe,
alwaar hij de ons vijandig gezinde bevolking zoude verboden
hebben, met hare aan ons gezag onderworpen landgenooten in
eenige gemeenschap te staan. Zijne macht werd toen door sommigen
reeds geschat op niet minder dan 15000 strijders, die
1) De mesigit, gelegen in de onmiddellijke nabijheid van den Kraton.
2) Overeenkomende met 17 of 18 Augustus

248
over 1500 tonnen kruit konden beschikken, welke tegen 4
dollars (ƒ 10) de ton aan de bevolking verkocht werden. Uit
Tjapoetoe zouden de noodige bevelen worden gegeven voor den
algemeenen aanval, die, op het door de goddelijke openbaring
aangegeven tijdstip, in den nacht van 17 op 18 Augustus zoude
plaats hebben. En welke waren die plannen? Een gedeelte
der vijandelijke troepen zoude naar het noorden oprukken langs
Koewala Gigieè'ng, Moesapi en het strand naar Kota-Radja
Bedil. Een ander gedeelte zoude onze linie tusschen Pango en
Oleh Karang binnendringen en langs Penajoeng naar Kampong
Djawa oprukken. Eindelijk zoude een derde gedeelte tusschen
Pagar-Ajer en Mesigit Pagar-Ajer over de Atjeh-rivier trekken
en langs Longbatah naar Kota-Radja oprukken. Hoewel over
het algemeen zeer weinig geloof werd gehecht aan de uitvoeringdier
grootsche plannen, kwam het den militairen bevelhebber
toch wenschelijk voor, eenige veiligheidsmaatregelen meer dan
gewoonlijk te treffen. De linie- en postcommandanten, die door
het hoofdkwartier voortdurend op de hoogte waren gehouden
van hetgeen omtrent den vijand en zijne plannen was vernomen,
ontvingen den last, in den nacht van 17 op 18 Augustus
overal zooveel mogelijk hinderlagen te leggen, ten einde tijdig
onderricht te zijn van de nadering des vijauds. Uit Kota-Radja
werden 2 compagnieën Infanterie met eene sectie berg-Artillerie
achter den Pidirdijk opgesteld en de wachten te Panteh-Peiraq
en Penajoeng werden versterkt. Men was dus onzerzijds op
alles voorbereid. Zoo Habib Abdoel Rachmân echter de
hem toegedachte plannen al gehad heeft, dan schijnen er oorzaken
te zijn geweest, die hem in de uitvoering daarvan belemmerd
hebben; want de nacht van 17 op 18 Augustus ging
voorbij, zonder dat men ergens iets van den vijand had bespeurd.
Het duurde evenwel niet lang of er kwamen andere berichten
omtrent Habib Abdoel Rachmân. Van de spionnen
vernam men den 27en Augustus, dat hij zich naar Montasih
had begeven en zijn aanzien en invloed steeds toenamen. Hij
had eene oorlogsschatting van 30000 dollars geheven en den

249
30 en Augustus zoude hij met zijne macht de zuidoosterlinie
doorbreken en een inval doen in de IV moekims. Lambaroe
en Oleh Karang zouden tegelijkertijd door eene bende van
3000 man worden overrompeld. De uitvoering van dit plan
wachtte slechts op de komst van T o e k o e P a ij a. Eene bende
van 300 man was reeds naar de IX moekims gezonden om
aldaar onze kleine detachementen en patrouilles te overvallen,
voornamelijk met het doel om zich van onze geweren meester
te maken. Ook de 30 e Augustus ging voorbij, zonder dat men
iets van den vijand bespeurde.
Al bleef de algemeene aanval des vijands, door Habib Abdoel
Rachmân te leiden, tot dusverre achterwege, het viel moeilijk
te loochenen, dat sedert zijne verschijning op Sumatra's noordkust
veel meer bedrijvigheid dan te voren onder den vijand
heerschte en enkele hoofden der Atjehers, die bijna onze zijde
hadden gekozen, weder onze verklaarde tegenstanders werden ;
terwijl van 's vijands zijde alle pogingen werden aangewend om
de reeds onderworpen bevolking weder tot de oorlogvoerende
stamgenooten te doen overgaan. Zoo liet b. v. T o e k o e La mk
e b o e van Lamrong, die zich vroeger geneigd betoond had,
met zijne onderhoorigen in zijn kampong terug te keeren, zeer
duidelijk weten, dat hij voor goed van dat voornemen afgezien
en zich bij Habib Abdoel Rachmân aangesloten
had. De hoofden der IV moekims zonden aan den assistentresident
te Kota-Radja een brief, aan hen door T o e k o e T j i h i q
L a m n g a — den schoonzoon van den sedert de tweede expeditie
bekenden Toe koe Nanta — gericht, waarin hij hen
trachtte over te halen, de partij des vijands te kiezen.
De algemeene aanval des vijands bleef weg, maar de algemeene
veiligheid in Groot-Atjeh was in de maand Augustus, zoowel in
als achter onze liniën niet veel beter dan gedurende de vorige
maanden. Er was bijna geen post, waar men nu en dan niet beschoten
werd of vijandelijke Atjehers zag ronddwalen. Ook de groote
transporten langs de zuidoosterlinie hadden meermalen van het
vuur des vijands te lijden. Enkele feiten helderen dit voldoende op.

250
In de nabijheid van Atoë was men — evenals op zoovele
andere posten — nog altijd bezig, het terrein in den omtrek
der versterking open te kappen, hetgeen voor de veiligheid
van den post noodzakelijk was. Het detachement, dat de pioniers
moest beschermen, was langzamerhand genoodzaakt, zich verder
en verder van de versterking te verwijderen en moest daardoor
— wijl het kans liep spoedig op de vijandelijke position
te stuiten — telkens sterker worden gemaakt. Hoe dicht men
bij den vijand was, bleek weldra. Het dekkingsdetachement van
100 man kwam den 2en Augustus in Oleh-Atoe, nabij Lamkrah
en werd opeens vrij vinnig beschoten. Door eene 3 M. breede
sloot van den vijand gescheiden, kon het daarachter eene behoorlijk
gedekte stelling innemen, waardoor het geene verliezen
leed en den aan ons vuur meer blootgestelden vijand nog
eenige verliezen kon toebrengen. Ook bij andere posten werd
die pioniersarbeid gevaarlijker dan vroeger. Zoo sneuvelde den
4en Augustus bij Kota-Pohama een Inlandsch fuselier gedurende
dien arbeid.
Ook de dekkingsdetachementen der convooien hadden deze
maand veel van het vijandelijk vuur te lijden. Den 12en Augustus
werd een Inlandsch fuselier nabij Lambaroe gewond ;
den 23en d. a. v. sneuvelde een Inlandsch fuselier tusschen
Biloel en Biloel Zuid en den 27e n d. a. v. een Europeesch fuselier
op denzelfden weg.
Overal werd daarbij door den vijand — zoowel over dag als
bij het vallen van den avond — gespioneerd. Vooral was dit
het geval in de nabijheid onzer posten te Ketapan Doewa,
Mibouw Zuid, Lambaroe, Tibang, Boekit Terin en Lamara N.O.
Enkele malen werden onze posten bekropen of gealarmeerd,
zooals die te Lamara en Boekit Terin, en bij andere posten —
zooals Koewala Gigieëng en Ketapan Doewa — vertoonde de
talrijke vijand zich zóó dicht bij de versterking, dat op hem
met kartetsen moest worden gevuurd.
Waar hij onze posten niet kon bekruipen of overrompelen,
daar trachtte hij in de nabijheid daarvan schade aan te richten.

251
Zoo stak de vijand in den nacht van 16 op 17 Augustus in
den naasten omtrek van Kroeè'ng Raba een kampong in brand
en vernielde hij in de nabijheid van Ketapan Doewa op den
weg naar Boekit Seboen in den nacht van 26 op 27 Augustus
eene brug.
Al deze feiten — oogenschijnlijk hoe gering ook — gaven
maar al te zeer het bewijs, dat de vijand, zonder een algemeenen
aanval te doen, niet in bedrijvigheid was verminderd en onze
troepenmacht, hoe dan ook, allerwege trachtte te benadeelen.
Hoewel de berichten onzer spionnen in den regel nog al overdreven
waren, bevatte de kern daarvan waarheid, dat Habib
Abdoel Rac h,m ân's verschijning op het tooneel van den
oorlog van grooten invloed was op eene meer actieve optreding
der guerilla.
Wat vermochten onze patrouilles en hinderlagen hiertegen?
Slechts zelden hadden zij het geluk, den vijand te benadeelen.
De talrijke, door de zwaarbegroeide kampongs en over moerassige
terreinen leidende paden waren hem te goed bekend dan
dat hij, op roof en moord uitgaande, altijd denzelfden weg
zoude kiezen, en al die paden door onze troepen te laten bezetten
of bewaken, was niet mogelijk. Eene enkele maal kon
zulk een vijand verrast worden. In den avond van den 7en
Augustus dreef een onzer in hinderlaag liggende detachementen
eene bende van ongeveer 10 Atjehers, met koopwaren beladen,
terug, die uit het ten zuidwesten van Mesigit Pagar-Ajer gelegen
nipahbosch over de sawah naar de zijde der Atjeh-rivier
wilden gaan en hunne koopwaren moesten prijsgeven. Den 8en
Augustus vernielde eene patrouille uit Lamprit eene in den
oostelijk gelegen kampong reeds gedeeltelgk voltooide vijandelijke
versterking; en den 8en en 30en dezer maand namen
patrouilles uit Lo-ong 1 en 2 Atjehers gevangen, die doodgeschoten
werden, omdat zij hadden willen ontvluchten. Gewoonlijk
ontbrak het niet aan de noodige berichten van spionnen
en gevangen genomen Atjehers omtrent de schuilplaatsen des
vijands; maar zelden waren onze troepen zoo gelukkig, den

252
vijand of zijne wapens te vinden. Zoo berichtte een in de
nabijheid van Kajoe-Le gevangen genomen Atjeher, dat reeds
sedert geruimen tijd vijanden uit de XXII moekims zich in
ploegen van ongeveer 20 man over den Gli Taroeni naar de
IV moekims begaven en van hier door de bekende kloof van
Beradin langs Pakan Badak, Lambait en Sabang naar Olehleh
gingeu, met het doel, op laatstgenoemde plaats rijst en visch
in te koopen en dit met grove winst in de XXII moekims van
de hand te zetten. Met het oog op het reeds vroeger vermelde
verkeer tusschen de bewoners van beide landstreken en de
daartegen van de zijde van ons bestuur genomen maatregelen,
was dat bericht niet onwaarschijnlijk. Men hoorde echter meer
van den gevangene. Hij zoude in den Gli Taroeni eene plaats
aanwijzen, waar die handelaren soms overnachtten en in de
nabijheid van Lamarei, ten noordoosten van Boekit Daroe,
eene andere plaats, waar de vijand zijne wapens verborgen
hield, die doorgaans werden gebruikt bij zijne aanvallen op
onze patrouilles in die streken. Op deze mededeelingen afgaande,
werd in de laatste dagen van Augustus eene patrouille uitgezonden,
waarbij de gevangene als gids werd ingedeeld. De patrouillecommandant
had de instructie, op de aanwijzingen van
den gids den vijand zooveel mogelijk te benadeelen. De patrouille
vond evenwel niets. Nauwelijks was zij het bedekte terrein
genaderd of de gids deed eene poging om te ontvluchten en
werd neergeschoten.
Gelukkig hadden onze troepen bij al de hierboven vermelde
geïsoleerde feiten weinig verliezen te betreuren. Daartegenover
moeten evenwel andere feiten worden gesteld, waarbij zij —
evenals de vorige maanden — ten koste van eenige menschenlevens,
weder het onderspit moesten delven en waaruit opnieuw
bleek, dat onze troepen in dit tijdperk van den Atjehsehen oorlog
geheel ongeschikt waren voor het voeren van dezen krijg en
bij sommige in Atjeh gelegerde korpsen de geoefendheid, speciaal
de vuurdiscipline van den troep, zéér veel te wenschen
overliet.

253
In de eerste dagen der maand Augustus ontving de controleur
te Olehleh het bericht, dat ongeveer 600 vijanden, onder aanvoering
van H ad j i A b o e, zich in het gebergte tusschen de
IV en VI moekims ophielden, met het voornemen, onzen post
te Lampagar weder aan te vallen; de zegslieden waren Hadji
Soliman en Hadji Laoet, twee hoofden uit genoemden
kampong. Hoewel men van den post zelven niets van
den vijand kon bemerken, werden er niettemin uit Olehleh
en Pakan Badak sterke patrouilles uitgezonden, die echter ook
niets omtrent den vijand bespeurden of zelfs hoorden. Wellicht
was het bericht verward met een ander, dat de vijand zich
weer in de IX moekims ophield, hetgeen meer waarschijnlijkheid
had ; maar de berichten omtrent den vijand in de IV moekims
hielden toch aan; ook het verkeer tusschen de bewoners der
XXII en der IV moekims hield aan; en den 8en Augustus vernam
men, dat een belangrijk transport van den vijand hoogstwaarschijnlijk
den volgenden nacht door den pas van Gli Taroem
zoude komen; de stand der maan zoude den marsch van het
vijandelijk transport gemakkelijker maken. De Luitenant-Kolonel
der Infanterie Haus, commandant der westerlinie, vermeende
terecht, dat men eene gunstige gelegenheid om een convooi
des vijands te overrompelen, niet ongebruikt mocht laten voorbijgaan.
Voor deze onderneming bestemde die hoofdofficier een
detachement van 3 officieren en 120 onderofficieren en manschappen,
die uit de bezettingen van verschillende posten zijner
linie genomen en te Boekit Daroe bij elkander gebracht moesten
worden. De betrokken postcommandanten moesten zoo spoedig
mogelijk met het plan in kennis worden gesteld en ontvingen
in den loop van den dag de volgende aanschrijving: »Door
spionnen is het bericht aangebracht, dat in de IV en VI moekims
groote hoeveelheden rijst worden opgekocht en dat die
rijst door de kloof Gli Taroem en andere bergpassen des nachts
naar de zijde der zuidoosterlinie en de XXII moekims wordt
vervoerd, om den vijand daarvan te voorzien, die aan voedingsmiddelen,
vooral rijst, groot gebrek heeft. Ten einde dit rijst-

254
vervoer tegen te gaan, wordt mits deze bepaald, dat de posten
Djempit, Ketapan Doewa en Boekit Daroe heden avond, zoodra
het donker is, patrouilles zullen uitzenden, elk sterk 1 officier
en 40 bajonetten, om zich bij de kloof Gli Taroem te vereenigen
en verder onder de bevelen van den oudsten officier te handelen.
Men zal zich in die kloof zoodanig in hinderlaag opstellen, dat
de patrouilles elkander ondersteunen, waartoe vooraf een herkenningsteeken
dient te worden bepaald. Mijne verdere intention
in dezen zijn aan den ten Luitenant-adjudant J. B. Van
H e u t s z medegedeeld, die de uitgezonden troepen zal vergezellen.
Van uit Pakan Badak zal eveneens eene patrouille van
dezelfde sterkte worden uitgezonden" langs den voet van het
gebergte in de richting van Djempit, om aldaar de bergpassen
te observeeren, en zoo noodig in overeenstemming met de vorenbedoelde
patrouilles te handelen. Op al de posten, hier genoemd,
zal dezen nacht bijzondere waakzaamheid worden betracht,
zullende de uitgezonden patrouilles onverwijld terugkeeren, zoo
zij (door kanonvuur van haar post) het sein vernemen, dat hare
terugkomst noodig is." Aan den Luitenant Van Heutsz
werden bovendien de ondervolgende instructiën medegegeven
voor den officier, wien het bevel over de in hinderlaag te leggen
troepen zoude worden opgedragen:
1. De Kapitein der Infanterie M a r c k e r t treedt als colonnecommandant
op, bijaldien hij dat met de veiligheid van zijn
post Boekit Daroe — vereenigbaar acht.
2. De meest mogelijke stilte moet bij den opmarsch en de
opstelling van den troep worden in acht genomen.
3. De troep marcheert in het donker af, ten einde- bij het
opkomen der maan (ongeveer half negen) te kunnen ageeren.
4. De meest mogelijke zorg moet worden gedragen, dat de
patrouilles elkander ondersteunen en zoodanig worden geplaatst,
dat zij elkander in het vuren niet hinderen.
5. Een der soldaten van Boekit Daroe gaat als gids mede.
6. Een gedeelte der colonne wordt onder de bevelen van den
Luitenant Van Heutsz vooruitgezonden om in hinderlaag

255
te liggen en den vijand voorbij te laten trekken, ten einde
hem zoodoende tusschen twee vuren te brengen.
7. Op het eerste signaal of het vuren van de posten moet
worden teruggetrokken om, zoo een der bedoelde posten werd
aangevallen, onmiddellijk met den geheelen troep den vijandin
de flank te vallen.
Tegen het vallen van den avond was de colonne te Boekit
Daroe i vereenigd. Zij bestond uit Europeanen, Afrikanen en Inlanders.
De postcommandant te Boekit Daroe, Kapitein M a rc
k e r t, achtte zich niet verantwoord, zijn post gedurende den
nacht te verlaten, vooral niet, nu de bezetting met 1 officier
en 40 bajonetten was verminderd, en droeg het bevel over den
uitrukkenden troep op aan den oudsten daarbij ingedeelden officier,
den len Luitenant H. Krüll. Bij het invallen der duisternis
verliet deze officier met bovenbedoelden troep Boekit
Daroe en richtte zijn marsch naar den bergpas van Gli Taroem 1).
De Luitenant Krüll, wien een Afrikaansch fuselier van
Boekit Daroe als gids was medegegeven, liet bij den afmarsch
van den troep den Luitenant Van H e u t s z met nog 1 officier
en 40 Europeesche en Afrikaansche onderofficieren en man-
1) Deze pas - als gevolg van onze gebrekkige terreinkennis - vroeger
meermalen kloof genoemd, is een bergpad, dat eene geregelde gemeenschap
vormt tusschen de IX en IV moekims. De zadel ligt ongeveer 95 M. boven
de oppervlakte;der zee. - Op de oostelijke helling begint het pad juist ten
westen van den Boekit Terin, waarop men onzen wachtpost opgericht had.
Het pad is aan deze zijde zeer steil en moeilak begaanbaar, gedeeltelijk
uit het steenachtig gebergte uitgespoeld en dientengevolge zeer geaccidenteerd
- Van af den zadel, die ruim 100 M. lang is, daalt het pad met
eene flauwe (westelijke) helling naar de IV moekims en is dan gemakkelijker
begaanbaar da» op het eerste gedeelte. De hellingen van het gebergte zijn
met licht struikgewas begroeid. Op den zadel loopt het pad door alang-alang
aan weerszijden door struikgewas begrensd, waarvan men in de hooge grasvlakte
hier en daar enkele struiken aantreft.
De naam van kloof is waarschijnlijk door officieren van Sumatra's-westkust
gegeven, daarbij denkende aan de bekende kloof tusschen Padang en Fort
De Kook.

256
schappen als voorhoede marcheeren en volgde met 80 gewapenden,
waarbij zich insgelijks nog 1 officier bevond. De weg van
Boekit Daroe tot aan den voet van het gebergte leidt door sawahs
en moerassig terrein, zoodat op één gelid moest worden
gemarcheerd. Bij het begin van het bergpad ontmoette de voorwacht
3 Atjehers, die, met rijst beladen, de helling naar de IX
moekims afgingen; zij werden neergeschoten. Daarna werd
het steile pad met de meeste omzichtigheid beklommen.
De duisternis, het slecht begaanbare pad en de onbekendheid
met het terrein deden den troep slechts zeer langzaam
vooruitkomen. Op de oostelijke helling vond de Luitenant
Krüll geene gelegenheid, den troep, in overeenstemming met
de opdracht, eene goede stelling te geven. Hij marcheerde dus
tot den zadel door, die hem toescheen, aan het doel te beantwoorden.
Na het terrein zoo goed mogelijk te hebben verkend,
stelde hij, na halt te hebben gehouden, zijn troep als volgt op :
den Luitenant Van Heutsz, met de voorhoede, eenigszins
ten noorden van het voetpad, in het struikgewas, op twee gelederen,
mét het front naar het zuidoosten, met de opdracht,
de uit de IV moekims komende vijanden stil voorbij de door
hem ingenomen stelling 1) te laten trekken en eerst dan op
hen te vuren, wanneer de Luitenant Krüll een korten stoot
op een tirailleurfluitje had laten hooren. Deze officier plaatste
de rest van zijn detachement ruim 120 M. ten oosten van eerstgenoemde
stelling 2), insgelijks op twee gelederen, ten noorden
van het pad, met het front naar het zuidwesten. Door deze
opstelling hoopte de Luitenant K ^ü 11 de uit het westen komende
vijanden tusschen een kruisvuur onzer troepen te brengen.
Ten einde ook gedekt te zijn tegen een uit het oosten komenden
vijand, zonderde die officier van laatstgenoemd detachement,
en op ongeveer zes passen daarvan verwijderd, 3) 1 korporaal
1) Bij het punt C van de hierbijgevoegde schets No. 7 b.
2) Bij het punt D van de hierbijgevoegde schets No. 7 b.
3) Bij het punt E van de hierbijgevoegde schets No. 7 b.

257
en 6 fuseliers af, allen Europeanen, op het voetpad en met het
front naar het oosten ; zij waren door enkele struiken van zijne
overige manschappen gescheiden, maar zoo noodig voldoende,
den man voor man langs het bergpad klimmenden vijand tegen
te houden. Met opzet waren in laatstbedoelde stelling alleen
Europeanen geplaatst, omdat de Luitenant Krüll meer op
hunne waakzaamheid dan die zijner Inlandsche soldaten vertrouwde.
De plaatsing der in hinderlaag liggende troepen was
dus, overeenkomstig de gegeven instructiën, gebaseerd op een
van de zijde der IV moekims verwacht wordende vijandelijk
convooi. Na die plaatsing te hebben geregeld, stelde zich de
Luitenant K r ü 11, met den anderen officier van dit troepengedeelte,
den Luitenant T u 11 e k e n, vóór het front zijner manschappen
1), ten einde zijne over het algemeen nog slecht geoefende
Inlandsche soldaten zoodoende het vóór het commando op den
vijand vuren te beletten. Na geruimen tijd in de grootste stilte
den vijand in deze positie te hebben afgewacht, werd eenig
leven in oostelijke richting vernomen. Door teekens maakte de
Luitenant Krüll zijne soldaten hierop opmerkzaam. Ook de
gedetacheerde korporaal en 6 fuseliers waren op hunne hoede.
Plotseling werd bij deze manschappen een wild geschreeuw
gehoord, waarop zij dadelijk op 4 of 5 Atjehers vuurden,
die, met tabak en sirih beladen, naar de IV moekims
wilden afdalen. Nadat dit vuur geopend was, stortten
zich deze vijanden in het ten zuiden van het pad gelegen ravijn.
Ongelukkig maakten op dat vuur de achter de Luitenants
Krüll en T u 11 e k e n geplaatste Inlandsche fuseliers rechtsomkeert
en begonnen, zonder dat dit door die officieren dadelijk
kon worden belet, in het wilde te vuren in de richting van
het punt, waar de 7 Europeesche militairen geposteerd waren.
Het signaal »ophouden met vuren" baatte niets, zoodat de beide
officieren eindelijk verplicht waren, al bukkende, zich voor het
nieuwe front der vurende Inlandsche soldaten te plaatsen, waar-
1) Bij het punt D, zie schets No. 7 b.
17

258
door het hun eindelijk mocht gelukken, dat vuur te doen ophouden
en kalmte in den troep te brengen. Daarna begaf zich
de Luitenant Krüll naar de 7 Europeesche militairen om te
zien, wat daar in dien tusschentijd was voorgevallen. Een
fuselier was er gesneuveld, de korporaal en een ander fuselier
gewond, zooals later bleek tengevolge van het vuur der Inlandsche
kameraden! Door dezen betreurenswaardigen afloop was
de geheele onderneming van onze zijde zoo goed als mislukt en
nog ten onzen nadeele geëindigd. De Luitenant Krüll oordeelde
een langer verblijf op de plaats nutteloos, verzamelde
zijne manschappen, liet den gesneuvelden fuselier begraven en
trok daarop naar Boekit Daroe terug, dat tegen half 5 uur des
morgens bereikt werd. Op den terugmarsch werd nog een
Atjeher door de voorwacht neergeschoten.
De hoofdoorzaak der mislukking van deze onderneming moet
geweten worden aan het slecht gehalte der soldaten in het algemeen,
maar van de Inlandsche soldaten in het bijzonder. Voor
het grootste gedeelte behoorden de Inlanders, die aan deze onderneming
hebben deelgenomen, tot het Ie garnizoensbataljon
van Atjeh 1), dat men toen bezig was op te richten en
1) Op het einde van het hierbehandelde tijdperk van den Atjehschen oorlog
werd een begin gemaakt met de reorganisatie der troepenmacht in Groot-
Atjcli. Totnogtoe werden de veldbataljons Infanterie gebruikt voor het bezetten
der verschillende, sedert 26 April 1874 aangelegde versterkingen.
Reeds is gezegd, dat sommige dier in Atjeh gelegerde veldbataljons gesplitst
waren in een rechter- en linkerhalf bataljon, elk van 4 compagnieën, die
feitelijk elk een op zich zelf staand bataljon vormden; eene tijdelijke formatie,
sedert 1873 in het leven geroepen, die bezwaarlijk gehandhaafd kon
worden. Toen later bleek, dat er weinig kans bestond, de sterkte der troepenmacht
in Atjeh in den eersten tijd te verminderen, werd door hot Indisch
legerbestuur hot voorstel gedaan, de verschillende — reeds bestaande en
nog op te richten — posten in Atjeh, evenals overal elders, door gamizoensinfunterie
te doen bezetten en daarvoor speciaal garnizoensbataljons voor
Atjeh op te richten en gelijktijdig de tijdelijke uitbreiding der organieke
foimatie van de veldbataljons Infanterie, met 2 compagnieën voor elk linkorlialf
bataljon, weder te doen vervallen. Aan dat voorstel werd gevolg

259
hoofdzakelijk werd samengesteld uit pas afgeëxerceerde recruten,
die nog niet met den vijand in aanraking waren geweest. Zenuwachtig
geworden, waren zij op hunne kameraden gaan vuren
en duurde het geruimen tijd, voordat zij naar het signaal en
de stemmen hunner meerderen luisterden om daarmede op te
houden. Een hunner had zelfs zijn geweer weggeworpen en zich
in het struikgewas verscholen. Toen de Luitenant Krüll,
even voor den terugmarsch, dat geweer en eindelijk ook den
eigenaar vond, die ter zake berispt werd, kreeg genoemd officier
het karakteristieke antwoord : »pigi mana toewan, djangan marah,
saja lagi orang baroe." 1)
Onze troepen waren niet gelukkig tegenover de offensieve handelingen
der guerilla in deze periode van den Atjehschen oorlog.
Zij had in het door ons behandelde korte tijdsbestek zeer gevoelige
slagen aan onze troepenmacht toegebracht tegenover de
door deze bij hare offensieve handelingen gedurende dezelfde
periode behaalde groote voordeelen. Met de vermelding van
het navolgende feit neemt dit hoofdstuk een einde en treedt
men in de geschiedenis van dezen oorlog een ander tijdperk in,
toen den 4en September 1876 een gedeelte der in Atjeh gelegerde
troepenmacht onder de bevelen van den Generaal-Majoor
Wiggers van K ere hem haar opmarsch naar de XXVI
moekims begon, tot voltooiing van het hiervoren vermelde plan
van den Generaal-Majoor P e 1, de afsluiting van de zee der
XXVI en XXII moekims.
gegeven In Augustus 1870 werd een begin gemaakt met de oprichting van
het 1« garnizoensbataljon van Atjeh, dat later door een 2è w> garnizoensbataljon
werd gevolgd. Bij deze drie garnizoensbataljons bleef de troepenmacht
in Atjeh hare veldbataljons Infanterie behouden, die in 1877 eene
nieuwe formatie kregen. [Zie »Koloniaal verslag" van 1877] welke in 1882
weder eenigszins gewijzigd is ; maar sedert heeft men de veldbataljons Infanterie
in Atjeh toch moeten blijven gebruiken voor bezettingslroepen van
verschillende pos/en.
1) »Wat zal ik u zoggen, mijnheer, word niet boos, ik ben nog maar een
recruut." Een gezegde, waaruit weer te leeren valt.

260
Uit Boekit Daroe 1) voeren twee paden naar Djempit; het
eene in noordelijke richting, langs den kampong Lo-oe, over de
noordelijk daarvan liggende sawahs, via Ketapan Doewa en het
andere in noordwestelijke richting, over de kampongs Lo-oe en
Tjabang en de Kroeëng Daroe, langs een bedekt en doorsneden
terrein, rechtstreeks naar Djempit. De eerstgenoemde of langste
weg was de veiligste, daar die door open en hier en daar
voor zooveel noodig opengekapt terrein liep. Voor alle detachementen
en patrouilles was het daarom voorgeschreven, steeds
dezen, in stede van den kortsten weg te volgen. De postcommandant
van Boekit Daroe had het ten overvloede ook op den
28en Augustus gezegd aan den Europeeschen korporaal D e
Jong, Alg. Stamb. No. 73000, die op dezen datum, aan het
hoofd van een detachement van 20 geweerdragenden, het journaal
van Boekit Daroe naar den commandant der westerlinie
te Pakan Badak moest overbrengen en aldaar brood fourageeren,
den marsch nemende over Ketapan Doewa en Djempit. Niet
alleen kreeg genoemd korporaal de noodige instruction omtrent
den te volgen weg, maar tevens omtrent den marschvorm, de
indeeling der jeugdige Inlandsche soldaten, die het gros van het
uit 3 Europeesche, 2 Afrikaansche en 15 Inlandsche fuseliers
samengestelde detachement uitmaakten, en hetgeen bij een vijandelijken
aanval moest worden in acht genomen.
Te 5 3 /4 uur ^ es morgens marcheerde liet detachement van
Boekit Daroe af. De spits bestond uit de Europeesche fuseliers
Martin, Alg. St. No. 70291, en Vivequin, Alg. St. No.
74739, den Afrikaanschen fuselier Stoom, Alg. St. No. 64160,
en 1 Inlandsch fuselier; 15 à 20 passen daarachter volgde de
rest van het detachement, met den korporaal De Jong aan
het hoofd. De Inlandsche fuseliers waren allen Javanen — Nauwelijks
had het detachement een half uur gemarcheerd, toen
men te Boekit Daroe in noordwestelijke richting een hevig ge-
1) Zie de schetsen No. 8 a en b van het terrein tusschen de posten
Boekit Daroe en Djempit.
*>

261
weervuur hoorde, waarop de postcommandant onmiddellijk eene
patrouille van 25 bajonetten, onder den 2en Luitenant Van
Haften uitzond, met de opdracht, zoo spoedig mogelijk in
bedoelde richting te marcheeren en het detachement van korporaal
De Jong, dat hoogstwaarschijnlijk aangevallen wa=,
te hulp te snellen. Na circa een kwartier gemarcheerd en den
kortsten weg, door kampong Tjabang, genomen te hebben, ontmoette
de Luitenant Van Haften in dien kampong 1) den
korporaal De Jong met den Europeeschen fuselier V i v eq
u i n en den Afrikaanschen fuselier Stoom. De korporaal
deelde in het kort mede, dat hij — tegen het verbod in —
den kortsten weg naar Djempit ingeslagen, aldaar door een
overtnachtigeD vijand aangevallen was, waarbij, volgens zijne
meening, slechts 3 man van zijn detachement uit de handen
des vijands waren gebleven. De Luitenant Van Haften liet
zich natuurlijk dadelijk door den korporaal naar de plaats geleiden,
waar het detachement was aangevallen en hier vond
genoemd officier 9 Inlandsche fuseliers, behoorlijk in een groep,
onder de bevelen van den oudsten fuselier, W i r o k r o m o,
op 250 passen van het punt, waar het detachement was
aangevallen 2). In noordelijke richting doormarcheerende, vond
de Luitenant Van H a f t e n het lijk van den Afrikaanschen
fuselier Zerk, Alg. St. No. 52111, een dooden Atjeher, benevens
5 gewonde fuseliers (2 Europeesche en 4 Inlandsche) van het
detachement liggen. — Van een vijand was niets meer te bespeuren;
hij had op zijn aftocht de wapens der gesneuvelde en
gewonde fuseliers medegenomen. — Intusschen waren ook van
de posten Djempit en Ketapan Doewa patrouilles op het gevechtsterrein
aangekomen en kwamen nog een paar Inlandsche
fuseliers van het aangevallen detachement opdagen, die zich
tot dusverre achter eene terreinafscheiding hadden verborgen
gehouden. De Europeesche fuselier Van W ij k, Alg. St. No.
1) Bij het punt H, zie de schets No 8 b.
2) Bij het punt F, zie de schets No 8 b.

262
65097, kwam echter niet meer terug; hij was zwaar gewond
en bleef vermist. Nadat voor de dooden en gewonden de noodige
zorg was genomen en deze naar Djempit vervoerd waren, liet
de Luitenant Van Haften het omliggende terrein in alle
richtingen doorzoeken, ter opsporing van den vermisten Europeeschen
fuselier ; doch te vergeefs. Men vond slechts bloedsporen
tot aan de toen zeer gezwollen Kroeëng Daroe en maakte daaruit
de gevolgtrekking, dat hij waarschijnlijk verdronken was. Het
detachement van den korporaal De Jong werd, met eenige
manschappen van het detachement van Luitenant Van Haften
aangevuld, onder de bevelen gesteld van den Afrikaanschen
korporaal Bamberg en vervolgde zijne bestemming. De ter
hulp gekomen patrouilles keerden naar hare posten terug ; het detachement
van den Luitenant Van Haften was weder om
9y2 uur des morgens binnen de versterking te Boekit Daroe.
Een omtrent deze nieuwe ramp ingesteld plaatselijk onderzoek
bracht de navolgende feiten aan het licht. Toen de spits in den
kampong Lo-oe het punt bereikt had, waar het pad zich in
tweeën verdeelt, werd den detachementscommandant gevraagd,
welke weg moest worden ingeslagen ; zijn antwoord luidde :
»de kortste, naar Djempit" en de spits marcheerde in westelijke
richting het bedekte terrein in! De toestand der sawahs liet
niet toe, dat het detachement zelfs op twee gelederen marcheerde,
zoodat het op de steeds kronkelende galangans voortdurend
op één gelid moest marcheeren. In dezen marschvorm
in noordelijke richting, ten westen van den kampong 1) voortgaande,
ontdekte de tot de spits behoorende Afrikaansche fuselier
Stoom sporen van versehe voetstappen op het te volgen pad.
Hij gaf daarvan kennis aan den detachementscommandant, doch
ontving den last, door ta marcheeren. Weldra ontdekte de spits
een Atjeher in den kampongrand 2), dien men aanvankelijk
ongewapend waande ; maar toen een oogenblik later zijn klewang
1) D, E, O, zie de schets No. 8 b.
2) Bij het punt A, zie de schets No. 8 b.

263
gezien werd, waarschuwde de spits dadelijk den detachementscommandant
en vuurde op den Atjeher. Gelijktijdig werd het
detacbement uit den kampongrand beschoten, waarna onmiddellijk
daarop eenige met klewang en lans gewapende Atjehers
uit drie verschillende punten 1) het detachement telijfgingen.
De spits, die 20 passen vooruitmarcheerde, werd van voren en
van achteren aangevallen. De Europeesche fuselier Martin
en de Inlandsche fuselier R a n t i, die achteraan liepen, werden
gewond en vielen in de sawah. De Europeesche faselier V i v eq
u i n en de Afrikaansche faselier Stoom, die vooraan liepen
en thans zagen, dat zij van het detachement waren afgesneden,
vuurden hunne geweren af, sprongen in de sawah en trokken
in den looppas laugs een omweg op het overige gedeelte van
het detachement terug. Zij ontmoetten den korporaal D e J o n g,
die dadelijk, na de eerste schoten des vijands en diens onmiddellijk
daarop met het blanke wapen gevolgden aanval, met
zijne soldaten van de galangan in de sawah gesprongen was.
Hij viel daarbij en nadat hij weer ter been was, liep hij in
zuidwestelijke richting hard weg, waar hij met de twee bovengenoemde
fuseliers in den kampong 2) verdween en zich
later bij de patrouille van den Luitenant Van Haften voegde.
Met de spits had ook het voorste gedeelte van het detachement
den aanval des vijands onmiddellijk te doorstaan. De in
de hier zeer drassige sawah gesprongen manschappen konden er
zich moeilijk bewegen, veel minder zich dadelijk behoorlijk in
tegenweer stellen; van daar, dat de minst vluggen onder hen
spoedig door de Atjehers achterhaald en afgemaakt of gewond
werden. Behalve de hierboven reeds genoemden, behoorden tot
hen de Afrikaansche fuselier Z e r k, die sneuvelde, en de Inlandsche
fuseliers Sadio, Kassio, Mangoensmito en
K r o m o d j o j o benevens de Europeesche fuselier V a n W ij k,
die gewond werden. Tot het achterste gedeelte van het detache-
1) D, C en E, zie de schets No. 8 b.
2) Bij het punt G, zie de schets No. 8 b.

264
ment behoorde de Inlandsche fuselier Wirokromo, Alg.
St. N°. 75816, die, het gevaar ziende, waarin het geheele
detachement door de ontstane verwarring verkeerde, en de
kans beseffende, die ieder liep, te worden gewond of gedood,
de tegenwoordigheid van geest had, op zijne plaats te
blijven staan en 8 of 9 zijner jeugdige kameraden om zich te
verzamelen, hun toeroepende: »halt! djangan lari, halt sadja,
kaloe lari nanti di potong samoewa." 1) Gelukkig luisterden
zij naar zijne stem, met dat gevolg, dat de vijand het goed
gesloten negental Inlandsche fuseliers niet durfde aanvallen en
spoedig daarna in de omliggende kampongs terugtrok, 5 onzer
geweren met munitie medeuemende; terwijl het negental fuseliers
zijne verdedigende stelling bleef innemen, totdat de Luitenant
Van Haften met de patrouille van Boekit Daroe kwam
opdagen.
1) Halt, loopt niet weg, blijft maar staan; als wij wegloopen, worden wij
allen afgemaakt.

HOOFDSTUK VIII.
De gebeurtenissen in Pidir en Gigieëng tusschen
26 December 1875 en 4 September 1876.
Op den laatsten dag der maand Mei werd gevolg gegeven
aan het sedert lang bestaande en door de Indische regeering
goedgekeurde plan om Pidir te bezetten.
1 Dit rijk is op de noordkust van Sumatra gelegen en grenst
ten westen aan de sagi der XXII moekims van Groot-Atjeh. De
weo- door het binnenland van hier naar Pidir wordt volgens
mededeeling der Atjehers zelven hoogst zelden gebruikt, omdat
het pad door hoogst onherbergzaam, zwaarbegroeid, met vele
ber-stroomen doorsneden en door verscheurend gedierte bewoond
hoogland voert. Van dit pad gebruik makende, zou men -
zooals beweerd wordt - 3 à 4 dagen noodig hebben. Pidir te
bereiken. Meer algemeen wordt dan ook gebruik gemaakt van
den we- langs het strand, die door een vlak en volkomen
veihV terrein loopt. De afstand van Pidir tot aan de Kroeëng
Raja° de strandmoekim der sagi van de XXII moekims, bedraagt
65 à 70 KM., die door de Atjehers in hun snellen
erang" zelfs met vrachten beladen, in 1, hoogstens l^ dag,
wordi afgelegd. Van de Kroeëng Raja bereikt men, over het
niet hooge gebergte, in 3 à 4 uren het binnenland van Groot-
Atjeh Ten oosten van Pidir ligt het rijk Gigieëng, welks vorst
met dien van Pidir in voortdurende vijandschap leeft. Die

266
onderlinge oneenigheid en twisten, welke tusschen nagenoeg alle
aan elkander grenzende staatjes in Groot-Atjeh bestaan, zijn
voornamelijk te zoeken in vermeende rechten op grondgebied
en het heffen van belastingen. Deze worden hoofdzakelijk geïnd
aan de mondingen der rivieren, in de nabijheid waarvan de
vorsten in den regel hunne woonplaatsen hebben of de woningen
hunner zaakgelastigden of krauis aangetroffen worden. In de onmiddellijke
omgeving daarvan is dan ook doorgaans de groote bazar
of kedei opgericht, waar alle handelsproducten, zoowel voor
den in- als den uitvoer opgestapeld en gecontroleerd worden. —
Nu wil het toeval, dat de Pidir- en de Gigieëng-rivieren dezelfde
monding hebben, zoodat dit wellicht eene der groote bronnen
is van de voortdurende oneenigheid tusschen de vorsten van
beide rijken. — Toen na het eindigen der eerste expeditie tegen
Atjeh, de kusten van Pidir door onze oorlogsmarine geblokkeerd
werden en die blokkade ged arende de tweede expeditie werd
voortgezet, begon in de binnenlanden van Groot-Atjeh, die
rechtstreeks het meest van den oorlog te lijden hadden en nog
hebben, langzamerhand gebrek aan levensmiddelen eu oorlogsbehoeften
te ontstaan. Zoowel Olehleh als Kroeëng Raja waren
als invoerplaatsen, zoowel voor de XXII als de XXVI moekims
gesloten; de aan de westkust gelegeu staatjes waren niet bij
machte en ook te ongunstig gelegen om in de behoeften der
oorlogvoerende landstreken te voorzien, zoodat Pidir en Gigieëno-
als van zelven de aangewezen plaatsen werden, waar de
vijand zijn levens- en krijgsvoorraad moest opdoen. De oorlog
opende dus aan de vorsten van beide ryken eene groote
bron van inkomsten; maar de blokkade ontnam hun vele
daarvan. Wel gelukte het enkele prauwen, nu en dan onze
oorlogschepen te verschalken, maar de kansen op verlies waren
daarbij toch tamelijk groot. Toen werd getracht, langs diplomatieken
weg te verkrijgen, wat men door geweld of slimheid niet bij
machte was geweest te doen. Gigieëng gaf daartoe het voorbeeld.
De vorst van dit rijk bood gedurende de tweede expeditie zijne
onderwerping aan, tengevolge waarvan de havens, met uitzon-

267
dering van oorlogscontrabande, weder voor den handel opengesteld
"werden. Pidir had zich voor die onderwerping voorloopig
den pas afgesneden. Hoewel de vorst, T o e n g k o e Ra d j a
P a k i k, tusschen de eerste en tweede expeditie geene vijandige
houding' tegenover de Indische regeering aangenomen en zelfs
zijn sjahbandar met gevogelte en vruchten naar boord van Z. M.
stoomschip Sumatra gezonden had om hulde te brengen aan de
commissie, belast met het verspreiden der regeeringsproclamatie
van 7 Juni 1873 1), antwoordde de vorst echter niet op deze
proclamatie en was hij zelfs tijdens de tweede expeditie met zijne
krijgsmacht onder onze vijanden ; het is bekend, dat hij toen
den eed afgelegd heeft, niet eerder naar zijn rijk te zullen terugkeeren,
voor en aleer Atjeh als overwinnaar uit den strijd
zoude treden of wel voor onze wapenen gebukt had. Aan deze
houding had de vorst het dan ook te danken, dat zijne hoofdplaats,
op last van den opperbevelhebber der tweede expeditie,
den 31en December 1873 door een eskader onzer oorlogsmarine
werd gebombardeerd, waarna eene landing plaats vond van marinetroepen
2). Van dat tijdstip af werd Pidir geblokkeerd.
Tot het begin van 1876 bleef dan ook de vorst van dit rijk
onze vijand" maar het scheen, dat het hervatten onzer operatien
met December 1875 en de voortgang, dien onze troepen
daarmede maakten, Toengkoe Radja P akik hadden
overtuigd van het wanhopige van den tegenstand in Groot-Atjeh,
maar vooral zijn eigenbelang hem eindelijk noopte, eene betere
gezindheid jegens de Indische regeering aan den dag te leggen.
In het begin van Februari 1876 gaf hij daarvan de eerste blijken
met dit gevolg, dat reeds den laatsten dezer maand de
Nederlandsche vlag ter hoofdplaats Pidir werd geheschen en de
1) Zie »Koloniaal verslag" van 1874. De commissie bestond uit den Luitenant
ter zee der Ie klasse D y se r i „c k en den Controleur der leidde
K 2° Zie" het werk van den Generaal V a n S w i et e n : »De waarheid om-
trent onze vestiging in Atjeh."

268
vorst de door hem afgelegde verklaring van onderwerping met
den eed op den koran bevestigde.
In die verklaring werd bij deze gelegenheid, in afwijking van
vroegere verklaringen, eene bepaling opgenomen, waarbij de
kostelooze afstand van een terrein voor onze vestiging in dit
rijk werd bedongen. In verband daarmede werd nu aan de Indische
regeering het voorstel gedaan om, in stede in het rijk
Gigieëng — waartoe het plan bestond — in Pidir eene versterking
op te richten. De oprichting eener versterking in Gigieëng
was eerst noodig geweest, omdat men door de vijandige
houding van den vorst van eerstgenoemd rijk geene andere keuze
had en eene bezetting der monding van de Pidir- en Seglirivieren
zoowel uit een politiek als militair oogpunt van groot
gewicht werd geacht. Vooral stond hierbij het politiek belang
op den voorgrond. Pidir werd toch, zoowel door zijne geschiedenis
als door zijne uitgestrektheid, getalsterkte der bevolking,
haar krijgshaftigen aard en de verwantschap zijner vorstelijke
familie met die der voormalige Sulthans van Atjeh 4), als het
belangrijkste der verschillende deelen van het vroegere A tjehsche
rijk beschouwd. Door de plaatsing van een civiel ambtenaar
(politiek agent), beschermd door eene voldoende militaire macht,
hoopte de civiele en militaire bevelhebber in Atjeh, hetzij zulks
op of in de nabijheid van Pidirsch grondgebied plaats vond,
langzamerhand invloed ten goede op den gang van zaken in
Groot-Atjeh te kannen uitoefenen. Dadelijk na de onderwerping
van Pidir was men onzerzijds bedacht op eene duurzame vestiging'
in dit rijk. Op voorstel van den civielen en militairen bevelhebber
in Atjeh werd dan ook al spoedig door de Indische
regeering bepaald, dat ter hoofdplaats Pidir behoorde gevestigd
te zijn een assistent-resident, belast met de leiding der politieke
aangelegenheden ter noordkust van Atjeh, welke totnogtoe
) De zuster van Toengkoe P a k i k was gehuwd met den in 1870
overleden Suithan van Atjeh M an s j o er Sjah en de dochter van
Toengkoe J 1 akik met den in 1874 overleden laatsten Suithan van
Atjeh M ach moed Sjah.

269
was opgedragen aan den commandant van het eskader der
oorlogsmarine op die kust. Aan den assistent-resident werden
toegevoegd een of meer der voor den dienst in Atjeh en onderhoorigheden
bestemde controleurs en Inlandsche schrijvers, ter
beoordeeling van den civielen en militairen bevelhebber ; voorts
een Europeesche klerk en 5 politieoppassers ; terwijl ter zijner
beschikking werden gesteld 1 gewapende boot, die, speciaal voor
de controle op den invoer, iii de monding der Pidir-rivier werd
gestationeerd, en 1 sloep voor de gemeenschap met de reede,
bemand met 1 roerganger en 6 matrozen. — Dit was het civiel
bestuur voor Pidir.
Met betrekking tot de op te richten versterking werd bepaald,
dat deze zoude worden bewapend met 2 stukken geschut
en dat hare vaste bezetting zoude bestaan uit 4 compagnie
Infanterie, sterk 150 man, waarvan £ Europeanen en | Inlanders,
zoomede het noodige personeel voor de Artillerie, de
Militaire administratie en den Geneeskundigen dienst. Gedurende
den bouw onzer versterking zoude de in Pidir te legeren
krijgsmacht eene sterkte hebben van 250 man Infanterie
(}L Europeanen en 2 /3 Inlanders), terwijl de Artillerie bestond
uit 2 houwitsers van 15 cM. Lg., 2 kanonnen van 8 cM. L.
(Berg) en 2 mortieren van 12 cM., met het noodige aan bedieningspersoneel
en munitie; voorts personeel der Militaire administratie
en voor den Geneeskundigen dienst. De plaats, waar onze
vestiging moest komen, was op last van den civielen en militairen
bevelhebber door eene commissie onderzocht en bepaald, bestaande
uit een civiel ambtenaar, eeu kapitein van den Generalen staf
en den commandant van het eskader op de noordkust van
Atjeh. I) De commissie had daarvoor aangewezen eeu punt
nabij het strand en aan eene kreek, die bij hoog water de
gelegenheid geeft om met tamelijk groote sloepen de monding
der Pidir-rivier te bereiken, waarin deze kreek uitloopt. De
vorst van Pidir, die, ingevolge de acte van onderwerping, de
1) Zie de hierbijgevoegde schets No. 9 (Schets van het terrein om de
Nederlandsche vestiging in Pidir, sohaal 1: 20000).

270
plaats voor onze vestiging had afgestaan, had bij die onderwerping
te kennen gegeven, dat hij genegen was, zoo noodig, een ander
terreiu ter beschikking van de Indische regeering te stellen, en
tevens op zich genomen, een weg te doen aanleggen van het
strand naar zijne, meer binnenslands, aan den rechteroever der
Pidir-rivier, linea recta, op circa 1800 M. van het strand gelegen
woning. Over land was deze woning moeilijk te bereiken tengevolge
van het drassige en met lagunes doorsneden terrein;
de gemeenschap wordt steeds langs de rivier onderhouden 1).
Zoowel het terrein als het weinige vertrouwen, dat men nog
in de bevolking van Pidir kon stellen, maakten het derhalve
noodzakelijk om onze vestiging aldaar aanvankelijk op te
richten nabij het strand, om daarin later — bij meer toenaderingder
bevolking — zoo noodig verandering te brengen. Het was
de Indische regeering nu slechts te doen, vasten voet in Pidir
te hebben en daardoor te trachten, invloed te krijgen op den
algemeenen gang van den oorlog. 2) De voor Pidir bestemde
troepenmacht embarkeerde den 31en Mei te Olehleh aan boord
van het particuliere stoomschip Marion, was onder de bevelen
1) Tot hot begin van 1870 was aan den aanleg van dien iveg nog niet
begonnen.
2) In beginsel was reeds lang tot eene dergelijke vestiging, zoowel op de
noord als de oost- en westkust van Atjeh besloten. Onze vestiging in Edi
(Idi) bestond roods sedert 1873. Ook in Analaboe (Melaboe) zoude eene
vestiging komen: aan don Chef van het wapen tier Genie waren reeds de
noodige bevolen gegeven, ten behoeve van de daarvoor op te richten gebouwen
on versterkingen het noodige te verrichten ; maar gelijktijdig met
het besluit, waarbij de plaats onzer vestiging in Pidir door de Indische regeering
was goedgekeurd, werd tevens, op voorstel van den Commandant
van het Indische leger, bepaald dat de reeds voor eene vestiging in Analaboe
gereed gekomen gebouwen van Batavia naar Pidir moesten worden afgescheept.
In afwachting van dit, op voorstel van den civielen en militairen
bevelhebber in Atjeh, genomen besluit, was laatstbedoelde autoriteit reeds
tot handelen overgegaan door het zenden eoner troepenmacht voor de bezetting
van Pidir.
Later werd deze plaats in de stoomvaarüijn tusschen Batavia en Olehleh
opgenomen.

mm
271
gesteld van den Kapitein der Infanterie J. R. Engelhard
en had de volgende samenstelling: 2 kapiteins der Infanterie
(waarbij de detachementscommandant), 2 eerste, 4 tweede luitenants,
244 onderofficieren en manschappen, waaronder 70
Europeanen; voorts 1 kapitein der Genie en 1 geniewerkman,
50 Inlandsche timmerlieden, mandoers en vrije koelies, 26
onderofficieren en manschappen der Artillerie, met 2 kanonnen
van 8 cM. Berg en artillerie- en infanteriemunitie; 1 adjudantonderofficier
kwartiermeester, 2 mandoers en 12 dwangarbeiders,
met een voorraad vivres voor de behoefte van twee
maanden; benevens 1 officier van Gezondheid en 11 onderofficieren
en manschappen van den hospitaaldienst. Uit gebrek aan het
noodige hout voor het maken der palissadeering onzer versterking,
waren den detachementscommandant 40000 zandzakken
medegegeven, zoomede 35000 randjoes en 20 friessche ruiters,
waarmede hij zich, in afwachting van betere materialen, voorloopig
moest verschansen. Voor den bouw van tijdelijke woningen
werd bamboe, atap en kadjangmatten medegegeven; terwijl
er op gerekend werd, dat bamboe, atap en rotan ook plaatselijk
aan te koopen zoude zijn, daar dit door den vorst van Pidir
was medegedeeld.
In den avond van den 31on Mei liet de Marion het anker
ter reede van Pidir vallen. De Kapitein Engelhard meldde
zich den volgenden morgen bij den stationscommandant, den
Kapitein-luitenant ter zee M e ij e n, die in afwachting van de
komst van den assistent-resident voor Pidir, nog de leiding deipolitieke
aangelegenheden had, om met dezen hoofdofficier in
overleg te treden over het debarkement der troepenmacht. De
stationscommandant gaf den vorst van Pidir kennis van de
aankomst der troepen en verzocht hem om een onderhoud.
Dit had des namiddags om 4 uur plaats nabij het strand, op
het punt waar de Nederlandsche vlag geheschen en bewaard
werd 1). In de vergadering waren eenige hoofden van Pidir
1) De vlagbewaardor van don Radja heette 11 a d j i II o e s i n M a r i k a u

272
tegenwoordig. Nadat de Kapitein Engelhard den vorst
voorgesteld was door den stationscommandant, werd de Radja
bekend gemaakt met de aankomst en het doel der troepenmacht,
waarna den vorst een brief overhandigd werd van den civielen
en militairen bevelhebber, waarin een en ander nader medegedeeld
was. De Radja liet zich den brief dadelijk voorlezen, gaf
aan onze officieren te kennen, dat hij den inhoud er van goed
begrepen had, doch verzocht, met het debarkeeren der troepen
te wachten, totdat hij daartoe nader bericht zoude zenden, daar
hij over deze aangelegenheid vooraf met zijne hoofden en zijn
volk wenschte te spreken. Den volgenden dag maakten de detachementscommandant
en de kapitein der Genie eene verkenning
op het strand naar het terrein, voor de nieuwe versterking bestemd,
waarbij tevens eenige algemeene maatregelen voor den
bouw werden getroffen. Tegen den middag ontving de stationscommandant
een brief van den vorst, waarin deze mededeelde,
dat hij het debarkement der troepen nog niet kon toezeggen.
Eerst den 3en Juni werd het bericht ontvangen, dat alle bezwaren
uit den weg geruimd waren en de troepen den volgenden
dag aan wal konden komen. In den vroegen morgen van
den 4en Juni debarkeerden, met behulp van de sloepen der oorlogsmarine
en van het stoomschip Marion, eerst de Infanterie en
daarna de Artillerie ; maar op dezen dag kon nog onmogelijk
(Amerikaan) en, volgens zijne bewering, vroeger Shephard. Deze persoon,
evenals do Deen S v en dj en (S w i n s c n, de »Manda hilala" ') bij do
tweede Atjehsche expeditie, Europeaan (Engelsohman of Amerikaan) van
geboorte, was vroeger matroos op een koopvaardijschip geweest en twaalf'
jaren geleden in Atjeh (Samalanga) gekomen, waar hij, na te zijn overgegaan
tot den Mohamedaanschen godsdienst, huwde met eene Atjehsche vrouw; later
vertrok hij naar Pidir, waar hij met zijne vrouw in eene armzalige hut nabij
het strand woonde en tegen eene belooning van t Spaansche mat (ƒ'2,50)
per dag door den yorst van Pidir met de zorg voor de Nederlandsche vlag
werd belast. De Atjehsche vorsten, wien de vlag uitgereikt werd, lieten die
liever aan het strand dan voor hunne woning — waar zij aanvankelijk werd
geheschen — waaien, onder het voorwendsel, dat zij daar beter door onze
schepen kon gezien worden I

273
een begin worden gemaakt met het aanbrengen van materialen
voor de versterking en het opzetten der borstwering met zandzakken.
Het debarkeeien en het inbezitnemen van het terrein
voor onze vestiging waren echter zonder eenige stoornis afgeloopen
; een vertegenwoordiger van den vorst verwelkomde zelfs
onze troepenmacht. Men kon dus voorloopig met dit begin onzer
vestiging zeer tevreden zijn ; want het was bekend, dat de
bevolking van Pidir met die vestiging niet ingenomen was en
de vorst daardoor zelfs moeilijkheden ondervonden had. Daarom
schreef de Kapitein Engelhard na het debarkement aan den
civielen en militairen bevelhebber: »Nu wij aan den wal zijn,
hebben wij geene reden van klagen."
Het bleek echter al zeer spoedig, dat er in Pidir — evenals
trouwens in de andere Atjehsche rijken - groot onderscheid
bestaat tusschen de gezindheid van den vorst en het volk en
de vorst in waarheid weinig macht kon uitoefenen over bet volk
of stilzwijgend toeliet, dat dit zich allerlei baldadigheden tegenover
onze troepen veroorloofde, gelijk na het debarkement dier
troepen te Pidir spoedig plaats vond. Het is ook mogelijk en
zelfs hoogst waarschijnlijk, dat een groot deel der Atjehers, die
zich daaraan schuldig maakten, tot de volgelingen behoorden van
den beruchten T o e k o e d i T i r o e, een min of moer van den
vorst onafhankelijk Pidirsch hoofd, of tot de bevolking van andere,
nog vijandig gezinde staatjes. Van al die kwaadwilligen
was 'de kedei te Pidir steeds overvol ; ze liepen er, met geweren,
lansen en klewangs gewapend, rond, deden daar hunne inkoopen
van vivres en munitie en bleven er, totdat zich eene
geschikte gelegenheid voordeed, in Groot-Atjeh tegen onze troepen
ten strijde te trekken. De kedei van Pidir was zoodoende
de groote verzamelplaats geworden van allerlei gespuis uit verschillende
oorden van het voormalige Atjehsche rijk en het
scheen, dat T o e n g k o e P a k i k die lieden uit zijn gebied
niet kon of wilde weren. Beide veronderstellingen zullen wel
geldig wezen; want zoolang ons gezag nog niet op hechte grondslagen
was gevestigd, en de hardnekkige tegenstand bijna overal
18

274
voortduurde, lag het in de tactiek der verschillende vorsten en
hoofden, met beide partijen op goeden voet te blijven, hetgeen
niet alleen in het voordeel van vorsten en hoofden, maar ook
van de bevolking zelve was, die zich nog altijd hardnekkig
tegen onze wapens verzette en dit verzet zonder materieele hulp
niet op den duur kon worden volgehouden. Die hulp kwam van
de kuststaten en hoofdzakelijk van die, waarvan de havens voor
den handel waren opengesteld. Pidir was voor die hulp het gunstigst
gelegen en heeft van deze ligging in verband met zijne
verhouding tot de Indische regeering een uitstekend gebruik
gemaakt. Alles wat uit Groot-Atjeh kwam om inkoopen te doen,
alles wat zich van de staten aan de oost- en noordkust naar
Groot-Atjeh begaf, ten einde aan den strijd tegen onze troepen
deel te nemen, verzamelde zich te Pidir, het groote magazijn
voor de oorlogvoerende partij. Het behoeft dus nauwelijks te
worden gezegd, dat het volk te Pidir ons slecht genegen was.
Zoodra het dan ook vernam, dat Nederlandsche soldaten in de
nabijheid der hoofdplaats waren geland, moest het die gaan zien,
al was het wellicht alleen uit nieuwsgierigheid of om te toonen,
dat het voor hen niet bevreesd was. Niet slechts enkele, maar
zeker 200 à 300 goed gewapende Atjehers hielden zich van den
morgen tot den avond in de nabijheid onzer troepen op en
mengden zich tusschen onze soldaten ; hunne vrijpostigheid ging
zóó ver, dat zij zelfs in de door de zandzakken, friessche ruiters
en randjoes voor onze versterking afgesloten ruimte kwamen.
Noch de bevelen onzer officieren noch die der hoofden van Pidir
waren in staat, die vrijpostigheid te breidelen. Het volk betastte
alles, nam veel weg, vroeg aan onze officieren, waarom het geschut
was medegenomen, kwam dezen en de soldaten aan het
lijf en eindelijk werd den 6en Juni een Europeesch fuselier door
een klewangslag gewond, omdat hij het kind van een Atjeher
beletten wilde, een ijzeren pin uit een friesschen ruiter te stelen.
Den volgenden dag werd wederom een Europeesch fuselier gewond,
omdat deze in het gedrang om het emplacement onzer
versterking zonder eenige bedoeling rakelings langs een Atjeher

275
liep, die in zijn gekrenkten hoogmoed maar dadelijk met den
klewang op den soldaat inhakte.
Was het dan wel te verwonderen, dat de Kapitein Engelhard
reeds spoedig daarna den civielen en militairen bevelhebber
rapporteerde, dat de toestand ter hoofdplaats Pidir geenszins
geschikt was om ons vertrouwen in te boezemen en hij
dringend om versterking van troepen -vooral van Europeanen
_ en tevens toezending van palissaden of wel dikke planken
verzocht om zich beter dan met de hem medegegeven middelen
doenlijk was .tegen eene mogelijke vijandelijke overvalling te
dekken ? De groote hebzucht, die de Afjehers over het algemeen
toonden voor alles wat te Pidir voor onze troepenmacht
was ontscheept en daar nagenoeg open en bloot aan het strand
werd opgestapeld, gepaard aan hun overmoed ,en trots, deden
den Kapitein Engelhard - en terecht - eene nachtelijke
overvalling zeer duchten, omdat hij niet in staat zoude zijn, die
behoorlijk af te slaan. »De toestand" - schreef hij - »is alles behalve
bevredigend ; de hoofden zijn wel is waar steeds in onze onmiddellijke
omgeving en wenschen, naar het mij voorkomt, welden vrede,
doch hebben geene macht genoeg om de bevolking in toom te
houden ; dagelijks toch komen een groot aantal Pidireezen m
de versterking en zijn er niet uit te krijgen. Alleen eene grootere
sterkte der troepen kan de nadeelige gevolgen van een
overval eenigszins temperen; want zooals de zaken nu staan,
kunnen wij den aanval niet afslaan." In de eerste dagen na
onze vestiging in Pidir hadden Kapitein Engelhard en zijne
officieren eene zware taak te vervullen. Met 250 man, waaronder
slechts 70 Europeanen, in het mulle duinzand aan het strand
met onvoldoende middelen om zich spoedig te versterken, geplaatst,
tegenover eene niet te vertrouwen en overmoedige bevolking,
moesten die officieren al hunne geestkracht en bedaardheid
tentoonspreiden, noodig om conflicten te voorkomen, die
wellicht de nadeeligste gevolgen na zich hadden kunnen sleepen.
Den detachementscommandant was ernstig op het hart gedrukt,
der bevolking alle mogelijke vertrouwen omtrent onze goede

276
bedoelingen in te boezemen en zooveel mogelijk botsingen te
voorkomen. Het was hem dan ook, ondanks de brutaliteit en
ruwheid der Pidireezen, gelukt, gewelddadig verzet daartegen
van onze zijde te vermijden. Niet dat de Kapitein Engelhard
er tegen opzag, behoorlijk opgesteld, tegen de Pidireezen stand
te houden en hen van zich af te slaan — hij was daarvoor te
goed militair — maar hij vertrouwde onze Inlandsche soldaten
niet. Het was zijne opmerkzaamheid niet ontgaan, dat de Pidireezen
er zich uitsluitend op toelegden, de Europeanen te kwellen,
te trotseeren en zelfs aan te vallen en te verwonden ; terwijl
zij den Inlandschen onderofficier en soldaat ongemoeid lieten.
Wat meer is, zij gingen zelfs zeer vertrouwelijk met hen om
en hielden lange gesprekken met dezen. Het viel daarbij op,
dat steeds een zelfde Javaanscbe sergeant, een zelfde Javaansche
korporaal door Pidireezen omringd werden. Het was dit wantrouwen
in zijne Inlandsche soldaten, dat den Kapitein Engelhard
eene bepaalde oorlogshandeling tegenover de Pidireesche
bevolking deed vreezen en den civielen en militairen bevelhebber
om versterking van troepen deed vragen om daardoor die
bevolking op een afstand te kunnen houden ; »want", schreef
hij, »het is te voorzien, dat bij eene verhouding tusschen de
bevolking en den Europeeschen soldaat, zooals die nu bestaat,
deze laatste niet meer te vermanen is tot een lijdelijken omgang
met de Pidireezen."
Onmiddellijk na het ontvangen van deze minder gunstige berichten
gaf de civiele en militaire bevelhebber last, het garnizoen
te Pidir te versterken met 1 Europeesche compagnie van
het rechterhalf 8 e bataljon Infanterie, sterk 143 onderofficieren
en manschappen, en het commando ter plaatse op te dragen aan
een hoofdofficier. Deze troep vertrok in den morgen van den
lOen Juni met den Majoor der Infanterie H. K. F. Van T e ij n
uit Olehleh en kwam den daaropvolgenden nacht ter reede van
Pidir aan. In den morgen van den Hen Juni werd een brief
van den civielen en militairen bevelhebber aan Toengkoe
Pa kik bezorgd, waarin werd kennis gegeven van de vermeer-

277
dering der troepenmacht in Pidir en de redenen, die daartoe
hadden geleid ; terwijl hem daarbij ten ernstigste op het hart
werd gedrukt, de noodige maatregelen te nemen, ten einde de
ongepaste houding en den overmoed der bevolking te beteugelen.
Het scheen, dat de vorst reeds vóór de ontvangst van dien
brief inlichtingen had bekomen, dat van onze zijde klachten
omtrent hem te Kota-Radja waren ingediend ; want den lOen
Juni had hij nabij onze vestiging eene wacht van Pidireezen
laten opstellen, die de bevolking uit onze nabijheid moest weren.
In den nacht van den 10 en op den Hen Juni kostte het die
wacht veel moeite, aan hare verplichtingen te voldoen ; maar toen
de Majoor Van T e ij n voet aan wal zette, had dit zonder
eenige stoornis plaats en nauwelijks waren deze troepen bij de
andere gekomen of de Pidireezen trokken vanzélven langzamerhand
terug, zoodat menden 12en Juni nog slechts enkele nieuwsgierigen
in de nabijheid onzer versterking zag. In zijn rapport
aan den civielen en militairen bevelhebber wees dan ook de
Majoor V a n T e ij n op deze gunstige omstandigheid, welke hij
hoofdzakelijk toeschreef aan de vermeerdering van het Europeesch
element, dat bovendien een groote steun was tegenover de Javaansche
soldaten. — Omtrent deze laatsten teekende die hoofdofficier
nog aan, dat den Hen Juni eene waarschuwing was ontvangen,
dat een Javaanseh korporaal en eenige Javaansche soldaten het
plan hadden gevormd, te deserteeren en 's nachts opgewacht
zouden worden door een ons vijandig gezind hoofd, in wiens
dienst zij zouden treden. »In hoeverre" — schreef die hoofdofficier
verder — »deze waarschuwing geloof verdient, is moeilijk
op te geven, maar ik ben de overtuiging toegedaan, dat
het hoog noodig was om het groote verschil in getalsterkte van
de Inlandsche met de Europeesche militairen zooveel mogelijk
weg te nemen. Uit verschillende kleinigheden toch kon men
waarnemen, dat het geheel van hen afhing om ons, bij
een overmachtigen aanval van kwaadgezinden, al dan niet
staande te kunnen houden ; het getal Europeesche onderofficieren
en manschappen bedroeg slechts 72 tegenover 170

278
Inlandsche. En hoewel mijns inziens die toestand nu geheel
veranderd is, zoude het toch gewenscht zijn, bij elk der
hier aanwezige Inlandsche compagnieën een vertrouwd Inlandsen
sergeant in te deelen, ten einde steeds zekerheid te
hebben omtrent den geest der Javaansche soldaten." De Pidireezen
lieten onze troepen verder met rust, waardoor de bouw
der versterking en de oprichting der gebouwen ongestoord
konden worden voortgezet. Van Kota-Radja waren dikke planken
gezonden, waarmede een gedeelte der borstwering werd opgezet,
terwijl het andere gedeelte uit zandzakken bestond. Tengevolge
van de vermeerdering der troepen moest eene andere indeeling
der gebouwen plaats hebben. De versterking was tegen het
einde der maand Juni voltooid 1).
Het civiel bestuur, dat tot dusverre door den stationscommandant
der Marine was gevoerd, ging eenige dagen later
over op den assistent-resident De Scheemaker.
Later is de civiele en militaire bevelhebber in Atjeh op zijn
eerste plan teruggekomen om eene versterking op te richten in
de nabijheid van Gigieëng, op den zoogenaamden Tanah Raja of
onzijdigen grond, aan den rechteroever der Segli-rivier'gelegen.
Onze vestiging te Pidir werd toen opgeheven. Over eerstgenoemde
rivier werd vervolgens eene brug geslagen, terwijl
verder door het drassige terrein een weg naar de woning van
den vorst van Pidir werd getraceerd. Het ligt echter buiten
de grenzen van dit werk, hierover uit te wijden.
Genoeg zij het, mede te deelen, dat onze vestiging in Pidir
van groote waarde is geweest. Van den kant van Gigieëng
kreeg men aan onze zijde het eerste bericht, dat T o e n g k o e
P a k i k zich weleer in Groot-Atjeh bevond om zich met zijne
strijders aan de zijde van den vijand te scharen. Wederkeerig
moet de vorst van Pidir ons bestuur in Groot-Atjeh, na zijne
onderwerping, op de hoogte hebben gebracht van de hande-
1) Zie de hierbij gevoegde schets No. 10 (Plan der versterking te Pidir,
schaal 1: 500).

270
îingen van den vorst van Gigieëng, die, niettegenstaande hij
zich reeds tijdens de tweede expeditie, na ontvangst der perabrian
radja, onderworpen had 1), den vijand in Groot-Atjeh
met geld en op andere wijze ondersteunde.
Toengkoe Bintara Kamangan, de vorst van Gigieëng,
was na zijne onderwerping tot dusverre in gebreke gebleven, op
de eene of andere wijze zijne goede gezindheid tegenover de Indische
regeering te laten, blijken. Naarmate de oorlogspartij in
Groot-Atjeh, sedert de terugkomst van Habib Abdoel
R a c h m â n, weder het hoofd opstak, kwamen telkens den
civielen en militairen bevelhebber geruchten ter ooren, dat de
vorst van Gigieëng zich meer en meer bij die partij aansloot.
Eindelijk werd in Juli 1876 de zekerheid verkregen van zijne
trouwelooze houding; hij had zich zelfs naar de XXII moekims
begeven om daar tegen onze troepen te strijden! Die zekerheid
berustte ten eerste op de mededeelingen van zekeren Radja
Mangkoeta, een der weinige ons bestuur zeer goed gezinde
Pidirsche hoofden, vervolgens op de berichten van een
der moekimhoofden van'[Gigieëng, zekere Toekoe Imam,
en eindelijk op de rapporten van onzen ijverigen politieken
agent te Pinang, den Heer Lavino. — Toekoe Imam,
die voortdurend met onze ambtenaren op een goeden voet
stond, leefde waarschijnlijk in onmin met den vorst van
Gigieëng. Hij deelde mede, dat de Radja verscheidene hoofden
in zijn rijk had uitgenoodigd, gelden in te zamelen, tot het
voeren van den prang sabil tegen de Nederlanders, en voorts
den ons weigezinden Toekoe M oeda R a ij a t als hoofd
van den pasar (marktmeester) te Gigieëng ontslagen en door
den ons vijandig gezinden Toekoe Hasjim vervangen had.
Al die geruchten kregen grooten schijn van waarheid door
twee brieven van den vorst van Gigieëng, die hij aan den
1) Zie hierover het werk van den Generaal Van S wie t en: »
heid omtrent onze vestiging in Atjeh."

280
civielen en militairen bevelhebber en aan den stationscommandant
ter noordkust van Atjeh had gericht. Zooais gewoonlijk,
waren die brieven in dubbelzinnige en verwarde bewoordingen
gesteld; doch de vorst gaf er niettemin kennis in van zijn
vertrek naar Groot-Atjeh! Daar de brieven ongedateerd waren
en slechts het particulier zegel van den Radja hadden, mocht —
toen zij in de maand Augustus ontvangen werden — worden
verondersteld, dat Bintara Kamangan reeds derwaarts
was vertrokken.
Onder deze omstandigheden was het niet mogelijk, de goede
verstandhouding tusschen de Indische regeering en den vorst
van Gigieëng van onze zijde ook slechts in naam te doen
voortbestaan en zoodoende de Nederlandsche vlag op zijn grondgebied
te laten waaien. Eene openlijke vredebreuk was dooide
trouwelooze houding van Potjoet Osman Bintara
Kamangan — dus was 's vorsten naam — noodzakelijk
geworden. Zij vond op last der Indische regeering plaats. Den
19en Augustus ankerde Z. M. stoomschip Marnix op de reede
van Gigieëng en werd aan de hoofden en het volk eene proclamatie
bekend gemaakt van den civielen en militairen bevelhebber,
waarin openlijk de vriendschap aan den vorst opgezegd
en de havens van zijn rijk voor den handel gesloten werden.
Op verzoek van den commandant van de Marnix werd toen de
Nederlandsche vlag, die sedert 1874 ter hoofdplaats Gigieëng
had gewaaid, nedergehaald. De civiele en militaire bevelhebber
gaf van deze daad kennis aan de Nederlandsche consuls in de
Straits Settlements en droeg den assistent-resident te Pidir op,
de vorsten der verschillende aan de noordkust gelegen Atjehsche
staatjes daarmede in kennis te stellen.
Inzonderheid moesten de bestuurders van de staatjes Endjoeng
en Ajer Leboe op de beteekenis van die daad gewezen en hun
medegedeeld worden, dat ook hunne staatjes een dergelijk lot
wachtte, wanneer zij niet spoedig hunne weifelende gedragslijn
tegenover ons bestuur wijzigden.
De vorst van het ons steeds zoo vijandig gezinde Pasangan
-

281
ontving rechtstreeks een brief van den civielen en militairen
bevelhebber, over deze daad handelende, met de noodige waarschuwingen.
De Generaal-Majoor Wiggers van K ere hem
had dit noodig geacht, omdat het tevens als antwoord kon
dienen op een brief van dien vorst, waaruit evenzeer eene alles
behalve vriendschappelijke houding bleek.
Twee jaren duurde de vredebreuk met Gigieëng. In deze periode,
dus na het door ons behandelde tijdperk, is onze versterking te
Segli eenige malen verontrust en zelfs aangevallen, niet alleen
door de bevolking van dit rijk, maar ook door de bende van
den berichten Toe koe d i T ir o e 1), uit Pidirsch gebied komende.
Den 3on Augustus — kort nadat de berichten tot den civielen
en militairen bevelhebber gekomen waren, dat Habib Abdoel
Uachmân zich in de XXII moekims bevond — zond
cle vorst van Pidir een gezantschap naar Kota-Radja om zijne
goede gezindheid tegenover de Indische regeering te laten blijken.
Dat gezantschap bleef eenige dagen te Kota-Radja en werd
in de gelegenheid gesteld, onze geheele vestiging, zoowei in en
om den Kratou als in de liniën te bezichtigen. Het was de eerste
maal, dat T o e n g k o e P a k i k na zijne onderwerping tot dergelijken
stap overging. Daarom is het niet gewaagd, te veronderstellen,
dat hij dat deed om onze vermoedens te matigen,
die hem nog steeds verdacht hielden, van den vijand in zijn
verzet tegen onze wapenen te steunen. Waarop grondden zich
die vermoedens ?
In Juli waren van Pidir tijdingen gekomen, die van onrustige
bewegingen onder de bevolking gewaagden ; men berichtte
zelfs, dat zij voornemens was, onze versterking aldaar aan te
vallen. De wacht bij de woning van den assistent-resident, die
1) Eene in 1878 naar Gigieëng gezonden expeditie uit Groot-Atjeh ha
tot resultaat, dat Bintara Kamaogan zioh ten tweeden male ondei
wierp.
19

282
op 200 à 300 M. van onze versterking aan het strand gelegen
was, werd naar aanleiding van die geruchten versterkt en op
22 man gebracht. Ofschoon nu spoedig daarna die geruchten
weder tegengesproken werden en die wacht op 16 man werd
gebracht, kon men toch uit vele verschijnselen opmaken, dat
de Pidirsche bevolking ons over het algemeen slecht gezind
bleef. Van de zijde van den vorst werd zelfs verzocht, de militairen
en alle tot onze vestiging behoorende personen niet in
de nabijheid van de dichtbijgelegen kampongs te laten komen,
omdat daarin zooveel slecht volk rondliep. Dat dit verzoek op
goede gronden berustte, werd den 14en Augustus bewezen, toen
een onzer geniekoelies zich op 100 M. van de woning van den
assistent-resident in een kampong begaf en daar onmiddellijk afgemaakt
werd. De vorst, die daarover werd aangesproken, beloofde
den dader te laten opsporen. Twee dagen later zond hij,
om zijne goede gezindheid te laten blijken, zijn zoon naar den
militairen commandant en den daaropvolgenden dag bracht hij
zelf bij dezen hoofdofficier een bezoek. Hij scheen dus het goede
te willenj maar niet altijd de euveldaden van den kleinen man
te kunnen beteugelen ; eene onmacht, die trouwens niet alleen
in Pidir, maar bijna overal in Groot-Atjeh werd opgemerkt.

ERRATA.
Bladz. XL vu Inleiding staat in de tabel :
1 September 1876
moet zijn :
89
89
1 September 1876 89
233
322
Bladz. XLVIII, regel 11 v. o. staat: Tiban, lees : Tibang.
» 28, 6 v. b. haren, » zijn.
s 63,
Hoofdstuk III, » Hoofdstuk IV.
» 70, 12 » » Olehleh Sinangri, » Olehleh en Sinan -
gri.
D 80, 2 v.o. Longkatah Zuid, » Longbatah Zuid.
D 261, 9 » » 2 Europeesche, » 1 Europeesche.

ICOMXGSPUm
ße woonde kompofW
i T-tTrtl /é^rrrri./e „
LIU l'djeUpte .,
' y ; Siukerriettuin
'y3 v 1 Bamboe
, A/an// ui mui
ï>'l,'i'> 1. Glayah
"'" i'"""» Zevende paaaar
~ : Steenen. muur
J " il Steenen huixeii
«o 9 "" Mouten „
tf f ' 11 Graven van Christenen
' -". * - "~ , u AfaAvirurdanen
T j. ,~ ' /n/a/idscbe wonu/oen
U'V
/n J.
VAN NET TERREIN DES O O M LOGS IN
im 'U
Marschroute derayeerende troepen in bet ti/d»a/,261)ec/ß/J tot 3 Alaart /87G.
J?e verticale afstand der tranches bedraagt /0'Meters.
Meuer', Aùeli,
IN 1876.
Schaal 1,40000.
à rm i , ri n m
JMIL.VJJ JEJ.IIJJ

TIESCHETS VAN HET KAMPEMENT TE LAMPAGAR.
SCHAAL 1 . 20000.
A. KAMPEMENT
'D DER VIJANDELIJKE VERSTERKING TE LAMBAROR.
&CHAA.I* 1 . 1000.
Jiamboedfteri verhalthing
, ._. c gèa tfSjj >Jv
-- Vcihakjtina V-'Ky
fajt as aasa«-5 >-
'PECTIEV1SCHE SCHETS VAN BILOEL ZUID.
.J-T.'
c'»-'-
,-VA
.,/"
"V
>
BILOEL ZUID
!

SITUATIESCHETS VAN HET TERREIN
TUSSCHEN KOTA-ALAM EN OLEH KARANG
SCHAAL 1 . 2O0OO
A. GEVECHTSTERREIN
«°6 A
SITUATIESCHETS VAN DEN BERGPAS GLI TAROEM
SC HAAT, 1 . 20000.
Jioekit Seboen A. GEVECHTSTEBRE1N
SITUATIESCHETS VAN HET TERREIN
TUSSCHEN BOEKIT DAROE EN DJEMPIT.
A. GEV ECHTST rlRBEIN
Ketapan Docwa
Boekit Daroe
w°8 A
SCHAAL 1 . 20000.
van Kota Al;
A. Brug
B...B. Stelling van den vijand
1. Europ. Sergeant gesneuveld
2. Twee Inl. Fuseliers „
3. Een Inl. .,
4. Inl. Sergeant
K K. Aarden wal (hooge galangan)
met lang kreupelhout begroeid
F...F.)Te niet loopende aarden wal
P P.j(Hooge galangan) met laag
kreupelhout begroeid
SCHETS VAN HET GEVECHTSTERREIN
OP DEN 28 JULI 1876.
N°7 A
\ «
_ \ Jfj Woekit Darm
Wachtpost
\Boekit Terin
SCHETS VAN HET GEVECHTSTERREIN
OP DEN 28 AUGUSTUS 1876.
SCHAAL 1 . S000.
A. Spits
II. Hoofdtroep
SCHETS VAN HET GEVECHTSTERREIN
IN DEN NACHT VAN 8 OP 9 AUGUSTUS 1876.
SCHAAL 1 . 2SOO.
LEGENDA.
AM. Voetpad
C. Troep onder bevelen van den t*t e Luit Van Heutsz
D „ n v .... « » ,i Krüll
E. „ „ u » . Korporaal Van Althuis
\ Steil op loopend gebergte
ran Boekit Seboen B_ \ >***
LEGENDA.
C. Plaats waar de eerste Atjeher gezien werd
C D E. Plaatsen van waar de trijand aanviel
F. Plaats waar de Inl. Fuselier Wirokromo
de Inl. Soldate~i verzamelde
è Plaatsen waar onze gesneuvelde en gewonde
Soldaten werden gevomlen
G. Plaats waar de aanvoerder der Patrouille
de Korjwraal JDr .longh in den Kampongrand
is gegaan
II. Plaats waar genoemde Korporaal door de van
Hoekil Daroe komende troepen werd gevonden
N°8 B
Steil o p loo p.e. n d gebergte
& S>>"
De Asst. Rest. tal zich aan iWe xijde «1er verstrrking «u houten liuis bouwen
nngiTcer 30 M. ,an de |ia.iv*a

GEVECHTSTERREIN
tó JULI 1876.
tx 1 . #000.
most.
WTerin
Xétim koeloepang
ECHTSTERREIN
"TUS 1876.
À
A. Spits
It. Hoofdtroep
^Sedert jaren niet bewerkte sawah
begroeid met lage alang alang eu gras
van Boekit Seboen ß _ \
LKGFNDA.
€U Plaats waar de eerste AtJeJier getieft -werd
J> IS. Plaatsen van waar de vijand aanviel
F. Plaats waar de Inl. Faselier WiroJcrotne
tie Inl. Soldaten verzamelde
* Plaatsen waar onze gesneuvelde en gewonde
Soldaten werden gevotulen
G. Plaats waar de aanvoerder der Patrouille
de Korporaal Me *fongh in den fcampongrand
is gegaan
II. Plaats waar genoemde Korporaal door de van
Jioehit Daroe komende troepen werd gevonden
V-
N°6 B
SCHETS VAN HET GEVECHTSTERREIN
IN DEN NACHT VAN 8 OP 9 AUGUSTUS 1876.
-*^—
)
SCHAAL I . 2500.
LEGENDA.
A..B. Voetpad
C. Troep onder bevelen van den l s f e Luit Van Heutsz
D
E.
N°8 B
.. ., „ Krull
„ Korpm'aal Van Althuis
Steil oploopend gebergte
r*^=3&&<
Steil oploo p.end gebergte
Be Asst. Rest. ui zich aan dew wjde «1er versterking ecu houten buis bouwen
nngefeer 'JO M. van «ir jialis^adcrriug verwijderd
Bastion met klapperstijlen omheind
E
SCHETS VAN DE VERSTERKING TE PIDIR
SCHAAL 1 . 500.
SCHETS VAN HET TERREIN
OM DE NEDERLANDSCHE VESTIGING IN PIDIR.
P Waterput
SCHAAL 1 . 20000.
Opening
Bastion v.an zandzakken
r 4.5 >
1
i
Officiers privaat
s
l
N°9.
Uitgave van P.B.Nieuwerihnis te Breda.