£[etI^ederlandsche Volk. - Acehbooks.org

EEN BEEOEP
OP
£[etI^ederlandsche Volk.
IN ZAKE
HET ATJEH-YRÄAGSTUK.
VOORDRACHT IN „BURGERPLIGT" te Amsterdam.
DOOR
Gepens. Lult,-Kolonel vjh .
(Met een uitslaande Kaart van Groot-Atjeh.)
AMSTERDAM. — J. H. DE BUSSY — 1886.

BIBLIOTHEEK KITLV

- A c,
'iL]
EEN BEROEP
OP
Het Kederlandsche Yolk.
IN ZAKE
HET ATJEH-VRAAGSTUK.
Voordracht in „Burgerpligt" te Amsterdam
DOOR
J. J. W. E. YERSTESE,
Si-j-K-ns. Sult-3(otoncï -u/Il 9L.-3. &«e*.
^ L'octupation restreinte, ee système bâtard que dement
riiislvire coloniale de tons les 'temps et de tous les peuples.
Revue des Deux Mondes, 15 Mai '85. CAMILLE ROUSSET.
Dupe of the Sadducean policy,
That owns no spirits, trusts no future state,
Lives for the hour, and with the hour shall die.
Fortune plays fairly, and doth ne'er checkmate
Nations, or men, without the warning cry
Of „check" I first given — tho' often heard too late.
But thou, long since, from east and west hast' heard
(O be it not in vain l) that warning word.
Glenaveril or The Metamorphoses. Count LYTTON.
AMSTERDAM. - J. H. DE BUSSY. 1886.

Ü H m i l l l l l M llinlllimiiiiiiiiiiin t.. , 1MI iiinmiii
VESTAEPOR.
Annibal est un lâche!
Avant de l'achever il interrompt sa tâche !
Il recule, vous dis-je, il a pris le chemin
De Capoue! .... Il pouvait être à Rome demain
FABIUS.
Ni demain ni jamais! C'en est fait de sa gloire!
Il nous laisse du temps ? le temps, c'est la victoire ! (§)
Rome vaincue. ALEX. PARODI.
{I) De dichter gaf hier terug een der grondregels van VON
CLAUSEWITZ, waar deze zegt: dat zoolang de tegenpartij niet geheel
is onderworpen, de duur van tijd voornamelijk ten nadeele
van den overwinnaar zal uitvallen.
»mumimu r

Bij gelegenheid van de Meeting op 26 Jan. II. door de kksvereeniging
„Burgerptigt" belegd, werd de bespreking van het in deze brochure
door den schrijver behandelde onderwerp, door den president van „Burgerpligt"
Mr. R. VAN DE WERK, ingeleid met de volgende toespraak:
M. H.l
Wanneer ik de vrijheid neem een kort woord te spreken, alvorens
het woord te geven aan den Heer Verstege, die heden avond hetAtjehdebat
zal openen, dan heeft men daarom van mij geene vóórinleiding
te vreezen.
Ik wil slechts kortelijk aan de vergadering mededeelen dat in de keuze
van dit onderwerp niet moet gezien worden eene goed- of afkeuring
door de Commissie van Bestuur der Kiesvereeniging „Burgerpligt"
van de in vroegere jaren of op dit oogenblik gevolgde Atjeh-politiek.
Geen zucht om te doen blijken van hare meening omtrent de wenschelijkheid
eener bestendiging van de thans in Atjeh ingevoerde orde van
zaken, of om daarop terug te komen, en te breken met het concentratiestelsel,
heeft bij het bestuur voorgezeten, toen het besloot onzen foestand
in Atjeh aan de orde te stellen, ten volle overtuigd als liet is dat
hieromtrent slechts bevoegde deskundigen moeten voorlichten en advies
geven.
Het niet te ontkennen groote belang der zaak, de helaas zoo tegenstrijdige
adviezen die men ontvangt van deskundigen, het hoog ernstige
van den toestand op dit oogenblik, welke toestand bovendien nog zal
verergeren met ieder jaar dat ons verder brengt van den aanvang van
den Atjeh-oorlog, zonder mede te brengen eene goede voor ons eervolle
oplossing, of althans eene merkbare verbetering, dit alles M. H. werd
door het bestuur voldoende geacht om het Atjeh-vraagstuk eens in
ruimeren kring te doen bespreken, dan dit- tot heden het geval was.
In ruimeren kring, zeg ik, want het is toch eene waarheid dat behalve
in onze vertegenwoordigende lichamen en in de pers, dit gewichtige
vraagstuk haast uitsluitend werd behandeld in, en als het ware werd
beschouwd als te behooren tot het domein van Militaire, en eenigermate
ook van Indische vereenigingen en tijdschriften.
De kwestie is echter van zoodanig finantieel en algemeen politiek

IV
belang zoowel voor onze overzeesche bezittingen als voor het Moederland
dat wel eenigzins verwondering mag baren, de kalmte om niet te spreken
van de onverschilligheid, waarmede het Nederlandsche volk heeft toegezien
bij dezen dertienjarigen oorlog, die reeds zoo ontzettend vele
menschenlevens, en bovendien millioenen en millioenen aan geld heeft gekost
en die eenmaal begonnen, niet anders mag worden beëindigd dan op
de voor ons Vaderland meest eervolle wijze. Ongetwijfeld is van dit
kalm toezien voor een groot deel de reden te zoeken in de zuiver
militaire zijde die de zaak zeer zeker heeft, alsmede in de omstandigheid
dat de meesten m den lande, onbekend als zij dit uit den aard der zaak
zijn met militaire zaken, evenzeer, en ik zoude haast wel durven zeggen
in niet mindere mate, onbekend zijn met Indische toestanden.
Zucht om mede te werken tot voorlichting dier niet-deskundigen —de
wensen om in den lande eene op goede gronden gevestigde overtuiging
te doen ontstaan, dat zoo spoedig mogelijk op eenige wijze, en tevens
op welke wijze, in den bestaanden toestand verbetering moet komen,
dat het tijdvak van proefnemingen voor goed moet worden gesloten'
wettigen naar onze meening voldoende deze openbare behandeling.
Het feit dat heden avond een buitengewoon groot aantal belangstellenden
ter vergadering is verschenen, geeft ons eenig recht te vermoeden
dat door velen deze zienswijze van het Bestuur wordt gedeeld.
De omstandigheid dat wij het geluk hebben aan de vergadering te
kunnen voorstellen als inleider den Heer VERSTEGE, een bekende specialiteit^
zoowel op Militair als op Indisch gebied, waarborgt ons eene
degelijke en breede uiteenzetting, terwijl het voorrecht dat wij hebben
zoovele andere specialiteiten op onze uitnoodiging in ons midden te zien
welk voorrecht ik dankbaar en met genoegen constateer, ons doet vertrouwen,
dat, op eene belangrijke en leerrijke inleiding, een niet minder
belangrijk en leerrijk debat zal volgen, en het te behandelen onderwerp
geheel overeenkomstig onze bedoeling, niet van ééne zijde zal worden
bezien.
Ik geef thans het woord aan den Heer VEK STEGE.

INHOUD.
Voorwoord van den President van „Burgerpligt."
Inleiding 2
I. Vooral in verband met den aard van het Atjehsche
volk zal de concentratie voor ons op den duur niet
houdbaar zijn n
II. De concentratie is volkomen in strijd met onze annexatiepolitiek
in 1874 onherroepelijk afgekondigd, en kan dus,
als onlogische voortzetting daarvan, nooit tot het einddoel
van den oorlog leiden 25
III. Op krijgskundige gronden, op grond ook der ondervinding
te Atjeh opgedaan, o. a. op het einde van April
1874 en 1875, moet de concentratie worden afgekeurd,
als op den langen duur voor ons onhoudbaar en niet
kunnende leiden tot het einddoel vàn den oorlog. . . 37
IV. De concentratie is de' bekrooning van het werk der
staatkunde, sedert 11 Maart 1881 op Atjeh in toepassing
gebracht. Hare voorboden, hare uitvoering en hare
gevolgen 59
Conclusie 95
Beroep op het Nederlandsche volk 105
Bijlage A. Woorden gesproken door den Heer PERELAER . . 108
Bijlage B. idem „ „ „ BOSSCHER . . 112
Bijlage C. idem „ „ „ VERSIEGE. . 114
Bijlage D. Gegevens ter bcoordeeling van de verwaarloozing
der krijgsmacht in Nederlandsch-Indie . . . . 118

INLEIDING.
Vooral zooals de zaken nu geloopen zijn, is de Atjehooriog
een van de grootste politieke fouten, die sedert 1816 op
het gebied der Koloniale staatkunde konden zijn begaan.
(April 1875). DE ROO VAN ALDERWERELT.
De oorlog in Atjeh, die reeds tien jaar duurt, is voor
ons een volksramp.
(De Militaire Gids No. 2 v. 1884).
Luit. Generaal W. J. KNOOP.
Het is mij meer te doen om het wezen der zaak tegen
de besmetting van schoonschijnende doch inderdaad gevaarlijke
drogredenen te bewaren.
(De toestand op Sumatra's Westkust in 1848).
Generaal MICHIELS.
Le temps est venu, ce nous semble, de dire la vérité
à tous et de mettre à nu la plaie militaire.
(Causeries.) Général AMBERT.
Wanneer men tegenwoordig het Nederlandsche volk gadeslaat
in zijn staatkundig leven, waartoe het meestal zoo moeilijk is op
te wekken, dan zou men geneigd zijn te gelooven dat het, ter
verzekering van zijne toekomst en ter verhooging van zijne welvaart
de aandacht aan niets anders behoeft te wijden dan aan
enkele voorname onderwerpen, die door de pers voortdurend besproken
en als gewichtige algemeene belangen, als groote nationale
vraagstukken worden aangeduid.
Een ieder die, hoe weinig ook, deel neemt aan dat politieke leven,
weet, dat grondwetsherziening, school- en godsdienstquaestiën -
sedert geruimen tijd, helaas! de onuitputtelijke bron van twist en zelfs
van strijd in ons eens zoo verdraagzaam vaderland, — belastingen
financiewezen, kiesrecht, beschermend of vrijhandelsstolsel,de aanleg
van havens of verbetering van de binnenlandsche scheepvaart, de ,
1

2
(droogmaking van de Zuiderzee en wat al niet meer, onder die
zoogenaamde „questions brûlantes" worden gerangschikt.
Hoogst belangrijk zijn de meeste dezer onderwerpen zonder twijfel,
n toejuichen moet men het, dat tal van bekwame mannen hunne
kennis en hun tijd ten beste geven, om die vraagstukken in het
algemeen belang tot eene gewenschte oplossing te brengen. Maar
daarnaast moet ons volk er op gewezen worden, dat ook buiten
zijne bescheiden landpalen nog belangrijke quaestiën bestaan, die,
bij onvoldoende oplossing, land en volk beiden bedreigen met
e gevaren, en daarom allezins recht hebben op openbare
behandeling en wisseling van gedachten.
Maar al te dikwijls wordt vergeten, dat wij buiten Nederland,
aan gene zijde van den evenaar, nog een uitgestrekt en prachtig
Kijk bezitten, dat de hoofdbron is geweest van onzen rijkdom en
van onze welvaart, dat ons roem, eer en aanzien heeft geschonken,
en dat, getrouw aan zijne aanvankelijke bestemming, voor tienduizenden
van Neêrland's zonen, in den volsten zin des woords,
een tweede vaderland is geworden.
En wie, die dat schoone land kent en liefheeft en den onbevangen
blik naar het Oosten wendt, zal het - ondanks de meestal
geruststellende verzekeringen der Landsregeering — willen betwisten,
dat de toekomst dââr steeds donkerder wordt, dat reeds sedert
tal van jaren vele chronische kwalen knagen aan ons koloniaal
bestaan? Wie zal het ontkennen, dat ook dââr vele gewichtige
vraagstukken zijn gerezen, die echter steeds op eene gewenschte
oplossing blijven wachten, vooral omdat het Nederlandsche volk
soms zelfs niet weet dat zij bestaan, of geen belangstelling daarvoor
over heeft?
Ik zal mij hier niet wagen op het gebied der conversie, van
heerendienst of vrijen arbeid, van spoorwegaanleg of exploitatie,
van suiker- of koffiekultuur ; maar wensch uwe aandacht thans te
vragen voor ons Oostersch vraagstuk, dat, naar mijne en veler
overtuiging, alle anderen beheerscht, omdat het, zooals reeds dikwijls
is voorspeld, meer en meer de klip dreigt te worden waarop ons
koloniaal gezag zal te gronde gaan. Het is die innige overtuiging,
het is de vrees die mij bezielt, dat, in verband met den algemeenen
achteruitgang van Indië, met Atjeh ons eens zoo grootsch koloniaal
bestaan een einde zou kunnen nemen, het is ook ter wille der
in de Atjehzaken meestal zoo verwrongen waarheid, het is eindelijk
de liefde èn voor mijn land èn voor Indië, het zijn deze redenen
:

3
vooral, die mij gehoor hebben doen geven aan de uitnoodiging van
„Burgerpligt" om het Atjehvraagstuk in een harer vergaderingen
te behandelen. Alleen aan die overwegingen heb ik ook den moed
ontleend thans voor U op te treden. Immers ontveinzen wil ik
het TJ niet, dat ik met weinig opgewektheid, zonder eenige
geestdrift die taak heb aanvaard, haar nu en dan zelfs met
zekere walging heb voortgezet en beëindigd.
Reeds dadelijk toch rees bij mij twijfel of de poging, die ik naar
aanleiding van dat vleiend aanzoek zou ondernemen, tot eenig
praktisch resultaat zou leiden, iets zou mogen baten ter bereiking
van het beoogde doel.
Toch is mijn hoofddoel geen ander dan de belangstelling van
het denkend deel van ons volk voor het eindeloos Atjehdrama op
te wekken. Alléén op die wijze, slechts door dat middel, kunnen wij
eene belangrijke schrede verder komen tot de oplossing van het
vraagstuk dat ons reeds bijna 13 jaren bezig houdt; dat ons
reeds duizenden menschenlevens, en, biß benadering, niet minder
dan twee à drie honderd millioenen schats heeft gekost; dat reeds
eene zoo donkere schaduw heeft geworpen op onzen ouden wapenroem
en zelfs op onze nationale eer, die ons Nederlanders toch
boven alles lief behoort te zijn.
Bij het zoeken van een weg om uit het Atjehlabyrinth te kunnen
geraken, bij het naslaan van zoo menig geschrift aan den Atjehstrijd
of aan Atjehtoestanden gewijd, maakte die twijfel meermalen
zelfs plaats voor moedeloosheid, omdat ik dan op nieuw werd
herinnerd, dat de pogingen door zoovele invloedrijke, vaderlandslievende
mannen reeds met hetzelfde doel ondernomen, niet mochten
baten.
Populair is de naam van Atjeh nooit in ons vaderland geweest;
maar in de laatste jaren is die naam, door de daaraan verbonden
rampen, bijna een wanklank geworden, een woord dat tegenwoordig,
waar het in sommige kringen nog wordt uitgesproken,
meestal slechts weerzin of schuldbesef wekt. Zelfs aan de anders
zoo machtige pers is het, ondanks herhaalde pogingen — o. a. in
1882 en 1885 ' — evenmin mogen gelukken, ons volk uit dien
lethargischen toestand te doen ontwaken, om het eindelijk open
oog en oor te doen krijgen voor zijne dââr zoo ernstig bedreigde
belangen.
Dit is vooral te betreuren, omdat meerdere staatslieden, aan
wie die belangen in de eerste plaats waren toevertrouwd, sterk

4
door die stemming der natie ] ), en wetende dat de verantwoordelijkheid
aan hooge staatsambten verbonden, in Nederland reeds
lang eene ijdele klank is geworden, zich nooit hebben willen storen
aan ernstige, welgemeende waarschuwingen die zich luide deden
hooren. Ofschoon het Nederlandsche volk daarvoor in de Atjehquaestie
reeds zwaar heeft geboet, is men van den aanvang af, en
consequent in de inconsequentie, eene politiek van misleiding
blijven volgen, waarvan ons volk de dupe is geweest, en die
ons, na 12 jaren strijdens, ten slotte heeft gebracht in de sedert
1 Maart 1885 op Sumatra's noordkust ingenomen geconcentreerdestelling,
door sommigen ook onze „vluchtlinie" genoemd.
De omstandigheid, dat ik hier spreek in eene vergadering, bestaande
niet alleen uit mannen, die de krijgswetenschappen theoretisch
of praktisch hebben beoefend, maar vooral uit ingezetenen
van Neêrlands hoofdstad, die uit den aard van hun beroep weinig of
niet bekend zijn met verschillende Atjehgebeurtenissen, die omstandigheid
maakt mijne taak eenigzins ingewikkeld en omvangrijk.
Daarom moet ik U allen veel geduld vragen, en verschooningaan
hen die de Atjehgeschiedenis hebben bestudeerd, dat ik nu
en dan bekend terrein zal betreden.
Dit was niet wel te vermijden, wilde ik althans beproeven
ook oningewyjden op dat gebied in staat te stellen, zich een eigen
oordeel te vormen over onze dââr gevolgde gedragslijn.
Natuurlijk dat ik hier geen overzicht, hoe kort ook, kan geven
van de tallooze phases, die de Atjehoorlog sedert 13 jaren heeft
doorworsteld. Maar door U in de eerste plaats het volk te leeren
kennen, waarmede wij sedert 1873 oorlog voeren; door u duidelijk
te maken, hoe Neêrlands grootste belangen dââr steeds zijn opgeofferd
aan eene valsche philanthropie 2 ), aan allerlei utopiën, aan
') Of is het geen sprekend bewijs van die onverschilligheid, dat het Nederlandsche
volk nu zelfs nog niet weet, wat de Atjehoorlog ons aan menschenlevens
en millioenen heeft gekost; dat het steeds zwijgend heeft berust^
wanneer zijn dierbaarste belangen, zelfs zijne eer, in 1874 en 1884, in
geheim comité werden behandeld ; dat over die eerste handelingen eerst
7'/s J aar later, en slechts gedeeltelijk, het licht werd ontstoken ; dat wij in
onze Tenomquaestie uit Engeland moesten worden ingelicht en over onze
concentratie ook nu nog duisternis blijft bestaan.
") Diezelfde mische philanthropie, bijgestaan door \ele even valsche en lasterlijke
aantijgingen, bracht den Luitenant-Generaal K. VAN DER HEYDEN
niet bijna op de bank der beschuldigden, zoo als de minister VAN GOLTSTEIN zich
18 November 1881 in de Tweede Kamer uitdrukte, maar door dien raadsman
der kroon is hij daarop ook feitelijk geplaatst. Wie herinnert ziek

5
voorgewend of blind optimisme, aan allerlei gelegenheidstheoriën
en onware voorstellingen; door u onzen toestand op Atjeh in
enkele hoofdtijdperken te schetsen ; door u mede Je deelen welke
onbegrijpelijke en onverantwoordelijke staatkunde sedert 1874 en
vooral sedert Maart 1881; tegenover Atjeh is gevolgd; door u te
wijzen op enkele leerrijke voorbeelden, uit de krijgsgeschiedenis ;
door u mede te deelen het oordeel door eenige onzer verdienstelijke
bevelhebbers over Atjehtoestanden uitgesproken; door te herinneren
aan enkele krijgskundige grondstellingen; door nu en dan
te wijzen op den toestand van demoralisatie, waarin het N.-I. leger
sedert bijna 5 jaren gebracht is, en door de concentratie nog verder
geraken zal, — door dat alles met elkander in verband te brengen,
moet, dunkt mij, ieder voor zich tot eene bepaalde conclusie
kunnen komen.
Zoo vertrouw ik ook aan niet krijgskundigen de noodige gegevens
te verschaffen ter beantwoording van de vraag, of onze tegenwoordige
positie op Atjeh op den langen duur houdbaar is, en of
zij in een niet te ver verwijderd tijdstip tot het einddoel van den
oorlog, de onderwerping van het Atjehsche volk, zal kunnen leiden,
zooals met ons optreden in 1879 en 1880 het geval was.
En, mochten velen ook buiten deze vergadering het dan met
mij eens zijn, dat de optimistische voorspiegelingen nu weder
omtrent de concentratie gedaan, niet verwezenlijkt kunnen worden,
ons niet tot het einddoel kunnen brengen; dat wij daarin dus niet
tal van jaren, lijdelijk doch vruchteloos, gunstige resultaten mogen
blijven afwachten, dan vertrouw ik dat zeer velen mij zullen willen
niet meer het verheffend schouwspel, dat de Nederlandsche natie toen is
aangeboden, en waarop het een jaar lang vergast is geworden?
Op de bank der beschuldigden, de eens zoo gevierde veldheer, aan wien nog
in Maart 1881, bij zijn aftreden op Atjeh, de waardeering van den Opperlandvoogd
en den dank der Regeering werd betuigd voor zijne vele en groote
diensten den lande vooral op Atjeh bewezen.
Op de bank der schande gezeten, de man, die nog den 2 en Augustus 1881 door
Z. M. onzen geëerbiedigden Koning werd toegesproken, ook met deze woorden :
„Aan U, generaal, heeft het Vaderland, het Huis van Oranje en het geheele
„Nederlandsche volk de grootste erkentelijkheid voor de belangrijke en gewichtige
„diensten den lande bewezen. Wij allen, wij begroeten in U den dapperen,
„onverschrokken en heldhnfligen veldheer, die de Nederlandsche vaandels in de
„gewesten op Sumatra's Noordknst roemrijk heeft doen wapperen, aan Uwe zoo
„wijze als trouwe zorgen toevertrouwd."
Wie zal na zulk een treffend voorbeeld de macht der zoo dikwerf geveinsde
philanthropie in Nederland nog durven betwisten?

6
steunen in het beroep, dat ik aan het slot mijner beschouwingen
op de Nederlandsche natie wensch te doen.
Tot sommiger geruststelling, zij hier reeds medegedeeld, dat dit
beroep echter niet beoogt, om reeds nu het concentratiestelsel te
verlaten en tot het hervatten eener offensieve oorlogvoering te doen
besluiten. Immers, hoe leed het mij ook doet, moet ik hier toch
verklaren, dat ons leger, door het voortdurend Atjehgescharrel,
zoo uitgemergeld en gedemoraliseerd is, dat het — ook ten gevolge
van het totaal gemis eener reserve V — zonder zeer buitengewone
maatregelen van versterking, die in elk geval noodig blijven,
vooreerst niet tot eene offensieve oorlogvoering in staat moet
worden geacht.
Alvorens nu over te gaan tot de behandeling van mijn onderwerp,
dat in enkele stellingen en onderdeelen is gesplitst, zal het
wenschelijk zijn, even op de bijgevoegde kaart na te gaan, welke
positiën, op het einde van April 1874 en 1875 en op 1 Maart 1885,
door onze troepen op Groot-Atjeh werden ingenomen. Tot recht
begrip van het vervolg noodig ik dus ook mijne lezers uit, die kaart
te willen beschouwen en kennis te willen nemen van de toelichtingen
en de legenda daarop vermeld.
!) Een geheel exceptioneele toestand, die voor het N. I. leger op onbegrijpelijke
wijze voortdurend wordt gehandhaafd, en bij geen ander leger
wordt aangetroffen!

I.
VOORAL IN VERBAND MET DEN AARD VAN HET ATJEHSCHE
VOLK ZAL DE CONCENTRATIE VOOR ONS OP DEN
DUUR NIET HOUDBAAR ZIJN.
On rirait d'un philanthrope qui s'en irait évangéliser
les étrangleurs et les pick-pockets avec une belle chaîne
de montre, une tabatière en or, enrichie de diamants, une
bourse garnie de louis et un portefeuille bourré de billets
de banque. . .
UN SOUVERAIN.
Nous avons joué dans ces parages un rôle idiot.
(Neuf années de campagne en Afrique.)
LUCIEN DE MONTAGNAC.
„De oorlog", zoo zegt VON CLAUSE WITZ, ook thans nog in Duitschland
gevierd als de groote leermeester op het gebied der krijgskunde,
„is eene daad van geweld, om de tegenpartij aan onzen wil te
„onderwerpen. Uit den aard der zaak gedoogt hij dus geene
„toegevendheid, althans zoolang men niet verzekerd is, den vijand
„in een staat van weerloosheid te hebben gebracht, daar men anders
„telkens tot nieuwe opofferingen gedwongen wordt".
Dit is van de vroegste oudheid af de grondstelling geweest voor
eiken oorlog, een hoofdbeginsel dat men zonder gevaar voor zich
zelf niet verkrachten kan, iets wat echter in den Atjehoorlog steeds
en voorbedachtelijk is geschied, en waarvan ons volk dan ook nu
nog de wrange vruchten plukt.
De ligging, de uitgebreidheid en de gesteldheid van het land
waar men den oorlog voert, zijn gewichtige factoren, die, al blijven
de grondbeginselen ook onveranderd, van grooten invloed zijn op
de verschillende krijgsoperatiën en op de wijze van oorlogvoeren.

Hier eene uitvoerige beschrijving te geven van het land is niet
doenlijk en ook onnoodig.
Tot recht begrip van vroegere en latere handelingen, is het
voldoende te weten, dat het Atjehsche Rijk, groot 928 vierkante
Geograph, mijlen, (dus ruim 1V3 maal zoo groot als Nederland)
met eene bevolking van 575000 zielen i), altijd is onderscheiden in:
a. Groot Atjeh of Atjeh Proper, bevattende het gebied dat rechtstreeks
aan het gezag van den Sultan was onderworpen;
b. de Onderhoorigheden, of Kuststaten, die onder hun eigen
Vorsten of hoofden slechts cijnsbaar waren aan den Atjehschen Sultan.
De eeuwenoude band die tusschen beide deelen van het rijk
bestaat is zoo vast, dat geen der vorsten van de Vasalstaten
zelfs ooit er aan gedacht heeft zich onafhankelijk te verklaren.
De onderhoorigheden hebben hun gedragslijn altijd geregeld
naar hetgeen in Groot Atjeh gebeurde. Van daar dan ook dat de
Vorsten der Kuststaten zoo gereedelijk zijn opgekomen, om in
October 1879, toen de onderwerping van Atjeh een feit was geworden,
- de eerste steenlegging van den door ons toen nog op
te bouwen Atjehschen Missigit, nabij Kota Radja, bij te wonen.
Groot Atjeh, naar gissing groot 35 à 40 vierk. Geogr. mijlen
met 100.000 zielen - waar de oorlog hoofdzakelijk is gevoerd,
is altijd verdeeld geweest in drie Sagies of provinciën die, naar
het aantal Moekims (districten), waaruit zij bestaan, genoemd zijn:
de Sagie der XXII, der XXV en der XXVI Moekims. De Moekims
bestaan weder uit een zeker aantal kampongs of dorpen.
Heeft nu de gesteldheid van het land grooten invloed op de
krijgsoperatiën, niet alleen de algemeene omstandigheden waaruit
de oorlog ontstaat 2 ) en die zijnen grondslag uitmaken, maar
vooral ook de aard van het volk waartegen de oorlog is gericht,
de graad van zijn beschaving, zijn vrij hei dszucht, zijn vaderlandsliefde,
zijn meerdere of mindere krijgshaftigheid en strijdlust,
zijn dapperheid, - in één woord, de moreele eigenschappen van den
vijand, de volksgeest, bepalen het karakter en ook den omvang en
den duur van den oorlog.
Ik heb zooeven gezegd, dat zich gedurende den Atjehkrijg bij
ons volk telkens eene ziekelijke philanthropie heeft geopenbaard,
die het doel van den oorlog en de leer van het zelfbehoud uit
1 ) KoloniaaL Verslag 1885.
2 ) De oorzaken, waaruit de oorlog met Atjeh is ontstaan, waren zeeroof,
slavenhandel, trouweloosheid en verraad.
8

g
het oog verliezende, den Atjehers steeds en alleen ten goede is
gekomen. Reeds in den aanvang van onzen krijg beschuldigde de
toenmalige Minister v. Koloniën FRANSEN V. D. PUTTE zelfs sommigen
onzer volksvertegenwoordigers: „dat zij meer Atjehsch
waren dan de Atjehers zeken ; dat zij meer liefde voor Atjeh dan
voor Nederland hadden". }) Sedert heeft die liefdekwaal steeds
grooter proportion aangenomen, en hebben meer Nederlanders
niet geschroomd, in geschriften en ook in 's Lands vertegenwoordiging,
ons N. I. leger en enkele zijner verdienstelijke bevelhebbers,
als meedoogenlooze wreedaards af te schilderen; als een
soort van tijgermenschen, die zelfs weerlooze grijsaards, vrouwen
en kinderen niet spaarden; beweringen, die ik en anderen, op
grond van zelf waargenomen feiten, reeds 3 jaren geleden (Dec.
1882) onwaar hebben moeten verklaren. En de Generaal VAN DER
HEIJDEN heeft in zijn in Febr. 1882 verschenen Memorie de beschuldiging,
dat de oorlog tegen Atjeh zou zijn gevoerd op eene
menschonteerende wijze, waarvan men in de geschiedenis vergeefs
een tweede voorbeeld zou zoeken, met onweerlegbare bewijzen
gelogenstraft. Niettemin blijven die Philanthropen met hunne beschuldigingen
voortgaan.
Zoo o. a. de Heer FRANSEN VAN DE PUTTE, die intusschen naar
het kamp der Atjehers overgeloopen, ja zelfs een hunner warmste
vrienden geworden is.
Nog den 8en Dec. 1885, in de Eerste Kamer verhalende, dat in
1884 onze troepen, in eene kampong komende, waaruit op hen
geschoten was, de vier eerste Atjehers die zij ontmoetten, neerschoten,
kon hij zich niet weerhouden er bij te voegen: „ivaarschvjnlijk
onschuldigen," en liet daarop onmiddellijk volgen: „is dat
eener Europeesche natie waardig? zal dit leiden tot het beoogde
einddoel: vreedzame oyiderwerping van de bevolking?"
Vooral in ons land tooit menigeen zich zoo gaarne met het verlokkend
kleed der philanthropie - nog iets anders dan humaniteit
- dat het, waar het oorlogszaken geldt, noodig is de stem
te doen hooren van eene autoriteit als VON CLAUSEWITZ.
») De afgevaardigde VAN ZUIJLEN VAN NLIEVELT kwam ia de geheime Kamerzitting
van 17 April 1874 tegen deze beschuldiging des Ministers (F. v. d.P.)
op. Zie verslag handelingen Comité-Generaal bl. 25.
En de Generaal VAN SWIETEN schreef op bl. 311 van „De Waarheid enz."
„De partijgeest heeft eenige onzer landgenooten tot even gevaarlijke vijanden
„gemaakt als onze Atjehsche strijders".

10
In zijn klassiek werk „over den oorlog" zegt hij: „Licht
„zouden menschlievende zielen kunnen meenen, dat er eene
„kunstige ontwapening of ten onderbrenging der tegenpartij be-
„stond, zonder dat er veel wonden geslagen wierden, en dat dit
„de ware strekking der krijgskunst was. Hoe schoon zich dit ook
„voordoet, moet men toch deze dwaling wegnemen, want in zulk
„eene gevaarlijke zaak, als de oorlog nu eenmaal is, zijn juist die-
„dwalingen de ergste, die uit zachtmoedigheid ontstaan" ] ).
Een der gevolgen van die dwaling, waarin wij sedert 1874 meermalen
ten opzichte van Atjeh verkeerd hebben, is het noodeloos
rekken van den oorlog, in de eerste plaats ten koste van eigen
land en leger ; en hoe weinig hier vooral philanthropische theoriën
en utopiën kunnen uitwerken, zal eene nadere kennismaking met
een volk als de Atjehers U duidelijk doen beseffen.
Bij het opslaan van oude over Atjeh handelende reisbeschrijvingen
en kronieken, zien wij dat de geschiedenis van Atjeh zich
kenmerkt door de meest trouwelooze handelingen, zoowel tegenover
den vriend als tegenover den vijand, dat die geschiedenis als het
ware eene aaneenschakeling vormt van gruwelen en moordtooneelen,
zoo ontzettend, dat die werkelijkheid zelfs de stoute verbeeldingskracht
van een Shakespeare verre overtreft.
Zoo werden Atjeh's zelfstandigheid en grootheid in 1521 slecht»
op misdaad gegrondvest.
Radja IBRAHIM, de oudste zoon van den bejaarden stedehouder
van Atjeh, door zijn Souverein, den Sultan van Pedir, benoemd
tot opvolger zijns vaders, wordt ook diens beul. Tot aan zijn dood
doet hij den ouden man opsluiten in eene kooi, wordt daarna de
') D. I, blz. 2. — Met hetoogopde ziekelijk-philanthropische oorlogs-theoriën,
die ook in Duitschland waren geboren gedurende het vredestijdperk, waarin
hij dit werk samenstelde, schreef hij nog: „In onzen tijd heeft men het bij de
„spaarzame oorlogvoering bijna zoover gebracht, dat men den hoofdslag gaat
„houden voor een door misslagen noodzakelijk geworden kwaad, een ziekelijk
teeken, waartoe een behoorlijke, voorzichtige oorlog nimmer voeren
„moest; slechts die veldheeren kwamen lauweren toe, die den oorlog zonder
„bloedvergieten wisten te voeren, en de theorie van den oorlog — een ware
„brahminendienst — behoorde bepaaldelijk te dienen om zulks te leeren.
„Wellicht dat men nog te eeniger tijd de veldtochten en veldslagen van
„NAPOLEON als ruwe bedrijven en halve domheden aanmerkt; en nogmaals
„met welgevallen en vertrouwen gaat opzien tot den salondegen van verouderde,
„verschrompelde inrichtingen en manieren."
Zoover nu zijn wij in Nederland met betrekking tot den Atjeh-oorlog,
inderdaad reeds gekomen.

11
overwinnaar van zijn wettigen heer en weldoener, doet alles bukkenvoor
de kracht der wapenen, en maakt daardoor Atjeh onafhankelijk
en tot een der machtigste rijken van Sumatra.
Op het gezag van verschillende oude geschiedschrijvers, zegt
Kolonel GERLACH, in een in 1873 door hem uitgegeven werkje over
de Atjehers o. a. :
„Geen volk van den Indischen Archipel was tot zulk een laag
„peil van zedeloosheid en kwade trouw gezonken. Wanneer zij
„door geweld hun doel niet konden bereiken, waren huichelarij,
„omkooping en trouwbreuk de wapenen, waarvan zij zich bedienden,-
„en die zij meesterlijk wisten te voeren."
Van hunne onmenschelijke wreedheid deelt hij verschillende
voorbeelden mede, en ten slotte zegt hij van hen:
„Het besef hunner onafhankelijkheid heeft een ijdelen waan en
„een overdreven trots op eigen kracht en sterkte bij hen opgewekt,
„die maar al te dikwerf tot de meest aanmatigende en eigendunkelijke
handelingen aanleiding gaf en meermalen in losbandigheid
„ontaardde.
„De geschiedenis doet hen kennen als moordzuchtige krijgslieden,
„trouwelooze onderhandelaren en oneerlijke kooplieden. Eenheden
„bezworen traktaat wordt morgen verbroken, eene pas afgelegde
„belofte straks ontkend, en de onervaren handelaar in alles bedrogen."
Op grond van dat oordeel vragen wij nu reeds, of het ons niet
duidelijk moet zijn, dat, na de zeer verklaarbare nederlaag van
de eerste expeditie ; na het ontijdig staken en huiswaarts keeren
van de tweede, zonder dat het Atjehsche volk overwonnen was,,
hoewel het geheele Atjehsche rijk bij die gelegenheid op papier tot
een Nederlandsen wingewest was verklaard; na ons jaren lang
Atjeh-gescharrel, besloten met ons terugtrekken op 1 Maart 1885,
en na zoovele andere onbegrijpelijke handelingen onzer staatslieden,
- of het ons niet duidelijk moet zijn dat het onafhankelijkheidsgevoel
der Atjehers, hun waan en trots op eigen kracht en sterkte,
hun geloof van onverwinlijk te zijn, meer dan ooit te voren moeten
zijn opgewekt en aangewakkerd.
Doch laat ik terugkomen tot de karakterschets van de Atjehers.
De Fransche Admiraal de BEAULIEU, die in de jaren 1620 en'
1621, geruimen tijd op Atjeh vertoefde en het volk goed had leeren-,
kennen, beschrijft hen als:
„Hoogmoedig, nijdig, zonder geloof en geweten, inzonderheid'

iL'
„tegen de Christenen, als verraders, dieven en vergiftigere. Hun
„boosheid gaat zelfs zoover, dat men dikwijls den broeder zijn
„broeder, en den zoon zijn vader hoort beschuldigen, en als men
„hun zoodanige boosheid verwijt en zegt dat zij een kwaad geweten
„hebben, zoo antwoorden zij, dat God verre, maar de Koning nabij is."
De Nederlandsche Philanthropen die, soms ter bemanteling van
eigen feilen, zulk een volk steeds zooveel sympathie blijven toonen,
en daarbij zoo gaarne op het medelijden onzer zoo humane natie
blijven speculeeren, zullen mij wellicht toeroepen : zóó waren de
Atjehers 2 à 3 eeuwen geleden, maar sedert zijn zij erg in hun
voordeel veranderd!
De Nota over de betrekkingen tusschen Nederland en Atjeh van
1824-1873 ] ) geeft ons daarop het antwoord. Daaruit ontwaart
men, dat de Atjehsche volksaard met de eeuwen volstrekt niet is
veranderd, maar zijne tradition volkomen getrouw is gebleven, en
zich vooral tegenover ons, zijn erfvijanden, nooit heeft verloochend.
Geheel in overeenstemming daarmede luidde clan ook de Dagorder
van den Gouverneur-Generaal in Maart 1873, bij het vertrek deieerste
expeditie, dat deze geroepen was om genoegdoening te eisenen
voor trouweloosheid en verraad.
Tot staving van ons beweren zullen wij ons slechts tot een paar
staaltjes bepalen.
In Mei 1855 toen Zr. Ms. brik de Haai een bezoek aan Atjeh
bracht, deed de Sultan zelfs het voorstel aan onzen inlandschen
tolk, om de geheele equipage door middel van het drinkwater te
vergiftigen, terwijl eerst het plan was beraamd, om het schip te
overrompelen en af te loopen, een plan waarvan alleen was
afgezien uit vrees voor mislukking.
En toen in Maart 1857 de Generaal VAN SWIETEN, als gezant
van het Ned. Gouvernement te Atjeh kwam, werden tijdens diens
aanwezen in den kraton, zes man onzer inlandsche matrozen uit
de sloep naar den wal gelokt, en ondanks alle vertoogen bij den
Sultan, is nooit meer iets van die menschen vernomen.
En wilt ge weten wat sedert door andere personen, die alle
vertrouwen verdienen, van onzen vijand is gezegd?
Welnu ! verneem dan hoe een civiel ambtenaar van reeds groote
verdiensten, de Heer KROESEN, thans Gouverneur van Sumatra's
') Deze is den 22sten April 1873 door den Minister van Koloniën FRANSEN
VAN DE PUTTE aan de Staten-Generaal overgelegd.

18
Westkust, die deel uitmaakte van de tweede Atjehsche expeditie,
en toen, zoowel als later, geruimen tijd op Atjeh heeft vertoefd,
en dit volk zeker nog beter heeft leeren kennen dan de Admiraal
DE BEAULIEU en menig ander, hoe hij de Atjehers heeft beoordeeld: J )
Hij zegt van hen o. a. : „De tegennatuurlijke ontucht wordt niet
„alleen in hoogere kringen, maar ook door de lagere klassen bedreven,
en dikwijls op de meest onbeschaamde wijze. Het is
„zelfs geen ongewoon verschijnsel, dat moeders haar kind tegen
„een som gelds voor dat doel aan meergegoeden afstaan. Zulk
„een knaap wordt goed verzorgd en gekleed, en volgt zijn meester
„zelfs op het terrein van den oorlog. Zelfs voor de eerste hoofden
„— zoo zegt hij verder — was geen gezag over het volk mogelijk,
„dan wat zij zelf wisten te verkrijgen en te houden door ruw
„geweld. Moreel overwicht schijnt hier niet bestaanbaar."
„De Atjehsche geschiedenis, hoe onvolkomen ook bekend, leert
„ons nu reeds, dat niemand ooit zijne meerderen placht te gehoor-
„zamen, tenzij daartoe gedrongen door vrees of eigenbelang." (Wij
cursiveeren.)
„Veel dieper nog dan bij den daarvoor zoo bekenden Maleier,
„schijnt bij het Atjehsche volk de zucht tot zelfstandigheid (onafhankelijkheid)
te zijn geworteld, waarvan wij trouwens sedert twee
„jaren (thans ruim 12 jaren) de meest ondubbelzinnige bewijzen
„zien. Ligt dit aan zijne afkomst, aan het bloed dat hem door
„de aderen vloeit, of aan zijn werkelijk glorierijke geschiedenis, of
„aan beiden wellicht? Wanneer men den Atjeher met een strak
„gezicht de brutaalste onwaarheden hoort zeggen, denkt men
„onwillekeurig aan den Klingalees, die zelfs liegt uit zucht tot
„liegen."
„Het is zeer waarschijnlijk dat de bewoners der Sagie XXII,
„de „orang toenoeng" de zoogenaamde bovenlanders, van een anderen
„oorsprong zijn dan de overige Atjehers. De benedenlander spreekt
„van de „orang toenoeng" als van een vreemd volk, geenszins als
„van landgenooten. Zijne gesprekken getuigen van een zeker,
„uit vrees geboren ontzag voor hen, en hij zal U dadelijk tal van
„voorbeelden vertellen van hun vechtlust en verregaande trouweloosheid.
Het is zeker dat krijgsdeugd er meer wordt aangekweekt
dan ergens elders; zelfs de vrouwen dragen er een
„klewang of een piek, wanneer zij ergens ter markt gaan.
') Ontleen 1 aan een manuscript, mij welwillend ter inzage afgestaan.

u
„Wat hun trouweloosheid aangaat, het is moeilijk te zeggen of
;'„de benedenlander in dit opzicht den bovenlander veel toegeeft."
De Heer KROESEN levert van die verraderlijke inborst een
-merkwaardig staaltje, dat als het ware het volk teekent, en
daarom wel waard is hier te worden vermeld.
„In December 1875 kwam de Majoor ROMSWINCKEL op Atjeh
„terug, en verzocht den controleur TADEMA te Oleh-leh, hem voor
„zijne bagage aan een vaartuig te helpen. De controleur vroeg
. „zulks aan TOEKOE NJA MOHAMAD, een der Atjehsche grooten, die
.„juist bij hem was. Deze in de verte een landgenoot ziende, riep
„dien aan, om hem eene sampan te bezorgen. De aangesprokene
„antwoordde, dat hij zelf ook geen vaartuig had, maar een middel
„wist om er een te krijgen. Laat mij naar den overkant gaan,
„ik ken daar iemand die wel een sampan heeft, ik zal hem voorstellen
om samen als het donker is naar Poeloe Bras te gaan,
„en vermoord hem onderweg.
De Heer KROESEN laat er woorderlijk op volgen: „De man zei
„dat met een gelaat, waarop zelfvoldoening stond te lezen over
„een zoo gelukkigen inval, en was zeer teleurgesteld toen zijn
„welgemeend aanbod niet werd aangenomen."
„Dat tegenover een volk van zooveel individualiteit en zoo
„weinig moreel de Hoofden veelal door geweld hun gezag moeten
„handhaven, behoeft nauwelijks gezegd te worden."
Ten bewijze daarvan verhaalt de Heer KROESEN nog, hoe hij
ooggetuige was geweest van het gebruik van den klewang dooide
eigen hoofden, „als het eenige middel om zich te doen gehoor
„zamen! En toen den hoofden werd opgemerkt, dat dergelijke
„behandeling van het volk onze bevreemding opwekte, verklaarden
„zij dat zulks de eenige en gewone wijs was om het opvolgen
„van bevelen te verzekeren." J )
Met opzicht tot hun krijgshaftigen geest zegt de heer KROESEN
o. a. het volgende:
') Volgens de Indische mailberichten van S Dec. 1885. (Zie „Het Vaderland"
van 14 Jan. 1886) werden ook onze naar den vijand overgeloopen soldaten
voor het spreken van Hollandscli of voor elke andere overtreding met een
klewanghouw gestraft.
Aldus luidde het bericht van 5 Chineezen, die door de Atjehers gevangen
waren genomen, maar onlangs er in slaagden weder te ontvluchten.
Het treurige feit, dat die desertiën, trots dit alles nog altijd voortduren,
is zeker wel het grootste bewijs van de verregaande demoralisatie van ons
leger.

15
„En laat ons het erkennen, niettegenstaande het algemeen belang
„van handel en scheepvaart en ons zelfbehoud ons noodzaakten
.„Atjeh uit te wisschen uit de rij der onafhankelijke Staten, de
.„Atjeher dwingt ook ons een zeker respect af, door den takt, de
„energie en de bravoure waarmede hij zijne onafhankelijkheid tegen
.„ons verdedigt. De Atjeher is trotsch en hij mag het zijn, althans
„op zijne dapperheid.
„Een ieder, die te Oleh-leh zijne intrede op Atjeh doet, valt het
„op, hoe de weigebouwde inboorling der Moekim Marassa u met
.„recht opgeheven gestalte en met fleren, aan het brutale grenzenden
„blik aanstaart, zonder in het minst de oogen neer te slaan.
„En dat zijn Atjehers die zich zonder strijd aan ons gezag hebben
.„onderworpen, dus geenszins het meest energieke deel der natie.
„De man — vooral in de bovenstreken, die het ongeluk heeft zich
.„lafhartig tegenover den vijand te gedragen kan zeker zijn, dat hij
.„allereerst door de vrouwen met de grootste minachting wordt
„bejegend."
Hoe die minachting zich kan openbaren, ondervonden die vreesachtigen
op eene al te duidelijke hoogst onaangename wijze o. a.
in onzen in 1877 en 1880 gevoerden strijd tegen het krijgshaftige
volk van Samalangan op Atjeh's Noordkust,
Dààr waren de teugels van het gezag feitelijk in handen van
.POTJOET MALIGOÏ, de halve zuster van den door opium-gebruik
n Samalanganschen vorst. Deze energieke vrouw, liet
de mannen, die niet tegen ons wilden strijden of zich laf gedroegen,
g ontmannen.
Laat mij thans nog kortelijk vermelden, hoe de opperbevelhebber
der tweede expeditie, de Luit. Generaal VAN SWIETEN, op wien de
hiervoren aangehaalde woorden, van den heer FRANSEN v. D. PUTTE
mede toepasselijk zijn, het Atjehvolk beoordeelt en welke gedragslijn
hij tegenover hen heeft gevolgd en nog gevolgd wil hebben.
Na in Nederland te zijn teruggekeerd, schreef hij 17 Oct. 1874
.aan Generaal KNOOP, O. a. het volgende: „Wij hebben te Atjeh
„te doen met een volk, dat niet alleen dapper en oorlogzuchtig
„is, dat nooit door een ander volk overheerscht is geworden,
.„maar ook van oudsher den roem van een krijgshaftig volk
.„heeft verworven. Dat het met zulk een verleden achter zich
„niet spoedig van zijne onafhankelijkheid afstand doet. is te
„natuurlijk om er verwonderd over te zijn, en zulks te meer, daar
7„het in traditioneelen haat tegen ons . is groot gebracht omdat

IG
„de Nederlanders sedert 1666 stuk voor stuk het Atjehsche gebied
„hebben ingekrompen en aan het hunne hebben toegevoegd." 1 )
De Generaal beriep zich verder op het geen door den Admiraal
de BEAULIEU over de Atjehers gezegd en hiervoren door ons is
medegedeeld.
Men houde het ons echter ten goede, dat wij ofschoon gaarne aannemende
de groote bekwaamheden die hem soms worden toegekend,
toch meenen met alle recht te mogen betwijfelen, of Generaal VAN
SWIETEN, wel ooit eene duidelijke voorstelling heeft gehad van
den Atjehschen volksaard, of hij zijne handelingen en theoriën in
overstemming heeft weten te brengen met den aard van onzen vijand.
Immers in dienzelfden brief van 17 Oct. 1874 schreef hij ook: niet
te kunnen begrijpen, dat in een land als het onze, lieden kunnen gevonden
worden, die ten opzichte van Atjeh in strijd wilden gehandeld
hebben met de beginselen van het volkenrecht, dat een
beschaafd volk ook op minder beschaafde vijanden behoort toe te
passen; dat hij er prijs op stelt den oorlog met humaniteit te
hebben gevoerd; dat het een afgezaagd gezegde is, dat ruwe en
onbeschaafde volken alleen door vrees zijn te regeeren; dat vrees
een slecht middel van besturen is in de handen van Christenen, op
Mohamedanen toegepast.
Voor den door mij uitgesproken twijfel heeft de Generaal onder
veel andere bewijzen, ook nog het volgende geleverd:
Op den l en Dec. 1873, van Atjeh's reede, schrijft hij als opperbevelhebber
o. a. aan den Sultan: „Zal het U. H. iets baten het
„verzet voort te zetten? Wederom zullen vele strijders worden
„gedood; wederom zullen kampongs worden verbrand en velden
„verwoest; enz." Maar op dienzelfden dag gaat er een tweeden
brief naar den Sultan, om dezen mede te deelen, dat hij op last
van ons Gouvernement is gekomen, om oorlog tegen hem te
voeren. In dat schrijven komt. ook deze merkwaardige zinsnede
voor: „Het is een gebruik onder de beschaafde volken, die den
„eenigen God aanbidden en zijne wetten gehoorzamen, om geen
„leed te doen aan krijgsgevangenen, noch aan personen die geene
') Hiermede is echter geheel in strijd het slot van dien brief, waarin de
Generaal o. a. schrijft : „Dat de oorlog; nog lang zal kunnen duren vrees
„ik niet. Inlanders schikken zich spoedig in het onvermijdelijke en dat
„zal te Atjeh ook het geval worden. Maar men heeft mij zoo dikwerf optimisme
verweten, dat ik hierbij niet zal blijven stilstaan en het aan de
„toekomst zal overlaten mij gelijk te geven." „De Waarheid" enz. bl. 490.

17
„wapenen dragen, al behooren zij tot de oorlogvoerende legers,
„zooals: geestelijken, geneesheeren en burgerpersonen, die staatkundige
of letterkundige werkzaamheden uitvoeren, ook niet aan
„de officieren van administratie, die voor de levensbehoeften
„zorgen. Ik stel U. H. voor, dit gebruik eveneens te volgen."
Dat was een voorstel aan den vorst van een barbaarschen
rooverstaat, om toe te treden tot de beginselen van het Eoode
Kruis. Die schoone instelling is, zooals enkelen uwer wellicht
niet zullen weten, haar ontstaan verschuldigd aan HENRI DUNANT,
een edel burger van Genève, die in zijn geschrift „de stem der
stervenden op het slagveld van Solferino (Juni 1859)," in gevoelvolle
woorden het vreeselijk lijden schetste der gekwetsten, uit
gebrek ook aan spoedige en voldoende geneeskundige hulp. Die
stem vond weerklank door geheel Europa, maar toch verliep er eene
reeks van jaren alvorens het meerendeel der beschaafde volken
van Europa tot die beginselen was toegetreden. Zoo herinner ik
mij o. a. hoe in 1867, toen ook in ons vaderland de grondslagen
daarvoor werden gelegd, zelfs beschaafde vrouwen en zachtzinnige
meisjes de eerste daarvoor te Gravenhage gehouden vergaderingen
in een bespottelijk daglicht stelden.
Wel was het dus eene minstens onbegrijpelijke utopie, waarmede de
Nederlandsche opperbevelhebber den oorlog aanving tegen het volk
dat ik u hiervoren, volgens geloofwaardige berichtgevers, heb geschetst.
Hij zou echter zeer spoedig ondervinden, dat een vijand als
de Atjehsche altijd is geweest, voor de toepassing van dergelijke
beginselen evenmin vatbaar is als voor het begrijpen van ons
Westersch oorlogs- en volkenrecht.
Immers in dienzelfden brief verzocht de generaal den Sultan nog
om bevelen te geven, dat geen leed werd gedaan aan zijne zendelingen,
maar deze met heuschheid bejegend, en hunne brieven
ontvangen en gelezen zouden worden. En toen de opperbevelhebber
zich verplicht rekende alvorens het bombardement op den
Atjehschen kraton te openen, volgens Europeesch volkenrecht en
oorloggebruik een vredesaanbod te doen, ook toen verloochende
de Atjehsche volksaard zich niet. Den 23sten December 1873 zond
de Generaal MAS SOEMO WIDIKDJO, een bejaard en achtenswaardig
Javaansch hoofd, die de expeditie vergezelde, als parleynentair,
ongewapend en voorzien van eene witte vlag, met dat vredesaanbod
tot den Sultan. Nauwelijks bij den vijand gekomen, werd
onze zendeling echter met zijne volgelingen gevangen genomen en
2

18
geboeid. Een paar dagen later werd WIDIKUJO op allerwreedaardigste
wijze ter dood gebracht in tegenwoordigheid van PANGLIMA POLIM,
van andere hoofden en vele mindere Atjehers. De handen en voeten
waren hem over kruis gebonden, en daarna werd den ouden man
het hoofd omgedraaid. Zijne drie volgelingen wisten eenige dagen
later te ontvluchten, toen zij aanzegging kregen, dat ook zij den
volgenden dag zouden gedood worden. Een hunner, bij zijne vlucht
achterhaald, onder water gehouden, met lanssteken doorboord en
toen voor dood in eene kuil gesmeten, wist, weder bijgekomen,
zijne vlucht te vervolgen, doch stierf na terugkomst aan de hem
toegebrachte wonden.
De marteldood onzen parlementair aangedaan, mocht zeker gelden
als een duidelijk bewijs, dat de Atjehsche vijand wel het allerminst
rijp was voor theoriën van Westersch oorlogs- en volkenrecht.
In zijnen aan den Sultan gerienten brief van 2 Jan. 1874 beklaagde
zich de Generaal VAN SWIETEN, dat zijn vredesaanbod niet
was aangenomen, dat zijne brieven onbeantwoord waren gebleven,
dat zóó gehandeld was met zijn parlementair, en stelde hem,
Sultan, tevens verantwoordelijk voor de gevolgen die hieruit
zouden voortvloeien. Hij deed dit in deze bewoordingen:
„Is het dan de wil van Uwe Hoogheid, dat Uw land geheel
„verwoest wordt?
„Ik ben beschaamd, dat Uwe Hoogheid met mijnen zendeling en
„met mijne brieven zoo onheusch heeft gehandeld.
„Ik kan nu niemand meer vinden, die een brief naar den Kraton
„wil brengen."
Dit laatste was zeer verklaarbaar, en erkennen moet men ook,
dat het verwijt niet in heuscher termen kon worden ingekleed.
Ruim 6 jaren later echter bij de herinnering aan dien marteldood
van onzen parlementair, schreef de Generaal VAN SWIETEN: „Het
„is geweest eene wreede daad, eene verkrachting van het oorlogs-
„en volkenrecht, tot dusverre steeds geëerbiedigd door alle volken
„van den Archipel." Maar ondanks die bekentenis gaan hij en zijne
geestverwanten volijverig voort, om tegenover den Atjehschen
vijand, die sedert, in strijd met eene schriftelijk gedane belofte, 1 )
bij proclamatie, van zijn land en zelfbestuur werd beroofd, de
toepassing te prediken van Europeesch volkenrecht, wat zij beter
wanen dan hem de scherpte van ons zwaard te doen gevoelen,
l ) Brief v. d. Generaal VAN SWIETEN aan den Atjehschen Sultan ,dd.
1 December 1873. (De Waarheid enz. blz. 470).

19
totdat hij, (zooals in 1879 en 1880) zich aan ons gezag zal hebben
onderworpen.
Zijn nu bij den mensch in het algemeen gevoelens van liefde en
vriendschap niet lang bestaanbaar zoo die slechts van één kant
betoond en dus niet gedeeld worden, ook in het onderling verkeer
r volken springt die waarheid steeds in het oog. Maar nog veel
minder zijn menschlievende volkenrechterlijke theoriën toepasselijk
in den Moedigen kamp met een barbaarsch, strijdlustig en dapper
volk, dat zijn eeuwenoude vrijheid met volharding wil verdedigen,
dat al die theoriën, vredes- en verzoeningsvoorstellen slechts met
kogels en klewanghouwen beantwoordt. Het is eenvoudig zelfmisleiding,
in strijd met het gezond verstand en — nogmaals — in
strijd ook met de leer van het zelfbehoud, die toepassing te verlangen.
Dat hebben alle volken begrepen, die tegen onbeschaafden
g hadden te voeren, zij begrijpen het nog, en die niet opzettelijk
blind wil zijn zal het door alle eeuwen heen blijven begrijpen.
Zelfs de anders zoo gemoedelijke Oostenrijkers kwamen spoedig
tot die overtuiging, toen zij in 1878 Bosnië en de Herzogewina
in bezit namen. Ook zij begonnen met vredeademende, menschlievende
proclamation, maar toen deze geen gevolg hadden, toen
voerden zij den oorlog op vrij wat strenger wijze dan wij op Atjeh,
r zij zelfs geen kwartier gaven en dus geen gevangenen maakten.
Dit laatste zouden wij niet willen aanbevelen, en is ook op Atjeh
niet in practijk gebracht 1 ). Toch had de strenge oorlogsvoering
r Oostenrijkers goede gevolgen, en zoo lezen wij dan ook in eene
beschrijving van dien veldtocht, door den kapitein RATZENHOFER:
„Es zeigte sich, wie rechtzeitige Strenge nicht nur das richtige
„milititärische, sondern auch humanste Mittel ist, weil hierdurch
„zukünftiges Unglück für beide Theile unterdrückt wird; und um
„die Verhinderung des allgemeinen Jammers handelt es sich und
„nicht um eine FALSCHE MENSCHLICHKEIT, welche jenem stets die
Wege ebnet."
De Generaal VAN SWIETEN blijft echter, in strijd met hetgeen
') Uit KIELSTRA'S werk over den Atjehoorlog kan men o. m. vernemen, hoe
op 11 Aug. 1879 bij eene verrassing door onze soldaten meer dan 67 gevangenen
werden gemaakt, op 2 Aug. van dat jaar 79, terwijl bij het tuchtigen eener vijandelijke
kampong een huis, waarin een twintigtal ouden en zieken gehuisvest
waren, gespaard werd. Op 13 Aug 1879 werden 31 Atjehers gevangen genomen,
waaronder Nja-Amoe, een onzer hardnekkigste vijanden. Deze bende
had nog wel den vorigen nacht eene kampong geheel uitgeplunderd. Zoo
leest men op bl. 448, 458 en 459, Hl. Deel.

20
de geschiedenis ons ook elders nog voortdurend leert, propaganda
maken voor zijne utopiën. In Mei 1884, en wel in het album
voor het Nederl. Tooneelfonds, schreef de Generaal o. m. over den
Atjehoorlog: „De oorlog moet steeds opbouwend en beschavend
„zijn, en dat kan hij zijn, als hij menschelijk gevoerd wordt, in
„overeenstemming met de thans heerschende begrippen van
„volkenrecht."
„Er is maar een waarheid ; zij kan door geen andere vervangen
„worden. Zij leert ons dat de moraliteit niet straffeloos van de
„staatkunde kan gescheiden worden. Het miskennen van die
„waarheid, het toelaten dat de Atjehoorlog in strijd daarmede en
„met de gezonde beginselen der staat- en krijgskunde gevoerd
„werd, is oorzaak dat hij zoolang duurt, en voor ons zelven zoo
„verderfelijk geworden is, dat hij niet is geweest opbouwend en
„beschavend. l )
„Het verledene kan niet ongedaan gemaakt worden. Maar het
„kan ons tot leering dienen, dat op den ingeslagen weg niet mag
„worden voortgegaan."
Wij kunnen ons voorstellen, dat dergelijke theoriën in ons vaderland,
dat reeds een vijfenvijftigjarigen vrede geniet, en welks
bevolking daardoor tegenwoordig zoo vredelievend is, veel aanhangers
moet vinden. Ons echter bracht dit albumblaadje onwillekeurig
in herinnering, de woorden van den Franschen Maarschalk,
die in den Krimoorlog ooggetuige was van de schitterende maar
onzinnige charge der Engelsche ruiterij bij Balaklava, en die toen,
') Het kan intusschen zijn nut hebben hier te herinneren, dat de Generaal
VAN SWIETEN, in zijn brief dd. 20 Febr. 1874 a.ui de Hoofden en hoeloebalangs
der drie Sagies, zich beklaagde, dat de kampongbewoners den 29en
Januari te voren, zonder eenige aanleiding onzerzijds, iwij waren intusschen
met hen in oorlog, wat de Generaal vergeten scheen) op hem en zijne soldaten
hadden geschoten. Hij schreef o. a. in dien brief:" Maar men schoot op ons.
„en dwong mij, de dwazen, die mij trotseerden, te straffen en de kampongs,
„waaruit geschoten was, te verbranden."
„Ik heb mij eenige dagen rustig gehouden om U tijd van bedenken te
„geven, en niet weder genoodzaakt te zijn, eenige van Uwe kampongs te
„verwoesten."
„Maar zoo de hoofden en het volk zich van mij verwijderd houden, zich
„niet komen onderwerpen, niet medewerken om een geregeld bestuur te
„verkrijgen, dan zullen mijne soldaten Uwe schoone kampongs gaan bezoeken,
en vernielen wat mij tegenstand biedt."
„Gods vloek zal over U en Uw volk komen, wanneer gij up den ingeslagen.
„weg voortgaat."

21
uitriep: „c'est beau, mais ce n'est pas la guerre!" De oorlogshandeling
zelve toch is eene daad van geweld ; eerst, wanneer het doel
van ' den oorlog bereikt is, kan de opbouwende en beschavende
taak beginnen; en hoe eerder dat doel bereikt wordt hoe beter.
Aan de utopisten en Atjehvrienden doe ik hier de vraag, welke
oorlog in vroegeren of lateren tijd ooit opbouwend en beschavend
is geweest? Ter overtuiging zal men mij toch niet willen voeren
naar het verwoeste Sebastopol en de slagvelden uit den Krimoorlog;
naar Straatsburg, Bazeilles, Sedan, Parijs, Belfort of
zoovele andere vermaard geworden plaatsen uit den Fransch-
Duitschen oorlog; naar de tallooze huiveringwekkende tooneelen
uit den oorlog in 1857 en 1858 in Britsen Indië; naar de vele
bloedige slagvelden uit den Amerikaanschen oorlog in 1861 —1864,
die zoo vaak zijn ruw geweld deed zegevieren en die, gevoerd ter wille
van een menschlievend beginsel, honderdduizenden menschenlevens
en milliarden schats verslonden heeft ; of naar de puinhoopen van
het door de Engelschen verwoeste Alexandrie, naar de door hen
verbrande dorpen en Zarebas, naar de ons zoo duidelijk beschreven
slagvelden in Egypte en in Soedan; naar Algérie, naar het dooide
Franschen vernielde Foochow, naar het door hen geteisterde
Tonkin; naar Cameron op Afrika's Westkust, waar de beschaafde
Duitschers in Dec. 1884 verschillende dorpen stelselmatig hebben
getuchtigd, de euphemistische uitdrukking voor verbranden; of
eindelijk naar Bulgarije en Servië, waar zelfs broederstammen
met verbittering tegen elkander hebben gestreden?
Doch, waartoe een verder zoeken, waar de Generaal VAN SWIETEN
slechts een idealistischen oorlog voor oogen kan hebben gehad, bij
het schrijven van zijn eigenaardig albumblad? Intusschen hebben
wij gemeend, vooral bij dit gedeelte lang te moeten stilstaan, omdat
wij vooral, ook op grond van de gedurende onzen Atjehstrijd waargenomen
feiten, volkomen overtuigd zijn van de waarheid der
woorden van VON CLAOSEWITZ, „dat in den oorlog juist die dwalingen
de ergste zijn, die uit zachtmoedigheid voortvloeien."
Daartegen meende ik dus mijne landgenooten in de eerste plaats
te moeten waarschuwen, want, dank zij onze concentratie, zal de
Atjehoorlog vooreerst nog niet geëindigd zijn.
In zijn boek „de Waarheid over onze vestiging te Atjeh," heeft de
Generaal van SWIETEN geschreven (bl. 314): „dat het de verwachting
der Atjehers is, ons van hunnen bodem te verdrijven, zoo-
„als zij het vroeger eveneens de Portugeezen hebben gedaan."

22
En onder dagteekening van 4 Februari 1874 schreef de opperbevelhebber
in zijn Particulier Journaal: „Wij hebben te doen
„met het gansene volk, dat over het land verspreid is. Een beslissende
slag is dus niet toe te brengen." En verder: „Iedere
„ontmoeting met den vijand, iedere beweging veroorzaakt ons
„verliezen, die schier niet meer aan te vullen zijn." Zou dit laatste
juist zijn geweest, dan beweerde de Generaal dus niets minder, dan
dat reeds in Februari 1874. de krachten van het N. I. leger als het
ware opgeteerd waren, wat toen nog wel de schuld niet kon zijn
van de zoogenaamde agressieve partij, die daarvan echter steeds
stokstijf is beticht.
Maar ondanks die stille, eerst jaren later publiek gemaakte, op
den werkelvjken toestand gebaseerde bekentenissen, telegrafeerde
dezelfde opperbevelhebber den 4en Februari, dus op denzelfden dag
naar Batavia o. m. : „Door verovering van Kraton is de kracht der
„verdediging gebroken, en wat verder geschiedt, partieel; de kleine
„man, schijnt voor voortzetting minder gestemd." En op 7 Februari
d. a. v. : „Overigens geene vijandelijkheden; bij ons niet,
„omdat wij voor vestiging werkzaam zijn ; bij vijand niet, uit machteloosheid.
Volk is vredesgezind."
Hoe de inhoud dezer zoo optimistische officiëele telegrammen te
rijmen is met de zoo pessimistische overdenkingen van den opperbevelhebber,
die hij 4 Februari, met den werkelvjken toestand voor
oogen in zijn particulier dagboek ter neder schreef, dat raadsel
is zelfs door de ingewijden in de hoogere politiek nog niet opgelost.
Maar nog onbegrijpelijker en onverantwoordelijker handelde
de opperbevelhebber die, 4 Febr. onze eigen machteloosheid
beweerde, en niettemin reeds acht dagen later 12 Februari 1874,
het Atjehsche volk overwonnen en hun geheele Rijk tot een Nederlandsch
wingewest verklaarde, waarover hij, tegelijkertijd het
direct bestuur aanvaardde, ofschoon er toen voorzeker niet anders
te besturen viel dan onverzoenlijke vijanden, die niet door ons bestuurd
wilden worden. In datzelfde Journaal schreef de opperbevelhebber
nog, om zijn niet verder voortzetten van den oorlog
te verdedigen : „Heeft men den oorlog in de binnenlanden eens
„aangevangen, dan is terugtreden niet goed meer mogelijk, zonder
„zich aan den schijn bloot te stellen dat het uit zwakte geschiedt."
Door de concentratie is voor de Atjehers onze zwakte thans zoo
duidelijk mogelijk geworden ; en wie, die rekening wil houden,
vooral met hunnen volksaard, zal het willen betwisten, dat zij

23
hierdoor meer dan ooit versterkt zijn in hun vertrouwen, om door
volharding en door moed, waaraan het hun wel het allerminst
ontbreekt, ons verder terug te dringen en eindelijk voor goed van
hunnen bodem te verdrijven, evenals zij het weleer de Portugeezen
en ook andere indringers hebben gedaan? 1 ).
Ten slotte keer ik nog even terug naar het manuscript van
den heer KROESEN, die zijne belangrijke beschrijving eindigde met
deze zeer juiste, doch helaas! zoo slecht behartigde woorden : „Het
„heeft ons meer dan gewone inspanning gekost om met Atjeh zoo ver
„te komen, als wij nu (1876) zijn, en het zal zeker nog eenige inspan-
„ning kosten, om de zaak tot een goed einde te brengen.
„Wij hebben te doen met een in-slecht, maar dapper volk, dat
„wij, ten bate van het algemeen, verplicht zijn te dwingen met de
„maatschappij mede te gaan, of des noods te vernietigen-).
„Daarvoor is noodig: geld en energie. Het eerste is geen bezwaar,
„wij zijn als natie rijk en wat de energie aangaat, Atjeh geeft ons
„eene prachtige gelegenheid om de wereld te toonen, wat men,
„om met JAN PIETEBSZ. KOEN te spreken, kan uitrichten met een
„weinig doorzetten en wat courage."
De man van den vrede, de civiele ambtenaar, die blijken gaf,
het Atjehsche volk zoo goed te hebben leeren kennen, en op grond
van die kennis de gezonde leer uitsprak, dat wij eens met Atjeh
den oorlog aangevangen hebbende, en tot annexatie overgegaan
zijnde, het óf tot onzen wil moesten dwingen, óf des noods
vernietigen, hij zou zich toen onmogelijk hebben kunnen voorstellen
dat wij, na eenmaal (1879 en 1880) het land veroverd en het
volk feitelijk te hebben onderworpen, door opzettelijk gepleegde
politieke misslagen er toe zouden kunnen komen, het veroverde
weer ontijdig prijs te geven en ons vreesachtig op te sluiten in
') De Generaal v. S\v. zegt in zijnen brief dd. 19 Juli 1874 aan den Gouverneur
Generaal, dat de Atjehers steeds een der oorlogzuchtigste volken van den Aziatischen
Archipel zijn geweest, en hunne geschiedenis meer dan één voorbeeld
van zoodanige verdrijving heeft geleverd. (KIELSTBA, Deel II, blz. 547.)
3 ) De Minister van Buitenl. Zaken GERICKE VAN HERWIJNEN, besloot de
geheime Kamerzitting van 17 April 1874, met deze woorden: „AVij hebben
„alle middelen uitgeput om tot een vergelijk te komen met Atjeh, maar
„kwamen tot de overtuiging, dat ons niets anders overbleef dan het bezigen
van geweld. In plaats van den aangeboden olijftak verkozen zij het zwaard.
„Dat is de schuld van Atjeh, en niet de onze." Die woorden onderschrijven
wij geheel, maar juist daarom ging het niet aan, om in 1874 na den eersten
aanloop te blijven steken en de Atjehers steeds olijftakken te blijven aanbieden,
die zij steeds met klewanghouwen bleven beantwoorden.

2-1.
eene veel beperkter linie dan op het einde van 1876 door onze
troepen was bezet.
Zeker kon hij niet vermoeden, dat negen jaren later de rollen
op Atjeh geheel zouden zijn omgekeerd, dat de kleinmoedig geworden
afstammelingen van een onzer kloekste en grootste voorzaten,
van den grondlegger onzer koloniale grootheid, diens woorden
en diens daden zoo geheel zouden vergeten, zoo geheel in strijd
zouden handelen met hun grootsch en roemvol verleden.
„De kracht en grootheid van een volk hangen veel minder af
„van zijne getalsterkte, dan van den geest die het bezielt, van
het karakter der mannen die het leiden."
Zoo luidde het oordeel, twee jaren geleden, uitgesproken door
den Generaal KNOOP, die hierbij op het oog had, zoowel de kleine
heldenschaar van Tranvaalsche boeren, als onze voorouders uit
den Spaanschen worstelstrijd. In onze koloniale geschiedenis is
JAN PIETERZ. KOEN wel het schitterendst voorbeeld van de juistheid
van die uitspraak. Maar de geschiedenis van den Atjehoorlog, in
den aanvang van 1874, en vooral in de phase die is ingetreden na
Maart 1881 en na de Tenomquaestie, heeft helaas! ook doen zien,
welke de treurige gevolgen zijn voor eene natie wanneer de
kloeke geest is geweken bij de mannen die geroepen waren het
volk te leiden.
i

II.
DE CONCENTRATIE IS VOLKOMEN IN STRIJD MET ONZE
ANNEXATIE-POLITIEK IN 1874 ONHERROEPELIJK AFGE-
KONDIGD, EN KAN DUS, ALS ONLOGISCHE VOORT-
ZETTING DAARVAN, NOOIT TOT HET EINDDOEL
VAN DEN OORLOG LEIDEN.
La politique ne recule pas devant la fraude.
ERNEST RENAN.
A la guerre comme à la chasse, c'est, n'avoir rien fait
que de ne pas achever ce qui était commencé.
ONOSANDER. ')
Alhoewel nu de verovering dezer punten (de sleutel des
land's) van overwichtig belang kan zijn, desniettemin blijft
het eene dwaling daarvan den onvermijdelijken ondergang
des vijand's te verwachten ; de veldheer, die zulk eene uitkomst
verlangt, behoort het vijandelijke leger als het sleutelpunt
van zijn doel te beschouwen.
De vernieling der vijandelijke strijdkrachten is stee 's
de hoofdstrekking; zij moet onafgebroken worden voortgezet.
VON CLAUSEWITZ.
Reeds tijdens de tweede Atjehexpeditie hebben zich in ons vaderland
zoowel als in Indië twee partijen gevormd, die nog lijnrecht
tegenover elkander staan, met opzicht tot de richting die gevolgd
moest worden om het einddoel van den oorlog, door de annexatie
bep)aald, te bereiken.
De eene partij steeds in het veld komende met utopistische theorien
en sophismen, blijft volhouden, dat wij ons daartoe van den
') ONOSANDER, was een Grieksch wijsgeer, die in de eerste eeuw onzer jaartelling
leefde en o. m. ook de krijgskunde der Romeinen heeft beschreven.
Aan dat vertaalde werk (Bibliothèque nationale) is deze krijgskundige stelling
ontleend.

26
aanvang af en des noods jaren lang hadden moeten bepalen tot
het innemen eener beperkte stelling, waarin men maar geduldig
den tijd moest blijven afwachten, dat de Atjehers genegen zouden
worden bevonden om zich aan ons gezag te onderwerpen.
De andere partij daarentegen, die in de eerste plaats rekening
hield met den strijdlustigen, onaf hankelijken volksaard, en daarom
overtuigd was, dat als de vijand den strijd ernstig wil, die niet
te ontwijken is, was en is nog van meening, dat het volgen van
zulk eene gedragslijn geheel in strijd is met de annexatie in
1874 openlijk afgekondigd, in strijd ook met eene gezonde krijgskunde,
en dat zij ons derhalve nooit tot het einde van den oorlog
brengen, kan. Vooral sedert op Atjeh onze beperkte stelling is
ingenomen, heeft men telkens hooren verkondigen, dat die concentratie
het doorslaande bewijs is, dat de staatkundige, volkenrechterlijke
en philanthropische theoriën van den Generaal van
SWIETEN even juist zouden zijn als zijne strategeische inzichten
en zijn beweren, dat wij op Atjeh nooit de (zoogenaamde)
goede stelling te Kota-Radja, en evenmin de afwachtende houding
hadden mogen verlaten.
Zelfs de Militaire Spectator, het oudste militair tijdschrift, in
ons land, heeft zich reeds van den aanvang af partij gesteld voor
de afwachtende houding. l )
Zij, die zoo spreken of schrijven, vergeten echter ten eenenmale,
dat de krijgsgeschiedenis nog op geen enkel voorbeeld kan wijzen,
als zou een strijdhaftig, vrijheidslievend volk, dat door den tegenstander
van zijn land en zijne onafhankelijkheid werdberoofd, door lijdelijk
afwachten van den aanvaller tot onderwerping zijn gebracht;
dat zelfs de geschiedenis van den Atjehoorlog hen in het ongelijk
heeft gesteld; dat immers de feitelijke verovering van het land
en de onderwerping van het volk in 1879 niet door afwachten,
maar door consequent oorlogvoeren zijn verkregen.
Dat het met zooveel moeite en zooveel offers door ons leger
toen opgetrokken en voltooide gebouw werd omver geworpen, is
te danken aan de misslagen van intrigeerende staatslieden, is de
wrange vrucht geweest van de onzinnige gedragslijn sedert Maart
') Men leze slechts welke zonderlinge leerstellingen een onbekende X
heeft verkondigd in No. 6 van de „Mil. Spectator" van 1881, blz. 422—439.
Ook de Majoor van den Generalen staf F. DE BAS is in de „Mil. Spectator"
No. 1 van 1886 (bl. 10 en 11) tot zekere hoogte als voorstander opgetreden
van de handelingen van den Generaal VAN SWIETEN.

27
1881 ten opzichte van Atjeh gevolgd, en met ongeëvenaarde
koppigheid volgehouden.
In elk geval schijnt het noodig, hier nogmaals aan te toonen,
waarom anderen en ik steeds de partij van handelen zijn toegedaan
geweest.
Tot dusver was in onze Indische oorlogen aan de staatkunde slechts
een zeer beperkte, om niet te zeggen onbeduidende rol toebedeeld.
Te recht werd begrepen, dat in den strijd tegen meestal woeste
en barbaarsche volken slechts ééne politiek mogelijk was n.l. :
oorlog te voeren op oorlogsmanier.
Men begreep, dat aan het zwaard het hoogste woord moest
worden gelaten, vermits die volken voor allerlei meestal zeer
diepzinnige theoriën niet rijp zijn, en evenals in vroeger eeuwen
de volksstammen van het oude Europa, slechts het recht van
den sterkste erkennen en eerbiedigen. l )
Zelden echter, wellicht nog in geen enkelen anderen oorlog,
heeft de staatkunde alle krijgshandelingen zóó beheerscht en aan
banden gelegd; is zij zóó weifelend, onlogisch en stelselloos, zóó
aanmatigend of kleinmoedig geweest; heeft zij het hoofd- en einddoel
van den oorlog telkens zóó uit het oog verloren, of waar
dat doel bereikt was, het resultaat weer prijs gegeven; heeft zij
zooveel rampen over het eigen volk gebracht, als de politiek
door verschillende Nederlandsche staatslieden ten opzichte van
Atjeh in praktijk gebracht.
De staatkunde roept den oorlog in het leven; het leger moet
dien voeren en eindigen.
„De oorlog" — zegt VON CLAUSEWITZ — „is eene voortzetting of
„liever het werktuig der staatkunde, en zal dus het karakter der
„staatkunde aannemen."
Uit een en ander volgt: dat, waar de staatkunde slecht is of te
onpas ingrijpt, de strategie moet falen, belemmerd wordt en de
verkregen resultaten verloren gaan. Onze Atjehkrijg heeft dit
andermaal bewezen.
Staatkundig niet behoorlijk voorbereid en ingeleid, anders gezegd
klakkeloos begonnen, moest de eerste expeditie mislukken.
En door het ontijdig ingrijpen onzer politici is die oorlog verder
stelselloos gevoerd.
') Volgens de telegrammen van 10 Januari 11. acht ook Moektar Pacha de
pacificatie van Soedan alléén mogelijk met het zwaard, alléén doorliet zenden
van een voldoende krijgsmacht.

28
Nauwelijks toch was de tweede expeditie in het bezit gekomen
van den ontruimden Kraton, was een eerste, maar geenszins een
beslissend voordeel behaald, of de staatkunde van Generaal VAN
SWIETEN greep te onpas in; zich zelf en anderen misleidende
omtrent hare mogelijke werking om het doel van den pas begonnen
oorlog te bereiken, verwisselde hij de rollen.
Vier dagen vóór dat de opperbevelhebber der tweede expeditie
Atjeh's bodem voor goed vaarwel zegde, liet hij zijn opvolger, den
Kolonel PEL, eene toen hoogst beperkte, zeer onveilige positie, en
tevens eene nota achter (dd. 22 April 1874) eindigende met deze
woorden: „De politiek moet en zal voltooien, wat de wapenen
„zoo gelukkig begonnen hebben."
De verdere loop der krijgsgebeurtenissen heeft echter te bloedig
bewezen, dat op het ernstig oorlogstooneel, de hoofdrollen: staatkunde
en oorlogvoeren, niet zoo gemakkelijk kunnen worden
verwisseld als in eene gewone comedievertooning. Evenzoo is op
Atjeh telkens bewezen, dat op het gebied van den oorlog, ook in
anderen zin, niet straffeloos onlogisch kan worden gehandeld. Ik
wil hiermede zeggen, dat wanneer een staat agressief is opgetreden
tegenover een krachtig volk, dat alles voor zijne onafhankelijkheid
over heeft, en zijne veroveringsplannen luide verkondigt,
zijne oorlogvoering daarmede ook noodzakelijk verband moet houden.
Aan dezen vasten krijgskundigen regel zal thans worden getoetst
onze politieke gedragslijn in de eerste phases van den oorlog.
Slechts enkele dagen na het in bezit nemen van den door den
vijand verlaten Kraton, kondigde de opperbevelhebber, tevens
Regeeringscommissaris, tegenover Atjeh eene als het ware onherroepelijke
veroveringspolitiek af, waarvan niet het aannemen
eener verdedigende, afwachtende houding, maar wel het voeren
van eene actieven, offensieven oorlog het logisch gevolg moest
zijn. Zijne tegenover Atjeh gevolgde staatkunde was zelfs veel
agressiever dan laatstelijk door de Engelschen in Egypte en Soedan,
door de Franschen in Algérie en in Tonkin, en in vroeger eeuwen
door het overmachtige Rome is gevolgd tegenover Carthago,
nadat de tweede Punische oorlog, door den slag bij Zama, geheel
ten voordeele der Romeinen was beëindigd.
Vooral dit laatste voorbeeld aan de oudheid ontleend, hadden
wij ten opzichte van Atjeh wel indachtig mogen zijn. In het
werk van GUSTAVE BOISSIERE, „l'Algérie Romaine," lezen wij o.a.
deze leerrijke woorden: „Ainsi, Carthage était à terre, ruinée,

29
„incendiée, disparue, et Rome croyait ne devoir accepter l'héritage
„que sous bénéfice d'inventaire, L'annexion s'offrait comme
„d'elle-même et paraissait toute prête: mais Rome, encore une
„fois, n'était point prête pour l'annexion."
Ook de Generaal VAN SWIETEN had in 1874, vooral bij den
toen reeds door hem beweerden staat van uitputting van ons
Indisch leger 1 ) moeten begrijpen, dat Atjeh eenerzijds geenszins in
den machteloozen toestand verkeerde van Carthago, en wij anderzijds
geenszins beschikten over de macht van Rome; met andere
woorden, dat Atjeh in 1874 evenmin rijp was om geannexeerd te
worden, als wij gereed waren om de groote verantwoordelijkheid,
om de gevolgen dezer annexatie voortdurend te dragen.
Wij hebben al velerlei paradoxen en eigenaardige bespiegelingen
over hoogere politiek moeten vernemen, redeneeringen die moesten
dienen om te betoogen, dat met de Atjehannexatie eigenlijk geene
feitelijke annexatie bedoeld was; dat wij dus zeer goed onmiddellijk
daarop een volkomen afwachtende houding konden aannemen, en
die ook volstrekt niet hadden mogen verlaten.
Het is hier de plaats niet, om die meestal zeer diepzinnige
theoriën of utopiën nogmaals te wederleggen -). Wij meenen to
kunnen volstaan met sommige gebeurtenissen in herinnering te
brengen, en aan het slot slechts enkele gedeelten uit sommige
staatstukken van 1874. mede te doelen. Een ieder zal dan zelf
zijne conclusie kunnen maken.
Den 9en December 1873 was de tweede expeditie gelukkig bij
Kwala Loë, niet ver van Pedro-punt, geland, en hadden de troepen
den 24en Januari 1874, dus 47 dagen later, na verschillende gevechten,
bezit genomen van den Kraton, het oude verblijf der
Atjehsche Sultans, dat echter met de eeuwen zijn vroegeren luister
geheel, en zeer voel van zijne vroegere beteekenis had verloren.
Dit laatste hebben de generaal VAN SWIETEN en zijne aanhangers
') In zijn werk; De Waarheid enz. blz. 310 schreef Generaal v. SWIETEN
o. a. „Is de zorg voor het leger een plicht, die nimmer verzuimd mag worden
zij is het des te meer nu de Kommandant van het leger reeds den lien Jan.
(1874) telegrapheerde „de expeditionaire bataillons te Padang zijn uitgeput,
reeds moeten van elders overplaatsingen geschieden. Het is een wenk
die niet veronachtzaamd mag worden. Hij wijst opeen spoedig te verwachten
onvermogen om de verliezen die geleden zullen worden aan te vullen, want
de bataillons op Java hebben reeds hunne beste elementen aan geoefende
manschappen en kaders voor de samenstelling der expeditie afgegeven."
-) Zie slechts de noot op een der laatste bladzijden.

30
r nooit willen erkennen. Integendeel, men heeft het voorgesteld,
en helaas! ook zoo gehandeld, alsof met den val des
Kratons het geheele Atjehsche Rijk in ons bezit was gekomen.
Vermoedelijk onder den indruk der van het oorlogsterrein afgezonden
zeer optimistische telegrammen, wellicht ook begoocheld
door de schoone voorspiegelingen van den toenmaligen Minister
van Koloniën FRANSEN VAN DE PUTTE, schijnt men destijds ook in
ons vaderland vrij algemeen die meening te hebben gedeeld.
In Indië echter, was men op grond der feiten die kort daarop
te Atjeh hadden plaats gegrepen, spoedig uit dien waan gebracht.
Maar zij, die toen vooral luide durfden verkondigen, dat, met de
inneming van den Kraton en de kort daarop gevolgde annexatie
— op papier — van het geheele Rijk, onze moeilijkheden op
Atjeh eerst een aanvang zouden nemen, werden als betweters, als
raisonneurs, als officieren „à courte vue", als partijmannen, ja
zelfs als wangunstigen uitgekreten.
Dat men echter ook elders, waar toch van partijschap of wangunst
geen sprake kon zijn, er evenzoo over dacht, kan o. a. blijken
uit een in Augustus 1874 in No. 8 van de Gartenlaube verschenen
artikel, getiteld „Holland in Noth". De schrijver zekere J. LOEU-
WENBERG geeft daarin een kort overzicht van onze Koloniale geschiedenis,
bespreekt de oorzaken van den ondergang der O. I.
Compagnie l ), het mislukken der eerste, en de eerste krijgsverxichtingen
der tweede expeditie, en eindigt zijn artikel aldus:
„Der Kraton, ist indesz, wie schon bemerkt, kein Malakoff; er
„war nicht befestigt und ist nicht vertheidigt worden, aber die
„Natur des Tropenlandes kommt hier den Angegriffenen vielfach
„zu Hülfe. Voraussichtlich wird der Krieg langwierig, und Holland
befindet sich vor Atschin in ungleichschwieriger Lage als die
„Russen vor Chiwa gewesen und die Engländer jetzt vor Cumassie
„sind, da die Kosten und Ansstrengungen ihm mit der Zeit zu grosz
') Steeds treffender wordt de overeenkomst van den tegenwoordigen toestand
van ons Aziatisch Rijk, met de laatste stuiptrekkingen der eens zoo
machtige O. I. Compagnie. Reeds herhaaldelijk is ook door Nederlanders
op die treurige overeenstemming gewezen, doch het Nederl. volk van onze
dagen blijft slechts voortdommelen en opzettelijk de oogen sluiten voor de
donkere toekomst. De belangstellende lezer, die er meer van wil weten,
sla eens op de brochure „Eerlijke Koloniale Staatslieden," Rotterdam Jac.
ROBBERS 18S2, blz. 154—175 het Hoofdstuk getiteld: „Glauspunt, verval en
ondergang der Oost-Ind. Compagnie. Een waarschuwend historisch voorbeeld,
in verband met latere toestanden."

31
„werden dürften, und seine Marine kaum ein Schatten ihrer ehemaligen
Grösze ist."
Sedert zijn bijna 12 jaren voorbijgegaan, en de gebeurtenissen,
in dat tijdvak plaats gegrepen, hebben bewezen, dat de vreemdeling
helaas! niet slechts de toenmalige toestanden, maar ook de
toekomst beter heeft ingezien dan velen, ja laat ik het maar
zeggen, beter dan de meeste Nederlanders het zelfs thans nog doen.
Hij heeft tevens en zeer te recht gewezen op de overeenkomst
in onze koloniale toestanden, toen en bij den ondergang der O. I.
Compagnie; hij heeft, met alle recht helaas! ook gewezen op den
jammerlijken staat van verval waarin onze eens zoo ontzagwekkende
zeemacht toen reeds verkeerde.
Voor het lezend deel der Nederlandsche natie kwam dit pas duidelijk
aan het licht, toen eindelijk, in het laatst van 1881, voor ons
het geheim mocht worden ontsluierd omtrent het ontstaan van den
Atjeh-oorlog en hetgeen over die voor het volk zoo gewichtige zaak,
op 16, 17 en 18 April 1874, in 's Lands Raadszaal met gesloten denren
was voorgevallen en gezegd. Die geheimzinnigheid tegenover
de natie is nogmaals herhaald in Juni 1884, toen wederom met
gesloten deuren, is besloten tot de concentratie, die toch ook gold
onze nationale eer, een belang, waaromtrent het volk van Nederland
tegenwoordig echter geen recht van stem meer schijnt te
mogen hebben.
Doch keeren wij terug tot onze Atjeh-annexatie. De Duitsche
schrijver (in de Gartenlaube) begreep dus reeds in 1874, dat het
bezetten van den kraton pas het begin moest zijn van een voor
ons zeer moeilijken en langdurigen veroveringsoorlog. En de
Generaal VAN SWIETEN, ofschoon zeer optimistisch gestemd
door het pas verkregen voordeel, zag toen toch in, dat met het
bezetten van den Kraton het doel van den veldtocht NIET bereikt
was, maar dat het volk moest worden onderworpen. Het bewijs
hiervan vinden wij in zijne aan de troepen gerichte Dagorder dd.
24 Januari 1874, waarin hij aan het slot o.a. zeide: „Maar de vijand
„is wel overwonnen, doch nog niet onderworpen; daarom zal ik
„nieuwe inspanningen van U vorderen, die echter licht zullen zijn
„in vergelijk van hetgeen reeds door U is verricht".
Veel minder kon dat doel (de onderwerping) dus bereikt worden genoemd,
toen de Generaal, na eene op 29 Januari met eene aanzienlijke
troepenmacht naar Longbattah ondernomen verkenning, door een
talrijken vijand AANGETAST en tot den terugtocht genoodzaakt w r erd.

32
Na verder werkeloos te zijn gebleven, ging hij niettemin reeds
14 dagen later over tot de annexatie van het geheele Rijk — de
huid van den beer verkoopende voordat de beer geschoten was, —
eene daad waaraan ook door de toenmalige volksvertegenwoordiging
geen andere beteekenis kon worden gehecht, dan het vaststellen
van eene zeer gewaagde veroverings-politiek.
Meerdere afgevaardigden keurden toen de annexatie af, vooral
om de groote verantwoordelijkheid die ons daardoor werd opgelegd,
maar ook omdat de toenmalige Regeering te kort deed aan hare
waardigheid, door niet rondweg voor hare ware bedoelingen uit te
komen. Immers, ondanks de dwaalbegrippen die de Minister van
Koloniën FRANSEN V. D. PUTTE toen reeds omtrent de annexatie
trachtte ingang te doen vinden, was duidelijk gebleken: „dat wij
„besloten waren te houden, wat wij éénmaal aan Atjeh hadden
„ontnomen; dat wensch en doel wel degelijk was: uitbreiding van
„gezag." J )
De Admiraal afgevaardigde FABIUS, scheen dien dag als 't ware
te voorzien, wat 10 jaren later in zake Tenom het noodzakelijk
gevolg der annexatie moest zijn. De Heer FABIUS sprak nl. de
vrees uit, „dat die annexatie voor ons de treurigste en ellendigste
„gevolgen zou hebben. Hij vroeg toen o. a. : Wanneer eens Engel-
„sche planters in Atjeh vermoord, of hunne bezittingen door
„vijandige Atjehers verbrand zouden worden, of er dan niet een
„verbazende schreeuw zou opgaan, en Engeland ons daarvoor niet
„verantwoordelijk zou stellen. En als wij niet bij machte zouden
„zijn om Engelsche onderdanen te beschermen of te wreken, of
„het dan niet te verwachten was, dat Engeland tot ons zou zeggen :
„Gij kunt dit niet doen en dus zullen wij het zelf doen? Zal dit
„niet het gevolg zijn van de annexatie?" Zóó luidden woordelijk
de toen door den afgevaardigden FABIUS gestelde vragen.
En nu vragen wij, of het niet juist zoo gegaan is in 1884, in
zake de Tenomquaestie, die ons, behalve veel geld, ook zooveel
vernederingen heeft gekost, dat wij bij die herinnering nog het
schaamrood op onze wang moeten voelen?
De overijling waarmede de Atjehoorlog in 1873, zonder behoorlijke
voorbereiding, zonder eenige kennis van land en volk, met een ontredderde
vloot, een geheel onvoldoend leger en op het ongunstigst
tijdstip van het jaar werd aangevangen, moest toen gerechtvaar-
] ) De afgevaardigde van Nispen van Sevenaar. K. Z. van 17 April 1874.

33
digd worden, door de ongerijmde vrees voor interventie van
Amerika of Italië; en elf jaren later, bezorgde de overijlde en
ook daarom nooit te verdedigen annexatie van 1874 ons bijna de
veel gevaarlijker inmenging van onzen zoo bemoeizieken machtigen
overbuur.
Aan de Nederlandsche Atjehvrienden, die nog altijd willen beweren
dat onze rampen dââr alleen het gevolg zouden zijn van onze
agressieve en wreede oorlogvoering, l ) moet ik hier in herinnering
brengen, dat wij vóór 1884 niet hebben gestreden tegen den Tenomschen
roovervorst, door wiens volk echter reeds den 9en Maart
1880 de twee Fransche reizigers VALLON en GUILLAUME in de
Tenomrivier waren vermoord. En aan hen die in 1884 van
een gemeenschappelijk optreden met Engeland tegen Tenom,
ook voor ons prestige in het Oosten, aan het Nederlandsche
volk zooveel goeds hebben voorgespiegeld, moet ik mededeelen,
dat wij ons zeer gelukkig kunnen rekenen, dat het niet
tot die zoogenaamde „joint-action" is gekomen. Dan toch
had Engeland ons de oorlogskosten wellicht met dubbel krijt
aangerekend, om zich ten slotte, als équivalent daarvoor, zeer
grootmoedig tevreden te stellen met den afstand van het voor
handel en scheepvaart zoo gunstig gelegen Poeloe Waai, waarop
in dienzelfden tijd door Frankrijk en door Rusland de aandacht
onzer Regeering was gevestigd tot het aanleggen van kolendepôts,
ten einde in dat opzicht onafhankelijk te zijn van Engeland. Met
dien afstand zou de vrees van de Engelschen in de Straits, dat
Poeloe Waai ooit afbreuk zou kunnen doen aan Penang en
Singapore, dan voor goed weggenomen zijn. Engeland zou dan
weder een voor den wereldhandel zeer belangrijk punt in bezit
hebben gekregen, en zou tevens eene schrede nader zijn gekomen
tot de mogelijkheid om voogdij over onze koloniale handelingen
uit te oefenen. Sedert, ik meen in Augustus 1884, is Poeloe Waai
daarom feitelijk door ons bezet.
Keeren wij nog eenmaal terug naar onze Atjeh-annexatie. Ook
de heer MAXWELL, de Engelsche bemiddelaar in de Tenomquaestie,
de speciale vriend en raadgever van dit roovervorstje, heeft toen
denzelfden uitleg aan de annexatie gegeven als door elk onbevooroordeelde
daaraan gegeven moet worden. En hij schreef
1 ) Laatstelijk nog dej afgevaardigde de BRUIJN KOPS in de zitting der Tweede
Kamer van 12 Nov. 1885.
3

34
toen (18S4) tevens — volmaakt logisch — dat wij, of het land
moesten veroveren óf terugtrekken. Dat de heer MAXWELL
destijds geen gelegenheid heeft verzuimd om ons afbreuk te doen,
om zijne vijandige gezindheid, zijne minachting jegens ons zoo duidelijk
mogelijk te toonen, is sedert genoeg bekend geworden. En even
bekend is het ook, dat de Engelsche Regeering, volkomen vertrouwen
heeft gesteld in de rapporten en voorstellingen des beeren
MAXWELL, die, ter belooning van zijne toen bewezen diensten, ten
vorigen jare in den Engelschen adelstand moet zijn verheven l ).
Zoo is het dus geenszins onmogelijk, dat de Engelsche Regeering,
op voorstel van den in 1884 alvermogenden MAXWELL, ons gesteld
heeft voor het alternatief: veroveren (nogmaals) of terugtrekken, en
dat onze staatslieden, bevreesd geworden voor het „bullying" van
onzen overbuur, en ook gelet op een sedert van kracht verklaard
beginsel van bezitrecht, maar besloten hebben tot het laatste, dat
in de offlcieôle taal echter geen terugtrekken doch slechts concentreren
mocht heeten.
Immers moeten wij niet uit het oog verliezen, dat toen een paar
jaren geleden de jacht op koloniën als het ware epidemisch begon
te worden, in de eerste plaats door de groote mogendheden als
grondregel, om koloniaal bezitrecht wettig te doen erkennen, is aangenomen,
dat geen vlaghijsching (zooals in de Atjehsche kuststaten
in 1874) „daarvoor meer kan gelden, maar dat de inbezitneming
gevolgd moet worden door inbezithouding de facto."
Dit is volgens onze en anderer meening slechts de toepassing
van ons hedendaagsch volkenrecht op den ouden volkenrechterlijken
regel: terrae dominium finitur, ubi finitur armorum vis (de heerschappij
over een land eindigt, waar de macht van de wapenen
ophoudt).
Thans wil ik u nog enkele uittreksels mededeelen uit sommige
offlciëele bescheiden, ten einde u over een hoofdpunt zelf te laten
oordeelen, n. 1. of ons door de agressieve politiek van Januari en
Februari 1874, door de annexatie dus, niet de verovering van
Groot-Atjeh is opgelegd.
') Ter loops zij hier medegedeeld, dat in het laatst van 1885, aan zekeren
Kon THIAN POH, een Penangsch Chinees, wegens door hem in de Tenomquaestie
bewezen diensten, met groote vertooning, namens Engelands Koningin,
een gouden horloge is uitgereikt, terwijl aan den ons, als voorname leider
(1er Tenom onderhandelingen, welbekenden staatssecretaris Sir JULIAN PAUN-
CEPOTE, het grootkruis der St. Michael en George Orde is verleend.

35
Ziehier de door mij bedoelde uittreksels:
Proclamatie v/d. Luit.-Gen. VAN SWIETEN dd. 28 Januari 1874 aan
de hoofden in het rijk Atjeh en onderhoorigheden :
„dat de Atjehers thans, nu zij overwonnen zijn, den overwinnaar
„behooren te eerbiedigen en zijne bevelen behooren op te volgen;
„dat wij verlangen, dat zij de wapenen neerleggen, de versterkingen
om de kampongs slechten, enz."
Proclamatie dd. 31 Januari 1874: „dat het volk van Groot
„Atjeh, na eene dappere verdediging en eenen hardnekkigen strijd
„voor de Nederlandsche wapenen heeft moeten zwichten;
„dat het volk overwonnen, de Kraton veroverd, de Sultan dood
„is en vele hoofden in den strijd zijn omgekomen;
„dat voortaan geen andere vlag dan de Nederlandsche en die
„van bevriende mogendheden zal worden erkend, en noch Atjehsche
„noch eigen vlag mogen worden gevoerd;
„dat alle staten, die zich aan de nieuwe orde van zaken zullen
.„hebben onderworpen, rekenen kunnen op de bescherming van het
„N. I. Gouvernement;
„dat echter zij die binnen redelijken tijd hunne onderwerping
„niet zullen hebben aangeboden, als vijandig zullen beschouwd worden,
en zich en hunne onderhoorigen aan de vernieling van hunne
„kampongs en andere vijandelijke handelingen zullen blootstellen."
Brief dd. 2 Febr. 1874 aan de Hoofden en voornaamste Hoeloebalangs
der drie Sagies : „Ik heb den Sultan niet verzwegen, dat mijne
„middelen om in den oorlog te overwinnen zoo goed en krachtig
„waren, dat er voor de Atjehers geen kans was om den tegenstand
„vol te houden.
„Denken de hoofden der Sagies, dat zij mij elk afzonderlijk
.„zullen kunnen weerstand bieden, wanneer zij vereenigd de verovering
van den Kraton niet hebben kunnen verhinderen?
„Willen zij mij dan dwingen het land te vernielen en hunne
„onschuldige vrouwen en kinderen ongelukkig te maken?"
Brief dd. 8 Febr. 74 aan IMAM LONÖBATTA en TOEKOE KADLI:
„de Kraton zal worden ingericht tot een kota voor de Nederlanders,
„onder wier bestuur veiligheid en bescherming zal worden gegeven
„aan allen, die zich in de nabijheid nederzetten." l ) „Te Atjeh zal een
„groote handelsstad worden gesticht."
Proclamatie dd. 12 Febr. 74 aan de bevolking der drie Sagies:
) Veiligheid evenals in de geconcentreerde stelling van 1885!

30
„dat zich de hoofden van mij verwijderd houden, en de gewone
„bewijzen van hulde niet gebracht hebben
„dat aan dezen toestand een einde moet komen, en ik op grond
„van dien verklaar:
„I e . dat ik het bestuur over de drie Sagies heb aanvaard;
„2 e . dat de hoofden, die vóór het einde dezer maand, geene blijken
„van onderwerping zullen hebben gegeven, van hunne waardigheid
„vervallen zullen worden verklaard;
„3 e . dat de bevolking in dat geval andere hoofden in plaats
„van de vroegere zal mogen kiezen, en op mijne bescherming
„tot handhaving van die nieuwe hoofden zal kunnen rekenen;
„4 e . dat in de adat (landsgebruiken) geene verandering zal worden
„gebracht, en alles op den vorigen voet zal blijven, met dit verschil,
„dat thans het Nederlandsch Gouvernement Souverein is in jrtaats
„van den Sultan." (Wij cursiveeren).
Op grond van het hiervoren medegedeelde, durf ik thans aan
ieder onpartijdige, die nog Hollandsch leest en verstaat, de
vraag te stellen: of ondanks alle sedert uitgedachte spitsvondigheden,
aan de annexatie van het geheele Atjehsche Rijk op 12
Febr. 1874 wel eene andere beteekenis kan gehecht worden dan
deze: dat wij sedert dien datum Souverän zijn geworden over
het Atjehsche volk, met alle aan deze heerschappij verbonden
verplichtingen en verantwoordelijkheden; dat wij door die annexatie,
door die meest agressieve politieke daad, en evenzoo door andere
proclamation en brieven van den Generaal VAN SWIETEN aan den Sultan,
aan de hoofden en de bevolking van Atjeh, gedwongen zijn geworden
tot de verovering van het land en het feitelijk onderwerpen van het volk.
Hiermede dit gedeelte besluitende, meenen wij te hebben aangetoond
:
1°. dat de concentratie — volkomen in strijd is met onze op 12 Februari
1874 geproclameerde inbezitneming van het geheele Atjehsche
rijk, en onze toen over land en volk aanvaarde Souvereiniteit;
2" dat die concentratie, met het oog op den sedert aangenomen
volkenrechterlijken regel, ons niet meer kan vrijwaren tegen
vreemde interventie of vreemde vestiging zelfs, op het buiten
onze geconcentreerde stelling gelegen gebied van Groot-Atjeh, en
evenmin in de sedert niet meer door ons bezet gehouden Kuststaten;.
3° dat die concentratie voor de toekomst dus juist heeft mogelijk
gemaakt, wat wij door den in Maart 1873 overijld aangevangen
oorlog beweerden te willen voorkomen.

III.
OP KRIJGSKUNDIGE GRONDEN,
OP GROND OOK DER ONDERVINDING TE ATJEH OPGEDAAN,
O. A. OP HET EINDE VAN APRIL 1874 EN 1875,
MOET DE CONCENTRATIE WORDEN AFGEKEURD,
ALS
OP DEN LANGEN DUUR VOOR ONS ONHOUDBAAR
EN NIET KUNNENDE LEIDEN TOT
HET EINDDOEL VAN DEN OORLOG.
Quand on n'a fait que se défendre, on a couru des
chances sans rien obtenir.
NAPOLÉON.
Het gevecht kan moeilijk vermeden worden, ingeval
de tegenpartij daartoe ernstig gezind is.
In den oorlog is het vernietigen der vijandelijke strijdkrachten
het belangrijkste vraagstuk.
Onverschillig waaruit deze krachten dan ook mogen bestaan,
hij die het overwicht op zijne tegenpartij bezit, behoort
zijne slagen, met onverdeelde macht, op dezen kern
des vijandelijken wederstand's te richten, en zich met geene
veroveringen van ondergeschikten aard bezig te houden,
alvorens dat zwaartepunt te hebben getroffen.
VON CLAUSEWITZ.
Op blz. 287—288 van zijn in 1879 verschenen boek: „Be Waarheid
over onze vestiging te Atjeh" schreef Generaal VAN SWIETEN,
o. m. woordelijk:
„Het doel van den oorlog was slechts vasten voet in het Noor-
„den van Sumatra te bekomen, ten einde bemoeienis van vreemde
„mogendheden met Atjeh tegen te gaan. Dat bereikt zijnde, werd
„verder niets verlangd. Om die reden had men zich ook op krijgskundige
gronden moeten wachten, de goede stelling te Kota Radja
„te verlaten. De studie der oorlogen, waarvan men in onzen

38
„oorlog met Atjeh zulke schromeijlke miskenning waarneemt, had
„het kunnen leeren, indien het gezond verstand niet reeds wenken
„genoeg had gegeven." En op blz. 458, constaterende dat 's vijands
agressieve kracht niet groot is, Het de generaal er op volgen:
„Vandaar dat den kolonel PEL werd opgedragen zijne aanvallen
„af te wachten."
Met dat oordeel over de geringe agressieve kracht des vijands,
die het ons zoo herhaaldelijk anders heeft bewezen, is echter moeilijk
overeen te brengen, het aangeteekende in 's Generaals Journaal
van 4 Febr. 1874 : ) ,,Wij moeten al doen wat we kunnen om
„onze nederzetting sterk en onneembaar te maken, willen we ons
„niet aan bloedige nederlagen, wellicht zelfs aanmeer blootstellen."
Hiermede kan de Generaal wel niets anders bedoeld hebben,
dan dat, indien onze positie niet onneembaar was, wij kans hadden,
geheel in de pan gehakt en daarmede voor goed van Atjeh te
worden verdreven ; en in den laatsten tijd bekruipt ons en anderen
wel eens de vrees, dat dit vroeg of laat het einde van onze concentratie,
en daarmede van ons Atjehdrama zal kunnen worden.
Over die volkomen onjuiste voorstelling van den Generaal, alsof
het hoogst beperkte doel van den in 1874 voortgezetten oorlog
alléén zou geweest zijn, vasten voet op Noord-Sumatra te
krijgen ter wering van vreemde interventie, kunnen wij na hetgeen
daarover in het vorige gedeelte reeds is gezegd verder het
stilzwijgen bewaren.
Volkomen juist is echter 's Generaals beweren, dat men in onzen
oorlog met Atjeh een schromelijke miskenning waarneemt van
de studie der oorlogen.
Om dit aan te toonen, bepalen wij ons tot een paar voorbeelden
uit Indische oorlogen, waarin de generaal VAN SWIETEN een belangrijke
rol vervuld heeft.
Ik bedoel onze oorlogen tegen de krijgshaftige Baliërs 2 ) en tegen
het niet minder machtige rijk van Boni.
Toen bij de eerste Balische expeditie, in 1846, tegen de vorsten
van Beuling en Karang Assem, de hoofdplaatsen Beuling en Singa
Radja door onze troepen waren vermeesterd en het verblijf van
1 ) De „Waarheid" enz. blz. 315, waar wij nog lezen: „Hier hebben wij te
„doen met een volk, dat zijne onafhankelijkheid verdedigt tegen eene in zijn
„oog onbillijke agressie, waardoor de zedelijke kracht aan zijne zijde is."
2 ) Bali-Angku, — „de schoot (1er helden" — zooals Bali in Oostersche
dichtertaal wordt genoemd.

39
eerstgenoemden Radja was verbrand, zagen beide vorsten in, dat zij
nog niet tegen onze wapenen bestand waren. Op voor hen zeer
aannemelijke voorwaarden werd toen vrede gesloten, te Beliling
eene sterkte opgericht en 200 man bezetting daar achtergelaten.
De Indische regeering kwam echter spoedig tot het besef, dat de
gesloten tractaten slechts het middel voor de Radja's waren geweest,
om zich op krachtiger tegenweer voor te bereiden. Immers nauwelijks
was de expeditionaire macht teruggekeerd, of op straffe
des doods werd aan de bevolking verboden, gemeenschap te
houden met onze bezetting. Op last van GOESTIE DJILANTIEK -
Belilings rijksbestuurder - werd de doodstraf voltrokken aan
verscheidene Baliërs die dit verbod hadden overtreden. Zoo hoopte
hij onze bezetting tot terugkeer naar Java te noodzaken'). Twee
jaren later, 1848, was dan ook het zenden eener tweede expeditie
dringend noodig geworden. Deze strijdmacht, 7 en 8 Juni geland,
rukte dadelijk op tegen de binnenslands gelegen zeer sterke
stellingen van Djagaraga. De tegenstand was echter zoo hevig,
dat onze troepen na een langdurigen en verwoeden strijd 9 Juni
moesten afdeinzen, en reeds 20 Juni (naar aanleiding der beslissing
genomen in een krijgsraad) naar Java terugkeerden.
De toenmalige Luit. Kolonel VAN SWIETEN, chef van den staf
dezer mislukte expeditie, heeft, op verzoek van den ongelukkigen
bevelhebber, Generaal VAN DER WIJCK, die krijgsverrichtingen beschreven
Op bl. 40 van dat geschrift lezen wij den gulden regel : „dat de
„Regeering om vele overwegingen was overgehaald, om hoe spoe-
.,diger hoe beter de Baiische quaestie ten einde te brengen".
Om den in Juni 1848 ondernomen doch mislukten stormaanval
op Djagaraga te verdedigen, schreef de toenmalige Overste VAN
i) Na den terugtocht der eerste Bonische expeditie was te Badjoa een
fort gebouwd en daar eene bezetting aclitergelaten, die op den 27 Nov. 1859,
bij de komst der tweede expeditie, in den meest deerniswaardigen toestand
werd aangetroffen, zoo zelfs — dat daags te voren stroopende benden Boniërs
het vee van het glacis hadden gehaald, zonder dat men onzerzijds bij machte
was zich daartegen te verzetten.
-) Het is aan zijn geschrift dat wij het volgende ontleenen : Bali, groot
nagenoeg 106 vierk. Duitsuhe mijlen, heeft eene zeer talrijke en niet minder
strijdhaftige bevolking. Volgens verschillende toenmalige opgaven — varieerde
zij tusschen 1,200,000, 987,000 en 700,000 zielen met een aantal van 220,000,
187,000 en 140,000 weerbare mannen, gewapend grootendeels met lange
lansen, gedeeltelijk met geweren.

-10
SwiETEN verder: „De objectieve punten waren binnen 's lands
„gelegen. Hunne verovering konde tijd kosten, en zoolang die
„niet volbracht was, moest men leven van eigen hulpmiddelen,
„die allen van de schepen hadden moeten worden aangevoerd.
„De oorlog mocht bovendien niet gerekt worden, waardoor ook
„de mogelijkheid verviel, om zich aan de kusten vast te nestelen,
„de bevolking in de nabijheid tot onderwerping te brengen, en
„met de hulpmiddelen des lands eenen methodieken en zekeren
„oorlog te voeren. Altijd bedacht op de sympathie des volks, van
„hetwelk, gelijk reeds meermalen is aangehaald, weinig tegenstand
„verwacht werd, wilde men door snel binnen 's lands te dringen,
„den oorlog tot een spoedig einde brengen. Dit is het grondbeginsel
,.der invasie-oorlogen". (Wij cursiveeren).
En verder (bl. 66): „Reeds dadelijk tot den langwijligen regel-
„matigen aanval te besluiten, alvorens den spoediger en geweld-
„dadigen aanval (attaque de vive force) beproefd te hebben, was
„niet mogelijk, zonder zich aan de verdenking van al te ver
„gedrevene voorzichtigheid bloot te stellen.
„Bij de meeste oorlogen in Indië heeft de stoutheid van den aanval
,,en de dapperheid onzer soldaten bijna altijd over de sterkste ver-
„schansingen gezegevierd, en dit moet zoo zijn, dewijl dit de voor-
„naamste grondvesten zijn, op welke onze zedelijke en materieële
„meerderheid en het ontzag voor onze wapenen steunen. Be geweld-
„dadige aanval was derhalve geheel in den regel." (Wij cursiveeren).
Zóó waren in 1848 de juiste krijgskundige denkbeelden van den
41-jarigen Overste; zóó handelde in 1859 de nog krachtige Luit.
Generaal VAN SWIETEN de opperbevelhebber der tweede Bonische
expeditie, wiens voortvarend en stoutmoedig optreden ons toen
in 16 dagen tijds, na de landing, het einddoel van dien oorlog deed
bereiken.
Met de jaren echter veranderen de menschen, verminderen
vooral hunne voortvarendheid en hun ondernemingsgeest. Uit den
aard van zijn beroep is dat vooral merkbaar bij den krijgsman,
en in de eerste plaats bij de bevelhebbers. En daar nu de krijgsgeschiedenis
heeft geleerd, „dat de schitterendste overwinning
„geen groote gevolgen hebben zal, zoo de veldheer geen stoutheid
„en ondernemingsgeest bezit," wordt in de krijgskunde op dien
grond ook aanbevolen, om voor het opperbevel, vooral in moeilijke
veldtochten, aanvoerders te kiezen die nog in de kracht van hun
leven zijn.

41
Die wenschelijkheid springt wellicht nergens meer in het oog
dan in onze Indische oorlogen, waarin voortvarendheid en stoutheid
zooveel gewicht in de schaal der krijgskans leggen, maar waar
die eigenschappen door klimaat en andere invloeden soms zoo
spoedig verslappen.
Toen de generaal VAN SWIETEN het opperbevel der tweede
Atjeh-expeditie aanvaardde, had hij den niet geringen last van
ruim 66 jaren te dragen. En al kan men hem ook lof toebrengen,
dat hij na elf jaren rust bereid was die zware taak op zich te
nemen, niettemin meenen wij het vooral aan zijn hoogen
leeftijd te moeten toeschrijven, dat de Generaal in 1873 en 1874
tegenover Atjeh geheel in strijd' handelde met de beginselen die
hij 25 jaren vroeger, op goede krijgskundige gronden, aanbevolen
en in 1859 in toepassing gebracht had. Toch moet ons dit nog
bevreemden, daar de Generaal in zijn hiervoren aangehaald, in
1879 verschenen werk over onze vestiging te Atjeh, ook deze zoo
juiste woorden heeft verkondigd: ,.AI zijn ook de toestanden niet
„volmaakt dezelfde, het verandert niets aan de beginselen. De militairen
van studie zullen dit beamen en het met ons eens zijn,
„dat de beginselen der strategie overal en voor alle omstandigheden
„nagenoeg dezelfde zijn, en dat daarvan niet zonder gevaar kan
„worden afgeweken." ] )
Zonder ons te willen of te durven rangschikken onder de
militairen van studie, moeten wij die stelling toch volkomen
beamen, en vooral op grond van onze tegen Bali en Boni gevoerde
oorlogen.
In 1849 werd tot het uitwisschen van de ten vorigen jare op Bali
') De oud-Minister FRANSEN VAN DB PUTTE, die in zake den Atjehoorlog,
zich steeds wil doen gelden als een der bekwaamste strategen, als een
man van ernstige studie, denkt er echter anders over. Nog op den Sn December
1885 dringt hij, in de Eerste Kamer bij de Regeering met allen klem er op
aan, toch niet toe te geven „aan den aandrang, die van verschillende kanten
„wordt uitgeoefend, zoo al niet tot agressie, dan tot offensief optreden.
„Daarbij worden theoriëu verkondigd" — zoo gaat de Nederlandsche would
be MoLTKE voort — „ontleend aan het krijgvoeren in Europa. Offensief optreden
is noodig, zegt men, om het moreel van den troep omhoog te houden
„en den vijand afbreuk te doen. De laatste jaren hebben ons in Europa,
„men denke aan Metz en Parijs, dikwijls geleerd dat dit doel niet altijd
„bereikt wordt. Maar ik laat dit buiten bespreking. Ik wil mij gaarne bij de
taxiomatn van de militaire autoriteiten neerleggen. Doch bewijst dit iets voor
„Nederlandsch-Indië en den bestaanden toestand, waarin wij op de noordkust
„van Sumatra verkeeren?"

42
geleden nederlaag, eene derde veel sterker en beter uitgeruste
expeditie derwaarts gezonden, onder het opperbevel van den
Generaal MICHIE-LS, een onzer verdienstelijkste, dapperste, en meest
doortastende Indische legeraanvoerders van den lateren tijd. Die
krijgstocht is in 1859 beschreven door den toenmaligen kapitein
"WEITZEL, den tegenwoordigen Minister van Oorlog. In dat werk
is nu wel beweerd, „dat MICHIELS Djagaraga behoedzaam en stelsel"
matig had willen aanvallen; dat hij zoo weinig mogelijk aan het.
toeval overlaten en slechts voet voor voet wilde vooruitgaan";
maar die bewering is door niets bewezen, en zeker is het in elk
geval, dat de Generaal MICHIELS niet methodisch, maar met de
hem altijd eigen groote voortvarendheid en stoutheid, — volgens
VON CLAUSEWITZ de onmisbaarste eigenschappen voor den
veldheer, — tegen de geduchte stellingen van Djagaraga heeft
geageerd. Dââr was, volgens MICHIELS de zon onzer onverwinlijkheid
begonnen te tanen, en „dââr moest derhalve, volgens
„zijne inzichten, de eer onzer wapenen in al haren luister worden
„hersteld." Dat is dan ook glansrijk geschied. Immers reeds 17
dagen na de landing, waren de door de Baliërs onneembaar
geachte en dapper verdedigde stellingen van Djagaraga stormenderhand
door de onzen veroverd, en alzoo eene volkomene zege
bevochten, die veelbeteekend was vooral in de gevolgen.
Op blz. 36-37 VAN WEITZEL'S boek zijn de redenen aangegeven,
waarom men Bali niet wenschte te veroveren: „omdat
„de krijgshaftige geest en de zucht naar onafhankelijkheid
„der Baliërs ons duidelijk was gebleken ; omdat er meer nationaliteit
onder hen bestond, dan wij verwacht hadden, en het ge-
„heel veroveren, bevredigen en onder geregeld bestuur brengen
„van het eiland dus eene taak zou wezen, tot wier volbrenging,
„eenige jaren tijds met schatten van geld en bloed zouden worden
„gevorderd. Maar" — zoo lezen wij verder: „eene gedeeltelijke
„inbezitname van Bali, bijv. van de rijken der vorsten, die tegen
„ons in verzet waren, was nog minder raadzaam. Wij zouden
„ons daardoor bestendig geplaatst hebben gezien, niet alleen tegen-
„over den vermoedelijken afkeer en de herhaalde pogingen totop-
„stand onzer nieuwe onderdanen, maar ook tegenover onze onafhankelijk
gebleven naburen op het eiland. Wij zouden, van zoo
„nabij, geen werkelooze aanschouwers kunnen blijven van hunne
„wreede handelingen en bloedige twisten; wij zouden niet hebben
„kunnen weigeren den zwakke te beschermen tegen de onrecht-

43
„vaardige aanvallen van den sterke en ons, in één woord, voortdurend
in oorlog hebben gewikkeld gezien, gelijk men dat alom
„ziet plaats hebben, waar beschaafde besturen met onbeschaafde
„in bestendige aanraking zijn."
Zonderling voorwaar, maar te betreuren tevens, dat de onder
vinding ten opzichte der Baliërs opgedaan, dat ook alle zooeven
vermelde overwegingen, den Generaal VAN SWIETEN niet hebben
teruggehouden van zijne heillooze Atjeh-annexatie, waaraan de
Minister van Koloniën FRANSEN V. D. PUTTE ] ) zijne goedkeuring
heeft gehecht, en waarvoor hij dus in de eerste plaats verantwoordelijk
zou zijn, indien er in ons land inderdaad eene Ministeriëele
verantwoordelijkheid bestond.
Aannemende dat ons staatkundig belang medebracht onzen invloed,
ons protectoraat op en over Atjeh te vestigen, had men zich inliet
vooruitzicht dat wapengeweld daartoe noodig zou zijn ook tot den
oorlog behoorlijk moeten voorbereiden, en dien oorlog niet mogen beginnen
met de wetenschap dat onze zeemacht in staat van verval, en
het Indische leger door jaren lange rerwaarloozing in geheel onvoldoenden
staat verkeerde. Het interventie-spook toch kan thans als argument
van force-majeure geen dienst meer doen. Behalve de lichtvaardige
wijze waarop de oorlog begonnen is, komt, als gezegd is, ook in de
eerste plaats voor rekening van den Heer FRANSEN V. D. PUTTE, dat de
Kegeering haar zegel hechtte aan die heillooze annexatie van het
gebeele Atjehsche rijk, die den oorlog moest bestendigen. Een en
ander was onverantwoordelijk van den Minister, die in de geheime
Kamerzitting van 18 April 1874 de bekentenis aflegde, aan den
Gouverneur Generaal op 24 October 1872 te hebben geschreven:
„laten wij oppassen om in Gods naam geen oorlog met Atjeh te
maken, want het zal ons meer bloed en geld kosten dan geheel Âtjeh
ivaard is." Inderdaad, wij ervaren het.
] ) De Heer KIELSTRA heeft in zijne voordracht in het Indisch Genootschap
over de Atjehqnaestie gehouden (in Noot blz. 104) er op gewezen, hoe de
Regeerings Commissaris Generaal VAN SWIETEN, „reeds vóór de ontvangst van
het telegram van den Minister FRANSEN V. D. PUTTE van 2 Febr. 1874, mededeelende
de zienswijze van het Opperbestuur, zonder dat hij „Regeerings-
Commissaris, daaraan echter meer gebonden was, dan de omstandigheden
naar zijn oordeel toelieten" (slot der dépêche) in hooge mate daarvan was
afgeweken, door de annexatie op papier der drie Sagies. Juist op grond van
het slot van die veel besproken „instructie van het Opperbestuur van 2 Febr.
1874", kan de oud Minister FRANSEN V. D. PUTTE de verantwoordelijkheid der
annexatie niet van zich wentelen, hoe gaarne hij het ook zou wenschen.

4-1
Van de annexatie had ons bovendien moeten terughouden de
ervaring van de eerste Atjehsche expeditie in April 1873, die meer
dan voldoende had bewaarheid dat, even als de Baliërs, ook de
Atjehers zeer dapper, strijdlustig en vrijheidlievend zijn; dat er
veel meer nationaliteitsgevoel onder hen bestaat dan de optimisten
ons altijd hebben voorgespiegeld.
Ook in andere opzichten werd de ondervinding, te Bali opgedaan,
te Atjeh uit het oog verloren. Bladzijde 122 van zijn
boek vermeldt de kapitein WEITZEL, waarom de Balische vorsten,
in stede van zich te onderwerpen, liever de beslissing
overlieten aan het zwaard. Hij zegt: „gesteund door den
„overmoed die hen bezielde, door de voordeelen in het vorige
„jaar behaald, en door de uitwerkselen van des Opperbevelhebbers
„(Gen. v. d. Wijck) edelmoedigheid, die bij hen, gelijk doorgaans bij
„Indische volken het geval is, wel voor zwakheid en vrees zal gegolden
„hebben, gingen zij des te eerder daartoe over." (Wij cursiveeren).
Jammer al weder, dat de Generaal VAN SWIETEN, die aan dien
derden Balischen krijgstocht toch een voornaam aandeel heeft
genomen, deze zoo juiste woorden van den heer WEITZEL niet
eens heeft herlezen, alvorens hij zijne edelmoedige vredesaanbiedingen,
proclamation en brieven afzond aan den Atjehschen
Sultan, aan diens krijgsbevelhebbers en aan het Atjehsche volk.
Doch vervolgen wij met Bali. Wij hebben gezien, dat noch
de geheele noch de gedeeltelijke verovering van dit eiland werd
beoogd. Ofschoon nu de sterke stellingen van Djagaraga eerst
na twee dagen strijdens, na een hardnekkigen tegenstand des
vijands door ons waren vermeesterd, begreep MICHIELS toch, dat
daarmede — met den val van Beliling — de veldtocht niet als
geëindigd kon worden beschouwd, het einddoel niet was bereikt.
Opdat de groote offers die wij ons voor dien krijgstocht op
nieuw hadden getroost niet nutteloos zouden zijn voor de toekomst,
om dus een duurzamen vrede te verkrijgen, begreep MICHIELS,
dat behalve Beliling, ook de ons vijandige rijken Karang-Assem
en Klonkong tot onderwerping moesten worden gebracht. Daartoe
scheepte hij zich den 9 Mei, — 23 dagen na de overwinning van
Djagaraga — met zijne macht in, en verscheen 3 dagen later
voor Karang Assem.
Wij kunnen bij dien krijgstocht niet in bijzonderheden stilstaan,

45
maar vermelden slechts dat, dank zij vooral ook den indruk door
onze glansrijke zege bij Djagaraga te weeg gebracht, het
einddoel spoedig werd bereikt. Karang Assem en Klonkong
werden binnen betrekkelijk korten tijd tot onderwerping gedwongen,
echter niet zonder belangrijke verliezen aan onze
zijde, waaronder in de eerste plaats dat van den dapperen diep
betreurden MICHIELS, die 25 Mei bij Kasoemba zwaar werd
gewond en kort daarop overleed.
Deze noodlottige gebeurtenis was aanvankelijk gevolgd geworden
door den terugtocht onzer troepen onder Overste VAN SWIETEN naar
Padang-Cove, hoewel Kasoemba eene overwinning mocht heeten. De
operation werden eerst 15 dagen later hervat; en uit WEITZELS boek
leeren wij, dat de Baliërs onzein dien tusschentijd aangenomen afwachtende
houding andermaal toeschreven aan vrees, en dat zij die hadden
benut om zich nog meer dan vroeger te versterken. Dat slotgedeelte
van den derden Balischen krijgstocht leert ons ook — om schrijvers
woorden te bezigen: „dat het volstrekt onvermijdelijk was al datgene,
„wat nog met de wapenen beslist moest worden, binnen den kortst mo-
„gelijken tijd tot beslissing te brengen". Deze woorden bevatten een
vasten krijgskundigen regel, die in onzen oorlog tegenover de Atjehers
te dikwijls is veronachtzaamd, en mede een der voorname oorzaken
is geworden van onze tegenspoeden en rampen, van het chronisch
karakter dat onze strijd dââr reeds in den aanvang heeft genomen.
Met opzicht tot den tweeden Bonischen veldtocht zij het volgende
vermeld :
Reeds 27 Nov. 1859 waren de eerste troepen aangekomen
te Badjoa, waar tijdens de eerste expeditie een fort opgericht en
door onze troepen bezet was gehouden. Den 3 December kwam
ook de opperbevelhebber Generaal VAN SWIETEN daar aan. Twee
dagen later was al het noodige ontscheept, ook om, nadat de hoofdplaats
Boni zou zijn vermeesterd, zonder dralen te kunnen
oprukken naar Pasempa en Pampanoea. Immers bestond er eene
oude volksoverlevering in Boni die zegt, dat zoolang Boni „het
„machtige", Pasempa, „het sterke" en Pampanoea „het rijke" niet
genomen zijn, liet Bonische rijk niet overwonnen is.
Den 6 December, bij het aanbreken van den dageraad, rukte de
opperbevelhebber met onze troepen landwaarts in. Na een vrij
hevig gevecht werd de hoofdplaats Boni vermeesterd, en nog dien

46
zelfden dag wapperde onze driekleur van zijne eens zoo gevreesde
wallen. Den 7 December vaardigde de Generaal, uit zijn hoofd
kwartier te Palakka, een schrijven aan de AroePitoe's van Boni uit,
waarin o. a. ook eene zinsnede wordt gelezen bijna gelijkluidend
met die voorkomende in den brief aan den Atjehschen Sultan van
1 December 1873. Die zinsnede luidt:
„Gij denkt wellicht dat ik over eenige maanden weder vertrek-
„ken zal. Neen! zoo gij den vrede, dien ik u aanbied, niet wilt
„aannemen, blijf ik met mijne soldaten in uw land en zal ik het
„onder het Nederlandsche Gouvernement stellen en zelf regeeren,
„evenals met Sindjaï is geschied." - En ofschoon Boni ,.het
machtige" toen in ons bezit was, rukte de opperbevelhebber reeds
den 9en met eene krijgsmacht verder op naar Pasempa, meer nabij
de Westelijke grens dan in het midden van het Bonische rijk gelegen.
Nog geheel onder den indruk der door ons behaalde overwinning,
had de vijand onze komst niet durven afwachten, maar
was gevlucht. Ware Pasempa goed verdedigd, het zou ons zeker
groote offers hebben gekost, daar na onze inbezitneming bleek, dat
het den bijnaam van „het sterke" volkomen verdiende, hetgeen de
Engelschen in 1814 trouwens gevoelig hadden ondervonden. Doch
ook na het bezetten van Pasempa, was toen van afwachten geen
sprake. De opperbevelhebber meende toen, te recht, van de overwinning
partij te moeten trekken, en geen tijd te mogen verliezen.
Zoo rukten reeds den 14 December 9Vs kompagniën infanterie,
de gezamentlijke expéditionnaire artillerie en cavalerie naar Pampanoea
op, waar zij 16 December hun zegevierenden intocht
deden l ). Daar Pampanoea gelegen is aan de Tjinrana rivier, die
de Noordelijke grens van het Bonische rijk vormt, kreeg de marine
bevel, om met een flottille en 160 mariniers die rivier op te
') Ter vergelijking van de zoo geheel tegenstrijdige gedragslijn tegenover
Atjeh gevolgd, zijn de volgende opgaven wel vermeldingswaard:
Den 3 December debarkeerde Generaal v. SWIETEN te Badjoa; G Dec. marsch
naar Palakka; 9 Dec. naar Pasempa; 14 Dec. naar Lantja; 15 Dec. naar Timoerong;
16 Dec. marsch naar en aankomst te Pampanoea.
De afstanden toen door onze troepen afgelegd waren:
Van Badjoa tot Boni . . . . 6 kilometers.
„ Boni „ Palakka. . . 5 „
„ Palakka „ Lantja . . . 22 „
„ Lantja „ Timoerong. . 12 „
„ Timoerong,, Pampanoea . 10 „
55 kilometers of ruim 36'/2 paal.

47
varen, opdat ons machtbetoon nog indrukwekkender zou zijn.
Dit trof volkomen doel, want tegenstand werd niet geboden. De
vruchten van dit voortvarend en stoutmoedig optreden bleven niet
uit, en met alle recht kon de Generaal VAN SWIETEN toen, 16
December, uit zijn hoofdkwartier te Pampanoea, aan den Vorst
van Wadjo schrijven: „dat de drie plaatsen, in de volkslegende be-
„doeld, in ons bezit waren, dat de Boniërs deugdelijk waren verslagen
„en het Nederlandsche Gouvernement meester was van hun land."
En met hetzelfde recht kon de Opperbevelhebber 8 Januari
1860 in zijne dagorder tot zijne soldaten zeggen:
„De oorlog met Boni is geëindigd.
„In eene maand tijds zijt gij binnen Kadjang, Sindjai, Boni, Pa-
„sempa en Pampanoea getrokken en de Tjinranarivier opgevaren;
„en hebt gij de vijandelijke strijdmacht verslagen en verstrooid. . .
„Het volk is in geheele onderwerping gekomen."
In de woorden van den Generaal VAN SWIETEN, dat in onzen Atjehoorlog
eene schromelijke miskenning van de studie der oorlogen wordt
waargenomen, hebben wij aanleiding gevonden, om in gedachten
wat lang op Bali en Boni te vertoeven, overtuigd dat thans ieder,
die geen vreemdeling is in onzen tegen Atjeh gevoerden strijd, de
juistheid van 's Generaals aangehaalde woorden volkomen zal beamen.
Bali werd niet door ons geannexeerd, en Boni slechts tot een
leenrijk gemaakt ; maar niettemin werd met de vermeestering van
het geduchte en dapper verdedigde Djagaraga de veldtocht tegen
Bali niet als geëindigd beschouwd; en evenmin was dit het geval,
toen Boni „het machtige", na vrij hevigen tegenstand en na eene
werkdadige vervolging van den vijand, door ons was genomen.
Van niemand dus minder dan van den Generaal VAN SWIETEN
had men kunnen verwachten, dat hij, met de inbezitname van den
Atjehschen kraton, den veldtocht tegen Atjeh geëindigd zou hebben
verklaard, om daarna huiswaarts te gaan. Van hem had men dit
allerminst mogen verwachten, niet slechts op grond zijner ondervinding
op Bali en Boni opgedaan, maar ook op grond van hetgeen
hij in Mei 1859 als kommandant van het Ned. Ind. leger aan de
Begeering had geschreven.
Het betrof toen de nog altijd onopgeloste vraag, of voor eene verdediging
van Java tegen een buitenlandschen vijand vooraf de hoofdplaats
van ons gezag al dan niet naar de Binnenlanden moest worden
overgebracht. Toen kon de Generaal niet deelen in de vrees, door vele

IS
officieren uitgesproken, dat het verlies van Batavia, waar sedert 1619
de hoofdzetel van ons geheele koloniaal gezag is gevestigd, eenen
zoo nadeeligen indruk zou te weeg brengen, dat het prestige, door
het volksbegrip aan de onschendbaarheid van die plaats gehecht,
verloren gaan en tot afval der inheemsche bevolking aanleiding
zou geven. De Generaal sprak toen de meening uit, dat niets
aan den stand van zaken zou veranderd worden, indien de
materiëele werking der Regeering in eene andere residentie
onveranderd bleef; dat, indien slechts de werking van twee
voorname hefboomen — schatkist en leger — niet wordt verzwakt,
daardoor ook alle vermindering van gezag onmogelijk wordt
gemaakt. Tot staving van zijn gevoelen voerde de Generaal toen
aan: „dat de geschiedenis der oorlogen menig voorbeeld aangeeft,
„dat door het vermeesteren van hoofdplaatsen de Landsverdediging
„niet werd verminderd, l ) hetgeen ook op Java het geval zou
„kunnen zijn, indien men dit slechts ernstig wil."
Geheel in overeeneenstemming daarmede handelde de Generaal
VAN SWIETEN, zeven maanden later, toen Boni „het machtige",
de hoofdplaats van het rijk, door hem was vermeesterd. Maar
- vragen wij thans - waarom handelde de Generaal, dan zoo
volmaakt daarmede in strijd, toen in 1874, de niet verdedigde
Kraton van Atjeh in onze handen was gevallen? Voor dit zoo
sterk contrast in zijne handelingen kan moeilijk een redelijken
grond worden gevonden.
Laten wij thans zien hoe onze positie op Atjeh was op het
einde van April 1874. Den 16n April hadden onze troepen
als het ware in de onmiddellijke nabijheid van den Kraton (ten
zuiden van Lampoe-oek), op ongeveer 700 passen van onze wallen
eene pijnlijke nederlaag geleden, die ons 9 dooden en 86 gewonden
kostte, onder welke laatsten 10 officieren.
Het lag niet in de bedoeling van den opperbevelhebber die
nederlaag te herstellen; hij vermeerderde slechts de bezetting te
Atjeh met Vs bataljon, stelde zijn reeds voorgenomen vertrek tot
26 April uit, en verliet op dien datum, met de zoogenaamde
hoofdmacht 2 ) Atjeh's bodem om 30 Juli d. a. v. naar Nederland
>) Tot staving hiervan levert de krijgsgeschiedenis merkwaardige voorbeelden
op, o. a. Moskou in 1812.
») Op blz. 413 van Be Waarheid enz. zegt Generaal VAN SWIETEN, dat de
hoofdmacht, die op 25 en 26 April 1874 werd ingescheept om naar de respec-

49
terug te keeren. Op 26 April 1874 hadden wij de volgende
posten bezet :
Kota-Badja rnet Pakan-Atjeh (2 comp) een hoornwerk a/d rechteroever
der Kroeng-Daroe en Kota-Goenoengan (1 comp.) een
klein aardenwerk ten Z/W v/d Kraton, aan den linkeroever der
Kroeng-Daroe.
Penajoeng eene vierkante gebastionneerde redoute a/d rechteroever
der Atjehrivier (1 comp, en 20 artilleristen).
Kampong-Djawa, (1 comp, en 20 artilleristen) tegenover Penajoeng,
slechts een bivak voor het rechterhalf 2e bataljon.
De Marinebenting eene kleine redoute op den rechterrivieroever
(50 man.)
Het strandbivak, aan de Oedjong-kali of Koeala-Atjeh (50 man.)
Onze geheele positie kwam neer op een gebrekkig versterkte
en ingerichte Kraton, zonder verzekerde gemeenschap met de kust
en zonder haven of aanlegplaats.
De achtergebleven krijgsmacht was in het geheel met de bezetting
van Poeloe Bras, sterk 128 officieren en 3151 minderen,
waarvan op 26 April echter reeds 178 Europeanen en 41 inlanders
in het veldhospitaal werden verpleegd. l )
Nauwelijks was de hoofdmacht vertrokken, of reeds denzelfden
avond heerschte er veel bedrijvigheid bij den vijand. Zuid- en
tieve garnizoenen terug te keeren, bestond uit ongeveer 1800 verzwakte en
uitgeputte manschappen. In het werk van KIELSTRA over den Atjehoorlog
1 Deel blz. 378 lezen wij echter: „Op het einde van den veldtocht bedroeg
de te Atjeh aanwezige sterkte nog 339 officieren en 6810minderen; luervan
'bleven achter 128 officieren en 3151 minderen, zoodat 211 officieren en 3659
minderen naar Java of Padang terugkeerden. De opgaven van KIELSTRA
bedragen dus juist het dubbelde van hetgeen generaal VAN SWIETEN heelt
opgegeven. ,
i) Kota Radja is door den generaal VAN SWIETEN altijd geroemd als een zoo
gezond verblijf. (De Waarhäd, blz. 319 en 320). Hoe dit in werkelijkheid was, kan
o a blijken uit deze opgave aan het Koloniaal Verslag ontleend. Op 12 Mei 1874,
de feestdag waarop de 25jarige regeering des Konings gevierd en niet gewerkt
werd dus een dubbele prikkel om zich buiten het hospitaal te houden, werden
niet minder dan 308 lijders in de ambulance en 223 zieken in het kwartier verpleegd
dus ruim Vs der expeditionaire macht. Den 20«« Mei bedroeg dit cijfer
reeds V der totale sterkte. Van 26 April tot ultimo December 1874 waren
van onze geheele macht (waaronder ook dwangarbeiders en marinepersoneel)
niet minder dan 902 personeu gestorven en 1917 geëvacueerd. En gedurende
het jaar 1875 was de gezondheidstoestand der troepen, koelies en dwangarbeiders
zoo ongunstig, dat wij in dat jaar 957 dooden en niet minder dan
5151 geëvacueerden hadden. (KIELSTRA, D. II, blz. 94 en 194).
4

50
oostwaarts van den Kraton bewogen zich talrijke gewapende
benden, en naderden zoo dicht de oosterface, dat de bezetting
onder de wapens kwam en enkele schoten gewisseld werden. En
reeds in den morgen van 26 April bracht een Arabier, een onzer
zeer vertrouwde spionnen, het bericht, dat de vijand in grooten
getale wilde trachten onze hoofdstelling van de zee af te sluiten
en daardoor onhoudbaar te maken. De Marinebenting en andere
punten aan de Atjehrivier werden gealarmeerd en onze communicatie
met de zee ernstig bedreigd.
Den 27 April werd het gebied van Marassa (onze bondgenooten
van de eerste en tweede expeditie) door den vijand getuchtigd, en
zeven kampongs door hem m de asch gelegd.
In een aan den Minister van Koloniën gericht schrijven dd.
27 October 1874, heeft de gewezen Opperbevelhebber, om de afwachtende
houding te verdedigen, over 's vijands optreden zelfs
de volgende paradox ten beste gegeven. Hij schreef toen o. a. 1 )
„De aanvallen die na 26 April op onze versterkingen hebben plaats
„gehad, waren verwacht en zijn in ons voordeel, omdat 's vijands
„agressieve kracht niet groot is, doch wel zijne middelen van
„verdediging. Vandaar dat aan kolonel PEL opgedragen werd
„zijne aanvallen af te wachten." En verder: „niet wij, maar hij
„(de vijand) wordt door die vruchtelooze aanvallen uitgeput. Niet
,wyj, maar hij komt daardoor in eene gedrukte stemming. Niet
„wij, maar hij ondergaat daardoor ontelbare verliezen, terwijl wij
„dagelijks onze sterkte verhoogen, onze positie verbeteren enz. enz."
Ook die allerzonderlingste theorie is volkomen gelogenstraft,
niet slechts door de feiten, maar zelfs door 's Generaals eigen
getuigenis. Immers reeds hiervoren haalden wij aan, dat de
generaal in zijn later bekend geworden Journaal van 4 Febr. 1874,
o. a. ook deze, van zekere moedeloosheid getuigende, zinsnede
ter neer schreef: „Iedere ontmoeting met den vijand, iedere
„beweging veroorzaakt ons verliezen, die schier niet meer aan te
„vullen zijn."
Maar dat onze positie op Atjeh in April 1874, zonder eenige
overdrijving, benard kon genoemd worden, blijkt zelfs uit de
bekentenis, den Generaal wellicht in een onbewaakt oogenblik
ontsnapt, in zijnen brief aan den generaal KNOOP dd. 17 October 1874.
Daarin lezen wij woordelijk: „Dat die versterkte kampong
') „De Waarheid enz", blz. 458.

51
„(de plaats onzer nederlaag van 16 April) daar lag met vele
„andere daarachter en daarneven, was welbekend, maar het viel
„niet in de bedoeling die aan te tasten en ons in een reeks van
„gevechten tegen goed verdedigde kampongs te wikkelen, waarvan
„noch het gevolg, noch het einde te overzien was, maar die zeer
„zeker vele verliezen zouden hebben gekost en behaalde voordeelen
„in gevaar konden brengen. Wat zou het veroveren van die ééne
„kampong gebaat hebben als de andere ongemoeid waren gebleven?
„En tegen allen de wapenen te keeren was niet raadzaam;
„evenmin was het nemen en in de asch leggen Yan de kampong,
„die niet bezet kon blijven, de offers waard, die er voor gebracht
„hadden moeten worden."
In die woorden lag toch duidelijk opgesloten, hoe onveilig en
r onze positie op Atjeh was reeds vóór het vertrek
van den Opperbevelhebber.
De Heer W. VAN GOLTSTEIN, die 23 Augustus 1874 den
Minister van Koloniën FRANSEN V. D. PUTTE had vervangen,
getuigde later (Dec. 1876) in een artikel getiteld: „Atjeh sedert
„1874" woordelijk: „De positie van kolonel PEL, gedurende de
„zomermaanden van 1874 was hachelijk," en verder: „in plaats
„van op prijs te stellen dat zij met rust gelaten werd, heeft de
„Atjehsche bevolking ons zoo weinig met rust gelaten, dat onze
.,stelling, vóór de aankomst van versterkingen, niet zonder gevaar
„was; alléén door bloedige gevechten is eenige veiligheid verzekerd";
en in het slotgedeelte: „alléén van offensieve bewegingen
„zijn vruchten geplukt — en stilzitten was steeds achteruitgaan."
Zóó was dus de ware toestand op het einde van April 1874.
Niettemin bleef de Generaal VAN SWIETEN zijn onverklaarbaar
optimisme ten opzichte van Atjeh getrouw.
Ofschoon hij te Batavia, en later ook in Nederland, tot het
e van 1876, inzage heeft gekregen van alle over Atjeh handelende
rapporten, schreef de generaal vóór zijn vertrek naar het
vaderland (30 Juli) onder dagteekening: Buitenzorg den 19 Juli
1874, een uitvoerigen brief aan den Gouverneur-Generaal van N. L,
waarin o. a. ook deze merkwaardige zinsnede voorkomt: „De
„gelukkige wending die de oorlog genomen heeft, de verovering
„van den Kraton, de dood van den Sultan, en de meerdere kennis
„die wij van den plaatselijken toestand verkregen hebben, hebben
-„toegelaten verder te gaan, Groot-Atjeh als wingewest in eigen beheer
„te nemen, en van de onderhoorige staten te vorderen dat zij den

52
„Koning der Nederlanden als hunnen Souverein erkennen " En
aan het slot van dien brief, noemde de generaal in een zestal
punten op, welke matige eischen, onzerzijds aan de Atjeherskonden
worden gesteld om hunne onderwerping te bevorderen
Wij vragen thans nogmaals, of met het bestaan van dergelijke
officieele documenten nog langer is te ontkennen, dat de annexatiepohtiek
van 1874 ons tot de gevoerde veroveringspolitiek heeft
gedwongen ?
Maar tevens stellen wij aan onze landgenooten de vraag, wat
ons volk wel zou doen, als het eens in soortgelijken toestand was
gekomen als de Atjehers in Februari 1874
Ter beantwoording van die vraag nemen wij voor een oogenblik
aan, dat Engeland ons den oorlog heeft verklaard. Eene Britsche
krijgsmacht is op onze kusten geland, b. v. te Egmond aan Zee
ef op een meer noordelijk daarvoor gunstig gelegen punt, en heeft
zich na eemge voor haar voordeelige gevechten, echter niet zonder
groote offers, meester gemaakt van de monding van het kanaal
van IJmuiden.
Eenige weken later, na nog andere gevechten te hebben geleverd,
waarin zij op nieuw belangrijke verliezen lijdt, neemt de
Britsche krijgsmacht bezit van het inmiddels door ons verlaten
Amsterdam, dat wij ons echter zouden moeten voorstellen gelegen
te zijn op de hoogte ongeveer van Velzen, maarlevens van oneindig
minder uitgestrektheid en van oneindig minder beteekenis, dan onze
mvloedrijke Amstelstad altijd heeft gehad en altijd hebben zaî op
s Landsverdediging. De Britten blijven daar rustig zitten maar
vaardigen 19 dagen later eene proclamatie uit, verkondigende
het Nederlandsche volk overwonnen is, en dat ons gSÏÏtoJ
derhalve, door het recht van overwinning, aan Engeland behoort
dat wij geen eigen vlag meer mogen voeren maar alleen dé
Engelsche; dat wij ons moeten ontwapenen, en Engeland's Souveremiteit
erkennen en eerbiedigen.
Ik meen te mogen gelooven dat het oude geuzenbloed dan eerst
recht m gisting zou komen; dat ons geheele volk, vooral bij de
herinnering aan zijn roemvol verleden, dan als één man zou opstaan
en zeggen: die ongenoode gasten hebben ons wel doen
weten dat hunne zoo aanzienlijke macht niet zou zijn te weerstaan
maar intusschen wagen zij zich niet buiten de door ons
verlaten sterkte, dus vreezen ze ons inderdaad, ondanks al hunne
proclamation. Hiermede kunnen zij voortgaan, maar wij zullen niet

53
rusten en geen offers ontzien om die indringers weder van onzen
bodem te verdrijven, en zoo ons land en onze eeuwenoude vrijheid
te behouden.
Mij dunkt dat ons volk niet anders zou mogen denken, en, naar
ik nog hopen durf, dienovereenkomstig ook zou handelen.
Geeft men dit toe, dan vraag ik, met welk recht kunt gij dan
verwachten dat de gedragslijn der Atjehers tegenover ons zoo
geheel anders zal zijn.
Trouwens, wij zagen het reeds, dat hoe vele lage ondeugden hen
ook kenmerken, hoe wij hen als volk ook moeten verafschuwen, zij
in dapperheid, doodsverachting, en in volharding om hun eigendom,
hun land, en hunne vrijheid, ook hun dierbaarst goed, tegen eene
in hun oog onwettige invasie te verdedigen, geven zij aan alle volken
een schitterend voorbeeld, een voorbeeld dat ook wij, als de nood
eenmaal dreigt, mogen navolgen.
Zóó hebben ze in 1874 gehandeld; zoo zullen zij blijven handelen
na ons terugtrekken of concentreeren sedert 1 Maart 1885.
Laten wij alvorens de concentratie te bespreken, vooraf nog
zien, hoe onze positie op Atjeh was één jaar later, op het einde
van April 1875.
Onze verst vooruitgeschoven post in het binnenland was toen
Longbatta-Missigit, terwijl de door ons bezette stelling begrensd
werd door de volgende uiterste postenketen:
Zuidwaarts: Oedjong Palanggahan (een blokhuis nabij Oleh-leh.)
Soerian.
Poe-oe.
Poengey-Blang- Tjoet.
Setoe-Zuid (2 Mei.)
Lamar a-Oleyloe.
Lohong.
Longbatta-Missigit.
Oostwaarts: van af Longbatta-Missigit naar Blang-Tjoet en Longbatta-Zuid
stroomopwaarts langs den linkeroever der Atjehrivier
tot naar Kota Alam op den rechteroever; van daar over Lemboe-
Oost, Lemboe-Noord, Lampriet, Langkroek-Oost, Lamara-Zuid-Oost,
Lamara-Noord en Tiban naar Moesapie.
De basis van den alzoo gevormden driehoek werd gevormd dooide
kuststreek van af Olehleh tot Kota-Moesapie.

54
Die aldus afgebakende stelling was het resultaat van eenen
bijna onafgebroken éénjarigen strijd, die van onze zijde nu en dan
moest worden gestaakt uithoofde van gebrek aan valide manschappen.
] )
Tot die uitbreiding en versterking onzer postenketen was PEL
door de Atjehers gedwongen, om onze hoofdstelling tegen den
steeds opdringenden vijand te kunnen beveiligen, om ons daar
binnen vrij te kunnen bewegen, om aan onze troepen binnen die
stelling de zoo dringend noodige rust te verzekeren en onze gemeenschap
met de zee open te houden.
Uitgebreid was onze positie niet; zij besloeg slechts eene oppervlakte
van 2500 hectaren. Behalve de bovengenoemde 19 versterkingen
waren er binnen die linie nog verscheidene nabij Kota
Radja gelegen posten, wier geheele aantal, behalve onze hoofdstelling,
in Mei 1875 acht en dertig bedroeg. Voor de bezetting
dezer posten werd een troepencijfer van 2750 man vereischt,
terwijl onze geheele macht, medio 1875, tusschen de 5 à 6000 man
bedroeg. Deze versterkingen waren soms met groote opofferingen,
meestal onder het vuur van den vijand opgericht, en vormden
vaste punten, waaruit de vijand verontrust en waardoor bij belet
werd Kota Radja te naderen, hetgeen hem anders bij het zoo geaccidenteerde
en zoo begrensde terrein zeer gemakkelijk zou geweest zijn.
In zijn werk over den Atjohoorlog 2 ) zegt KIELSTBA, dat zelfs
de grootste voorstanders van den generaal PEL erkennen, dat hij
bij herhaling in de fout verviel, om óf te veel posten aan te leggen,
öf die te laten bestaan wanneer ze door veranderde omstandigheden
geen nut meer konden hebben. Ook wij hebben vroeger wel
eens zoo geoordeeld. Maar wanneer wij thans, bijna 11 jaren later,
in aanmerking nemen, dat toen althans binnen onze liniën volkomen
veiligheid bestond; dat zulks van onze sedert 1 Maart 18S5
ingenomen geconcentreerde stelling wel het allerminst kan worden
getuigd; dan rijst als van zelf de vraag, of wij, ter verzekering
van die veiligheid, die ons in do eerste plaats door de concentratie
van Regeeringswege was toegezegd, en die, thans zeker meer nog
') Zoo kwam reeds in den aanvang van den oorlog de geheel onvoldoende
organisatie van ons Indisch leger, de behoefte aan eene reserve duidelijk aan
het licht. Eeeds herhaaldelijk is op een en ander gewezen, doch zonder eenig
resultaat. Men zie verder de Bijlage hierachter.
2 ) Samengesteld met gebruikmaking der offlcieele bronnen door het Departement
van Koloniën daartoe afgestaan.

55
dan in 1874, zoo dringend noodig is voor de rust, en voorai ook voor
het moreel van onze tot lijdelijkheid veroordeelde bezettingstroepen,
of wij, na vroeger of langer tijdsverloop, niet zullen moeten vervallen
in hetzelfde euvel dat men in Generaal PEL heeft veroordeeld.
De partij der afwachtende houding, aan wier hoofd altijd heeft
gestaan de Generaal VAN SWIETEN, en sedert 26 September 1876
ook de oud-Minister FRANSEN VAN DE PUTTE 1 ), heeft zich, ter
verdediging harer theoriën, vooral ook beroepen op het oordeel
van den Generaal PEL. In de meest pertinente bewoordingen werd
verzekerd, dat die bevelhebber, in een door hem aan den Gouverneur-Generaal
van N. I. gericht schrijven, gedagteekend Atjeh den
30 April 1875, zich vóór het stelsel van afwachten zou hebben
verklaard. De Generaal VAN SWIETEN ging in dat beweren, in
zijn ijver om de afwachtende houding te verdedigen, wellicht
nog het verst, daar hij in 1880 o. a. schreef: 2 ) „Al de bevelhebbers
die te Atjeh het bewind gevoerd hebben en eene verantwoordelijkheid
te dragen hadden, hebben haar (de actieve oorlogvoering,
zoogenaamde agressie) afgekeurd, zelfs de Generaal PEL,
„totdat hij tijdens een driemaandelijksch verlof te Batavia, in
„medio 1875, is omgepraat geworden."
Daargelaten dat deze woorden niet geschikt zijn om een hoog
denkbeeld te geven van het zoo zelfstandig karakter van den
verdienstelijken PEL, springt de onjuistheid echter dadelijk in het
oog. Do brief toch waarin PEL zijne zienswijze over den toestand
te Atjeh zoo duidelijk mogelijk had uitgedrukt, was gedagteekend
Kota Radja 30 April 1875, en eerst 13 Juni d. a. v. vertrok
hij van daar naar Batavia. Nooit echter heeft Generaal PEL het
oordeel uitgesproken dat hem door de voorstanders der afwachtende
houding in de pen is gegeven.
Tot het vorige jaar hadden, buiten Generaal van SWIETEN en den
heer FRANSEN VAN DER PUTTE, slechts zeer enkelen dien brief van
PEL van 30 April 1875 onder de oogen gehad. Eerst toen is dit
schrijven, door het werk van den heer KIELSTRA over den Atjeh-
') Als afgevaardigde constateerde hij nog op 18 Nov. 1S75 in de Tweede
Kamer: „dat wij genoodzaakt waren op de Noordkust van Sumatra den
„krachtigen arm te gebruiken, en waar men de Souvereiniteit van Nederland
„niet wilde erkennen, daartoe te dwingen."
Hoe dit nu anders kon geschieden, dan door een actieve offensieve oorlogsvoering,
blijft ons, die niet doorkneed zijn In de hoogere politiek, een raadsel!
») De Luitenant-Generaal J. van Swieten contra den Luitenant-Generaal G. ilf.
Verspijck, blz. 247, en De Waarheid, zbl. 241.

56
oorlog, aan de openbaarheid overgegeven. Zoo weten wij dus pas
kort geleden, dat Generaal PEL inderdaad het volgende schreef:
„In Atjeh zelf, op politiek terrein, hebben wij tot nog
„toe slechts geringe vorderingen gemaakt."
„Hoe het zij, wij hebben op het oogenblik eene volkomen
„veilige positie in Kota Radja en eene even veilige gemeenschap
„met zee. De omstandigheden hebben ons genoopt, zelfs eene ruimere
„streek rondom onze hoofdversterking te bezetten, dan aanvankelijk
„in de bedoeling lag."
„In zijne missieve van 19 Juli 1874 uit de Generaal VAN SWIETEN
„de meening, dat wij het hierbij kunnen laten; dat de Atjehers,
„ziende dat wij ons blijvend, onverdrijfbaar in het hart van hun
„land hebben gevestigd, den tegenstand verder zullen opgeven;
„dat niet te betwijfelen valt, dat zij eindigen zullen zich bij het
„onvermijdelijke neer te leggen.
„De tijd zal moeten leeren, in hoever die voorspelling waarheid
„bevat, en onze militaire positie laat ons thans toe, eene afwachtende
houding aan te nemen en ons voor te bereiden op eventualiteiten,
die ons wellicht zullen noodzaken tot vernieuwde
„krachtsinspanning. Ik erken, dat er voor het oogenblik geen
„periculum in mora is, maar ik meen ernstig te moeten waarschuwen
tegen te lang wachten, eensdeels omdat onze verhouding
„tot de Onderhoorigheden er niet door wordt bevorderd, anderdeels
„omdat de krachtsinspanning, mocht die noodig blijken, grooter
„zal moeten zijn, naarmate den vijand langer gelegenheid wordt
gegeven zich moreel en materieel te versterken.
„Afgaande op hetgeen ik tot nog toe heb kunnen waarnemen, kan
„ik niet ontveinzen, dat ik zeer betwijfel of onze positie, hoe houdbaar
„zij ook is, voldoende zal blijken om de vooral tegenover ons zoo
„geacharneerde bevolking van Qroot-Atjeh tot onderwerping aan ons
„gezag te noodzaken.
„Het is waar, wij hebben het hart van het land in ons bezit; 1 )
„door het bezet houden van Kota Radja is den vijand het weder
„in het leven roepen van een éénhoofdig bestuur, dat wat te betee-
„kenen heeft, onmogelijk gemaakt; 2 ) wij hebben de Atjehrivier in
„onze macht, en, geholpen door een blokkeerend eskader, kunnen
„wij Atjeh den toevoer, zoo niet afsnijden, dan toch uiterst moeilijk
maken.
') Volgens CLAUSEWITZ eigenlijk de sleutel van het land.
2 ) Dat was juist niet in ons voordeel.

57
„Maar is dit afdoende om de zaak le beëindigen, en, zoo niet, is
„die toestand dan op den duur houdbaar"?
„Blijft de tegenzin tegen onze overheersching, de zucht tot
„onafhankelijk bestaan bij het Atjehsche volk, zoo sterk, dat
„onderwerping niet volgt voor zij in de uiterste engte zijn gedre
„ven (zooals in 1879, voegen wij er bij), dan zullen zij zich gemakkelijk
verzoenen met het gemis van een Sultan, waarvan zij meer
„last dan lust hebben gehad en dien zij nooit gehoorzaamd hebben
„zonder dwang.
„En wat de afsluiting van zee aangaat, de blokkade is niet in
„staat om allen toevoer af te snijden op zulk eene uitgestrekte
„kuststreek, en is uit den aard der zaak slechts een tijdelijke maat-
„regel, die wellicht niet zoolang door ons kan worden volgehouden
„als de onafhankelijk gezinde Atjeher zijn tegenstand volhoudt,
„wanneer wij hem niet aanvallen". l )
„De Minister waarschuwt tegen alle noodelooze anticipatie.
„Hetzelfde beginsel heeft bij mij voorgezeten, toen de ondervinding
„ons in April van het vorige jaar (1874) zoo duidelijk geleerd had,
„dat geen beloften van onze zijde den vijand zouden nopen totonder-
„werping of tot minderen tegenstand, en heb ik mij verder onthouden
„van het uitvaardigen van eenige proclamatie". 2 )
In dit hoogst belangrijk, doch vroeger steeds zoo onjuist voorgedragen
schrijven deed de generaal PEL verder uitkomen, dat het
mogelijk was — hoewel hij daarop niet rekende — dat de benedenlanden
van Groot-Atjeh zich weldra onderwierpen; dit kon in den
loop van 1875 beslist zijn. Geschiedde dit niet, dan moest een
anderen weg worden ingeslagen.
Hij ontwikkelde in dien brief nog zijne plannen tot verdere
offensieve operation in Groot-Atjeh, — het z. g. programma-PEL —
dat door de Regeering, tijdens zijn verblijf op Java, is goedgekeurd,
en eindigde zijne uitvoerige beschouwingen met de volgende
woorden, zoo geheel in strijd met die welke hem zijn
toegedicht :
„Mijne zienswijze komt, en résumé, hierop neder:
„Consolidatie van onze actueelo positie op Atjeh; voortzetting der
1 ) Dit advies schijnt onze Regeerimg bij de in 1884 en 18S5 gevolgde
blokkade-politiek in het geheel niet indachtig te zijn geweest.
2 ) Jammer dat de Gouverneur-Generaal VAN REES zijne proclamatie van
19 Aug. 1884, die zoo spoedig werd gelogenstraft, ook niet achterwege heeft
gelaten.

58
vijandelijkheden zoo spoedig als onze strijdkrachten ons daartoe in
staat stellen" ... J )
Zóó luidde dus in waarheid het oordeel van den aanvoerder, die
den Atjehschen vijand tallooze malen onder de oogen gezien en
overwonnen had, die hem bijna l'/a jaar onafgebroken in zijn doen
en laten had gadegeslagen. Dat oordeel heeft voor ons ook nu nog
de grootste waarde, omdat het niet op utopiën of hypothesen,
maar op duurgekochte ondervinding is gegrond; omdat het komt
van den bevelhebber wiens groote verdiensten boven onzen lof
zijn verheven, en van wien de afgevaardigde FRANSEN VAN DE
PUTTE, toen de treurmare van zijn overlijden (24 Febr. 1876), nu
bijna 10 jaren geleden, Nederland bereikte, in de Tweede Kamer
getuigde: „dat ons vaderland door zijn dood het grootste verlies
„had geleden, dat het door het sterven van één persoon lijden kon."
Den 8*" Februari 1876, slechts 14 dagen vóór zijn dood, had PEL,
terugkeerende van den veroveringstocht in de XXV Moekims, tot
zijne soldaten eenDagorder gericht, aanvangende met deze woorden :
„Den 26 December 1875 ben ik met u de Westerpoorten van
„Kota Radja uitgerukt en te velde getrokken tot het fnuiken der
„macht van de Atjehers, die meer dan twee jaren ons hielden
„ingesloten binnen den nauwen kring van posten, welke den
„Kraton omgeven."
Ook daaruit blijkt ons nogmaals, dat PEL, op grond der ondervinding,
geen voorstander der afwachtende houding kan geweest
zijn, zooals hem geheel ten onrechte is toegedicht.
En thans, nu de vijand, na zooveel jaren strijdens, bekend ïs
geraakt met onze vechtwijze, met den ongunstigen moreelen toestand
van ons leger, met onze vele zwakke zijden, met ons gemis
aan volharding, met ons voortdurend weifelen; nu hij zooveel
beter bewapend en geoefend is dan vroeger; nu spreken wij,
op grond der krijgsgeschiedenis, op grond ook van PEL'S oordeel,
op grond dus der ondervinding reeds in vroegere jaren op Atjeh
opgedaan, de overtuiging uit : dat onze concentratie op Atjeh, en
de daarin aangenomenen afwachtende houding, geen doel zullen
treffen, op den langen duur niet houdbaar zullen zijn.
') De cursiveeringen in dit briefgedeelte zijn van ons.

IV.
DE CONCENTRATIE
IS DE BEKROONING VAN HET WERK DER STAATKUNDE,
DIE SEDERT 11 MAART 1881
OP ATJEH IS IN TOEPASSING GEBRACHT.
HARE VOORBODEN, HARE UITVOERING EN HARE GEVOLGEN.
OOK VOLGENS KRIJGSKUNDIGE GRONDSTELLINGEN MOET DE CON-
CENTRATIE WORDEN VEROORDEELD, DAAR ZIJ ONS NOOIT
TOT HET EINDE VAN DEN OORLOG KAN LEIDEN.
O land of Nelson, and of Wellington. ')
The prowess of thine armies and thy fleets
What now attests ? Vain victories, soon as won
Repented and renounced.
(Glenaveril or The Metamorphoses. LYTTON.)
But Thou, exulting and abounding river ! -)
A thousand battles have assail'd thy banks,
But these and half their fame have pass'd an-ay,
And Slaughter h'eap'd on high his weltering ranks;
Their very graves are gone, and what are they?
Thy tide wash'd down the blood of yesterday,
And all was stainless, and on thy clear stream
Glass'd with its dancing ligt the sunny ray;
But o'er the blacken'd memory's blighting dream
Thy waves would vainly roll, all sweeping as they seem.
(Childe Harold's pilgrimage. Canto III. BYRON).
Tot recht begrip van de onzinnige, ja, laat ik het maar ronduit
zeggen, van de bijna misdadige gedragslijn die sedert Maart 1881
tegenover Atjeh is gevolgd, en vier jaren lang met ongeëvenaarde
koppigheid is volgehouden ; die ons veel vernederingen heeft gekost,
en ons ten laatste gebracht heeft tot terugtrekken; die derhalve
oorzaak is geweest, dat wij, na zooveel jaren van volhardend
') Voor ons van DE RUIJTEE en van TROMP.
3 ) Hier de Atjehrivier.

co
strijden, met opoffering van zooveel schatten en ten koste van
stroomen bloeds, ook het van 1879 op 1880 bereikte doel - de
onderwerping van het Atjehsche volk — weder hebben prijsgegeven:
ter juiste beoordeeling van die gedragslijn is het noodig, ons
eenige oogenblikken in gedachten te verplaatsen naar het Atjeh
van die jaren 1879 en 1880 onder VAN DER HEIJDEN.
Den 23en Maart 1879 waren de krijgsoperatiën in de XXII Moekims
hervat, en reeds den volgenden dag werd de sterke Missigit
Indrapoerie, het oude en vermaardo heiligdom der bovenlanden,
dat door den onverzoenlijken Imam Longbattah was bezet, met
een onbeduidend verlies van onze zijde vermeesterd.
Thans volgde eene reeks van gevechten, om den, vooral in
deze streken zoo krijgshaftigen vijand uit de door hem bezette
stellingen te verdrijven, en tot onderwerping te dwingen. Binnen
onverwacht korten tijd mocht dit doel volkomen worden bereikt,
In Mei en Juni hadden de operation tegen de versterkte liniën
van Sihong (Djérir), Gleïeng en andere voorname landstreken en
brandpunten van verzet in de XXII Moekims, tot hoogst gewichtige
resultaten geleid. Reeds in den morgen van den 9e« Juni waren
de uitgebreide en sterke stellingen van Gleïeng met slechts gering
verlies door onze soldaten veroverd. Daar was de verblijfplaats
van liet zoo gevreesde sagiehoofd PANGLIMA POLIM, die echter
onze komst niet had durven afwachten 1 ).
De dagen van 9 en 10 Juni werden benut om het behaalde succes
te voltooien, den vluchtenden vijand uit zijne schuilhoeken te
verdrijven, en tot onderwerping te noodzaken.
Met de verovering van Gleïeng was de veldtocht in de XXII Moekims
geëindigd. Door ons voortvarend en krachtig optreden, door
oorlog te voeren op oorlogsmanier, was de tegenstand des vijands in
deze Sagie op alle punten gebroken, en zij die den strijd nug wilden
voortzetten, hadden zich naar de XXVI Moekims begeven.
Den 19 Juni 1879 werd de van oudsher om hare teugellooze
roofzucht bekende bevolking van Ladoeng en Kroeng-Eaja( op de
Noordkust) door onze troepen getuchtigd, zonder dat van onze
zijde eenig verlies werd geleden. Na voorafgegane degelijke voorbereiding,
werd den 30 Juni 1879 de veldtocht tegen de Sagie
XXVI Moekims geopend.
') In Gleieng werden, behalve een groote voorraad buskruit en kogels,
24 stukken geschut gevonden. De meeste waren van te groot kaliber om
medegevoerd te worden, doch werden onbruikbaar gemaakt.

61
Reeds binnen weinige dagen was ook hier de hoofdzaak beslist,
waren door onze troepen glansrijke resultaten bevochten, en vooral
verhoogd door het gedurende geruimen tijd in alle richtingen
krachtdadig vervolgen der uiteengeslagen vijandelijke benden.
Het moreel effect daardoor en door onze tochten (in Juli) naar
Lampanas (Noordkust) en Lamtobah aan den voet van den Selawa
Djanten (Goudberg) te weeg gebracht, bleef niet uit.
De Imam en andere hoofden van Lamtobah kwamen in persoon
zich onderwerpen.
Zoo richtte mede als een gevolg daarvan ook Toekoe Moeda
Daoed, een onzer hardnekkigste vijanden, die in het ver verwijderde
Selimoen, in de Sagie der XXII Moekims, het oppergezag voerde,
een schrijven aan den reeds in 1874 tot ons gekomen Toekoe
Kadli, om diens bemiddeling in te roepen bij den Generaal VAN
DER HEYDEN.
„Het groote ongeluk" zoo schreef hij - door den oorlog thans
„over de drie Sagies des lands gebracht, doet mij besluiten, mijne
„onderwerping aan te bieden." i) In die woorden alléén, ligt, dunkt
ons, het meest welsprekende bewijs, dat de Atjeher slechts voor
wapenkracht, voor erkende overmacht wilde bukken.
Toen Toekoe Moeda Daoed niet spoedig kwam opdagen, besloot
Generaal VAN DER HEYDEN. hem door eene krijgsmacht te laten
opzoeken (27 Juli-2 Sept.) te Selimoen, dat na verscheidene vermoeiende
dagmarschen, doch bijna zonder tegenstand den 15en
Aug. door onze troepen werd bereikt. s ) TOEKOE MOEDA DAOED
wachtte met een talrijk gevolg en eene witte vlag onze kolonne op,
terwijl de bevolking, ten bewijze harer onderwerping, in de kampongs
was gebleven. Denzelfden middag kwam ook een broeder
van PANGLIMA POLIM, TOEKOE TJOET HADDJET, veelal TOEKOE AJER-
ALANG genaamd, met een groot aantal volgelingen in ons bivak
zijne onderwerping aanbieden.
Beide hoofden, met hun gevolg, begaven zich den 17 Augustus
met een der beide kolonnes naar Indrapoerie. Die terugmarsch
was een ware zegetocht. Allerwege toonde de bevolking eene
vredelievende gezindheid; allo vijandelijke sterkten waren ver-
') KIELSTKA, III. D., blz. 447.
') Om zich een juist denkbeeld te vormen, hoe Groot-Atjeh toen in alle
richtingen door onze troepen is doorkruisd, volge men even de tochten naar
Gleïeng, Lampanas, Lamtobah en Selimoen op de kaart van Groot-Atjeh, di&
in 1885 te 'sGravenhage is verschenen.

(52
laten; in alle kampongs (zelfs op de domineerende heuvels) waren
witte vlaggen geplant, en overal werden de troepen door mannen,
vrouwen en kinderen opgewacht en van ververschingen voorzien.
Den 20en Aug. verschenen de twee genoemde voorname hoofden
voor den Generaal VAM DER HKYDEN, en beëedigden hunne onderwerping.
Ook in de XXVI Moekims was intusschen de toestand geleidelijk
verbeterd. In verschillende kampongs keerde de bevolking
terug en van vijanden had men weinig last.
Op meerdere plaatsen zelfs kwam de bevolking onze troepen
tegemoet, vergezelde ze en bood kleine geschenken aan.
Zóó waren dus de veldtochten in deze beide Sagies bekroond
met een succes dat de stoutste verwachtingen had overtroffen.
Zij hadden den Atjehers het onomstootelijk bewijs geleverd, dat
elk punt, hoe ver ook verwijderd, hoeveel terreinhindernissen ook
opleverend, met welke doodsverachting ook verdedigd, voor onze
volhardende en beleidvol aangevoerde soldaten bereikbaar was. Zoo
moest de dappere Atjeher, zelfs de zoo gevreesde, om hare strijdhaftigheid
alom bekende bevolking der XXII Moekims, eindelijk zwichten
voor onze wapenkracht, en ons feitelijk als overvinnaar erkennen.
Slechts ruim vijf maanden waren verstreken sedert het hervatten
onzer krijgsoperatiën in de XXII Moekims, en nu dat einddoel
was bereikt, had Generaal VAN DER HEIJDEN alle recht om
in zijn Dagorder dd. 5 Sept. 1879 te zeggen: „Met den veldtocht
„tegen de XXVI Moekims, schitterend besloten door don tocht
„naar Selimoen is geheel Groot-Atjeh ten onder gebracht, maar nog
„geniimen tijd wordt de krachtige steun der troepenmacht vermischt,
om een goed bestuur in te voeren en eene geregelde orde
„van zaken te kunnen vestigen."
Van 19 Aug.-20 Sept. 1879 werd Atjeh bezocht door den Kommandant
van het N. I. leger den Luit.-Generaal BOUMEESTER.
Slechts van eene kleine dekking vergezeld doorkruiste hij toen
het gebied van Groot-Atjeh, zonder een schot gehoord, zonder een
vijand gezien te hebben. Het door dien legerbevelhebber aan de
Regeering ingediend rapport over den op Atjeh bevonden toestand
luidde dan ook allergunstigst. Hij schreef o. a. : ,,Naar het schijnt,
„is eindelijk de overtuiging tot de Atjehsche bevolking doorgedrongen,
dat wij de sterksten zijn, en dat het hopeloos is zich
„langer te verzetten". En de Generaal VAN DER HEIJDEN schreef
in een aan den Gouv.-Generaal gerichten brief van 20 Aug. 1879

03
o. m. : „De krijgsverrichtingen op groote schaal zijn afgeloopen, en
„wij komen in de periode, dat de rust en veiligheid in de onder-
„worpen streken bewaard zullen moeten worden door eindelooze
„patrouilleeringen".
,,In de voortgaande oplossing van het Atjeh-vraagstuk is thans
„een zeer gewichtig tijdstip aangebroken.
„Een overijlde maatregel, als gevolg van eene te groote zucht tot
„bezuiniging zou oorzaak kunnen zijn, dat alles wat in den laatsten
„tijd verricht is, eene ongedane zaak uas.
„Het hervormingsproces van de bevolking moet geleid en
„bewaakt worden door een krachtvol bestuur, gesteund door eene
„voldoende troepenmacht, die zoo noodig handelend kan optreden." *)
Jammer ! nogmaals jammer ! roepen wij hier reeds uit, dat die
zoo verstandige raadgevingen, gegrond op eene veeljarige ondervinding;
dat ook de inhoud der belangrijke Nota van den Generaal
VAN DER HEIJDEN van 19 April 1880 over den vorm van bestuur
in Groot-Atjeh; dat zijne daarin gedane ernstige waarschuwingen
en zijne wenken geen gehoor hebben mogen vinden bij onze toenmalige
Regeerders ; dat deze toch, en dus als 't ware met opzet,
de politieke misslagen hebben begaan, waartegen zij zoo gewaarschuwd
waren, misslagen, die sedert een vijftal jaren vele rampen
over ons land en vernedering over ons volk gebracht hebben.
Inmiddels had op den 9en October 1879 de eerste steenlegging
plaats gevonden van de nieuwe in de nabijheid van Kota Radja
op te bouwen Missigit. Die indrukwekkende plechtigheid geschiedde
in tegenwoordigheid van een groot aantal voorname Hoofden van
Groot Atjeh, Vorsten en bestuurders van de Vasalstaten, die daartoe
door Generaal VAN DER HEIJDEN waren opgeroepen, en mede in
tegenwoordigheid van eene schare van ruim 6000 Atjehers, die,
na afloop der steenlegging ook deelnamen aan het kendoerie-feest
(verzoeningsmaaltijd) dat volgens landsgebruik, bij dergelijke gelegenheden
moet plaats vinden. De plechtigheid zoowel als het feest liepen
zonder eenige stoornis ten einde, een welsprekend bewijs, dat het
Atjehsche volk zelf, zich toen als feitelijk onderworpen beschouwde 3 ).
i) Kielstra III d « deel, blz. 468/469.
2 ) Om de beteekenis van dit samenzijn van zooveel (luizende Atjehers
binnen onze linie te verkleinen, of om welke andere reden ook, heeft men
l "eens hooren aanvoeren, dat de noodige voorzorgsmaatregelen waren
getroffen om elke poging tot verraad of verzet, dadelijk met kracht te keer

64
Ruim zes duizend Atjehers vreedzaam vereenigd op de plek
waar enkele jaren geleden het heiligdom stond, dat zij met heldenmoed
en doodsverachting tegen ons hadden verdedigd; de plek
die getuige was geweest van zoo menigen bloedigen kamp, en
die hen tevens hunne eeuwenoude onafhankelijkheid herinnerde
Ruim zes duizend Atjehers vreedzaam vereenigd binnen onze
toen zoo uitgestrekte liniën, bij het aloude, doch inmiddels ook
voor hen onherkenbaar geworden verblijf hunner Vorsten.
Ruim zes duizend Atjehers binnen onze liniën, en meer
duizenden daarbuiten - die ons toen als den sterkere, als hun
meester erkenden, die ontzag hadden leeren krijgen voor onze
driekleur, en die met dat bewustzijn den Nederlandschen veldheer
en in hem den Sou verein, de hulde bewezen die zij in den tijd
hunner vrijheid alléén hun Sultan brachten.
Roemvolle dagen voor ons Indisch leger, rijke resultaten toen
verkregen, wat is er van U geworden, sedert het ontijdig vervangen,
in het pas bedwongen Atjeh, van het ontzag inboezemende
zwaard van VAN DER HEYDEN door den geminachten politiestok
van PRUIJS VAN DER HOEVEN?
Arm leger! Uw gloriezon is daar ondergegaan. Het gebouw dat
gij ten koste uwer beste krachten, ten koste zelfs van uw hartebloed
hadt opgericht ; de schoonste eerezuil die gij U nog in het
Oosten hadt gesticht, is door den moedwil van enkele zoogenaamde
staatslieden veranderd in een puinhoop, de rampen en de schande
vertegenwoordigende die sedert ons deel zijn geworden..
Maar de historie heeft toch geboekstaafd wat daardoor ons was
gewrocht, hoor ik enkelen mijner nog goedgeloovige makkers fluisteren.
Arme droomers! Weet gij dan niet, dat ook in ons Morgenland
de schoonste en billijkste verwachtingen meestal zich oplossen als
een bedriegelijk fata-morgana? Weet gij dan niet dat de zoo leerrijke
geschiedenis onzer koloniën in het Moederland bijna niet gekend
wordt, en de herinnering aan dat schoon verleden, door lateigevolgden
tegenspoed en door de valsche voorstellingen van utopisten,
bij het eigen volk schier reeds is uitgewischt?
Voorheen en thans]
te gaan. Voorwaar, een naief argument! Immers meer dan onverantwoordelijk
zou de bevelhebber hebben gehandeld, indien hij die voorzorgen niet had
genomen. En zóó spreken wellicht dezelfde menschen die in Sept. 1885 goedkeurden,
de groote voorzorgsmaatregelen te 's Gravenhage genomen bij den
optocht der sociaal-democraten

05
Welk een diepe klove ligt ook hier tusschen die twee beteekenisvolle
woorden. Hoe scherp zijn de contrasten die zij ook hier
doen opdoemen voor onzen geest !
Of is het geen waarheid dat voorheen een uitmuntende geest
onze soldaten bezielde, toen zij voorwaarts mochten rukken in het
vijandelijk land, en onder dappere beleidvolle aanvoerders overwinningen
bevochten?
Maar is het helaas! ook geen waarheid, dat die geestdrift thans
heeft plaats gemaakt voor zekere moedeloosheid, voor eene steeds
toenemende demoralisatie, in het leven geroepen door de handelingen
onzer bestuurders, die het leger in onmogelijke toestanden
plaatsen, die zijne zoo duur gekochte veroveringen den vijand
weer prijs gaven, en het leger in een uithoek van zijn vroeger
wingewest tot opsluiten veroordeelon?
En is het helaas! ook geen waarheid, dat thans binnen onze zoo
beperkte linie geen veiligheid meer bestaat voor have en goed,
zelfs niet voor onze troepen, zelfs niet in de onmiddellijke nabijheid
van Kota Radja, ons palladium? En buiten onze linie dan?
Op hoog bevel moeten onze officieren en soldaten thans — even
als onder den civielen Gouverneur PRUIJS VAN DER HOEVEN —
zich schuilhouden achter hunne palissaden, zijn zij veroordeeld om
's vijands aanvallen lijdelijk af te wachten.
Op hoog bevel zijn wij thans nogmaals van aanvaller verdediger
geworden 1 ), en dat alleen uit vrees voor den, door onze
politieke misslagen, weder scherp geworden klewang van den vijand.
Op hoog bevel mogen onze troepen de postenlinie thans niet
meer overschrijden, zelfs niet wanneer de in overmoed toenemende
Atjehers ons, evenals in vroeger jaren, door een keten van versterkingen
nauw zullen omsluiten.
Op hoog bevel mogen onze Oranjevanen, die eens zoo fier en
zoo zegerijk de Atjehsche vlakten doorkruisten, en overal als
het symbool van Neêrlands macht werden geëerbiedigd, thans niet
meer worden ontrold om den vijand te gemoet te treden, om onze
soldaten tot geestdrift en volharding op te wekken, om hen nog
eenmaal ter overwinning te leiden.
Op hoog bevel is onze strijdbanier, als een onnut geworden
voorwerp opgeborgen in de sterkten, waarin wij eene wijkplaats
tegen den vijand hebben gezocht. Op hoog bevel moest men ze
') Zooals Generaal VAN SWIETEN dat reeds in 1874 toepaste en ook verder
verlangde.
5

06
thans ook met een rouwfloers bedekken, opdat althans geen Atjeher
haar meer aanschouwe, en onzen soldaten zou kunnen toeroepen:
Uw fiere wapenspreuk is bijna uitgewischt, de leeuw die uwe
vanen kroont houdt slechts een gebroken zwaard in zijne klauw
omsloten! 1 )
Vrienden of vijanden mogen mij nu een pessimist willen
noemen, aan alle eerlijke vaderlanders, die den waren toestand van
voorheen en thans kennen, durf ik de vraag stellen, of het in
waarheid anders is dan ik getracht heb U te schetsen.
Doch waartoe ook verder te vergelijken, waartoe een verder
klagen? De noodkreten, die reeds zoo menigmalen zijn aangeheven
over den deerniswekkenden toestand waarin ons Indisch leger
reeds zoo langen tijd verkeert, vinden immers toch geen gehoor,
noch daar in het land der zonne, noch hier in het koude vaderland.
In 's lands belang heet het immers beter die pessimisten dood te
zwijgen. En bovendien hebben de altijd zoo vindingrijke staatslieden
sedert immers de nieuwe paradoxen uitgedacht : „dat de
„Atjehers door onze concentratie van slechter conditie zijn gewor-
„den; dat de vroegere bevelhebbers, door onbekendheid met het
„terrein en de omstandigheden, voor onze vestigingen slechte punten
„hadden gekozen, waardoor het voordeel te veel aan 's vijands zijde
„was; dat door het kiezen van andere punten het voordeel aan
„onze zijde was gekomen," enz. enz. 2 ).
De afgevaardigde RUTGERS VAN ROZENBURG, die op 19 Dec.
1884 verklaarde, dat het afbreken van hetgeen ten koste van stroomen
bloeds en van schatten was opgebouwd, tot ergernis der natie
geschiedde, vroeg toen met recht, wie de militaire specialiteiten
waren, de Nederlandsche Moltke's, die de Minister hier te lande
') In Sept. 1880, toen Generaal VAN DER HEIJDEN op hoog bevel naar
Batavia was ontboden, werd hem daar een luisterrijk feest bereid. Op den
feestavond was in het achtergedeelte van het gebouw Concordia een decoratieschildering
aangebracht, waarin de Heer VAN KINSBERGEN den toenmaligen
stand van zaken in Atjeh gepoetiseerd had, door den Nederlandschen
leeuw voor te stellen, als onder zijn klauw de Atjehvlag in het stof te drukken.
De lans, waaraan die vlag was gehecht, lag verbroken.
Helaas! hoe zijn de rollen sedert veranderd!
3 ) De Minister van Koloniën SFKENGEU VAN EIJK in de Tweede Kamer
op 19 December 1884.
"

07
over het concentratieplan had geraadpleegd. De Heer RUTGERS
mocht echter op die stellige vraag slechts een ontwijkend antwoord
ontvangen. Intusschen is het jammer dat alléén het Nederlandsche
volk weder dupe is geworden van die nieuwe sophismen,
de Atjehers echter niet — getuige o. a. de proclamatie van hun
voornaamsten aanvoerder TOEKOE DI TIROE van 2 Februari 1885.
En daarbij is het wel vermeldenswaard, dat TOEKOE DI TIROE thans
zijn hoofdkwartier heeft gevestigd te Anak Galoeng, geruimen tijd
het onze. Naar die plaats had zelfs de Gouvernements-Commissaris
PRUIJS VAN DER HOEVEN (in September 1880) den hoofdzetel van
ons bestuur willen verplaatsen, als meer in het centrum onzer toenmalige
stelling gelegen, een voorstel waartoe de Regeering echter
niet wilde besluiten. Op die proclamatie van TOEKOE DI TIROE
komen wij nader terug, doch moeten vooraf nog vermelden hoe
de toestand in Atjeh was van medio 1880 tot April 1881.
In KIELSTRA'S werk lezen wij hierover: „De loop van zaken in
„Groot-Atjeh gedurende dat tijdvak leverde het bewijs dat de oorlog
„werkelijk een einde genomen had. Sedert September 1879 viel
„van geen onzer versterkingen een schot; vijandelijkheden deden
„zich niet meer voor en ook van ernstige rustverstoringen was
„geen sprake meer".
Den 4en October 1880, na afloop der vasten, kwamen te Kota
Radja een groot aantal hoofden bijeen, om den Generaal v. D.
HEIJDEN de gebruikelijke hulde te brengen.
Vele uitgeweken hoofden, meest uit de XXII Moekims afkomstig,
kwamen achtereenvolgens te Kota Radja in onderwerping.
In de eerste plaats moet vermeld worden, die van den Panglima
Sagi der XXV Moekims, Toekoe Nja Abbas Setia Oelama, die den
24en Jan. 1880 te Kota Radja werd beëedigd. Een der voornaamste
onderwerpingen echter was die van den hoeloebalang Potjoet
Abbas, door den voren bedoelden Toekoe Moeda Daoed in Juli
1880 uit de XXII Moekims naar Kota Radja begeleid. N"g gewichtiger
-was de toetreding van den Oelama (schriftgeleerde)
Toengkoe Sjech Marabahan, een hoog bejaard geestelijke, die bij
de Atjehers in bijzonder aanzien stond en 7 Maart 1881 door den
Generaal v. D. HEIJDEN, in tegenwoordigheid van een groot aantal
hoofden en geestelijken, werd ontvangen.
Ook in de Atjehsche Onderhoorigheden bleek het vertrouwen
op ons bestuur toe te nemen, al hadden wij tegen het strijdhaftige
Samalangan inmiddels (Juni—Aug. 1880) een hardnekkigen kamp

68
moeten ondernemen, die aanvankelijk in ons nadeel, ten slotte
echter een goed resultaat had. J )
In den aanvang van dit gedeelte van ons betoog zeiden wij dat
onze sedert Maart 1881 tegenover Atjeh gevolgde gedragslijn even
onzinnig als onverantwoordelijk was.
Dit moeten wij thans kortelijk nog nader aantoonen.
Den 18en Nov. 1879 sprak de Gouv. Gen. Mr. J. W. VAN LANSBERGE,
op een grooten door hem aangerichten maaltijd, o. m. ook deze
woorden :
„Nog langen tijd wellicht zullen dus van het leger op Atjeh meer
„dan gewone diensten gevorderd worden. Zulks neemt echter niet
„weg, dat de schitterende krijgsbedrijven welke in de laatste twee
„jaren hebben plaats gehad, ons zeer nabij het doel gebracht
„hebben waarnaar wij streven; dat wij nu, mits eene voldoende
„waakzaamheid betracht worde en op politiek gebied geene fouten
„begaan worden, de toekomst met gerustheid kunnen te gemoet gaan."
Eene bekentenis dus, dat niet met lijdelijk afwachten maar met
doortastend handelen, het doel door VAN DER HEIJDEN in korten
tijd zoo goed als bereikt werd; een waarborg tevens, zou men
zeggen, dat nu ook verder naar zijne wenken geluisterd, in den
geest van zijne raadgevingen gehandeld zou worden.
Maar neen! Dezelfde Opperlandvoogd die op het Nederlandsch
kendoeriefeest zoo verstandig sprak, had toen met den Minister
VAN GOLTSTEIN als het ware reeds de noodige voorbereiding getroffen
om de politieke misslagen, waartegen hij zelf waarschuwde
zoo spoedig mogelijk te kunnen begaan, wat echter tegen zijne
berekeningen en tegen zijne wenschen eerst in Maart 1881 geschiedde.
Het had waarlijk al den schijn, alsof die geheimzinnige liefde, die
zoovele Nederlanders voor de Atjehers gevoelden en verkondigden,
ook hem in hare strikken had weten te vangen. Immers, met
verloochening van zijn vroegere beginselen, had hij zich eensklaps
een geheel ander doel voor oogen gesteld, n.l. de opbeuring van het
Atjehsche volk.
Bij zijn Kabinetsbrief van 11 Maart 1881, Litt.. N. deelde de
toenmalige Gouverneur Generaal VAN LANSBERGE den civielen en
') Bij dit overzicht volgden wij grootendeels KIELSTIÏA'S werk over den
Atjeh-Oorlog.

69
militairen Gouverneur van Atjeh, den Luitenant Generaal K. VAN
DER HEIJDEN mede, dat in de vergadering van den Raad van
Indië van 11 Sept. 1880, met eenparige stemmen als vaststaande
was aangenomen, dat de tijd gekomen was, om op Atjeh eene
normale bestuursinrichting in te voeren; dat het door hem (Gouverneur
Generaal) voorgeschreven en door Generaal VAN DER
HEIJDEN met zooveel energie uitgevoerde stelsel van krachtig doorzetten
van den oorlog tot doel had, om op eenmaal de kracht
van den vijand te breken, zijne hulpmiddelen te vernietigen, en
door zijne totale onderwerping de mogelijkheid te doen geboren
worden, om spoediger dan elders het geval is geweest, te geraken
tot die normale toestanden, zonder welke eene geheele bevrediging,
opbeuring en ontwikkeling des lands onmogelijk zijn; dat
het langer doen voortduren van eenen met dat toen bereikte
einddoel in strijd zijnden abnormalen toestand, dus niet gewettigd
zou zijn, maar daarentegen aan hoofden en bevolking geen krachtiger
bevestiging kon gegeven worden van ons voornemen om op
Atjeh te blijven, en van het onherroepelijke der annexatie, dan het
doen vervangen van tijdelijke maatregelen, door eene bestuursinrichting,
zooals die bestaat in de van ouds aan ons gezag onderworpen
gewesten; dat daardoor in werkelijkheid de kroon werd
gezet op het gebouw, door den heldenmoed en do toewijding van
het Indisch leger, onder 's Generaals krachtige leiding opgetrokken,
waarvoor hem bij zijne vervanging door den civielen
Gouverneur PRUIJS VAN DER HOEVEN, nogmaals de betuiging
van 's Landvoogds waardeering en den dank der Regeering werd
aangeboden.
Dat is — slechts eenigzins bekort — de woordelijke inhoud der
voormelde kabinets-missive.
Volgens den Gouv.-Generaal VAN LANSBERGE kon dus aan de
Atjehers geen krachtiger bevestiging gegeven worden van ons
voornemen om op Atjeh te blijven, en van het onherroepelijke der
annexatie, dan door die ontijdige en daardoor heillooze invoering
eener normale bestuursinrichting, zooals zij in de van ouds aan
ons gezag onderworpen landen bestaat, maar die in het toen pas
onderworpen Atjeh geen recht, niet de minste kans van bestaan had.
De concentratie — eene wrange vrucht dier overijling — zal echter voor
de Atjehers, nog niet doorkneed als zij zijn in de hoogere politiek
die zoovele Nederlandsche staatslieden ten opzichte van hun land
hebben gevolgd, in geen geval het bewijs kunnen zijn voor het

70
onherroepelijke der annexatie van hun land. (Proclamatie van den
Generaal VAN SWIETEN dd. 12 Februari 1874).
In hunne bekrompenheid zullen zij mogelijk zeggen: dat
Generaal VAN SWIETEN ook wel geproclameerd had te zullen
blijven, en dat hij het volk overwonnen had, maar dat si/ dank zij
de opbeuring door de hen geschonken normale bestuurs-inrichting,
ons thans in eene beperkte vluchtlinie hebben teruggedreven, en
zij hun verdrijvingswerk, met de hulp van Allah, wel zullen voltooien.
Dat zij in dat opzicht, andere opvattingen hebben dan dooiden
Minister SPRENGER VAN EIJK zijn geopenbaard in de Kamerzitting
van 19 December 1884, bewijst wel het best de hiervoren
reeds bedoelde proclamatie van hunnen voornaamsten aanvoerder
TOEKOE DI TIROE van 10 Rabioel Achir 1302 (in onze jaartelling,
van 2 Februari 1885), waarin hij o. a. zegt :
„En geopenbaard is het teeken der overwinning door het terugtrekken
der ongeloovigen.
„Hoevele sterke versterkingen hebben de Moslim's reeds geno-
„men, hoevele stevige wapenen buit gemaakt !
„De zekerheid, dat de Moslims moedig zijn, vermeerdert de vrees,
„de schuwheid en den kommer der ongeloovigen en renegaten.
„Een duidelijk teeken daarvan is, dat zij door versterkingen
„omgeven, omheiningen (de 1000 M. breede, zoogenaamde vrije
„strook) willen maken en wachten plaatsen."
„De ongeloovigen zullen, zoo God het wil, overwonnen en verdreven
worden, zooals de Heer, de Verhevene, heeft beloofd."
Ter loops zij hier opgemerkt dat die proclamatie niet alleen onder
deAtjehsche,maar zelfs onder de Javaansche bevolking is verspreid 1 ).
In verband met de verlevendiging van den geloofsijver die ook
in onzen Archipel sedert geruimen tijd onder de Islamieten is
waargenomen; die, blijkens waarschuwingen door de Regeering
') Reeds in 1S84 is in de Preanger Regentschappen, in Bantam, in Midden-
Java en ook in Atjeh verspreid een Arabisch pamphlet, waarin zekere
S.TAICH ABDOELLAH verslag doet van een droomgezicht dat hem in het jaar
12Ü7 der Hedjira (1880) te Medina is te beurt gevallen. Het is getiteld:
„De laatste vermaning van Mohamed aan zijne gemeente". Dr. C. SNOUCK
HURGRONJE zegt daarvan dat er een soort van ban vonnis in wordt uitgesproken
over degenen die zich niet willen laten opwinden; dat het echter geen
politieke strekking heeft en men het onschuldiger kan noemen dan de Akiring
Djaman, waarin do Koning van Holland als een ongeloovige verachtelijk,
«1$ een overwonnene bespottelijk gemaakt wordt. (Ind. Gids Juli-aflev. 1881).

71
reeds in het laatst van 1880 en in Februari en Maart 1881 ontvangen,
van uit Turkije wordt gevoed; en die sedert door de gebeurtenissen
in Soedan nog meer is opgewekt, kon die proclamatie
ook buiten Atjeli wel eens in voor ons te vruchtbare aarde zijn
gevallen.
Op den 28en Maart 1881, toen de verwijdering van Generaal
VAN DER HEIJDEN aan de Volksvertegenwoordiging moest worden
voorgesteld als onvermijdelijk, om de Atjehscho bevolking te
KUNNEN OPBEUREN, verklaarde do Minister van Koloniën Mr. W.
Baron VAN GOLTSTEIN: „dat het antwoord op de vraag, of do veroveraar
„zijn doel bereikt had, bevestigend moest luiden, vermits alle waarborgen
aanwezig waren, dat de oorlog niet meer zou worden hervat".
Ook hier echter geen rozen zonder doornen. Immers „stelde
„men zich - zoo zeide de Minister verder - op het standpunt
"van den bestuurder, dan was het antwoord minder bevredigend".
En waarom? Het bewijs lag voor de hand. „De bevolking van
„Groot-Atjeh, die vrosger 300,000 zielen scheen te hebben bedragen,
,.was sedert tot 50,000, gedaald".
' Volgens generaal VAN SWIETEN werd de bevolking van Groot-
Atjeh bii den aanvang van den oorlog op 125.000 zielen geschat i).
De bevolkingsstatistiek van Atjeh is van zeer elastieken aard
zooals men ziet.
En welke verrassende gevolgen heeft nu liet tweejarig normaal
bestuur van den Heer PRUIJS VAN DER HOEVEN voor de Atjehers
gehad? Het Koloniaal Verslag van 1885 geeft daarop het antwoord.
Daarin lezen wij dat, volgens vertrouwbare gegevens, de Atjehsche
bevolking, op het einde van 1883, 575,000 zielen bedroog,
waarvan alleen 100,000 voor Groot-Atjeh»). Bij de vermelding van
dit resultaat zij herinnerd, dat ook de Minister van Kolomen
~~^De Luit.-Generaal van Smeten contra denLuit.-Generaal Vmpijck",blz.98.
-) De Atjeh-philanthropen, die steeds blijven jammeren over de armoede
on ellende, die wij door ons oorlogvoeren, over deze in hun oog zoo beklagenswaardige
vrienden, zouden hebben gebracht, verwijzen wij mede naar
bet Koloniaal Verslag van 1885. Daarin kunnen zij lezen boe op 2G en _/
Mei 1884 door eene rooverbende ongeveer 3000 dollars aan goederen en geld
werd geroofd bij den Imam van Lamtengab, terwijl op 3 Juli 18S5 een andere
bende in een buis f 1000 aan waarde buit maakte, sommetjes die menig welgesteld
Nederlander, in deze slechte tijden, wel in zijn brandkast zou willen
bezitten Dat de Atjehers tegenwoordig ook veel Beaumontgeweren bezitten
en Voor zulk een wapen 150 a 200 dollars betalen, is algemeen bekend.
Hoeveel die opbeuring der Atjehers om intussehen heeft gekost nan geld,
un soldaten, aan verlies in prestige en schade aan onze volkseer, zou een

n
Jh. Mr. DE BRAUW, die tegenover Atjeh dezelfde gedragslijn is blijven
volgen als zijn voorganger, in December 1882 verklaarde, „dat
„na de verovering der XXVI Moekims alles moest aangewend
„worden, om de landstreek weder bevolkt te krijgen". l )
Bij het vernemen van het verrassend resultaat dat, althans
volgens die officieele cijfers, in zoo korten tijd bereikt werd zullen
de Atjeh-vrienden zeker juichen, en hunne hulde brengen zoowel
aan de twee genoemde ministers als aan den uitvoerder hunner
humane bedoelingen, den heer PRUIJS VAN DER HOEVEN 2 ). Jammer
slechts dat het bereikt werd ton onzen koste; dat hun normaal
bestuur, zoo vruchtbaar voor de Atjehers, tal van rampen over
ons heeft gebracht; dat het opgebeurde Atjehsche volk ons thans
nauw omsloten houdt binnen onze beperkte stelling, en ons voortdurend
bestookt. Voorwaar, een prachtig resultaat!
Laten wij na deze uitweiding meer van nabij zien hoe de loop
der zaken was.
Toen ingevolge den vorenaangehaalden Kabinetsbrief van 11
Maart 1881, het tweehoofdig gezag op Atjeli den 6en April d. a. v.
werd ingevoerd, en de Generaal VAN DER HEIJDEN het civiel bestuur
aan den Heer PRUIJS VAN DER HOEVEN overgaf, kon de Generaal
met alle recht Atjeh's toestand over het algemeen gunstig noemen;
en in zijne rapporten van April en Mei 1881 noemde de Gouverneur
PRUIJS VAN DER HOEVEN dien toestand zelfs „zeer bevredigend."
geschikt vraagstuk kunnen zijn voor meorgeoefenden, waarbij men behoort
te weten dat onze tegenwoordige postenketen slechts G700 hectaren lands
omsloten houdt.
') Beantwoording van de bij het Voorloopig Verslag (Staatsbegrooting
voor het jaar 18831 gevoegde Nota van den Heer DE CASEMBROOT, over de
kenteekenen van demoralisatie die zich in het N. I leger hadden geopenbaard,
tengevolge van de valsche toestanden waarin ons Atjehleger was
geplaatst.
3 ) Bevreemden kan het dan ook niet, dat de Minister van Koloniën DE
BRAUW, den 23en December 1882 aan de Tweede Kamer mededeelende dat
de Gouverneur PRUIJS VAN DER HOEVEN zijn pensioen had gevraagd, er op
liet volgen, dat deze verdienstelijke ambtenaar in Atjeh uitstekende diensten had
bewezen. De Minister had er gcruscelijk kunnen bijvoegen: aan de Atjehers.
En dat de sedert hier teruggekeerde Heer PRUIJS VAN DER HOEVEN in
Juli 1884 de uitverkoren man moest zijn om in de Tenomquaestie de onderhandelingen
met Engeland te voeren, kan ons na zulk een gunstige getuigenis
evenmin verwondering baren.

73
De Generaal besloot den 6en April zijne toespraak tot den nieuwen
Gouverneur met de waarschuwende woorden: „Groote voorzichtigheid
blijft geboden om de vrucht van jaren niet in gevaar te
„brengen". De nieuw opgetreden bestuurder stoorde zich daaraan
echter evenmin als aan 's Generaals herhaalde aanbevelingen, om
door eindelooze patrouilleringen de met zooveel inspanning verkregen
rust en veiligheid te verzekeren.
Reeds den 22en Mei 1881 gelastte hij dat de patrouilles de kampongs
niet meer mochten bezoeken; dat zij aan bepaalde wegen
waren gebonden, en dat het arresteeren van gewapende Atjehers,
buiten den kring van 500 Meters der bentings, ten strengste was'
verboden.
En eenigen tijd later moest op zijn bevel het patrouilleeren worden
gestaakt, uit overweging dat de Atjehers daardoor steeds in onrust
bleven verkeeren.
De bezettingstroepen werden steeds in hun werkkring belemmerd,
een gevolg van het tweehoofdig gezag, en van de ondergeschiktheid
van den militairen bevelhebber. Verscheidene onzer posten
werden opgeheven, ofschoon de ons goedgezinde bevolking, voor
hare veiligheid, op hun behoud bleef aandringen. Het onvermijdelijk
gevolg van een en ander was dat zoogenaamde rooverbenden
meer en meer in getal en in stoutheid toenamen. In plaats van
ter verdrijving van dio benden de daartoe aangewezen militaire
macht te bezigen, droeg de Civiele Gouverneur die taak op aan
eene daarvoor niet berekende en ook nergens elders gebruikte
gewapende politie Y ).
Door deze en soortgelijke maatregelen namen die vcreenigingen
van roovers of maraudeurs (zooals zij in de toenmalige officieele
taal waren betiteld), moer en meer het karakter aan van vijandelijke
benden, die weldra den guerilla-oorlog weder aanvingen, met
succes en met grooter ijver zelfs dan ooit te voren.
Zóó werd dus het politiek programma van 11 Maart 1881 nauwgezet
ten uitvoer gebracht. Zóó werd stelselmatig een Actieven,
voor ons gezag heilloozen vredestoestand in het leven geroepen,
een toestand die zelfs door de Engelschen in de Straits in de
') Blijkens Koloniaal Verslag van 1885 bestaat deze politie, die in de hand
van den Gouverneur PRUIJS VAN DER HOEVEN voor een gedeelte het middel
is geweest om Atjeli in den lateren ungünstigen toestand te brengen, gelukkig
niet meer.

74
heftigste bewoordingen afgekeurd werd, terwijl zij tevens wezen
op de noodzakelijkheid, om aan zulke „beunhazerij" een'einde te
maken.
Zóó werd door het normaal bestuur van Maart 1881 het Atjehsche
volk opgebeurd, tot nieuw verzet; zóó werd tevens het brave
Atjeh-leger, en daarmede het geheele Indische leger, stelselmatig
gedemoraliseerd*)
Zóó werd ook stelselmatig de basis gelegd voor onze Atjehconcentratie
van 1 Maart 1885. Om dat terugtrekken te verdedigen,
de noodzakelijkheid daarvan aan te toonen, zeide het Koloniaal
Verslag van 1885: „Al onze krachtsinspanning leidde slechts tot
„verlies van menschenlevens, verzwakking van ons leger en uitputting
van de schatkist. De oorzaak lag in de omstandigheid
„dat wij een groot aantal versterkte posten hadden, verspreid over
„een terrein dat niet geheel in onze macht was, zoodat de troepen
„buiten onze versterkingen gaande, veelal bloot stonden aan aantallen
van vijanden die onverwachts kwamen opdagen en zich
„aan vervolging wisten te onttrekken."
Die zoogenaamde toelichting vergat, dat de krachtsinspanningonder
VAN DER HEIJDEN, volgens de bekentenis der Regeering zelve,
het doel zoo goed als bereikt had; en zij verzweeg dat het „normaal"
bestuur den Hen Maart 1881 in het leven geroepen, de oorzaak
was van den lateren ellendigen toestand: twee kleinigheden!
Wij laten verder den lezer uitmaken, hoe die toelichting en
ons terugtrekken zijn overeen te brengen met de volgende zinsnede
uit de proclamatie, die de Gouv.-Generaal VAN REES den
19en Augustus 1884 gericht had tot de Indische Vorsten en Grooten,
en tot de bevolking gezeten in de onderhoorigheden van het
gouvernement van Atjeli, onze nieuwe provincie dus van 1874:
*) Op dat zoo ernstig feit, meende de afgevaardigde de CAKEMBROOT in het
laatst van 1882 bij eene speciale Nota de aandacht der Regeering te moeten
vestigen. De Minister van Koloniën DE BHAUW bleef die demoralisatie
echter in eene contra Nota ontkennen. En nu ruim drie jaren verder, zal
men, het oude stelsel getrouw, dit ieit zeker nog blijven ontkennen. Toch
heeft de moreele achteruitgang van ons leger, het onvermijdelijk gevolg der
begane misslagen en verzuimen, van de onmogelijke toestanden waarin het
reeds 5 jaren is geplaatst, thans zulke bedenkelijke proportion aangenomen,
dat het na onze en veler meening hoog tijd wordt, daaromtrent een ernstig
en onpartijdig onderzoek in te stellen, om zoo mogelijk de kwaal nog te
kunnen bestrijden, indien het niet reeds te laat is.

(O
„Nog steeds duurt het gewapend verzet in Groot-Atjeh voort, niettegenstaande
elke poging daartoe door de Nederlandsche krijgs-
„macht wordt bedwongen, en telkens dood en verderf gebracht
„wordt onder de dwaze aanvallers, die, als roovers onze posten
„en transporten beschieten, doch er nooit in zullen slagen ons een
„enkelen stap terug te dringen."
Ik heb reeds zooveel van Uw geduld gevraagd, dat ik mij verder
bepalen moet, U slechts eene vluchtige schets te geven van de
voorboden der concentratie en van hare uitvoering.
Reeds lang schijnt de Regeering het plan te hebben opgevat tot
concentreeren, doch vermoedelijk heeft ook zij opgezien tegen de
uitvoering, niet alleen omdat daartoe opnieuw vele millioenen
werden gevorderd, maar vooral ook omdat zij bevreesd voor negatieve
resultaten, zich bovendien niet ontveinzen kon, dat de gevolgen
van dat terugtrekken uit een moreel oogpunt beschouwd hoogst
nadeelig moesten zijn, zoowel voor ons gezag in den geheelen
Archipel als voor ons leger, en meer bepaaldelijk voor onze bezettingstroepen.
In de zitting der Tweede Kamer van 21 Juni 1883 bracht de
afgevaardigde RUTGERS VAN ROZENBURG den zorgwekkenden toestand
op Atjeh tor sprake. Het antwoord der Regeering deed toen
reeds duchten, dat zij voornemens was het door ons in Groot-
Atjeh bezette gebied aanmerkelijk in te krimpen.
De wakkere volksvertegenwoordiger was in die zitting de tolk
geweest van velen in den lande toen hij zeide, dat dit teruggaan
een stap zou zijn van den allernoodlottigsten aard, heilloos, vooral
in de gevolgen, voor de toekomst van geheel Indië. In hetgeen
toen in de Kamer was behandeld, vonden een aantal mannen van
verschillende maatschappelijke positie en richting aanleiding, om
zich bij een adres van 17 Juli 1883 te wenden tot Z. M. den
Koning, waarbij zij eerbiedig en duidelijk motiveerden, waarom
die concentratie in 's Lands belang moest worden ontraden, in de
eerste plaats omdat de Atjehsche bevolking en hoofden dien
maatregel aan niets anders zouden kunnen toeschrijven dan
aan onmacht en vrees. Zij toonden aan, dat, hoe men de voorgenomen
inkrimping ook beschouwde, van staatkundige, krijgskundige
of fmancieele zijde, zij in alle opzichten was te veroordeelen.
En, niet ontkennende, dat het N. I. leger, door de vele verliezen,

76
die het in den Atjehoorlog geleden had, buiten staat moest worden
geacht, nog meer troepen voor Atjeli af te zenden, spraken de
adressanten tevens het vertrouwen uit, dat het Nederlandsche volk,
daar waar het de eer en de gewichtigste belangen van het Vaderland
gold, bereid zou worden gevonden, onze Indische krijgsmacht
in staat te stellen de opgedragen taak te volbrengen.
Op dat adres werd echter nooit eenig antwoord ontvangen. Dat
was trouwens evenmin geschied in 1882, toen tallooze adressen
waren ingediend aan de Regeering over den zoo zorgwekkenden
toestand op Atjeli, over de onhoudbare positie waarin ons bezettingsleger
was geplaatst. De menigvuldige protesten (in dienzelfden
tijd) van groote en kleine dagbladen, ter zake van den jammerlijken
toestand op Atjeli, hun aandringen het nemen van krachtige
maatregelen ter verbetering, tot herstel van ons gezag, hun wijzen
op het stelselmatig demoraliseeren van ons N. I. leger, alles bleef
zonder eenig gevolg. Doodzwijgen was ook nu de leuze.
Zóó werd het nationaal geweten, dat eene korte wijle was ontwaakt,
dat medegevoel had gekregen voor zijne in moreelen zin
zoo mishandelde krijgers en baanbrekers in het verre Oosten, langzamerhand
weder tot inslapen gebracht.
En, alsof de Regeering met d.e klachten van een groot deel
van het Nederlandsche volk den spot wilde drijven, verzekerde de
Minister van Koloniën Mr. DE BRAUW den lßen November 1882 in de
Tweede Kamer: „dat optimisme in zake Atjeh hem geheel vreemd
„was," terwijl die staatsman hierop liet volgen: dat van bedenkelijken
flnancieelen toestand geen sprake kon zijn dat wij
op Sumatra heer en meester waren. *)
') Deze woorden heb ik gebezigd in mijne op 26 Januari II. gehouden voordracht.
Zij -waren ontleend aan „liet Dagblad van Zuid-Holland en 's Gravenhage" dd.
17 November 1882, dat in zijn meestal zeer vertrouwbaar Kamerverslag 's Ministen
woorden zóó had teruggecjeven. Bij een schrijven dd. 27 Januari 'il. merkte de
Oud-Minister Jhr. Mr. DE BRAUW mij op, dat op dien 16en November 1882 ongeveer
het tegenovergestelde door hem zou zijn gezegd. Volgens de Handelingen 'der
Tweede Kamer heeft de Minister DE BRAUW toen o.m. deze woorden gesproken:
„De onverdeelde heerschappij over dat eiland (Sumatra) hebben wij ons in deze
„tijden verworven; het onbetwist en vreedzaam beheer van dat eiland zijn wij bezig
„ons te verzekeren. Dat kost moeite en strijd, dat kost geld en bloed en groote
^inspanning. Doch de prijs is die inspanning waard".
Volgens de zienswijze van den lieer DE BRAUW (brief van 27 Januari 11.) was
het „zoo duidelijk ah de dag, dat hij met de verworven onverdeelde heerschappij
„over Sumatra niets anders bedoelde en had kunnen bedoelen, dan dat het tractaat
„met Engeland ons recht gaf over geheel Sumatra, ook over Atjeh heerschappij te

77
Bij een Minister geen volslagen onkunde mogende aannemen,
kon zulk eene in de Volksvertegenwoordiging afgelegde verklaring]
die zoo volmaakt in strijd was met den waren allerellendigsten
toestand op Atjeh, wel niet anders dan als politieke misleiding
worden gequalificeerd.
Vreemd genoeg was het echter de oud-Minister FRANSEN VAN
DE PUTTE, de verantwoordelijke Atjeh-annexeerder, die juist in den
zoo zorgwekkenden toestand op Noord-Sumatra aanleiding vond
om den 15en Dec. 1882 in de Eerste Kamer met alle klem bij dé
„voeren, met uitsluiting van iedere andere Europeesche natie, en dat het vervolg
„van de zinsnede uitdrukkelijk erkent, dat wij niet heer en meester waren over
„Sumatra %n den door mij bedoelden zin van onbetwist en vreedzaam beheer"
Wij geven natuurlijk toe dat „het Dagblad" hel op 16 November \ m door den
Minister gesprokene niet woordelijk heeft teruggegeven, maar wanneer men de toen
m de Kamer over Atjeh gevoerde debatten herleest, moet worden erkend dat de
verslaggever aan 's Ministers woorden geen andere dan de hiervoren genoemde
beteekents heeft kunnen geven. Immers toen was in de Kamer niet gesproken
over vrees dat eene Europeesche mogendheid de heerschappij over Sumatra met
ons zou willen deelen, maar uitsluitend ü toen gedebatteerd over den zorgwekkenden
toestand op Atjeh, als het gevolg van een denkbeeidigen vrede onder een civiel
Gouverneur. Het doel van vele afgevaardigden — o. a. RUTGERS VAN ROZENBURG,
INSINGER, WINTGENS en DE CASEMBROOT — was toen om Regeering en Kamer
wakker te schudden ten opzichte van den ellendigen toestand in Atjeh, een krachtigen
wenk te geven om. de, Regeering te doen breken met hare zorgeloosheid, met
haar optimisme. Vermoedelijk ligt hel aan mijne onervarenheid in de hoogere
pohtiek, maar openhartig moet ik toch verklaren, niet te kunnen begrijpen dat
de Mmister DE BRAUW op 16 November 1882 met die onverdeelde heerschappij
over Sumatra, alleen gedoeld kan hebben op het tractaat den 2en November 1871
met Engeland gesloten. Bat recht toch was ons reeds bij de onderteekening verzekerd
tegenover Engeland, althans zoo het dit tractaat blijvend zal willen eerbiedigen
Mi dat behoefde de Minuter van Koloniën ons, elf jaren later, toch waarlijk
met als een nieuwtje ie vertellen. Neen.' de quaestie den 16en November 1882 aan
de orde was, dat de ATJEHERS — dank zij de opbeuring van den Gouverneur
iRuus VAN DER HOEVEN — steeds grooter vorderingen maakten om onze reeds
door de wapenen verworven onverdeelde heerschappij over hun land omver te
werpen, die te herwinnen. De quaestie waarover de Minister den 16en November
1882 werd geïnterpelleerd, betrof niet een nieuw interventiespook, maar dat ook hij
het vreedzaam beheer over de Atjehers dacht te herkrijgen door voortzetting der
eens begane misslagen, door vreedzame huismiddeltjes in stede van daartoe den
krachtigen arm te gebruiken. Daarmede hield dan ook verband het verwijt dooiden
afgevaardigde RUTGERS VAN ROZENBURG op den 16en November 1882 tol
den Minister gericht: „En ah die politiek van denkbeeidigen vrede wordt voortgezet
en de goede raad van den militairen kommandant verder ivordt in den
„wind geslagen, dan zal het nog te vergieten bloed komen voor rekening van den
„tegenwoordigen Minister van Koloniën, die dezelfde politiek volgt". Ik heb den
Heer DE BRAUW, naar aanleiding van zijne gemaakte opmerking, eene rectificatie
toegezegd en meen het hierbij te kunnen laten.

78
Regeering er op aan te dringen, „dat men op Atjeh moest terugtrekken
in eene beperkte stelling : Kraton, Atjeh-rivier, Oleh-leh."
Bit advies was, zoo als hij zeide: „het product van gedurige nauw-
„keurige studie en gezette overdenking." Die studie scheen den
oud-Minister echter nog niet te hebben geleerd, dat die beperkte
zoogenaamde stelling den dapperen PEL in de praktijk ten eenenmale
onhoudbaar was gebleken.
Doch wie verwacht nog dat in de Atjehzaken logisch of consequent
zal gehandeld worden?
Zulke verwachtingen heeft althans de oud-Minister FRANSEN
VAN DE PUTTE allerminst kunnen opwekken. Hij immers, die, als
wij gezien hebben, den 24en October 1872 aan den Gouv.-Generaal
LOUDON schreef : „laten wij oppassen om in Godsnaam geen oorlog
met Atjeh te maken, want het zal ons meer bloed en geld kosten
dan geheel Atjeh waard is"; die in Maart 1873 toch lichtzinnig
tot den oorlog besloot; er in berustte dat het niet overwonnen
Atjeh geannexeerd en daarmede de oorlog bestendigd werd, — hij
spiegelde den 8^ December 1885 in de Eerste Kamer aan het
Nederlandsche volk de hoopvolle toekomst voor, dat zoo er een
of twee menschengeslachten over heen zijn gegaan, de rust in
Atjeh hersteld is (zeker door onze geconcentreerde stelling) ; dat die
nieuwe provincie, die wij ook aan zijn staatsbeleid verschuldigd
zijn, eene even voordeelige bezitting voor ons kan zijn als Oostelijk
Sumatra, en evenals thans Deli een gouden regen over onze koopsteden
kan verspreiden! !
Die optimistische voorspiegeling, voorzichtig genoeg in de verre
toekomst, en met verwaarloozing van het geofferde bloed en
geld — die voorspiegeling was wellicht gebaseerd op de Atjehberichten,
dienzelfden dag hier ontvangen, hoe vreesselijk de beri
beri onze arme troepen blijft teisteren, zoodat het aanleggen van
een derde kerkhof bij Kota Radja is noodig geworden.
In de Kamerzittingen van 22 Mei en 21 Juni 1883 had de
Minister van Koloniën medegedeeld, dat de Gouv.-Generaal vergunning
gevraagd en bekomen had om zich naar Atjeh te begeven.
Dientengevolge vertrok de Gouv.-Generaal 's JACOB den i Aug.
d. a. v. naar Atjeh, ten einde in loco te bespreken de mogelijkheid
van inkrimping van onze vestiging en vermindering van onze troepen.
Die Opperlandvoogd vond den toestand echter zoo ongunstig,

79
dat hij den 16en Augustus te Kota Radja als zijn voornemen
te kennen gaf: „om, zoolang de toenmalige omstandigheden voort-
„duurden, noch tot inkrimping van grondgebied, noch tot verminde-
„ring van onze troepenmacht over te gaan". Trots die bevinding
werd het Nederlandsche volk echter verblijd met het bericht, dat
de Gouv.-Generaal S'JACOB den 23en Augustus van zijne Atjehreis
te Batavia was teruggekeerd, en dat de toestand te Atjeh bevredigend
was 1 ).
Voortdurend dus opzettelijke misleiding, waarvan later nieuwe
teleurstellingen het noodwendig gevolg moesten zijn.
Wanneer wij hier van misleiding gewagen, dan voegen wij er
dadelijk bij, dat zich daaraan zeker niet heeft schuldig gemaakt
de Gouverneur LAGING TOBIAS, die den ongunstigen staat van
zaken op Atjeh steeds naar waarheid heeft gerapporteerd. Den
16en Maart 1883 had deze het bestuur overgenomen van den Heer
PRUIJS VAN DER HOEVEN, die zelf tot het besef scheen te zijn gekomen
— niet alzoo echter de Indische Regeering — dat Atjeh
vooreerst niet de plaats was voor een civiel Gouverneur ; althans
hij vroeg en kreeg zijn ontslag. De Gouverneur TOBIAS kwam
spoedig tot de overtuiging, dat de splitsing van het hoogste gezag
op Atjeh een groote misslag was geweest, en toen hij geen steun
mocht vinden in zijn streven om de Atjehquaestie tot eene gewenschte
oplossing' te brengen, door herstel van het Sultanaat;
toen hij meer en meer ondervond, dat de toestand op Atjeh voor
goed bedorven, en steeds meer achteruitgang merkbaar was, toen
stelde hij voor om het civiel en militair bestuur weder in ééne
hand te vereenigen.
Aan zijn zoo belangeloos initiatief is het dan ook te danken, dat
eindelijk, helaas! ter elfder ure, hiertoe werd overgegaan. Den
19en Augustus 1884 trad Kolonel DEMMENI op als civiel en militair
Gouverneur. Intusschen hadden de in Maart 1881 aangevangen en
steeds volgehouden politieke misslagen, „de vrucht van jarenlange
„ongehoorde inspanning" reeds voorgoed voor ons doen verloren gaan.
Zooals eerst later aan het Nederlandsche volk mocht blijken,
was inmiddels in de GEHEIME Kamerzittingen van 16 en 17 Juni
1884 tot de concentratie op Atjeh besloten.
] j Trouwens den 21en Juni 1883 had de Gouv.-Generaal ook getelegrafeerd,
dat Groot-Atjeh nagenoeg geheel van vijanden gezuiverd was, en slechts 4
dagen later werden te Anak Paja een onzer posthouders met 8 pradjoerits
verraderlijk vermoord en 8 pradjoerits zwaar verwond.

80
De noodlottige Niseroquaestie, die, in strijd met veler wensch,
den waren toestand op Atjeh zoo duidelijk aan het licht bracht,
schijnt de naaste aanleiding te zijn geweest, dat de concentratie
tot uitvoering is gekomen.
Hiervoren deelden wij reeds mede, waarom het niet zoo onmogelijk
zou zijn, dat onze Regeering, op aandringen van Engeland
daartoe heeft besloten.
De eens gevolgde gedragslijn van geheimzinnigheid getrouw, werd
de Nederlandsche natie ook nu met opzet en zoo lang mogelijk
onkundig gehouden omtrent ons geheel nieuw stelsel van terugtrekken,
op Atjeh in praktijk gebracht. En, ondanks het aandringen
van meerdere volksvertegenwoordigers, mag het geheim van het
in comité-generaal verhandelde op 16 en 17 Juni 1884 ook nu nog niet
voor ons volk worden opgeheven. Ja zelfs mag de Nederlandsche
natie nu nog niet weten, wie de hoofdadviseurs zijn geweest tot
deze treurige krijgsoperatie. Te meer heeft zij echter recht dit te
vernemen, nu verzekerd wordt dat de tegenwoordige Minister van
Koloniën destijds als Raad van Indië, met de meeste leden van dat
Regeeringscollege, tegen de concentratie zou hebben geadviseerd,
evenals ook de toenmalige Gouverneur LAGING TOBIAS en de Kolonel
DEMMENI.
In September 1884 was in Nederland bekend geworden de hiervoren
reeds aangehaalde proclamatie van den Gouverneur-Generaal
van 19 Augustus 1884, waarin o. a. werd gezegd : „dat de dwaze
„aanvallers er nooit in zouden slagen ons een enkelen stap terug
„te dringen", en het Atjehsche volk den ijdelen waan moest opgeven,
„dat zij de Nederlanders zouden kunnen verdrijven, wat nooit
„gebeuren zou".
De inhoud van dat staatsstuk kon althans het Nederlandsche
volk niet doen vermoeden, dat toen (September) de voorbereiding
voor onze concentratie op Atjeh reeds in vollen gang was. En
oningewijden in de hoogere Atjehpolitiek konden nog minder vermoeden,
dat onze beklagenswaardige troepen slechts enkele maanden
later niet slechts één stap achterwaarts zouden hebben gemaakt,
maar vele stappen zelfs van verscheidene kilometers,
o. a. Zuid-Westwaarts van Kroeng-Raba tot Lamdjamé, Oostwaarts
van Toengkoep tot Lamjong, en Zuidwaarts van Djerirtot
Lambaroe (niet minder dan bijna 18 kilometers afstand. De Atjehers

SI
moeten wel de opmerking hebben gemaakt, dat onze stappen bij
het teruggaan grooter en haastiger zijn, dan bij het voorwaarts
rukken.
De nieuwe linie moest, ingevolge de toezeggingen door den
Minister van Koloniën gedaan, op 1 Maart 1885 zijn betrokken.
De thans nog bezette strook lands beslaat eene oppervlakte van
6700 hectaren, en wordt omsloten door 18 posten met Oleh-leh,
Kota-Radja, Kota-Alam, Oleh-Karang, en andere binnen de linie
gelegen versterkingen, te zamen eene bezetting vereiscliende van
4500 man,
Het kordon wordt gevormd door de volgende semi-permanent
gebouwde posten: Kota-Pohama, Pakan-Kroeng-Tjoet, Lamjong,
Boekit-Karang, Roempit, Tjot-Iri, Wachthuis aan de Lingkar,
Lampermej, Siroen, Lambaroe, Wachthuis Lamsajoen, Lamrong,
Lampeneroet, Wachthuis Lamara, Ketapan-Doea, Blang, Lamdjame
en Lam tih.
De aldus gevormde linie is omgeven door eene 1000 meter
breede vrije strook, gezuiverd van kampongs, boomen en struikgewas,
om het verdedigingsvermogen zooveel mogelijk te verhoogen ;
maar de plantengroei der tropen is zoo weelderig, dat liet terrein
spoedig weder begroeid zal zijn; en de Atjehers die, ouder gewoonte,
onze linie reeds met versterkingen hebben omgeven,
zullen dien gordel meer en meer toesluiten naarmate het terrein
hen gunstiger wordt.
Overigens Is het karakteristiek dat wij ons isoleeren in het land
waarvan wij, bij proclamatie, liet bestuur op ons namen, van het
volk dat wij zouden opbeuren!
Reeds den '25n en 29 Sept. 1884, werden de nieuwe posten te
Kota-Pohama en Roempit, door onze troepen bezet.
Opmerking verdient het, hoe het Koloniaal Verslag vermeldt,
„dat reeds vóór liet voltooien der nieuwep ostenketen een aanvang
„werd gemaakt met de ontruiming der daar buiten gelegen versterkingen,"
zeker om den vijand nog duidelijker te maken,
welk een haast wij hadden met onze „verhuizing op groote schaal,"
zooals de afgevaardigde RUTGERS VAN ROZENBURG onze concentratie
met welverdiend sarcasme heeft genoemd.
Zoo werden Djerir, Indrapoerie, Glé-Kambing, Long-Lemoh, Tjot-
Basetoel, Samagani, Lepong-Ara en Pantej-Karang van 5 — 14
Januari 1885 ontruimd. Dit geschiedde dus bijna l 1 /» maand vóór
dat het openkappen der zoogenaamde vrije strook was afgeloopen.
G

82
Die werkzaamheden alléén kostten ons volgens het Koloniaal
Verslag, van 9-26 Februari '85, 3 dooden en 15 gewonden, waaronder
2 officieren; en van 12-31 Maart '85, 3 gesneuvelden (waaronder
1 officier) en 25 gewonden waaronder 1 officier.
Van 12—28 Februari '85 werden achtereenvolgens ontruimd:
onze versterkingen te Boekit-Seboen ( 12 /s), Boekit-Lampaja ( 12 /s!);
Kroeng-Raba ("/*), Toengkoep ( 21 /s0, Anak-Galoeng met Boekloe ( S8 /s),
Senelop ( 28 /3), Montassik ( 28 /3), en Pakan-Badak ( 28 /2). „Al onze
„troepen begaven zich toen binnen de nieuwe postenlinie, *) en
„hiermede was de concentratie voltooid." 2 ) Zóó lezen wij in het
Koloniaal Verslag. Wij lezen daarin echter niet, wat onze brave
officieren en soldaten wel moesten gevoelen, toen zij dien voor hen
zoo pijnlijken terugtocht aannamen, en in hun nieuw „te huis",
't huis werden gebracht door de triumfroepende Atjehers. „Het
„kon niet anders, doch met tranen in de oogen van woede en
„spijt verlieten zij de bentings, die ze zoolang met roem hadden
„verdedigd en waaruit ze zoo dikwijls den vijand hadden bestookt,
„en die zij toen, somtijds met huisraad en al aan de vlammen
„moesten prijsgeven, om ze niet in handen van den vijand te laten." 3 )
Zóó was de voorstelling die verschillende personen, op Atjeh,
onder den indruk der gebeurtenissen van onzen terugtocht hebben
gegeven.
Niettemin luidde het Regeeringsbericht (van 4 Maart '85) dat
de concentratie zoo gunstig mogelijk was afgeloopen.
Wie behoefde zich er ook om te bekommeren, of het moreel
onzer bezettingstroepen, vooral op don langen duur, wel bestand
zou zijn tegen het stelsel van passieve opsluiting, waartoe zij, tengevolge
der concentratie, werden veroordeeld !
Wie behoefde er zich om te bekreunen, of onder die brave
krijgers ook nog veteranen waren die onder PEL en VAN DER HEIJDEN
deel hadden genomen aan de roemrijke tochten in de XXV en
XXII Moekims.
Wie deerde het ook, wat er moest omgaan in hun hart, wan-
') Tjot Goë, buiten de linie bleef voorloopig bestaan totdat de tramlijn
Ketapan-Doewa Lambaroe gereed zou zijn.
2 ) Van af 10—20 Januari kostte de ontruiming der posten bezuiden Anak-
Galoeng, ons 4 dooden en 30 gewonden en moesten onze troepen op 15 en 20
Januari offensief te werk gaan om den vijand uit zijne versterkingen te verdrijven
en deze te vernielen.
*) Oritiék over de apologie der concentratie in Groot Atjeh door P -f- C =
E. C. gedagteekend Batavia 4 November 1885.

83
neer zij - bij de herinnering aan die dappere aanvoerders - thans
achter hunne palissaden, den blik wendden naar de prijs gegeven
landstreken, waar de vijand weder heer en meester was als voor
hoen ! l )
Zij hadden slechts te berusten, evenals de arme Invalide wanneer
hij zoo gevoelvol zijn lied besluit met de woorden: „Je nun,
„man trägt, was man nicht ändern kan." Doch, laat ik mijn oud
soldatenhart tot zwijgen brengen, en u weder binnen onze geconcentreerde
stelling voeren.
Sedert medio 1884 was Lambaroe verbonden met den stoomtramweg
naar Kota-Radja, en thans werd die tramlijn van Kota-
Radja verlengd naar Ketapan Doewa en van daar eenerzijds naar
Lamdjame, en anderzijds naar Lambaroe. Verder werd besloten
tot den aanleg van een ceintuurtramweg tusschen Lamdjame —
Pakan Kroeng-Tjoet, loopende langs alle tusschengelegen, tot de
nieuwe postenlinie behoorende versterkingen; Siroen alleen uitgezonderd.
Die ceintuurbaan is, volgens de laatste Atjehberichten,
thans voltooid tot Roempit.
De verdedigbaarheid onzer beperkte occupatie is verder nog verhoogd
door alle posten met Kota-Radja in telephonische verbinding
te brengen, terwijl er nu zelfs ernstig over gedacht zou worden
om de geheele stelling electrisch te verlichten, ten einde de
vijandelijke benden zoo mogelijk te verhinderen 's nachts in hinderlagen
onze nederzettingen, onze troepen of sterkten te overvallen.
Zoo zou onze beperkte positie bijna een model stelling kunnen
genoemd worden:
') In zijne hiervoren (blz. 58) aangehaalde Dagorder dd. 8 Febr. 1870zeide
PEL tot zijne soldaten: „Den 7° dezer zijt Ge niet mij in triomf onze hoofd-
„versterking weder binnengerukt over Longbatta en Tenditi. Wanneer ge
„TJ thans op de zuiderface van Kota-Kadja begeeft en een blik laat gaan
„over de landstreken, met mij doorloopen, dan rijzen van zelf de namen bij
„U op van Mibouw, Lamliassan, Lamtengah, de kloof van Blang Kala,
„Boekit-Daroe, Oleh-Soesoe, Lampenethen, Toeran, Atoëh enz. : Aan die namen
„zijn voor ons allen groote en gewichtige herinneringen verbonden, groot
„door Uwen betoonden moed gewichtig door de gevolgen der aldaar
„geleverde gevechten." En nu, bij de herinnering aan dien smadelijken
terugtociit, bij de herinnering aan de vele verlaten sterkten, konden onze
arme krijgers, hun gelaat bedekkend, slechts met een bitter gemoed de
woorden van den Invalide herhalen:
„Wie anders war es, als vor wenig Jahren,
„Die stolze Truppe zog im Feindes Land!"

84
le als we nu nog maar een bestuurbare ballon hadden, die wij
zoo dikwijls mogelijk lieten opstijgen, om de Atjehers buiten de
linie, in hun versterkte kampongs, nu en dan op wat granaten te
verrassen;
2« als de vijandelijke benden onze postenketen maar met konden
overschrijden;
3e als dus de veiligheid binnen de linie maar verzekerd kon
worden, en daarmede ook de zoo noodige rust voor onze troepen. *)
4e als het moreel onzer troepen er niet door moest lüden;
5e als zij ons nog een positief doel kon doen bereiken;
6e als daaruit, wanneer noodig, een actieve verdediging mocht
en kon gevoerd worden;
7e als zij niet, op grond van eigen ondervinding en op krijgskundige
gronden moest worden veroordeeld;
8e als dit bastaardstelsel niet was gelogenstraft door de koloniale
geschiedenis van alle tijden en van alle volken; 2 )
9e als door dit bastaardstelsel de Atjehkanker niet welig moest
blijven- voortwoekeren, ten nadeele van schatkist en leger, ten
nadeele ook van ons prestige in het Oosten en ons aanzien tegenover
het buitenland.
Alvorens van de concentratie af te stappen moet nog melding
worden gemakt van twee gewichtige maatregelen, die daarmede
verband hielden.
Vooreerst de vergunning tot terugkeer naar Atjeh van vroeger
van daar verbannen hoofden, waaronder in de eerste plaats
van den in 1879 naar Banda gerelegeerden TOEKOE MOEDA BAID,
en wel op voorstel van den tegenwoordigen Militairen Gouverneur
die BAID vroeger op Banda nader had leeren kennen.
M Reeds den "5«> Febr. '85 toen de nieuwe postenlinie bijna geheel door
ons bezet was, overvielen schijnbaar bevriende Atjehers, op het midden van
den dag onze wacht te Peneliti, in de nabijheid van Kota-Radja, waarbij .»
minderen gewond (3 doodelijk) en 2 geweren geroofd werden. Sedert is die
veiligheid er niet op verbeterd. . _
») Hen die het om waarheid is te doen, en die zich dus niet door drogredenen
willen laten verblinden, bevelen wij de lezing aan van CAMILLE
ROUSSET'S degelijke studie over Algérie, getiteld „Les Commencements d une
conquête." Aan het Ve hoofdstuk, het bestuur van den Gouverneur Generaal
d'Erlon behandelende, zijn deze woorden, als motto voorkomende op het
titelblad, ontleend. Revue des Peux Mondes 15 Mei 1885 pag. 293.

85
Wij kunnen hier geen levensschets geven van dien trouweloosten
der Atjehsche hoofden, maar vermelden slechts dat hij in het
laatst van 1884 op Atjeh teruggekeerd, in November van dat jaar
een order uitvaardigde aan de Atjehers, om gedurende 14
dagen onze soldaten niet lastig te vallen, wanneer zij de uiterste
posten ontruimden. Daarlatende dat die dagorder van BAID geen
resultaat heeft gehad, blijkt hieruit wel, hoe treurig het met ons
prestige moet gesteld zijn, dat wij dergelijke voorspraak van zulk
een teruggekeerd verrader voor onze soldaten inroepen en aannemen.
Het is waarlijk reeds ver met ons gekomen! En niettemin
blijven wij ons als de tweede "groote koloniale mogendheid beschouwen
! Intusschen ontvangt TOEKOE BAID elke maand ƒ 600
uit 's lands kas (behalve wellicht andere niet bekende voordeelen),
daar hij sedert is opgetreden als Hoeloebalang der thans buiten
onzo linie gelegen VII Moekims. Hoe hij de Atjehei's echter
dient, zal, volgens veler meening, eerst duidelijk aan het licht
komen wanneer do Kolonel DEMMENI Atjeh eens zal hebben
verlaten.
Uit het Koloniaal Verslag vernemen wij nog welke andere
verbannen hoofden eveneens naar Atjeh terugkeerden, en hoe zij —
wat zeer begrijpelijk is — met vreugde door de Atjehers werden
ontvangen. Dergelijke politieke handelingen, waarvan ook eerst
later de wrange vruchten zullen worden geplukt, moeten ons
echter te meer bevreemden wanneer wij in hetzelfde verslag
vooraf woordelijk lezen: „Aangezien de voortdurende pogingen
„onzerzijds om vredelievende betrekkingen met hoofden en bevolking
aan te knoopen en te onderhouden, slechts met verraad
„worden beantwoord, werd het noodzakelijk geacht voortaan eene
,zeer krachtige en gereserveerde houding tegenover alle Atjehers
„in acht te nemen."
Verder volgt in dat verslag het verhaal van het verraad op 3
Juli 1884, door zekeren TOEKOE OEMAR gepleegd, die beloofd had
de Engelsche schipbreukelingen in Tenom to zullen bevrijden,
doch te Lambesi aan wal gezet, de geen kwaad vermoedende
bemanning onzer oorlogssloep overrompelde, 7 hunner doodde,
en zich van alle wapens meester maakte. Na dit feit heeft
TOEKOE OEMAR — volgens het Verslag — ons weder ijverig in
Groot Atjeh bestookt. Dat Verslag deelt verder mede, hoe op 29
Juli 1884 eene patrouille van 27 bajonetten op haar terugmarsch

86
naar Tjot-Goë door IMAM HAB, een zoogenaamd bevriend hoofd
(en leverancier), met zijne volgelingen onverhoeds werd aangevallen,
waardoor 9 man sneuvelden, 8 man gewond en 10 geweren met
munitie buit gemaakt werden. En toch beijvert men zich verbannen
verraders naar Atjeh te laten terugkeeren. Zeker ook
weder eene uiting van hoogere politiek of valsche philantropie, die
onze arme soldaten, en evenmin onze schatkist ten goede kan
komen.
De tweede belangrijke maatregel met de concentratie verband
houdende, is de fameuse blokkade, waarvoor den 16en Juni 1884
I 1 /» millioen door de Kamer isf toegestaan, doch die ons, met
slijtage enz. wel het dubbel zal hebben gekost, en, evenals de
concentratie zelve, op drie millioen kan worden berekend. Omtrent
liet juiste doel der blokkade zijn zeer verschillende verklaringen
gegeven. Volgens het Koloniaal Verslag moest zij dienen tot strenge
handhaving van het algemeen verbod van in en uitvoer, en tot uitoefening
der vischvangst in de daarvoor gesloten kuststaten, zoowel
als voor de stipte naleving van het verbod omtrent clen invoelen
het vervoer van oorlogsmaterieel en opium langs de overige
kustgedeelten. Volgens de mededeelingen van den Minister van
Koloniën '), was het doel der blokkade om de Atjehsche kuststaten
te beletten, gedurende de concentratie oorlogsmaterieel en
opium op Groot-Atjeh in te voeren, en zoo als het ware die krijgs
operatie te dekken. Goedkoop was dit hulpmiddel niet, en doeltreffend
evenmin, want daartoe had de blokkade veel eerder moeten
worden ingesteld. Verklaarbaar is het dus, dat gedurende onzen
terugtocht de vijand steeds ruim voorzien is geweest van wapens
en munitie. 2 )
In zijne Memorie van antwoord Dec. 1884 op de Indische begrooting
voor 1885, zeide de Minister van Koloniën echter, dat
met de concentratie gepaard zou gaan eene strenge afsluiting van
een groot deel der Atjehsche kusten, „om een einde te maken aan
het verzet, dat steeds uit de kustlandschappen werd gevoed."
>) Zitting Tweede Kamer van 12 November 1885.
3 ) Vrij algemeen is dan ook het oordeel dat de blokkade weinig of geen
resultaat heeft gehad. Van meer dan eene zijde is verzekerd dat dit voor
een goed gedeelte moet worden toegeschreven aan de omstandigheid, dat
den Kapitein ter zee BOGAERT, kommandant der blokkadeflotille, de handen
van den aanvang of zoodanig waren gebonden, dat alle kans op succes daarvoor
reeds dadelijk werd uitgesloten.

ST
Met die omschrijving stemt overeen, hetgeen bekend is geworden
omtrent de in Juli 1884 te Londen gevoerde onderhandelingen
over de Tenomquaestie. Daaruit toch bleek, dat met die blokkade
werd beoogd: de onderwerping en pacificatie van het geheele
land te bespoedigen en dit vooral in het belang van den eerlijken
handel voor de toekomst, wat alleen kon verkregen worden door
op allen pressie uit te oefenen. Van onzen Engelschen overbuur
kregen wij slechts vergunning tot uitvoering der blokkade, vooreerst
indien de havens van den Tenomschen zeerover geopend
bleven, en wij ons verbonden, om zoodra het bovenomschreven
doel bereikt zou zijn, de Atjehhavens weder voor den wereldhandel
open te stellen. Ook met opzicht tot deze blokkade is de
waarheid dus nog moeilijk te ontdekken.
Tot handhaving van den sluitingsmaatregel zijn gebezigd:
2 stoomschepen van liet auxiliair eskader;
13 „ der Indische militaire marine;
3 hopperbarges van de Bataviasche havenwerken, zoo het heette,
geschikt gemaakt voor Marinedienst;
3 stoombarkassen ;
2 „ -reddingbooten;
5 stoomvaartuigen van de Bataviasche havenwerken.
Ik ben nu wel geen deskundige, maar geloof toch geen te gewaagde
bewering uit te spreken, wanneer ik zeg dat geen andere
oorlog ooit zonderlinger samenraapsel van vaartuigen heeft bijeen
gezien dan die Atjehblokkade van 1884 en 1885, die ruim 5 maanden
heeft geduurd. Het treurigste is echter dat dit zonderlinge mengelmoes
van schepen en bootjes, nog duidelijker dan in 1873 heeft
doen uitkomen, hoc onze tegenwoordige zeemacht werkelijk slechts
eene flauwe schaduw is van vroegere grootheid. Pijnlijk moet voor
onze zeeofficieren en voor de bemanning dan ook het bewustzijn
zijn geweest, — dat door den vreemdeling over onze blokkadeflottille
slechts met een meewarigen glimlach kon worden gesproken.
In verband met de nieuwe gedragslijn, in Groot-Atjeh gevolgd,
werd verder de bezetting der Kuststaten opgeheven. Alleen te
Edi en te Segli werd het behoud van eene militaire bezetting
noodig geoordeeld, terwijl later besloten werd ook onzen militairen

88
post te Malaboeh (Westkust) voorloopig niet op te heffen, omdat
de hoofden aldaar zich nog niet sterk genoeg gevoelden om zich
te kunnen verdedigen tegen eventueele aanvallen van den Radja
van Tenom. J )
Maar als dit beginsel gegolden heeft voor het behoud van den
post te Malaboeh, waarom was dat beginsel dan weder niet geldig
om ook onze vestiging te Telok-Semawé waaraan sedert 1881
schatten zijn besteed — te behouden? En waarom werden dan in
Groot-Atjeh zoovele versterkingen prijs gegeven, in weerwil dat
de hoofden en de bevolking, aan wie wij eenmaal onze bescherming
hadden toegezegd, voor hunne veiligheid meermalen hadden
gevraagd, om die posten niet te ontruimen?
Vergeefs hebben velen zich bovendien met mij afgevraagd, welk
doel de regeering, na de opgedane ervaring, zich toch met de concentratie
en het afzien van offensief optreden buiten de linie kan
hebben voorgesteld?
Volgens het regeeringsantwoord van Oct. 1885 bij de Indische
begrooting over 1886 „lijdt het geen twijfel dat de geconcentreerde
„stelling in Groot-Atjeh duurzaam is te handhaven."
Die absolute bewering, die geen rekening houdt met allerlei
nadeelige factoren die zich op Atjeh en elders kunnen voordoen,
al eens aannemende, dan kan toch het verdedigen van de 6700
hectaren lands, dat ons jaarlijks minstens eenige honderden soldaten,
verdere uitputting van het Indische leger en eenige millioenen
schats zal kosten, dan kan dat negatief resultaat toch moeilijk na
13 jaren van bloedigen strijd het beoogde doel wezen 2 ).
Maar neen, het doel is, op die wijze een einde te maken aan het
') Tenom, eene zuivere Atjehsche nederzetting had zich reeds in Februari
1874 — zooals het toen althans heette — aan ons gezag onderworpen.
De generaal VAN SWIKTEX zag hierin destijds liet bewijs, hoe ook dit staatje
de voortzetting van den oorlog niet in zijn belang achtte. „De Waarheid,"
enz. blz. 388, 389 en 392.
3 ) Immers VON CLAUSEWITZ zegt: (Ile Deel blz. 231) „Wij moeten er volstandig
„bij blijven van namelijk eene verdediging, zonder eeiiig positief beginsel,
„zoo in de strategie als in de taktiek, strijdig met zich zelve te verklaren,en
„moeten dus altijd weder op de stelling terugkomen, dat elke verdediging naar
„krachten zal zoeken, om tot den aanval over te gaan, zoodra zij de voordeelen
„der verdediging genoten heelt." Vergeefs echter zoeken wij naar ééne Regeeringshandeling,
waaruit blijkt dat naar die krachten gezocht, dat er aan gedacht
wordt om het Indische leger te reorganiseeren en te versterken, wat
toch vóór alles, zelfs voor het behoud onzer koloniën noodig blijft. Wij verwijzen
naar de hierachter gevoegde Bijlage.

. I
verzet, zooals het regeeringsantwoord van Dec. 1884 bij de Indische
begrooting voor 1885 heeft gezegd, waaruit men kan opmaken dat wij
om het positieve doel, de onderwerping van Atjeh, te verkrijgen,
zijn teruggekeerd tot de afwachtende houding door Generaal VAN
SWIETEN in 1874 aangenomen, en in weerwil van de sedert opgedane
ervaring steeds gepredikt.
In zijn reeds meer aangehaald werk „de waarheid" enz. zegt hij :
„Had men te Atjeh de afwachtende houding niet verlaten, en
„geduldig de gevolgen daarvan te gemoet gezien, al had dat ook
„eenige jaren moeten duren, dan zouden wij nu (1879) reeds, zoo
„niet aan het einde van den oorlog, dien toch zeer nabij zijn, maar
„dan al de offers aan menschen en geld hebben gespaard, die nu
„zoo vruchteloos en roekeloos gebracht zijn."
„Maar hooren wij zeggen: - zoo vervolgt de Generaal - dat
„kon immers niet, Wij werden door den vijand aangevallen, en
„konden toch niet toelaten van aanvallers verdedigers, van overwinnaars
belegerden te worden? En waarom kon dat niet, als
„het door eene wijze staatkunde werd geboden, als daardoor het
einddoel - de pacificatie — spoediger en met mindere offers werd
bereikt?"
Na al hetgeen hiervoren reeds over die „wijze staatkunde" van
1874 en later is gezegd; nadat wij geschetst hebben, hoe PEL uit
zelf behoud de afwachtende houding moest verlaten en alleen in offensief
optreden uitkomst rond; hoe ons gezag op het eind van 1879 overal
in Atjeh gevestigd en geëerbiedigd werd, niet door afwachten maar
door de krachtige oorlogvoering van VAN DER HEIJDEN, — na dat alles
zouden Avij het sophisme van Generaal VAN SWIETEN ter zijde kunnen
laten. Maar nu wij ons andermaal, sedert ongeveer een jaar, naar
men vrij algemeen beweert hoofdzakelijk op advies van Generaal
VAN' SWIETEN en van den Minister van Oorlog WEITZEL, hebben
teruggetrokken in eene beperkte stelling, en teruggekeerd zijn tot die
alleen onfeilbare afwachtende houding; nu andermaal de nadeelige
gevolgen daarvan zich teekenen en wij daarvan voor de toekomst
nog slechts meer negatieve resultaten verwachten, moeten wij die
wijze staatkunde nog eens nader toetsen aan de lessen der krijgskunde.
VON CLAUSEWITZ, een autoriteit ook voor Generaal VAN SWIETEN
maar die hij schromelijk misbruikte met hem als absolute waarheid
te laten verkondigen „dat de verdediging de sterkste vorm

90
van oorlogvoeren is" a ), — VON CLAUSEWITZ zegt: dat „de verdediging
„een sterkere vorm van oorlogvoering is, maar met een negatief
„doel, waaruit van zelf volgt dat men zich slechts zoolang aan
„haar moet houden als men ze wegens zwakte behoeft, maar ze
(moet) laten varen zoodra men sterk genoeg is om naar het positief
doel te staan" — hier de onderwerping van Atjeh; en zegt
verder „dat het strijdt met liet begrip van oorlog om de verdediging
het uiterst of einddoel te doen blijven 2 ) zooals generaal VAN
SWIETEN in 1874 deed en voorschreef."
En diezelfde krijgskundige leert ons ook : „dat men de tegenpartij
niet werkelijk ten onder zal brengen, door met rustige bedaardheid
en overmacht eene vijandelijke provincie te veroveren
en door de voorkeur te geven aan het meer verzekerd
„bezit dezer kleine verovering, boven groote resultaten, maar
„door altijd de kern der vijandelijke macht op te zoeken, alles te
„wagen om alles te winnen." 5 )
Onze verovering op Atjeh is zulk eene kleine, en die uitspraak
van VON CLAUSEWITZ veroordeelt dus zoowel onze houding binnen de
beperkte zoogenaamde positie van April 1874, als binnen de tegenwoordige
van 1 Maart 1885, terwijl zij gelijk geeft aan het optreden
van VAN DER HEYDEN, trouwens door zijn succes gerechtvaardigd.
De aan onze troepen voorgeschreven lijdelijke houding is merkwaardig
genoeg, door den Minister v. Oorlog WEITZEL zelf — wellicht
zonder het te weten en zonder het te willen — zoo absoluut
mogelijk veroordeeld.
') „De Waarheid" enz. blz. 277.
-) Deel II blz. 2-3.
) D. II, blz. 226. Nog steeds, ja zelfs nu meer dan vroeger hoort men de
theorie verkondigen, dat wij ons in 1874 te Atjeh met eene kleine vero\ ering
hadden moeten tevreden stellen. Ook die theorie is] onjuist. In het He
Deel blz. 257 zegt Clauzewitz: „Elke tusschenruimte van het eene voordeel
„tot het andere geeft den vijand nieuwe uitzichten ; de werking van het eerste
„voordeel heeft op de latere maar een geringen invloed, dikwijls]in : t geheel geen,
„dikwijls een negatieven invloed, wijl de vijand zich herstelt, of tot grooteren
„weerstand ontvlamt, of nieuwe hulp van buiten bekomt; terwijl daar, waar
„alles onafgebroken geschiedt, liet voordeel van gisteren dat van heden mede-
„brengt, de eene brand den anderen ontsteekt. Heeft men staten door
„verschillende na elkander volgende schokken overweldigd gezien, waar dus
„de tijd voor den verdediger, welks beschermheilige hij is, verderfelijk is
„gebleken, hoe oneindig talrijker zijn niet de voorbeelden, waar des aanvallers
„bedoelingen daardoor geheel mislukt zijn."
De Atjehoorlog is weder een welsprekend bewijs voor die stelling.

9]
Immers 26 Mei 1885, liet wetsvoorstel SCHEPEL bestrijdende,
voegde hij dien afgevaardigde — volkomen juist — het volgende toe:
„De geachte voorsteller wil de verdediging van ons land doen
„aanvangen en ook ten einde brengen in eéne enkele stelling.
„Hij wil dit doen op de meest absolute wijze, immers hij eischt
slechts bezettingstroepen en geen veldleger, althans geen veldleger
„van eenige beteekenis. Hij wil zich van den aanvang af doen
„opsluiten in eene centrale stelling, die van Amsterdam. Hij wil
„er dus van afzien om het vijandelijke leger, dat niet altijd een
„groot Duitsch leger behoeft te zijn, in zijn opmarsch te bemoeilijken
„en te vertragen, daarmede voeling te houden, teneinde uit te
„vorsehen wat zijne plannen zijn, wat zijne wezenlijke sterkte is
„in getal en zamenstelling enz. Daaruit volgt dat hij is een voorstander
van de meest mogelijke lijdelijke verdediging, een stelsel
„door alle deskundigen in alle tijden en in alle landen veroordeeld."
(Wij cursiveeren). „Ik mag dus het stelsel van den geachten
„voorsteller niet aanbevelen."
Geldt die krijgskundige regel voor de verdediging van eigen
land, van eigen haard, hoeveel meer waarheid bevat hij dan,
wanneer het de verdediging geldt van eene beperkte stelling in
een land bewoond door een dapper, vrijheidlievend volk, dat de
indringer onherroepelijk tot het zijne heeft verklaard.
Daarom zegt VON CLAUSEWITZ dan ook: „eene verdediging op
„veroverden grond ingericht, heeft een veel meer uitdagend karakter
„dan die in het eigen land ; het offensief beginsel wordt haar hier
„als 't ware ingeënt." l )
Zóó behelzen dus die op 26 Mei 1885 door den Minister v. Oorlog
WEITZEL gesproken woorden, eene zoo absoluut mogelijke veroordeeling
van het thans Atjeh gevolgde stelsel.
Zelfs do Engelschen in de Straits, die anders zoo gaarne onzen
niet te miskennen achteruitgang in den Archipel zien, vermoedelijk
omdat zij zich als de naaste erfgenamen beschouwen van de
koloniën die wij niet meer schijnen te kunnen regeeren, beoordeelen
onze thans tegenover Atjeh gevolgde gedragslijn, als
onzinnig.
In de Straits Times, een blad dat te Singapore verschijnt, in
') Deel II, blz. 206.

92
het nummer van 2 December 1885, komt een artikel voor, getiteld :
The Acheen war. Daarin wordt zelfs vrij onomwonden gezegd, „dat
„onze militaire autoriteiten, geïnfluenceerd door leveranciers, die
„bij het voortduren van den oorlog natuurlijk grootbelang hebben,
„het einde daarvan niet wensc'hen."
Ik behoef hierbij wel niet te voegen, hoeveel leed het mij doet
dat dergelijke afschuwelijke lasterlijke aantijgingen ongestraft
moeten worden vernomen. Ik deel die woorden dan ook slechts
mede als een staaltje, hoe onzinnig de Engelschen onze tegenwoordige
gedragslijn op Atjeh wel moeten beschouwen, dat
zij die alléén uit boos opzet en de misdadigste fraude weten te
vorklaren.
En vraagt men nu naar de resultaten die onze concentratie heeft
gehad, dan kan zonder overdrijving worden verklaard, dat het
opbeuringswerk, den Hen Maart 1881 op hoog bevol'aangevangen,
door die concentratie op zoo doeltreffende wijze is voortgezet, dat
het niet lang meer behoeft te duren of wij zijn niet Atjeh teruggekeerd
tot 1873 toen wij den oorlog begonnen.
Ziehier hoe een wann vaderlander, die door zijne positie in de
kolonie, in staat is do toestanden aldaar te beoordeelen, in den
loop van December 1885 den staat van zaken op Noord-Sumatra
heeft geschetst.
„Dat de Atjehers lachen om onze onaantastbare stelling is te
„natuurlijk om er verwonderd over te zijn. We worden eenvoudig
„belegerd J J en komen we er buiten, dan worden we aangevallen
„on spoedig te huis gebracht. De tegenwoordige toestand op Atjeh
„is dan ook allerellendigst ; de thans gehuldigde politiek van afwach-
„ting is harde achteruitgang, en elke dag van stilstand versterkt
„de Ajehers, en benadeelt ons prestige in de hoogste mate, tegen-
„ovor do buitenwereld maar vooral in het oog onzer buren in
„de Straits, die ons reeds beschouwen als machteloos en uitgeput.
„De Âtjehers kunnen gerust volhouden, daar zij aan geld geen
„gebrek hebben 2 ). Zij verkoopen al hunne producten tot hooge
„prijzen. De peper, die vroeger 8 dollar gold, verkoopen zij nu
„voor 20 dollar en de productie is sedert toegenomen."
„Streken, zooals de Oostkust (Edi) waar sints een tiental jaren
') Zoo heeft do mariaeblokkade dus als hulpmiddel gediend, oin onze landtroepen
te brengen naar eene

93
„alles zoo rustig was, dat er plantages zijn aangelegd, komen weer
„in beroering.
„De zoogenaamde bevriende hoofden, doen onder het oog onzer
„autoriteiten, en tegen den wensch en de bevelen der Regeering, wat
„zij goedvinden, en bestraffen hen die ons vroeger bewijzen van
„gehechtheid hebben gegeven.
„Hunne houding tegenover onze autoriteiten is niet alleen zeer
„onafhankelijk en onvriendelijk, maar zelfs oneerbiedig, uitdagend.
„De zeeroof (een der redenen waarom wij Atjeh den oorlog verklaarden)
neemt op schrikbarende wijze toe, en verschillende
„daardoor benadeelde Engelschen moeten reeds te Penang hunne
„klachten bij het Britsch bestuur hebben ingebracht. Toch wordt
„van onze zijde niets gedaan om die rechtmatige grieven te herstellen,
zoodat het gansch niet onmogelijk zou zijn indien we
„onverwacht sveder met Engelsche interventie werden bedreigd."
Tot zoover de briefschrijver. Wij voegen er bij dat dit laatste
eerlang niet zoo geheel onmogelijk zou zijn, nu de Gouverneur
van Penang Sir FREDERICK WELD, onlangs uit Engeland daar is
teruggekeerd, en ook de ons allen welbekende Heer MAXWELL,
die ons nog minder gezind is, van Singapore voor goed naar
Penang gaat verhuizen.
Dââr kan de nieuwe Engelsche edelman ons beter op de vingers
zien, is hij het dichtst bij zijne Atjehvrienden, de overgebleven
leden van den Raad van achten (de Atjesche oorlogsraad) en verbeidt
met hen wellicht reeds het oogenblik dat, met Atjeh te beginnen,
ons Indisch Rijk een einde zal nemen. 1 )
') In het jaar 1811, wist een jeugdig eerzuchtig ambtenaar THOMAS STAM-
FORD EAFFI.ES, den Gouverneur Generaal van Britsch-Indië, Loan MINTO
over te halen tot de verovering van Java. De krachtige bonding van DAEN-
DELS, en de verdedigings maatregelen door dien energieken krijgsbevelhebber
en bestuurder getroffen, hadden de Engelschen steeds teruggehouden uitvoering
to geven aan hunne reeds zoo lang gekoesterde wenschen, om Java
in bezit te krijgen. Nauwelijks éditer had DAENDEI.S op 'sKeizers bevel het
bewind nedergelegd (10 Mei 1811) en was hij naar Europa teruggekeerd of
eene Britsche krijgsmacht landde nabij Batavia (4 Aug.) Hoe gemakkelijk
de verovering van Java werd volbracht, dank zij den verwaarloosden toestand
waarin het Indisch leger ook toen verkeerde, heeft de geschiedenis
ons geleerd. Maar de geschiedenis dor laatste jaren, de Tenomquaestie, de
Carofinenquaestie enz. hebben ons waarlijk ook duidelijk genoeg geleerd,
hoe geheel onverwacht soms ernstige conflicten kunnen ontstaan, die niet
altijd, zooals in zake Tenom, door eene het volk vernederende inschikkelijkheid,
maar wel door het nemen van krachtige maatregelen van tegenweer,
zijn af te wenden.

'M
Eerlijkheid en goede trouw gebieden echter om te verklaren,
dat anderen den toestand op Atjeh zeer rooskleurig blijven inzien.
Immers dezelfde Heer FRANSEN VAN DE PUTTE, die 24 October
1872 zoo zwaarmoedig gestemd was met het oog op een mogelijken
oorlog tegen dat rijk, ziet alles wat daar in den laatsten
tijd, zeker ook op zijn advies is geschied, zoo optimistisch mogelijk
in. Op den reeds genoemden 8n December 11. zeide hij immers : „naar
„mijn inzien is de concentratie van de troepen in Atjeh uitnemend
„geslaagd niet alleen, maar zijn ook de berichten, die van tijd tot
„tijd tot ons komen, volstrekt niet verontrustend."
De Minister van Koloniën SPRENGER VAN EIJK wil, in luchthartigheid
omtrent Atjeh, blijkbaar niet onderdoen voor den oud-
Minister FRANSEN VAN DE PUTTE. Althans in zijne Memorie van
antwoord aan de Eerste Kamer (dd. 20 Januari 1886) verklaart hij :
„dat door den gang van zaken in Atjeh allerminst de voorspellingen
bewaarheid zijn geworden van hen, die in der tijd het
„concentratieplan hebben veroordeeld. Zonder noemenswaardige
„verliezen is die als hoogst gevaarlijk voorgestelde concentratie
„tot stand gebracht, en wanneer men eene vergelijking maakt
„tusschen den tegenwoordigen toestand van veiligheid en den
„toestand vóór de concentratie, of tusschen de eischen door den
„vroegeren en die door den tegenwoordigen toestand aan het
„Indische leger en aan 's lands flnancieele krachten gesteld, kan
„die vergelijking niet anders clan ten voordeele van den tegen-
„woordigen toestand uitvallen. Voor een gevoel van teleurstelling
„bestaat dan ook geenerlei reden, tenzij men de voorzeker ongemotiveerde
verwachting hebbe gekoesterd dat de concentratie
„op eenmaal alle Atjehers tot rustige burgers maken zou."
Dat oordeel getuigt weer van het traditioneele regeerings-optimisme
in de Atjehzaken; doch nu nog niemand - de Minister
waarschijnlijk ook niet - het bedrag kent van de uitgaven
die hij bij zijne vergelijking op het oog had, nu doet dat
oordeel ons denken aan eene orakelspreuk. In 's lands belang
In 1811 werd de bekwame en ijverige RAFFLES, ook tot belooning van zijne
bewezen diensten, benoemd tot Luitenant Gouverneur van Java en onderboorigheden.
Dat MAXWELL een onzer heftigste vijanden is heeft hij in de Tenomquaestie
maar al te duidelijk bewezen.
Maar wie kan het ons nu reeds zeggen, welke geheime aspiration de handelingen
van dien man besturen, of hij zich niet geroepen waant, vroeg
of laat voor Engeland een tweede KAFFLES te worden?

95
wenschen wij den Minister echter den raad te geven zoo
mogelijk nog eene ernstige studie te maken van de geschiedenis
van den Atjehoorlog. Mocht hij hiertoe eenigen tijd kunnen afzonderen,
dan zal hij hoogstwaarschijnlijk tot dezelfde conclusie moeten
komen als de Heer KIELSTRA: „dat de geschiedenis van den Atjeh-
„oorlog weinig ruimte geeft voor optimistische verwachtingen voorde
„toekomst." 1 )
Hiermede dit hoofdstuk besluitende meenen wij, zoowel op grond
van de regels der krijgskunde als van de lessen en de resultaten
van den Atjehoorlog in zijne verschillende phases, te hebben
betoogd, dat het thans andermaal op Atjeh gevolgde stelsel geen
uitkomst kan geven en veroordeeld moet worden.
i) Beschrijving van den Atjeh-oorlog, met gebruikmaking der oflicieele
bronnen, door liet Departement van Koloniën daartoe afgestaan. Ille Deel.
Besluit blz. 540.
f

CONCLUSIE.
Une faction puissante, abusant de votre patience,
anéantit tous les droits, et malheureusement, a proclamer
la vérité, il y a plus de péril que de gloire.
Des abus révoltants demeurés impunis n' ont pas suffi
à_ leurs auteurs; ils ont été plus loin; vos lois, votre
dignité, tout ce qu'il y a de respectable devant les dieux
et devant les hommes, ils l'ont sacrifié à l'ennemi. Encore,
si aprèscela ils manifestaient le moindre sentiment de repentir
ou de honte ! Mais non. Ils promènent sous vos yeux toutes les
magnificences du luxe, se pavanant les uns de leurs
sacerdoces et de leurs consulats, les autres de leurs décorations
triomphales. ')
{Guerre de Jitgitrthaj SALLUSTE.
Vermoedelijk zullen sommigen reeds gevraagd hebben wat ik
dan wel gewild had en thans nog zou verlangen. Hierop luidt
mijn antwoord : Indien het doel van den oorlog alléén ware geweest
vasten voet te krijgen op Noord Sumatra, zooals Generaal VAN
SWIETEN het ten onrechte nog doet voorkomen, dan hadden wij
Atjeh zeker nooit moeten anexeeren. In de eerste plaats den door
zijne ligging zoo ongezonden Kraton met de Missigit raseerende,
hadden wij dan eene werkelijk volkomen veilige vesting moeten
bouwen op de daarvoor als het ware aangewezen landtong, waarop
sedert Oleh-leh is verrezen en tevens een klein, goed bewapend
en mede tegen overompeling geheel gevrijwaard fort aan de
monding der Atjehrivier. Dat had ons niet veel gekost, en zóó
x ) Sallustius XXXI. Toespraak van Memmius tot het Ronieinsche volk,
nadat bekend was geworden, hoe de consul CALPÜRHIÜS en de oud-consul
SOAUBUS, die als Commissarissen naar Afrika waren gezonden, zich hadden
laten omkoopen, om met Jugurtha een voor Rome vernederend vredesverdrag
te sluiten.

97
hadden wij tevens een punt in Groot Atjeh gehad, waar, onder
het vuur van goede achterlaadkanonnen, onze troepen bij gunstig
weder altijd konden landen, om, wanneer noodig, de Atjehers
te tuchtigen.
En had men ons in 1884 kunnen betoogen, dat door een krachtig
optreden onze moedwillig prijs gegeven positie van 1879 en
1880 niet meer was te herwinnen; dat wij dus wegens „force
majeure" genoodzaakt waren terug te trekken, dan zouden wij
vooraf hetzelfde gedaan hebben, wat de Gouverneur LAGING TOBIAS
getracht heeft te doen, — herstel van het Sultanaat — maar dat
afgestuit is op de inzichten der Indische Regeering, die zulk eene
oplossing onvereenigbaar achtte met onze annexatie van 1874.*)
Immers voor het Atjehsche Rijk ware onder de pretendenten wel
een Sultan te vinden geweest, die deze schoone provincie van ons
had willen overnemen. Eerst daarna had men dan met eere
kunnen terugtrekken naar de inmiddels gereed gemaakte permanente
versterkingen zooeven aangegeven.
Inmiddels is TOEKOE MOHAMAD DAOED in Augustus 1884 te Kemala
meerderjarig verklaard, en beschouwen de Atjehers hem als hun
>) Reeds den 22 en Mei 1875 had ten huize van den Luitenant-Gouverneur
van Penang en in diens tegenwoordigheid eene samenkomst plaats van onzen
agent voor de Atjehsche aangelegenheden, den Heer LAVINO, (thans Consul-
Generaal te Singapore) met HABIB-ABDOEL-RACIIMAX. Deze verklaarde zich
toen bereid naar Groot-Atjeh te gaan, om te trachten van de hoofden eene
volmacht ter onderhandeling met ons te verkrijgen. Van deze onderhandelingen
zouden de verheffing van TOEANKOE DAOEÜ tot Sultan en de benoeming
van den HAMH tot regent de grondslagen uitmaken. In verband ook
met het vast en ondernemend karakter van den HABIB, was er toen reeds,
bij aanneming onzerzijds kans geweest, het doel, de beëindiging der Atjehquaestie
te bereiken. Maar de Indische Regeering wees het ten eenenmale
van de hand, „omdat de aard onzer vestiging in Atjeh, waardoor wij getreden
„waren in de plaats ran het vorig inlandsch bestuur, niet vereenigbaar was met
„een nieuw Sultanaat." Ook reeds in 1874, bij vroegere aanbiedingen van
den HABIB was van onze zijde verklaard, „dat er slechts sprake kon zijn ran
„volledige onderwerping." (Voordracht van den Majoor KIELSTRA in het Indisch
Genootschap. Ind. Gids, Dec. 1883).
Hieruit blijkt dus zoo duidelijk mogelijk, welke beteekenis de Regeering
zelf hechtte aan de annexatie van 1874, ondanks alle sophistische uitleggingen
die anderen getracht hebben daaraan te geven.
Maar tevens blijkt hieruit, dat Generaal VAN SWIETEN door zijne annexatie,
dd. 12 Februari 1874, bij proclamatie, eene gemakkelijke oplossing van het
Atjeh-vraagstuk onmogelijk heeft gemaakt, en ons tot annexatie met de
wapens genoodzaakt heeft.
7

98
wettigen Sultan. En wanneer wij nu nog bij hem of een anderen
pretendent zouden willen aankloppen om de Atjeh-provincie uit
onze handen over te nemen, dan zouden alle Atjehers zeer zeker
zeggen : gij lieden hebt niets meer te geven dan een papieren kroon,
de echte kroon heeft Allah ons reeds doen herwinnen.
De tegenwoordige Atjehpositie is ook door hare tweeslachtigheid
veroordeeld, omdat de zich binnen onze linie bevindende
Atjehers evenmin te vertrouwen zijn als die daar buiten ; zij
heulen met hunne landgenooten. En dit is hen niet kwalijk te
nemen, daar zij moeten denken, dat wij spoedig wel verder of
voor goed zullen teruggaan, en zij dan aan de wraakzucht hunner
landgenooten zijn overgeleverd. Eenmaal besloten tot het innemen
der beperkte stelling, hadden, ter verkrijging yan: veiligheid binnen
onze linie, alle Atjehers, ook de nu nog door ons gesalarieerde hoofden,
daar buiten gezet en ook gehouden moeten worden. Dit laatste zou
kunnen geschieden, hetzij zooals wij reeds hebben gezegd, door in
het vroegere euvel te vervallen, ni. de oprichting van kleine tusschenposten
binnen de linie ; hetzij door eenige benden Alfoeren van
Céram, Ternate of elders ] ), onder hun eigen hoofden, gedurende
geruimen tijd binnen onze postenketon te legeren. Die Alfoeren
die ik op het oog heb zijn geen Mohamedanen, doch gevreesde koppensnellers,
die zeer behendig omgaan met den klewang en even
snel in hunne bewegingen zijn als de Atjehers; deze zouden
daarom vermoedelijk liever niet met hen in aanraking komen.
Hierbij zij herinnerd dat ook in den Java oorlog, Alfoersche benden
onder hun eigen hoofden zijn gebruikt, die ons toen groote diensten
hebben bewezen, en onzen vijand een heilzame vrees inboezemden.
Bit middel prezen wij reeds in 1875 aan 2 ), maar men vond het te
barbaarsch, ofschoon wij aanvoerden dat waar de Franschen en
de Russen in een oorlog tegen beschaafde volken hun Turkos en
Kozakken gebruiken, en de Engelschen in Britsch-Indië hun bloed-
') Mij is verzekerd dat ook Timoreesche benden daartoe even goed zouden
zijn te benutten, en deze voor zulk een doel in genoegzaam aantal zouden
te krijgen zijn.
2 ) Onze bedoeling was toen om die Alfoersche benden bij een ageeren
tegen den vijand, hoofdzakelijk te benutten voor de vervolging. Ik breng
hier in herinnering dat wij in onzen oorlog op de Z. O. Kust van Borneo
(1859—1804) met goed succes eene bende Lingganezen, en ook hulpbenden
van den Radja van Tegattan hebben gebruikt.

99
dorstigs Ghoorkas, wij toch waarlijk wel onze krijgshaftige Alfoeren
tegen de Atjehers mogen aanwenden. En zoo is nog onze zienswijze. 1 )
Met den Heer FRANSEN VAN DE PUTTE wellicht aan het hoofd,
zullen onze Nederlandsche Atjehvrienden en Philanthropen waarschijnlijk
uitroepen: zulk eene oorlogvoering is in strijd met Neer
land's waardigheid, is in strijd met de moraliteit.'
Ons antwoord luidt dat aan die leuzen reeds een groot gedeelte
van onze nationale eer, reeds zooveel bravo officieren en soldaten
zijn opgeofferd, dat het meer dan tijd is ook eens aan de overblijvenden,
aan ons eigen volk, aan de leer van het zelfbehoud te denken.
Maar hoe nu verder uit dien Atjehpoel te geraken ?
Periculum in mora bestaat er voor het oogenblik nog niet;
maar om ons volk te vrijwaren tegen verdere Atjehverrassingen,
zooals de concentratie één van de velen is geweest en waaruit
nog meerdere te verwachten zijn, meen ik dat, hoe eer hoe beter,
de épineuse Atjehquaestie, en al wat daarmede nauw verband
houdt, het onderwerp dient uit te maken van eene commissioriale
enquête-
Voor die enquête-commissie dienden te worden gekozen mannen
van een zelfstandig karakter, van verschillende maatschappelijke,
zoo mogelijk onafhankelijke positie, van verschillende richting,
(ook in de Atjehzaak), die, bevoegd tot oordeelen, zich bereid
zouden verklaren tegenover de natie de groote verantwoordelijkheid
te aanvaarden, welke uit den aard der zaak op ieder lid
van zulk een raad zou rusten. Natuurlijk zouden zij vergoedingontvangen
voor verplichte uitgaven maar geen hooge bezoldiging.
Vaderlandsliefde zou de groote prikkel moeten zijn tot het aanvaarden
van de moeilijke en niet benijdenswaardige taak, om
het middel aan te geven, dat ons eindelijk zou verlossen van den
Atjehkanker, die anders, trots onze concentratie of juist daardoor,
zal blijven knagen aan ons koloniaal bestaan, tot dat het voor
goed te laat is.
Wanneer die commissie, na zich hier te hebben geconstitueerd
i) Met den Kolonel niï MONTAGNAC die negen jaren oorlog voerde in Algérie
en daar den dood op bet slagveld vond, zeggen wij bier: „Je ne suis pas
méchant allez! mais pour avoir la vie des masses, il faut que quelquefois
"la mort plane sur certaines tètes. C'est une fausse phüantrophie, celle qui
^épargne les coupables; et j'ai le bras dur à cet endroit."

100
en op de hoogte gesteld van de Atjehquaestie en wat daarmede
verband houdt, dan naar Atjeh vertrok, dââr en overal elders,
waar zij dit noodig acht, den stand van zaken onderzocht, met
vrijen toegang tot de archieven, zoowel hier als in Indië, en de
bevoegdheid een ieder, des vereischt onder eede, te hooren, dan
komt het mij voor, dat zulk een enquête uiterlijk in zeven
maanden tijds met haar arbeid gereed zou kunnen zijn. De communicatie-middelen
zijn tegenwoordig snel, en gedurende de terugreis
naar Europa, in eene maand tijds, zou het rapport kunnen
worden opgesteld, om dadelijk na aankomst, aan Zijne Majesteit
den Koning te worden aangeboden. En met goeden wil zou dan,
ruim gerekend, binnen een jaar. op grond van een nauwgezet onderzoek,
op eene te vertrouwen basis de gedragslijn kunnen zijn bepaald
die wij verder moeten volgen, om met de meeste kans van slagen
tot eene eindoplossing te geraken, daarbij vooral rekening houdende,
met hetgeen onze volkseer, ons prestige in het Oosten, en onze
belangen in de toekomst vereischen.
Die eindoplossing zal wel niet spoedig te verkrijgeh zijn zonder
moeielijkheden, zonder offers aan menschen en geld. Maar dan
door middel van de concentratie? Zelfs de voorstanders van dit
terugtrekken, die andersdenkenden smalend als ongeluksprofeten
bestempelen, spiegelen ons voor, dat nu wij eindelijk zoo gelukkig
zijn op Atjeh een bepaald stelsel te hebben, wij in die stelling, al
zou 't ook tientallen van jaren moeten duren, geduldig de gunstige
resultaten daarvan moeten blijven afwachten, totdat de rust
in Atjeh hersteld is. ') En do oud-Minister FRANSEN VAN DE PUTTE
gaf daarvoor op 8 December 11. 2 ) een tijdvak aan van een of
twee menschengeslachten, eene zeer onbepaalde voorzichtige tijdruimte,
maar in elk geval een belangrijk tijdsbestek, waarin nog
meer menschenlevens, en millioenen, die wij elders zoo hard noodig
hebben, met slechts negatieve resultaten kunnen worden opgeteerd.
Den weg der enquête heeft men het machtige Frankrijk herhaaldelijk
zien inslaan, o. a, in 1833, en in September 1879
om te beslissen welke gedragslijn de Regeering zou volgen ten
opzichte van Algérie, en evenzoo nog slechts enkele weken geleden
in de Tonkinquaestie, reeds zoo dikwijls met onze Atjehquaestie
vergeleken.
') De geconcentreerde stelling in Groot-Atjeh, van een onbekende, in Sept.
1885 verschenen bij de Gebr. van C leef te 's Haue
-) Zitting Eerste Kamer.

101
Zoo nam Louis PHILIPPE den 7en Juli 1833, toen ook door allerlei
misslagen de toestand in Algérie zeer zorgwekkend was geworden,
het besluit : „qu'une commission spéciale se rendrait en Afrique
„pour recueillir tous les faits, propres à éclairer le gouvernement
„sur l'état actuel du pays, soit sur les mesures que réclamait son avenir."
Toen die commissie echter geen voldoende gegevens had verschaft
om eene beslissing te nemen in de door velen reeds opgeworpen
vraag, of men de verovering van Algérie al dan niet
moest prijs geven a ), werd bij Koninklijk Besluit eene tweede commissie
benoemd en naar Algiers gezonden: „à l'effet de décider si
„la France devrait ou non abandonner ses possessions en Afrique."
Na afloop dezer tweede enquête, kwam de Algerijnsche quaestie
in de Fransche Kamer. Verscheidene afgevaardigden verklaarden
wel: qu'il fallait hâter le moment de libérer la France d'un fardeau
qu'elle ne pourrait et ne voudrait pas porter longtemps, maar met
de meerderheid der Kamer en met de commissie van enquête,
verklaarde de Kegeering plechtig : „que l'honneur et l'intérêt de la
„France lui commandaient de conserver ses possessions sur la côte
„septentrionale de l'Afrique."
Juist met het oog op de in de Atjehquaestie zoo geheel tegenover
elkander staande partijen en meeningen; in verband ook met
de omstandigheid dat zelfs over een eventueel terugtrekken
(concentreeren) de meeningen zeer uiteenloopend moesten zijn
omtrent de wijze van uitvoering; met dit alles rekeninghoudende,
had de Nederlandsche Regeering reeds in 1882, toen de stem des
volks zich zoo luide deed hooren over den zeer zorgwekkenden toestand
op Atjeh, eene commissie van enquête derwaarts moeten
zenden, om zich van den WAREN staat van zaken te overtuigen, om
te beslissen of de belangen en de waardigheid van ons land niet
eischten dat zoo spoedig mogelijk een einde werd gemaakt aan
eene walgelijke vredesflctie onder een civiel Gouverneur.
Met zooveel andere enquêtevoorbeelden voor oogen had onze
Regeering in elk geval, alvorens over te gaan tot de concentratie
waartegen zich ook reeds zoovele stemmen hadden doen hooren,
] ) Voor eene gehcele ontruiming van Atjeh hebben zich ook in ons vaderland
reeds dikwerf stemmen doen hooren. Nog dezer dagen werd dat aangeprezen
zelfs door een oud-Ministcr en oud-Volksvertegenwoordiger!

102
eene commissie van enquête derwaarts moeten zenden, om,
evenals in Frankrijk, op grond der uitspraak van zulk eene commissie,
eene onpartijdige en voor 's lands belang meer zekere beslissing
te nemen.
In 1873, na het mislukken van de eerste Atjeh-expeditie, werd
eene enquête gehouden, zoo als het heette, om een omstandig
onderzoek te doen naar het geheele beloop der expeditie ten
behoeve eener volgende, dus schijnbaar om een staatsbelang;
maar die, zoo als door generaal BOOMS is aangetoond, hoofdzakelijk
tot doel had het gedrag der aanvoerders te onderzoeken, en die
er op uit was hen tot de zondebokken te maken met bemanteling
van de hoofdoorzaken der mislukking, de tekortkomingen en
de fouten van de regeering.
Zulk eene jammerlijke enquête moeten wij niet hebben.
Maar met onze eindelooze Atjehrampen voor oogen, stel ik
hier de vraag : of de belangen van onzen staat en van ons volk ;
onze grootste koloniale belangen, de toestand van ons N. I. leger,
ons prestige in het Oosten, en onze nationale eer, thans niet zeer
dringend eisenen, dat eindelijk, door eene enquête-commissie van
onpartijdige zelfstandige mannen, worde onderzocht en bepaald,
wat wij verder ten opzichte van Atjeh behooren te doen?
Weldra toch zal het 13 jaren geleden zijn, dat wij Atjeh den oorlog
verklaarden. Sedert den aanvang van 1874 is de Nederlandsche natie
door bijna alle elkander opvolgende Regeeringen, endoor meerdere
invloedrijke mannen daarbuiten, steeds in slaap gewiegd met allerlei
optimistische voorspiegelingen, omtrent den staat van zaken op Noord-
Sumatra, verwachtingen die bijna nooit zijn vervuld, of waar zij
bereikt waren door nieuwe misslagen weder omver werden geworpen.
Inmiddels zijn tienduizenden kostbare menschenlevens, twee à
drie honderd milioen schats — immers de Regeering zelf weet
het bedrag niet met juistheid op te geven — en een goed deel
onzer nationale eer ten offer gebracht aan een avontuurlijke,
meestal onbegrijpelijke, dikwerf onverantwoordelijke staatkunde.
En ofschoon Neêrlands Ministers verantwoordelijk heeten te zijn,
is in die dertien jaren nog geen enkel Regeeringspersoon inderdaad
ter verantwoording geroepen, voor de rampen die hij door
zijne daden, trots alle ernstige waarschuwingen, over ons land
en volk heeft gebracht, en blijkt het dus meer en meer, dat de
verantwoordelijkheid aan hooge staatsambten verbonden slechts
een ijdel woord in onze wetten is.

103
Nog slechts een viertal weken en er zal een jaar zijn verloopen,
na de ten uitvoerlegging der concentratie, die naar veler overtuiging,
een overtuiging die ik meen hiervoren te hebben gemotiveerd,
ons verder dan ooit verwijderd heeft van het einddoel,
en op den duur slechts tot verdere verspilling van menschenlevens,
geld en krachten zal leiden.
Mij komt het voor, dat het Nederlandsche Volk recht heeft, om
eindelijk volledig en naar waarheid te worden ingelicht omtrent
den toestand op Atjeh en alles wat daarmede in verband staat.
Daartoe is naar mijn bescheiden meening geen beter en zekerder
middel, dan het instellen eener commissoriale enquête, hoofdzakelijk
ter beantwoording der volgende vragen:
I e . Hoe is de algemeene toestand op Groot-Atjeh en in de
Kuststaten ?
2°. Is de geconcentreerde stelling op Atjeh, met onze beschikbare
krachten, op den langen duur niet alleen houdbaar, maar
kan op goede gronden worden verwacht, dat zij ons, in een niet'
te ver verwijderd tijdstip, tot het einddoel - de onderwerping van
het Atjehsche volk - zal kunnen brengen?
Zoo ja! Hoeveel zal ons dit dan jaarlijks kosten? Hoe groot
moet dan het gemiddeld cijfer onzer bezettingstroepen zijn? Moet,
mag en kan men zich in onze stelling blijven bepalen tot eene
passieve verdediging, of welke gedragslijn zullen wij verder tegenover
de Atjehers moeten volgen?
Zal de geest der bezettingstroepen op den langen duur bestand
zijn tegen eene passieve houding, of zal het moreel van den soldaat
daardoor te veel worden ondermijnd? Wat kan en moet er
gedaan worden ter verzekering van de veiligheid binnen de linie,
en daarmede van de rust onzer troepen ?
3». Indien op redelijken grond niet kan worden verwacht, dat de
concentratie ons het einddoel van den oorlog, binnen een niet te lang
tijdsverloop zal doen bereiken, wat moet er dan voor Atjeh worden
gedaan? daarbij in de eerste plaats rekening houdende, met
hetgeen onze algemeene belangen ei sehen, en wat wij verschuldigd
zijn aan onze nationale eer en aan ons prestige in den
Archipel ?
4e. Hoe is de toestand van het N.-I. leger, zoowel met opzicht
tot de sterkte, als geoefendheid, slagvaardigheid, krijgstucht en
alles wat daarmede in verband staat?
5 e . Kan dat leger, in den toestand waarin het verkeert, vol-

104
doende en in staat worden geacht om wanneer noodig onze groote
koloniale belangen te verdedigen, of ernstige onlusten, wanneer
die elders in den Archipel mochten uitbreken, met voldoende
macht te bedwingen zonder Java of Sumatra in gevaar te brengen?
6 e . Zoo neen, wat moet dan voor het leger worden gedaan?
7 e . Hoeveel heeft de Atjeh-Oorlog ons sedert 1878 gekost, aan
menschenlevens en aan geld?

BEROEP OP HET NEDERLANDSCHE VOLK.
Là bas, bien loin, s'apprête une immense hécatombe;
Un royal fossoyeur creuse une vaste tombe
Sans qu'on lui dise: «Assez!"
Mères, donnez vos fils ! ... . Vous parlez de tendresse,
Eh ! qu'importe ! le Czar a fait, un soir d'ivresse,
Des rêves insensés!
El nous craignons encor de lui dire : Anathême !
(Esquisses Algériennes). MARIE LEFEBVRE.
Le poète pleurait ! et ces images sombres
Dans la nuit de son coeur passaient comme des ombres,
Quand sur son pâle front soudain vint murmurer
Une brise du ciel qui disait d'espérer!
(Les Angoisses). MARIE LEFEBVRE.
De generaal KNOOP heeft het reeds twee jaar geleden gezegd:
„De Atjeh-oorlog is voor ons een volksramp, die onze geldmiddelen
uitput, waardoor het edelste bloed met volle stroomen op
„Sumatra's grond wordt uitgestort, een volksramp die zoo menige
„Hollandsche moeder rouw doet dragen over den dood van een
„geliefden zoon, dâàr op roemvolle wijze gevallen voor de zaak
„des vaderlands."
Volkomen waar! zal zeker ieder met den eerwaardigen krijgsoverste
uitroepen.
Welnu dan! juist omdat de Atjeh-oorlog voor ons een volksramp
is, dient ook ons volk eindelijk te beseffen, dat die ramp niet kan
worden bestreden en overwonnen door optimistische voorspiegelingen,
door met lauwe onverschilligheid te blijven aanzien hoe
die kanker steeds verder om zich heen blijft grijpen, om ons
langzaam maar zeker te voeren naar den afgrond en daarin
glorieloos ten onder te brengen.

106
Wanneer oen schip door zwaren storm beloopen met ondergang
wordt bedreigd, dan zullen de kapitein noch zijne matrozen elkander
trachten wijs te maken, dat het lek slechts onbeduidend, het
gevaar zoo groot niet is, dat niets beter te doen is dan rustig
naar kooi te gaan, en dââr af te wachten dat de storm zal hebben
uitgewoed. Het onvermijdelijk gevolg daarvan zou immers zijn,
dat de onstuimige golven, weldra meester van het schip, allen
zouden verrassen in den slaap, om hen met onwederstaanbaar
geweld naar de peillooze diepte te voeren.
Maar zóó zal ook geen enkele bemanning handelen van een in
gevaar verkeerend vaartuig! Neen! uit plichtbesef, maar vooral
uit zucht tot zelfbehoud, zullen allen als één man naar de bedreigde
punten snellen, het govaar onderzoeken, dat moedig onder
de oogen zien, om met vereende krachten, al is het ook ten koste
van groote offers, schip on lading en eigen leven te behouden.
Landgenooton ! van welke politieke of godsionstige richting gij
ook wezen moocht, hetzij gij behoort tot do partij der liberalen
of der conservatieven, tot de clericalen of anti-clericalen; hoe
groot uwe verdeeldheid thans ook zij op hot gebied van school en
kerk, U allen, ook buiten deze vergadering, roep ik hot met
warme overtuiging toe : laat de kloeke bemanning van het bedreigde
schip ons ten voorbeeld strekken, om eindelijk met vereende
krachten de ramp meester te worden die ons zooveel jaren heeft
geteisterd, en die ons koloniaal bestaan steeds ernstiger bedreigt.
Laten wij, in dit opzicht althans, niet minder zijn dan de
Atjehers, die vroeger in groote verdeeldheid onder elkander leefden
maar die na het aanvangen van den oorlog dadelijk alle veeten
vergaten, om ons, hun erfvijand, to bestrijden.
Na ernstig onderzoek, heb ik geen ander dan het TJ reeds aangegeven
middel weten te vinden, om het moeilijk Atjeh-vraagstuk
tot oplossing te brengen, om althans met meer gerustheid dan nu
de toekomst dââr te kunnen afwachten.
Vermoedelijk echter zullen bekwamer mannen dan ik een beteren
weg weten te wijzen om dit doel te bereiken; zij zeggen
het dan, in het algemeen belang, in het belang der groote zaak
die het hier geldt voor het gemeenschappelijk vaderland. En wordt
het kiezen van een anderen weg beter geoordeeld dan het pad
door mij aangegeven, men volge dien weg, maar blijve in geen

107
geval met de handen in den schoot de toekomst verbeiden, die
dan slechts heilloos voor ons wezen kan.
En als de goede weg gevonden wordt geacht, dan doe het volk
zijne stem ook luide hooren, opdat die weg zoo spoedig mogelijk
ingeslagen en ten einde toe gevolgd worde.
Nog slechts weinige weken geleden werden in de stad mijner
inwoning 5000 mannen gevonden, die een krachtig adres onderteekenden,
alleen in de hoop zoodoende de uitvoering van een
havenplan te verzekeren.
Voor dat plaatselijk belang, schonken dus 5000 Nederlanders
hunne stem, en het geëerbiedigd Hoofd van den Staat Zijn zoo
hoog gewaardeerden moreelen steun.
Zou ik, met dat voorbeeld voor oogen, te optimistisch zijn, indien
ik de verwachting uitsprak, dat voor het hoogst gewichtig
algemeen belang dat ons dezen avond bezig hield, eene levens
quaestie in do eerste plaats voor ons Indisch B ijk, tienduizenden
Nederlanders weldra hunne stem zullen doen hooren?
Ik zal wel geduldig het resultaat moeten afwachten van de
poging die ik hier op aanzoek van anderen heb gewaagd.
Maar mocht mijne stem ook nu geen voldoenden weerklank
vinden, dan blijft mij slechts de troost nogmaals gedaan te hebben
wat ik meende als eerlijk Vaderlander verplicht te zijn.
Strijdenw moe, zal ook ik dan moeten trachten met de meerderheid
in te dommelen, met het bewustzijn echter zoo lang
mogelijk trouw te zijn gebleven aan het oude devies:
Fais ce que dois, advienne que pourra!

BIJLAGE A.
108
Woorden van den Hoog Ed. Gestr. Heer Majoor
M. T. H. PERELAER.
Mijnheer de Voorzitter!
Ik gevoel behoefte om hulde te brengen aan mijn krijgsmakker, den heer
VERSTEGE voor de wijze, waarop hij het Atjeh-vraagstuk in deze vergadering
heeft ingeleid. Ik meen de tolk te zijn van het meerendeel mijner
krijgsbroeders, wanneer ik hem dank toebreng, niet alleen voor de waardeering
van het Ned. Ind. leger, die hij aan den dag legde, maar vooral,
dat hij die waardeering uitte in Neêrland's eerste koopstad, te midden
van een kring van mannen, die door hunne samenwerking zooveel nut
voor het dierbare vaderland kunnen stichten.
Maar het was daarvoor niet, dat ik het woord vroeg. Dat had ik hem
straks wel onder het wisselen van een kameraadschappelijken handdruk
kunnen betuigen. Daarenboven het bewustzijn zijnen plicht gedaan te
hebben, zal wel voor hem de grootste voldoening wezen en zal mijne
betuiging daaraan niets kunnen toevoegen. Maar, waarom ik dan het
woord vroeg? Ziet hier:
Ik meen in sprekers rede eene leemte opgemerkt te hebben, die mij
gespeten heeft. Hij heeft ons gevoelvol beschreven wat de soldaat geleden
heeft toen hij achterwaarts moest. Ik miste de beschrijving van hetgeen
achter de linie onzer geconcentreerde stelling ondervonden wordt. De
spreker had in zijne verhandeling een overzicht moeten leveren van
de verliezen, die ons toegebracht werden na die zoo hoog opgevijzelde
concentratie. Hij heeft dat waarschijnlijk nagelaten om niet te veel van
uwe aandacht te vergen. Daarvoor deins ik evenwel niet terug. In
weerwil van het late uur ben ik brutaal genoeg om beslag op uwen tijd
te leggen. Het is waarachtig of ik het geval voorzag. Sedert dat die
fraaie concentratie tot stand kwam, heb ik omtrent het gebeurde binnen
de linie eenige aanteekeningen gehouden, die evenwel geen aanspraak
op volledigheid maken. Luistert een oogenblik. Die onvolledige aanteekeningen
sluiten zich op merkwaardige wijze bij het gesprokene van
heden avond aan:
De linie werd volgens het journal van den Gouverneur van Atjeh in
Februari 1885 gesloten.

Nacht
25
van 24 op
Maart.
6 April.
13 Mei.
id.
109
25 Februari. De wachten te Penditie, vlak bij Kotta Radja aangevallen. Wij 9
gewonden, waaronder 3 doodelijk. De vijand nam twee geweren mede.
Bij het terrein opruimen in de VI Moekims werden de arbeiders beschoten.
Wij 4 gewonden, waaronder Luitenant NYLAND.
De Décauville spoorweg binnen de linie door den vijand opgebroken en
de rails weggevoerd.
Bij het terrein openkappen, de arbeiders en de dekking beschoten.
Wij drie gewonden, waaronder Luitenant COLENBRANDER.
Luitenant TUINENBURG te Lampermey vlak bij de spoorwegbrug gewond.
Bij het openkappen van het terrein tusschen Lambaroe en Seroen.
Wij 2 dooden en 10 gewonden.
16 Mei. Een patrouille sterk 21 man onder Luitenant NYLAND tusschen Lawara
en Kotta Radja op den vijand gestooten. Wij 2 dooden en 7 gewonden
van welke laatsten nog 3 overleden.
Nacht van 5 op De schildwacht achter kampement te Panteh Perak in de onmiddehjke
6 uni
J - nabijheid van Kotta Radja aangevallen, zwaar gewond en van
geweer beroofd.
zijn
Nacht van 6 op Een bende van 20 man beschoot de kampong Blang Oë, tnsschen
7 Juni. Oleh leh en Kotta Radja gelegen.
9 juni. Bij het aanleggen van een dijk bij Seroen. Luitenant
arbeiders gewond.
VEERMAN en 2
17 Juni. Op weg van Tjot Goë naar de linie stootte een patrouille sterk 25
man op den vijand.
geweren mede.
Wij 2 dooden en 4 gewonden, de vijand nam 2
9 Augustus. Eene verkenningspatrouille sterk 6 man werd vlak bij de benteng
Lamrong door den vijand aangetast.
3 geweren mede.
Wij 6 gewonden. De vijand nam
11 Augustus. De nachtwacht sterk 6 man, van Lamara naar Ketapang Doea terugkeerende
werd door den vijand aangetast. Wij 6 gewonden, waarvan
drie dienzelfden dag overleden. De vijand nam 2 geweren mede.
14 Augustus. Een verkenningspatrouille van de hoofdwacht van Kotta Radja werd
te Gedah in de winkelstraat beschoten.
2 geweren mede.
Wij 2 dooden. De vijand nam
17 Augustus. Eene patrouille sterk 30 man werd door den vijand, die zich achter
de spoorbaan in de Oosterlinie in hinderlag gelegd had, overvallen.
Wij 6 gewonden, waaronder Luitenant DE JONG.
Volgens verslag van den Gouverneur van Atjeh van 6—18 Augustus
werd Oleh-leh onze havenplaats herhaaldelijk beschoten.
25 Augustus. Het blokhuis bij Kali Lengkar beschoten. Wij drie gewonden.
Nachtvaniiop De trambaan bij Lampermey door den vijand uitgegraven, zoodat de
12 September, rails in de lucht hingen.
hinderlaag.
Gelukkig bij tijds ontdekt. De vijand lag in
Nacht van 20 op De trambaan bij Lampermey andermaal beschadigd en de telefoon-
21 September, verbinding vernield.

25 September.
Nacht van 27 op
28 September.
7 October.
15 October.
24 October.
27 October.
3 November.
17 November.
110
Onze versterking Lamdjamoe beschoten. Wij 1 doode.
De telefoonverbinding tusschen Lamrong en Lampernoet vernield.
De wacht aan de brug bij de Atjeh-passer te Oleh-leh in den avond
aangevallen. Wij 2 doodelijk gewonden.
De Marine moet met geschut vuren ora de reede te Oleh-leh te
beveiligen.
De vijand verspert de trambaan tusschen Oleh-leh en Kotta Radja
met ijzerdraad en balken.
Aanval op de wacht te Nesoeh, vlak bij Kotta Radja. Wij een gewonde.
Tram tusschen Oleh-leh en Kotta Radja, vlak bij laatstgenoemde plaats
beschoten. Wij 2 gewonden.
Eene escorte van 7 man tusschen Oleh Karang en Tjot Iri aangevallen.
Wij 1 doode en een gewonde.
(Tot zooverre die aanteekeningen. Sedert die voordracht in „Burgerpligt"
bracht de Indische mail nog een geval aan, luidende : Batavia
16 December (telegram). De Gouverneur van Atjeh bericht dat eene
beschadiging aan den trambaan, tusschen Lamara en Lampeneroet hersteld
werd door genie-troepen. Wij 2 doode en 4 gewonden waaronder
de luitenant der genie KROL VAN DEK. HOEK.)
En nu vraag ik: is dat niet eene treurige lijst? Komt hier de werkelijkheid
niet in onverbiddelijke botsing met de beweringen, die dezer
dagen nog in regeerings-kringen weerklonken hebben f Dat is evenwel
eene zaak tusschen de kiezers en hunne mandatarissen, die zulke beweringen
voor waarheid gelieven aan te nemen. Waarop ik u wil wijzen,
dat is op de demoralisatie van den soldaat, die door zoo'n toestand
wordt teweeggebracht. Op den duur kan daar het wakkerste gemoed
niet tegen. Gij hebt straks gehoord, hoe de soldaat te moede was,
toen hij op allerhoogste bevel achterwaarts moest, toen hij den duur
gekochten en met bloed doorweekten grond moest ontruimen, toen hij
door den vijand schier met de lanspunten in de lendenen in die fraai
geconcentreerde stelling te huis werd gebracht. Stel u nu eens voor,
wat iri dat gemoed moet omgaan, nu hij zich achter die linie, waar
achter hem verzekerd wordt, dat hij op voet van vrede verkeert, stelselmatig
aan sluipmoord blootgesteld ziet, nu hij steeds en voortdurend
door een rusteloozen vijand nacht en dag bestookt wordt, wier schuilplaatsen
en brandpunten hij op korten afstand buiten de linie kan
ontwaren, maar dien hij daar niet mag opzoeken, dien hij daar niet
onder de oogen mag treden. En dat reeds sedert maanden lang, terwijl
hem de taaie vasthoudenheid van de voorvechters in den Haag het
vooruitzicht verzekert, dat die toestand nog lang, zeer lang zal duren.
Wat moet van dat alles de toekomts wezen? Valt nu reeds niet bij de

Ill
troepen eene soort dofheid, eene soort moedeloosheid, den zedelijken
zelfmoord nabij, bij het vervullen der veiligheidsdienst waar te nemen,
die ieder krijgsmanshart tot weemoed stemt en die tot groote rampen
leiden moet? Getierceerd door allerlei ziekten, die het gevolg zijn
hoofdzakelijk van ondoelmatige verpleging, gedecimeerd door een onbezweken
vijand, die door onze militaire tinnegieters in den Haag in
staat gesteld wordt de snoodste aanslagen te smeden en uittevoeren,
bedrogen in zijne geldelijke inkomsten door de vredesfictie, die hardnekkig
volgehouden wordt, terwijl een verbitterde guerilla gevoerd
wordt; door dat alles moet het moreel van den soldaat deerlijk aangetast
worden en is het dat ook in hooge mate.
En misleidt u nu niet, dat die toestand slechts plaatselijk te Atjeh te
ontwaren zoude zijn. Door de voortdurende verwisseling komen de
mismoedigen op Java en elders terug. Wat zij te verhalen hebben van
hun wedervaren is van zoo'n treurigen aard, dat het onmogelijk opbeurend
kan werken. En zoo breidt het euvel zich als de olievlek uit en betaalt
crij eindelijk daar ginds een leger, dat dien naam niet meer kan dragen.
Toch verklaarde eens JEAN CRÉTIEN BAUD, een onzer meest eminente
koloniale staatslieden, dat de kleine macht, die daar ons gezag handhaaft,
zich mag meten met alle legers van dezelfde sterkte in de geheele wereld.
Wie zou dat thans nog durven onderschrijven?
Ziet Mijne Heeren, dat is, wat ik wilde in het midden brengen. Ik
dank U voor uwe aandacht en uit ten slotte de hoop, dat het gesprokene
door Overste VERSTEGE die vruchten moge dragen, welke ieder weldenkende
het Vaderland toewenscht.

BIJLAGE B.
112
Woorden van den HoogEd. Gestr. Heer C. BOSSCIIER,
Oiid-Directeur van Binnenlandsch Bestuur.
Mij/die er de Voorzitter !
Ik heb meer dan dertig van mijne beste levensjaren in Indië doorgebracht.
Ik ben van de onderste sporten der ambtenaars-hiërarchie
tot een der hoogste opgeklommen. Dat ik dus met innige liefde aan
dat land, dat mij eer en aanzien bood, gehecht ben, zal ik wel niet
behoeven te zeggen.
Maar niet minder dan Insulinde heb ik Nederland, mijn Vaderland
lief, en daar ik vast overtuigd ben dat met het bezit van Indie,
de grootheid, de bloei en de welvaart van ons Vaderland staat of valt,
mag ik niet ontveinzen, dat ik de naaste toekomst met zorg en
droefheid tegemoet zien.
Wij voeren te Atjeh, sedert dertien jaren een wanhopigen krijg, tegen
een inlandschen vijand, wien wij het reeds veroverd gebied weder hebben
prijsgegeven ; voor wien wij in eene zoogenaamde geconcentreerde stelling
zijn teruggetrokken, waar binnen de overmoedige vijand onze soldaten
overvalt, met de klewang nedersabelt, en hunne wapenen buit maakt.
Ons militair prestige in den archipel is geknakt. Het geloof aan onze
onoverwinnelijkheid verloren gegaan.
Wij zien dan ook op verschillende punten van Nederlandsch Indië
sporen van opstand en verzet. Op Oost- en midden Sumatra, ja in het
hart van Java zelfs, in de Preanger regentschappen en in Madioen. Dit
zijn veege teekenen des tijds, maar reeds lang verwacht.
Bij het leger heerscht demoralisatie, desertie en indiscipline. Door
herhaalde overplaatsingen hebben de manschappen het vertrouwen verloren
op hunne officieren, die zij niet genoegzaam leeren kennen.
De Atjehsche hoofden doen van uit Penang, door hunne handlangers
of terugkeerende Hadji's alles om liet vertrouwen op ons bestuur te
verzwakken, en voorspellen dat ze ons weldra in zee zullen gejaagd
hebben.
Indien aan den noodlottigen toestand te Atjeh niet spoedig een einde
komt, zullen die voorspellingen meer en meer ingang vinden ; de
inboorling elders in onze bezittingen, zal meer en meer moed vatten,

113
en het verzet zal algemeen worden ! — en wat zullen wij dan doen met
een gedemoraliseerd leger?
Voor alles moet men dus beginnen met het leger te reorganiseeren.
Men moet het moreel opheffen, de krijgstucht herstellen en den soldaat
het vertrouwen hergeven. Daartoe zal geld, veel geld en zullen ook nog
andere maatregelen noodig zijn, maar het geldt het behoud van Java
de eer en de Mogendheid van Nederland ! Gaat men zoo voort, dan
zal spoedig alles verloren gaan.
De Heer VERSTEGE heeft dezen avond, in eene welsprekende rede den
ernst van onzen toestand te Atjeh geschetst en de middelen aangewezen
om daaraan een einde te maken. Ik hoop dat het Nederlandsche volk
zal luisteren naar zijne stem, en zal eischen dat er eene étiquete worde
ingesteld. Maar eene enquête is niet genoeg. Vóór alles krachtige
reorganisatie van het leger. Het moet beter geoefend worden, hoofdzakelijk
in het schieten en bajonet-schermen, opdat onze soldaten, niet
meer terugdeinzen voor den klewangaanval van Atjehsche voorvechters.
De natie getrooste zich de opofferingen, die daarvoor noodig zijn,
— want, welke de besluiten ook zijn mogen, door de enquête in het
leven geroepen — het leger zal ze moeten uitvoeren.
s

BIJLAGE C.
Mijnheer de Voorzitter!
114
Woorden van den HoogEd. Gcstr. Heer
J. J. W. E. VERSTEGE.
Gaarne maak ik gebruik van de gelegenheid om beide vorige sprekers
te antwoorden.
Den heer PERELAER geef ik dadelijk toe dat in mijne voordracht werkelijk
de leemte bestaat, waarop hij de aandacht heeft gevestigd, terwijl
ik er bijvoeg, dat daarin zeker op meer leemten kan worden gewezen.
Intusschen was het mijn voornemen geweest, een afzonderlijk hoofdstuk
te wijden aan de vermelding der feiten, thans door den spreker en
resumé medegedeeld. Daarbij had ik dan tevens willen aantoonen welken
nadeeligen invloed zulke voorvallen moeten uitoefenen op het moreel onzer
bezettingstroepen, Ik achtte dat zelfs noodig, omdat men in ons land
maar niet schijnt te kunnen begrijpen en gevoelen, hoe die lijdelijke
houding waartoe onze officieren en soldaten in onze geconcentreerde
stelling tegenover den vijand zijn veroordeeld, den goeden
geest, het moreel van dat leger op den duur wel moeten ondermijnen.
Ik geloof dat tot dusver nog geen enkele krijgsmacht in zulk
een toestand (op Atjeh van onbeperkten duur) geplaatst is geweest. En
ik ben overtuigd dat zulk een toestand ook voor elk ander leger op den
langen duur onhoudbaar zou zijn. Mijne voordracht had echter zulk
een omvang verkregen, dat ik reeds eenige gedeelten daaruit heb
moeten overslaan, en om die reden van het zooeven bedoelde plan heb
afgezien. Voor zijne aanvulling zeg ik den heer PERELAER dank, en
tevens voor zijne zoo waardeerende woorden. Hoe aangenaam het
mij echter ook is daaruit te ontwaren, dat hij geheel aan mijne
zijde staat, moet ik toch verklaren, dat het mij genoegen zou hebben
gedaan indien ook tegenstanders zich heden avond hadden doen
h o oren.
In den Heer BOSSCHER begroet ik insgelijks een krachtig
medestander. Dat — zooals die spreker heeft aangevoerd — het

115
Indische leger tegenwoordig gedemoraliseerd is, die treurige waarheid,
hoe pijnlijk het mij ook valt dat te zeggen, kan op grond der feiten
niet worden ontkend. Dat heb ik in mijn voordracht meermalen doen
uitkomen, maar ik heb tevens er op gewezen, dat de schuld hiervan niet ligt
aan dat leger, of aan zijne aanvoerders, maar wel aan enkele zoogenaamde
staatslieden die hoofdzakelijk het lot van ons Oostersch leger hebben bestuurd.
Volkomen ben ik het eens met dien spreker, dat het belang van ons
land en van onze schoone bezittingen, in de eerste plaats en dringend
eischt: reorganisatie en versterking van dat leger.
Daarop is reeds menigmaal, en naar ik met zekerheid meen, ook
door het Indisch legerbestuur aangedrongen. Dat stel ook ik boven
alle mogelijke enquêtes. Doch ik geloof dat noch onze volksvertegenwoordiging,
noch ons volk zelf van die noodzakelijkheid is doordrongen;
omdat men over het algemeen óf niet óf geheel onvoldoende bekend is
met den waren zeer zorgwekkenden toestand onzer bezittingen, met den
staat van uitmergeling en ontbinding waarin ons eens zoo schitterend
Indisch leger reeds sedert geruimen tijd verkeert; omdat men in ons
land niet wil beseffen dat ons Oostersch leger de grondzuil is waarop
ons koloniaal gebouw rust.
De door mij aanbevolen enquête is naar mijne meening het beste
middel om ook tot de kennis van dien waren toestand, en daarmede
tot reorganisatie, tot versterking en verbetering van het Indische leger
te geraken.
In het belang onzer koloniën, in het belang van dat leger zou het
zijn, indien wij ook in ons vaderland nog eens tot invoering van den
persoonlijken, beter nog van algemeene dienstplicht konden geraken.
Daarvan ben ik een warm voorstander, ofschoon ik vader ben van drie
bijna volwassen zonen. Deze waren bestemd voor de militaire loopbaan,
doch in ons land zijn de eischen voor het gezichtsvermogen van hen
die voor officier willen opgeleid worden aan de Militaire Academie
zóó hoog gesteld, dat zij daaraan niet konden voldoen. Vallen
zij nu of later in de loting, dan zal de staat hen wellicht
goed genoeg achten voor militïcn. Maar in verband met de vele
eigenaardige militaire toestanden in ons vaderland, acht ik als
vader hen daarvoor te goed. Al is het ook met protest, zal ik mij
dan wel moeten getroosten ƒ 500 of meer te betalen voor een
'plaatsvervanger. Ik voer dit aan, ten bewijze ook, dat die plaatsvervanging
een allernadeeligste factor is om voor ons Indisch leger
grootendeels Nederlanders aan te werven. Immers is het zeer verklaarbaar
dat een man die geen afkeer heeft van de militaire dienst (zooals helaas!
met zoovele Nederlanders wel het geval is), eerder bereid zal worden gevonden
tegen veel hoogere betaling een veel gemakkelijker dienst in het vaderland
te verrichten, dan zich voor veel minder geld te laten aanwerven voor
ons koloniaal leger, bekend als hij is met alle daaraan verbonden

116
nadeelige kansen, van sterfte enz., bekend als hij tevens is, met de
weinig benijdenswaardige positie waarin dit leger in de laatste jaren
is geplaatst.
Intusschen schijnt de Regeering tegenwoordig wel het allerminst te
denken aan uitbreiding van ons Indisch leger, daar ik onlangs in een
dagblad heb gelezen dat de werving van Europeanen voor sommige
wapens van dit leger tijdelijk is gesloten. l )
Ten slotte zeg ik tot den Heer BOSSCHER hetzelfde als tot den eersten
spreker. Veel prijs stel ik er op ook hem als een krachtig medestander
te hebben leeren kennen, maar herhaal daarbij nogmaals
mijn leedwezen, dat de tegenstanders dezen avond niet zijn verschenen
of het stilzwijgen hebben bewaard. Daarbij moet ik de mededeelmg
voegen, dat de namen van alle personen wier handelingen dezen avond
door mij in afkeurenden zin zijn besproken (meest allen in het vaderland
aanwezig), en ook de namen van bekende of vermoedelijke tegenstanders
door mij zijn opgegeven aan het Bestuur van „Burgerpligt," met voorstel,
aan allen introductiekaarten te zenden, opdat zij mij zoo noodig zouden
kunnen bestrijden. De geachte Voorzitter zou dat kunnen bevestigen,
ook dat de Heer FRANSEN VAN DE PUTTE zulk eene uitnoodiging heeft
ontvangen.
Eindelijk betuig ik mijn weigemeenden dank aan het Bestuur van
„Burgerpligt," dat mij de gelegenheid heeft geopend, om dit voor ons
land en volk en voor ons Indisch Rijk hoogst gewichtig vraagstuk, in
de hoofdstad in het openbaar te bespreken.
Ik dank dat Bestuur voor zijne medewerking, voor de moeite die het
zich heeft getroost tot bereiking van het doel met het houden dezer
voordracht door mij beoogd.
Deels als een gevolg van het reeds vergevorderde uur, heb ik op
dien avond van 26 Januari 1.1. tot mijn groot leedwezen een verzuim
gepleegd, dat ik wil trachten hier te herstellen.
Aan allen die mij toen zoo lang en zoo geduldig hunne aandacht
hebben geschonken, betuig ik daarvoor nog mijn oprechten dank.
Immers allen zonder onderscheid hebben zij de genoegens van een
i) De tegenwocrdige Minister van K. oloniSn heeft vroeger verklaard dat uitbreiding
der Indische legerformatie slechts op papier mogelijk is. En in de Tweede Kamer
(ik meen in de Zitting van 19 December 1884) heeft de Minister gezegd dat alles reeds
gedaan werd om de werving te bevorderen, dat o. a. telkens in de voornaamste bladen
advertent iën werden geplaatst om de aandacht te vestigen op de gunstige voorwaarden
voor de indiensttreding bij het Indische leger. De Minister houde mij echter de opmerking
ten goede, dat verbetering van den toestand van het N. I. leger, veel meer zal uitwerken
dan alle mogelijke advertentiên.

117
winteravond ten offer gebracht, om hunne aandacht te wijden aan de
voor ons vaderland even gewichtige als treurige Atjeh-quaestie.
De toen aanwezige ingezetenen van de goede Amstelstad, zullen het
mij naar ik vertrouw niet euvel duiden, wanneer ik nog eene speciale
dankbetuiging richt tot de velen, die van andere plaatsen gekomen,
in dit barre jaargetijde zich de ongemakken eener nachtreis en andere
bezwaren hebben getroost, om een bewijs te geven van hunne
belangstelling in dit groote nationale vraagstuk.
Die talrijke opkomst, de warme sympathie-betuigingen die ik op den
avond van 26 Januari mocht oogsten, dat alles heeft de hoop bij mij
verlevendigd dat anderen weldra het initiatief zullen nemen, en in
het belang van ons volk den eersten stap zullen doen om tot oplossing
van dit vraagstuk te geraken.

BIJLAGE D.
118
Gegevens ter beoordeeling van de veriv aar loo zing der
krijgsmacht in N e de r lands cl i-Indië.
Le prince ') qui déclare la guerre sans y être bien préparé
et qui n'a pas assez de forces pour couvrir ses états,
s'expose à sa ruine. La guerre est un fardeau bien pesant,

119
hier tot geen verbetering, zelfs niet tot eenig resultaat mogen leiden.
In het gunstigst geval werden zij met een non possumus beantwoord,
meestal echter werden die vertoogen doodgezwegen of lokten slechts
een medelijdend schouderophalen vati de machthebbenden uit.
Ondanks de vele bloedige en dure lessen door leger en schatkist
sedert bijna 13 jaren betaald, bleven de elkander opvolgende regeeringen,
ook in dat opzicht de ti aditioneele zorgeloosheid getrouw. Dat moet
te meer worden betreurd, omdat de onweerswolken in het Oosten steeds
dreigender, de teekenen van verzet ook in ons Indisch Rijk steeds
menigvuldiger en duidelijker worden.
Daarom acht ik het hier de plaats nog een laatste poging te wagen,
om ook in dit opzicht het nationaal geweten wakker te schudden, om
bij het denkend deel van ons volk gehoor te krijgen voor den zeer
zorgwekkenden toestand van ons Indisch leger, dat nu meer dan ooit
het plechtanker voor ons wankelend koloniaal bestaan moest kunnen zijn,
maar het helaas niet meer is. Ter volledige behandeling van dit onderwerp
zou een lijvig boekdeel worden vereischt. Hier wensch ik mij echter
te bepalen tot eene herinnering aan sommige over den toestand van dit
leger gehouden besprekingen in het geheim Comité-Generaal van
16—20 April 1874, over het ontstaan en het aanvankelijk beloop van
den Atjeh-oorlog. Ik zal die dan laten volgen door eenige mededeelingen
en statistieke opgaven, ontleend aan KIELSTRA'S werk over
dien oorlog, aan de Koloniale verslagen of aan andere vertrouwbare
geschriften. Daarmede zal, naar mijne meening, de zorgwekkende
toestand van ons Indisch leger gedurende de laatste jaren voldoende
worden geschetst.
Door hen die de gedragslijn der Regeering van 1873 en 1874 in zake
Atjeh hebben verdedigd is, als verontschuldiging, dat in den aanvang
van 1873 vloot en leger in alkrtreurigsten of geheel onvoldoenden staat
verkeerden, ook aangevoerd dat die oorlog ons als het ware zou hebben
overvallen.
Dat schijn-argument kan echter geen dienst meer doen,nadatin November
188I eindelijk de officieele bescheiden over het ontstaan van den
Atjeh-oorlog gedeeltelijk publiek zijn gemaakt.
Zoo lezen wij o. a. in het Verslag der Handelingen van het Comité-
Generaal hoe reeds medio i87o, door de toenmalige Regeering op
den voorgrond werd gesteld eene doortastende staatkunde tegenover
Atjeh, en de hoop werd uitgedrukt spoedig ontslagen te zullen zijn van
den band der onafhankelijkheid van Atjeh bij het tractaat van 1824
opgelegd. Dat geschiedde bij een brief den 24"' en Juni 1870 door den
toenmaligen Minister van Koloniën aan den Gouv.-Generaal gericht.
Daarin komt deze merkwaardige zinsnede voor : „Mocht te diçn aanzien

120
„tot dusver te weinig zijn gedaan, wellicht uit bezorgdheid dat eene
„aanraking met Atjeh verder zou leiden dan vooraf te berekenen viel,
„voortaan mag dit geen reden zijn van onthouding, waar inmenging
„plicht is." De Heer C. VAN NISPEN VAN SEVENAER den i7 en April
hierop de aandacht vestigende, herinnerde er tevens aan, hoe reeds
vroeger door een mede-afgevaardigde was gewezen op het feit, dat
dezelfde Minister, éën dag vroeger of een dag later, zich er over
verheugde, dat hij de formatie van het Indisch leger met duizend
man had kunnen verminderen." l )
De Heer VAN LIJNDEN VAN SANDENBURG verklaarde 16 April 1874,
dat de politiek, die tot den Atjehoorlog leidde, „reeds lang was voorbereid,
in voornemens engedachten, maar niet in voorzorgsmaatregelen
„en middelen en daarin lag ook de onvergeeflijke fout." 2 )
En de afgevaardigde GODEFKOI, dienzelfden dag den oorlog in beginsel
besprekende, zeide: „Ik laat daarbij ter zijde den treurigen indruk, die
„de overgelegde stukken op mij gemaakt hebben, ten aanzien van de
„verwaarloozing onzer middelen van defensie in Indié\ want op dezen
Minister van Kolonien (Fransen van de Putte) rust de Gehuld daarvan
niet. 3 )
De Heer C. VAN NISPEN VAN SEVENAER echter gaf dien Minister
deze absolutie niet. Immers 17 April zeide deze afgevaardigde
te recht 4 ): „Men had zich door vroeger plichtverzuim zelf buiten
„staat gesteld dien oorlog te voeren. Men was bekend met den treurigen
„toestand der krijgsmiddelen, uit dat plichtverzuim geboren ; toch maakte
„men oorlog. Men was niet in staat oorlog te voeren en toch deed men
„het. Men had geen de minste notie van den vijand, dien men
„bestrijden ging; toch maakte men oorlog. AVel had men een oogenblik be-
„hoefte gevoeld zich die notie te verschaffen, maar men bezat die niet;
„Men was overtuigd van eigen onwetendheid, en toch maakte men
„oorlog.
„Wat ik dus afkeur, is dat de oorlog
„is begonnen, zonder de noodige kennis, zonder de noodige middelen
„en met de wetenschap dat beiden ontbraken.
„Het meest neem ik echter kwalijk, dat men niet genoegzaam gereed
„was. Ik vraag: wat zou er gebeurd zijn, als eens een groote opstand
') Handelingen Comité-Generaal bl. 31 en 32.
') Handelingen Comité-Generaal bl. 4. Die afgevaardigde er verder op wijzende
hoe men uit de stukken «volkomen bevestigd zag den zeer treurigen toestand der
„Marine en voorts dat men met betrekking tot de kennis van Atjeh in volslagen
„duisternis verkeerde" — liet er op volgen — «dan vraag ik of de bewering te sterk
„is, dat het mislukken der eerste expeditie geheel komt ten laste der Regeering."
*) Handelingen Comité-Generaal blz. 15.
*) » .. ., „ 35-

121.
„in Indie was losgebarsten? In casu wist men drie jaren vooruit, dat
„er oorlog zou ontstaan."
Bij dat oordeel sloot zich geheel aau de afgevaardigde STIELTJES, die
in de zitting van 18 April 1874 o.a. zeide 1 ): „Maar nu aannemende, dat
„de oorlogsverklaring onvermijdelijk was, hangt het toch altijd van de
„Regeering af het daartoe gunstige oogenblik en den meest doelmatigen
„vorm te kiezen.
„Wanneer men niet klaar is, al heeft men de meest gegronde grieven,
„dan doet men onverstandig met den oorlog te beginnen. Wanneer ik
„iemand een pak slaag wil geven (heeft reeds een der sprekers gezegd),
„doch ik heb geen wapenen, dan doe ik dom met niet tot later te
„wachten."
En verder „Mijn grootste grief is dus, dit de oorlog dadelijk
,begonnen is met eene groote landing (met eene land-expeditie) op een
,,oogenblik, dat het leger niet genoeg was aangevuld. Dit was de groote
„fout in alle voorgaande Regeeringen en ook van'deze, want ik herinner
„er aan, dat het getal van de uit te zenden suppletietroepen nooit zoo
„gering is geweest als op de begrooting, die wij een paar maanden
„vóór de eerste expeditie hebben aangenomen. De voorzichtigheid had
„toch medegebracht, dat men minstens een duizend man meer had
„uitgezonden."
Terwijl, zooals wij hiervoren hebben gezien, reeds medio 1870 tegenover
Atjeh eene doortastende staatkunde werd voorgeschreven, waarvan
men voorzag dat zij tot eene ernstige botsing, tot vijandelijkheden
moest leiden, bleef het Opperbestuur echter tot aan het uitbreken van
den door ons aangevangen oorlog zorgeloos en tverkeloos om vloot en
leger in staat te stellen, de zeer zware en moeilijke taak die van beiden
zou gevorderd worden naar behooren te volbrengen.
De verwaarloozing zoowel van de vloot als van het Indische leger
blijkt gedeeltelijk uit het Enquête-rapport over de eerste expeditie, en
nader uit de historische kritiek van den Generaal P. G. BOOMS: „de
eerste Atjehsche expeditie en hare enquête" 3 ) waarbij de enquêtestukken
tot grondslag hebben gediend.
Wat de zeemacht betreft kunnen wij hier kort zijn en volstaan met
er aan te herinneren, dat de Schout bij Nacht GEERLING, Kommandant
der Zeemacht in N.-L, in zijn rapport van 17 Oct. 1874, er op wees,
dat de toestand waarin het Eskader verkeerde, dat wel in de eerste plaats
geroepen werd om een krachtdadig optreden tegen Atjeh te ondersteunen,
„allertreurigst" was. Hij voegde er bij, „en terecht wees de toenmalige
„Kommandant der Zeemacht in de Raadsvergadering van den 21 Februari
„1873 op den onvoldoenden toestand waarin de Zeemacht in Nederlandsch-
') Handelingen Comité-Generaal 65 en 66.
2 ) Oveigedrukt uit de Indische Gids, Mei- en Juni-aflevering 1880.

122
„Indie verkeerde, — een toestand waarop reeds zoo herhaaldelijk vroeger
„de aandacht der Regeering was gevestigd. *)
De strijdbare macht der eerste expeditie bestond, wat de Infanterie
betreft, uit 3 bataljons, daar het bataljon barisan, 1854 officieren en
minderen van Madoera (inlandsche schutterij), blijkens de bij de expeditie
opgedane ervaring 2 ) eerder een slecht voorbeeld, eene belemmering
dan eene versterking kon genoemd worden. Hoewel nu die drie bataljons
uit, en dus ten koste der slagvaardigheid van de overigen gecompleteerd
waren, bleven zij eene 340 onderofficieren en minderen, een zesde, beneden
de organieke sterkte. Van die drie bataljons waren slechts twee bewapend
kunnen worden met achterladers : „de vertraagde uitzending
„uit Nederland van munitie tot achterlaad geweren de Beaumont en
„van de vereischte werktuigen en inrichtingen, om de munitie daar-
„voor hier te lande (Indië) aan te maken, was de oorzaak van den
„onvoldoenden voorraad geconfectioneerde patronen, zooals het ook reeds
„de oorzaak was geweest, dat aanvankelijk zich op Java eenige duizendtallen
de Beaumont geweren bevonden, zonder dat tot de indienststel-
„ling daarvan kon worden overgegaan". 3 )
Het gevolg hiervan was, dat toen 21 Februari 1873 tot de expeditie
naar Atjeh werd besloten, nog slechts één bataljon (het 12 e ) met
Beaumont geweren was bewapend; dat de manschappen van het 9 0
bataljon bij het vertrek (22 Maart) nauwlijks bekend waren met de behandeling
van het nieuwe geweer, en in het schieten daarmede niet of
bijna niet geoefend waren.
Wat de artillerie betreft, bleken de 8 cm. voorlaad kanonnen te zwaar
te zijn om in het zeer doorsneden terrein van Atjeh als veldgeschut
gebruikt te kunnen worden. 4 )
De aan de expeditie toegevoegde compagnie mineurs ging scheep
ter sterkte van 103 man in plaats van 120. 5 )
Hoe allertreurigst het reeds na vier dagen strijdens gesteld was met
de verpleging van de vele gewonden en zieken, uithoofde dat de expeditie
niet over de noodige middelen beschikte en spoed had te maken,
') Historische kritiek: Generaal BOOMS, bl. loi. De allertreurigste toestand waarin
ons Indisch eskader nog steeds verkeert, is door de blokkade politiek van 1884 en
1885 weder duidelijk aan het licht gekomen. Aan verbeteren schijnt echter ook nu
niet te worden gedacht
") Zie o. a. KIELSTRA D. I. blz. 148.
;l ) Enquête rapport bl. 41. Niettemin durfde de Minister van Koloniën FRANSEN
VAN DE PUTTE in de geheime zitting van 18 April 1874 verklaren: «dat het
inscliieten der geweren acht maanden vroeger had kunnen geschieden, dan zouden
8000 man eerder gewapend zijn geweest." Handelingen Comité-Generaal blz. 56.
4 ) Algemeen Verslag Artil. kommd. luit. kolonel BOUMEESTER. Enquête rapport
blz. 306; zie ook Historische Kritiek, generaal BOOMS, blz. 76 en 77.
6 ) Enquête. Getuigenverhoor LXVI.

123
kan men o. a. vernemen uit het Enquête rapport blz. 233—234. ] )
En was nu het legerbestuur in gebreke gebleven ? Neen ! dat had in
die éine maand (21 Februari tot 2 2 Maart) voor de uitrusting der expeditie
gedaan wat mogelijk was, had met die zoo korte tijdruimte als
het ware gewoekerd. s )
Maar de middelen die noodig zouden geweest zijn waren in Indië niet
aanwezig. Immers verklaarde de later opgetreden Kommandant van het
leger, generaal WHITTON, in zijn rapport van 28 November 1874 blz. 28,
dat toen gebleken was, dat om zich op Atjeh te kunnen vestigen en
handhaven, „meer middelen aan personeel en materieel noodig zijn dan
„waarover in April- Mei, /uni 1873 (dus tijdens en nog zelfs na de
„eerste expeditie) kon worden beschikt". 8 )
Maar was het Indisch legerbestuur dan nalatig gebleven om op
den onvoldoenden toestand der krijgsmacht de aandacht der Regeering
te vestigen? Neen! ook in dit opzicht rust de schuld alléén
op de Regeering. Immers uit het beéedigd getuigenverhoor van den
Kapitein G. C. E. VAN DAALÉN, gewezen chef van het kabinet van den
Kommandant vnn het leger, Generaal KROKSEN, blijkt in hoofdzaak,
dat die opperofficier in 1869, 1870 en i87i, „herhaaldelijk heeft gerapporteerd,
dat het personeel en materieel van het leger, aan gehalte
„en kwantiteit, was beneden hetgeen in redelijkheid en in het belang
„van den lande moet geëischt worden; dat die Kommandant van het
„leger alles gedaan en voorgesteld heeft om hierin verbetering te brengen,
„maar dat de Regeering en de Ministers geweigerd of getoefd hebben
„aan zijne voorstellen gevolg te geven." 4 )
Volgens KIELSTRA bestond de landmacht der eerste expeditie bij haar
vertrek, en de non combattanten daaronder begrepen, in totaal uit: 5 )
168 officieren (140 Europeanen, 28 Inlanders).
3198 minderen (1098 Europeanen 2100 Inlanders).
31 oflïcierspaarden en
149 troepenpaarden
en de Marine-landingsdivisie uit:
25 officieren en adelborsten.
402 minderen (319 Europeanen, 83 Inlanders).
Den 8 8l °" April was onze krijgsmacht geland, den io dc " d. a. v.
opgerukt en 17 April 1873 werd de terugmarsch aangenomen naar het
strandbivak.
') Zie „Historische Kritiek" generaal BOOMS, blz. 127—129.
2 ) KIELSTRA D. I. blz. 80.
3 ) Een slotwoord over de eerste Atjehsche expeditie door gêner. P. G. BOOMS, bl. 27.
4 ) Enquête. Getuigenverhoor LXXX.
5 ) KIELSTRA D. I. bl. 76 en 79.

124
Blijkens blz. 314 Enquête-rapport bedroeg het aantal gesneuvelden
en gekwetsten gedurende die weinige dagen 471 officieren en minderen.
Daarvan 36 voor de andere wapens en 28 voor de barisans, blijft 407
voor de 3 bataljons, aanvankelijk sterk, volgens Enquête-rapport blz.
37—38, 1899 hoofden. Het aantal zieken kan veilig gesteld worden op
minstens 5 j^Ct. Bij eene aandachtige beschouwing dezer cijfers, kan
moeilijk worden ontkend dat die verliezen zeer belangrijk waren, al
komt de Enquête-Commissie, die niet onderscheidt tusschen het strijdbaar
en niet strijdbaar gedeelte, en de zieken niet aftrekt, op blz. 174 van
haar rapport tot de conclusie, dat nog slechts (!) een achtste der expeditionaire
manschappen buiten gevecht gesteld was.
Voor het prestige van het Nederlandsch gezag in den Indischen
Archipel werd het dringend noodig geacht, zoodra mogelijk, in een
gunstiger jaargetijde, eene tweede veel sterker, beter uitgeruste en voor
een lang en permanent verblijf geheel ingerichte krijgsmacht naar
Atjeh te zenden.
Daartoe moesten per telegraaf uit Nederland worden aangevraagd,
boven de gewone jaarlijksche suppletie waaraan nog ruim 1000 man
ontbrak : 1 )
10 Kapiteins en 70 Luitenants der Infanterie.
4 Luitenants der Artillerie.
4 „ „ Genie.
20 Officiereu van Gezondheid.
175 Onderofficieren )
205 Korporaals . van de Inf 10 . Art io . Mineurs en Sappeurs.
2870 Manschappen 1
Met inbegrip van de aanvankelijk te Padang achtergelaten reservebrigade
— die echter, door den Generaal VAN SWIETEN ontboden, reeds
in het laatst van Januari en in de eerste dagen van Februari 1874 te
Atjeh aankwam — bestond de Infanterie der tweede expeditie uit elf halve
bataljons, ter gezamenlijke sterkte van : 8 )
208 Europeesche Officieren,
25 Inlandsche „
6354 Minderen.
In tegenstelling met hetgeen bij de eerste expeditie had plaats gevonden
was de Infanterie thans geheel bewapend met Beaumont-geweren
en daarmede goed geoefend.
De geheele expeditionaire macht kon met alle recht eene keurbende
worden genoemd. Maar de schaduwzijde, door de Regeering hierbij
geheel over het hoofd gezien, was, dat voor de aldus „in zes maanden
') KIELSTRA D. II. blz. 174 en 175.
2 ) „ D. II. „ i94.

125
„tijds georganiseerde tweede expeditie, de rest van het Indische leger
gedesorganiseerd moest worden." J )
Met ingrip der bovenbedoelde reservebrigade bedroeg onze strijdmacht: 2 )
385 Officieren en
7889 minderen.
DAARVAN ZIJN IN VIJF MAANDEN TIJDS
OVERLEDEN 3 ) :
Gedurende de expeditie aan cholera en
Na evacuatie wegens ziekte, tot 25 April
1874
Gesneuveld of binnen 24 uur na de ver-
Tengevolge van verwonding tot 25 April
i§74-.
Na evacuatie wegens verwonding tot 25
Te zamen. . . .
Gedurende den veldtocht zijn geëvacueerd :
Te zamen....
g
13
1
5
6
3
28
39
13
52
i
54
42G
181
03
18
8
700
495
195
690
—J
68
10
78
5
I
6
s—
4.
10
5
9
1
5
40
49
47
90
IL
5
130
35
23
5
2
206
288
101
389
H
0
1-3
>
t- 1
03
059
182
100
30
18
1052
Ten einde deze belangrijke verliezen eenigszins te dekken werden bij
verschillende gelegenheden aanvullingen van Java en Padang naar Atjeh
overgevoerd, tot een gezamenlijk cijfer van 55 Officieren en 1553
minderen. 4 )
876
357
1233
Op blz. 49—51 hebben wij eene korte schets gegeven van onzen
toestand op Atjeh na het vertrek van den Generaal VAN SWIETEN. Hier
zullen thans eenige beknopte mededeelingen worden gedaan met betrekking
tot onze strijdmacht. Reeds dadelijk na 's Generaal's terugkeer
') liet stelsel der militaire instellingen van het N. I. leger door W. C. NlEUWEN-
IIUV/.EN, bl. 21.
-) KIELSTRA D. I. blz. 378.
:l ) „ D- L » 377-
*) „ !) I- » 378-

126
werd, op verzoek van kolonel PEL, het achterlaadgeschut, dat Generaal
VAN SWIETEN had weggezonden, weer naar Atjeh teruggevoerd, benevens
eene versterking van 500 man aanvullingstroepen, die medio Juni 1874 te
Atjeh aankwamen. *) De van daar geëvacueerde militairen werden geregeld
door andere vervangen; bovendien kwam n Sept. 1874 te Atjeh eene
versterking van 3 compagniën van het IJ. H. 6e bataljon, den 8 Oct.
d.a.v. nog 1 comp, van dat corps, en 1 comp, mineurs. 2 )
Den 10 Nov. 1874 moest kolonel PEL op nieuw versterking aanvragen
om de behaalde voordeden te kunnen vervolgen en den omtrek
van Kota-Radja geheel van vijanden te zuiveren. Als een gevolg hiervan
kwamen op 8 en 9 Dec. 1874 twee halve bataljons, ieder sterk 18
officieren en 506 minderen, en 1 comp, bereden artillerie, 3 officieren
en 140 minderen, te Atjeh nan. Daarmede was de bezetting van Atjeh
reeds op de dubbele sterkte gebracht van het oorspronkelijk door Generaal
VAN SWIETEN vastgestelde cijfer. 8 ) Het optreden van den vijand,
de daaruit voortgekomen gevolgen hadden daartoe gedwongen.
Geen rekening willende houden met de werkelijkheid^ met de na zijn
vertrek op Atjeh plaats gegrepen gebeurtenissen, bleef Generaal VAN
SWIETEN echter zoo optimistisch mogelijk gestemd. In zijnen meer aangehaalden
brief aan den Gouv.-Generaal, dd. 19 Juli 1874, schreef hij nog : „Als
„men dien weg" — den door hem, aangegevene — „blijft bewandelen,
„zal er geen sprake behoeven te wezen van eene derde expeditie, noch ook
„van het versterken der tegenwoordige militaire macht ; elke maand,
„elke week, ja elke dag zal onze vestiging in weerbaarheid en bewoonbaarheid
zien toenemen, en de troep zijn comfort zien verbeteren,
„terwijl ook de gezondheidstoestand allengs beter en de algemeene toe-
„stand minder abnormaal worden zal". *)
Hoe ook dat optimisme wreed werd gelogenstraft, leeren wij uit
KIELSTRA'S werk over den Atjeh-oorlog, zoowel door de daarin medegedeelde
gebeurtenissen als door de vermelde cijfers " 6 )
Een der te betreuren gevolgen van die verblinding omtrent Atjeh's
werkelijken toestand was, dat in April en Mei 1874 de buitengewone
bepalingen — omtrent de werving van Europeanen en Inlanders, werden
ingetrokken. Ondanks de zoo dure ondervinding bij het aanvangen van
den oorlog opgedaan meende de Regeering, ook nu weder, dat voorzorgen
voor de toekomst onnoodig waren, dat het Indisch leger vooreerst geen
buitengewone voorziening meer noodig had. Nog geen jaar later echter
') KIELSTRA D. II. blz. 20.
") „ D. II. „ 50.
3) „ D. II. „ 73 en 75.
4 ) „ D. II. „ 546. Van 26 April tot het einde van 1874 waren 902
personen overleden en 1917 geëvacueerd; KIELSTRA. D. II. blz. 76.
6 ) KIELSTRA D. II. blz. 94—99 en 194—199.

127
(April 1875) moesten de reëngagementsgelden van Europeanen voor
een 6- en 4Jarig reengagement tot het ongehoord bedrag van / 600 en
ƒ 400 worden opgevoerd, om de bruikbare, geoefende soldaten althans
nog zoo lang mogelijk te kunnen behouden. Voorbarige zuinigheid had
ook ditmaal weder de wijsheid bedrogen.
Thans zullen eenige algemeene opgaven worden gedaan omtrent het
Indisch leger. Ieder onpartijdige die aan deze gegevens eenige aandacht
wil schenken, zal den werkelijken toestand van dat leger kunnen
beoordeelen en zal, dunkt ons, niet meer kunnen twijfelen aan de dringende
noodzakelijkheid tot reorganisatie van onze krijgsmacht. Dat is onvermijdelijk,
tenzij het Nederlandsche volk er vrede mee heeft, dat wij weldra uit
machteloosheid afstand zullen moeten doen van het schoone erfgoed
dat onze koene voorvaderen met het zwaard in de vuist, ook voor
hunne nakomelingen hebben veroverd. l )
De formatie van het leger was in 1874: 1476 officieren en 29194
minderen; werd geleidelijk verhoogd tot 1575 officieren en 33874 minderen
in 1877, om medio 1882, toen men op Atjeh opnieuw in volle
vredesfictie was onder den Gouverneur Pruijs van der Hoeven, te worden
teruggebracht tot 1459 officieren en 31177 minderen. Opmerking verdient
het, dat in 1882 de voor het leger nadeelige factoren inmiddels
veel grooter waren geworden. Immers gedurende meer dan twee jaren
was eene macht van ongeveer 50 officieren en 1600 man, uitsluitend
getrokken uit de Infanterie, gebruikt tot beteugeling van de veepest.
Die troepen hebben vooral in Bantam, in het oostelijkst cordon
door Java, en langs de Tjimanoek, zeer veel geleden door de
ongezondheid der streken waar zij gelegerd waren. Zij moesten
dus dikwijls verwisseld worden. De geoefendheid, bruikbaarheid en
slagvaardigheid van het leger kreeg hiermede dus nog een gevoeligen knak.
De sterkte van het leger bedroeg op 31 Dec. 1871: 1270 officieren
en 28293 minderen; op 31 Dec. 1874: 1332 officieren en 29254 minderen;
steeg tot 1458 officieren en 38905 minderen op 31 Dec. 1877,
en daalde medio 1882 tot 1313 officieren en 30075 minderen.
Van 1 Mei 1874 (na het beëindigen van de tweede expeditie) tot
1 Juli 1882, alzoo over ruim 8 jaren, was de gemiddelde legersterkte
1433 officieren en 34225 minderen. 3 )
Ter juiste beoordeeling van dit cijfer dient echter in het oog te
worden gehouden, dat over dit achtjarig tijdvak :
') En als het erfgoed eenmaal verspeeld is, zal vermoedelijk niemand van hen die
stilzwijgend aanzien, zijn aandeel in die verwaarloozing willen erkennen.
3 ) Op ultimo December 1880, 1881, 1882, 1883 en 1884 was de sterkte van het
leger respectivelijk 3H39, 3° 2 °9, 30051, 28898 en 30823 man.

128
De verpleegden in de hospitalen
De gedetineerden
De afgekeurden voor de velddienst, \
de geschikten alleen voor posten,
hospitaal- of bureaudienst )
De krijgsraad-arrestanten en tijdelijk I
voor de velddienst ongeschikten |
gemiddeld bedroegen 4585 man
378 „
15 28 „
„ 33 : 4 »
Totaal. . . 9805 man
Zoo bleven dus van het geheele leger 24420 minderen beschikbaar
voor de dienst in het algemeen. Hiervan nog aftrekkende 6 °/0, zijnde
het gemiddeld aantal kwaiitierzieken, schrijvers en geemployeerden, komt
men tot een cijfer van 22955 m:in -
Gedurende het tijdvak 30 April 187I tot 1 Mei 1882, werden tot
buitengewone versterking der Atjehsche strijdmacht geleidelijk derwaarts
gezonden, in het geheel:
1
/2 bataljon (42 compagnien) infanterie,
2V2 bataljon barisan van Madoera, 2 batterijen berg-artillerie, 2 compagnien
vesting-artillerie, 2 compagnien mineurs en sappeurs en 1 escadron cavalerie.
/2
Bovendien werden over dat achtjarig tijdvak, per jaar gemiddeld
236 officieren en 5975 minderen naar Atjeh gezonden als gewone aanvulling,
ter vervanging van overledenen, geevacueerden, dienstexperatiën,
enz.
Dit cijfer van 5975 aftrekkende van 22955, verkrijgt men dus (Atjeh niet
mede gerekend) voor het Indisch leger een bedrag van 16980 valide militairen,
waaruit die jaarlijksche
schieden.
aanvulling van 5975 man voor Atjeh moest ge-
Voor niet ingewijden is het noodig te vermelden, dat die + 17000 man
niet in reserve, nimmer dadelijk beschikbaar waren. Integendeel zij
waren elders dringend noodig, steeds dienstdoende en verdeeld over ongeveer
170 posten en garnizoenen in den zoo uitgestrekten Archipel, waar het eene
garnizoen dikwijls dagen en wekens reizens van het andere is verwijderd.
Onder die + 17000 man waren bovendien begrepen alle wapens en diensten.
Vermits nu de bezettingstroepen te Atjeh grootendeels uit Infanterie bestaan,
is het duidelijk dat dit hoofdwapen voor de benoodigde jaarlijksche
aanvulling de grootste nadeden moet ondervinden, zoo in samenh
mg, als in oefening, vereischte rust enz. En die nadeden zal het blijven
ondervinden, zoolang het leger niet op voldoende sterkte wordt gebracht.
De druk door de zoo veelvuldige overplaatsingen en andere mutatiën
veroorzaakt, heeft dan ook steeds en vooral op de Infanterie van
het leger zijn zeer nadeeligen, demoraliseerenden invloed doen gevoelen.
Van die menigvuldige overplaatsingen zijn zeer zware garnizoensdiensten
het onvermijdelijk gevolg; deze geven weder aanleiding tot vermeerdering
van het aantal zieken, en tal van hieruit voortvloeiende omstan

129
digheden zijn weder zeer nadeelig voor het onderhouden eener goede
krijgstucht. Dikwerf toch worden tekortkomingen minder streng of
niet gestraft om de zeer zware en drukkende diensten mogelijk en niet
ondragelijk te maken.
Voor het Indisch leger, met zijne zoo heterogene bestanddeelen, is het
handhaven eener zeer strenge krijgstucht vooral een eerste vereischte;
maar, als zoo even is gezegd, zoovele allerongunstigste omstandigheden,
het gevolg vooral van onvoldoende sterkte, werken mede om de krijgstucht
te ondermijnen.
Bovendien kunnen vele nuttige uitspanningen en afwisseling in de
oefeningen, mede een vereischte om den geest bij den troep opgewekt
te houden, en het overigens eentoonige garnizoensleven wat te veraangenamen,
sedert tal van jaren niet meer plaats vinden, als een gevolg
der uitputting waarin het leger verkeert.
Om hier nog een denkbeeld te geven van de moeilijkheden aan de
aanvulling van de Atjeh-bezetting verbonden *) zij vermeld, dat officieren
en minderen die van daar wegens ziekte worden geëvacueerd, —
wier aantal steeds zeer belangrijk was en nog is — na de evacuatie gewoonlijk
eenige maanden geen dienst kunnen doen, en soms nog langer
ongeschikt blijven voor de dienst te velde.
Ook de voor den militairen dienst finaal afgekeurden, en de geheel of
tijdelijk voor den velddienst ongeschikt verklaarden veroorzaken uit
den aard der zaak vele mutation bij alle korpsen.
En niet minder overplaatsingen veroorzaakt de indeeling van hen,
die door de geneeskundige commission voor een bijzonder klimaat
worden bestemd. Dat aantal werd steeds grooter, en zal in de naaste
toekomst nog toenemen, nu ons leger sedert geruimen' tijd weder door
beri-beri wordt geteisterd. -)
Het streven moet natuurlijk zijn, om die mititairen te doen herstellen
of — uit financieel belang — hen zoo lang mogelijk voor den dienst
te behouden. Met het toenemen dezer categorie, vermeerdert echter
steeds de moeielijkheid voor het legerbestuur om de betrokken militairen
te verplaatsen naar de aangewezen punten, vooral wanneer deze niet in
hetzelfde gewest of dezelfde afdeeling zijn gelegen.
1 ) In 1874 en 1875 geplaatst bij het Departement van Oorlog, heb ik toen reeds
de bezwaren aan die geregelde aanvulling verbonden, ruimschoots ondervonden.
1) Over het ontstaan dezer zoo gevreesde ziekte heelt de majoor der inf. W. E.
BRAUN in het Indisch Militair Tijdschrift Nb. 11 van 1885 zijne denkbeelden medegedeeld
qn de middelen aangegeven, dienaar zijne meening ter bestrijding zouden kunnen
worden beproefd. Uit dat artikel vernemen wij dat het Indisch leger in den aanvang van
1885 een duizendtal Inlandsche militairen overkompleet had, doch dat dit overkompleet
reeds in November 1885 had plaats gemaakt voor een incompleet van
twaalf honderd Inlanders, welk belangrijk verlies voornamelijk is ontstaan door de
beri-beri.
0

130
Niet alleen zijn die zoo veelvuldige doch onvermijdelijke overplaatsingen
zeer kostbaar i), maar zij veroorzaken, zelfs bij de meest voltallige
korpsen, een belangrijk te kort, zoowel aan valide als niet valide manschappen;
zij maken de oefeningen, vooral bij de Infanterie, hoogst
onvoldoende, en doen de dienst te zwaar drukken, zoowel op de officieren
als op de ondergeschikten.
Daarbij komt nog, dat in verschillende deeleu van den Archipel waar
kort geleden onlusten uitgebroken of pas bedwongen zijn, of waar nieuwe
woelingen dreigen, de bezetting zoo voltallig mogelijk gehouden en getracht
moet worden, deze althans voor een goed gedeelte uit valide
manschappen te doen bestaan. Op tal van punten van onzen Archipel
kan deze laatste voorwaarde echter sints lang niet meer worden betracht.
Hiermede deze aanteekeningen besluitende, laat ik nog eenige statistieke
opgaven volgen. Naar ik vertrouw zulleu deze kunnen dienen tot
aanvulling en tevens tot bewijs, dat ik voor mijne slechts oppervlakkige
schets — de ZEER ZORGWEKKENDE toestand van ons Indisch leger, —
geene te donkere kleuren heb gekozen.
») Reeds dikwijls is gezegd dat het ware bedrag der oorlogskosten gedurende onzen
dertlenjarigen Atjehoorlog, tot heden, zelfs bij het Ministerie van Koloniën nog niet
bekend is. Die kosten moeten worden onderscheiden in directe en indirecte ; de
laatste noemt men de uitgaven met den oorlog in verband staande. In zijn hiervoren
aangehaald geschrift: „het stelsel der militaire instellingen voor het Indische leger,"
vermeldt de kapitein NIEUWENHUYZEN, dat de directe en indirecte uitgaven gedurende
de jaren 1873, 1874 en 1875 alléén voor het transportwezen te water de som van
van pi. m. veertien millioen hebben bedragen. Eri verder deelt hij mede dat, volgens
schatting, aan directe en indirecte uitgaven gedurende de eerste vijf jaren van den
oorlog is uitgegeven pi. m. een honderd millioen.

À
t GESMEUVELD.
% «.
4
1875
1876
1877
1
1878
1 1
M ^ j
12
38
29
18
1879' 26
I88O; 22
1881; 1
1882 6
1883: 22
188 1 27
181
OVERZICHT van de verliezen door het leger in Nederlandsch-Indie
geleden v/m de jaren 1875 t/m 1884, met afzonderlijke opgave
betreffende het gouvernement Atjeh en onderhoongheden.
. 1 J
S ' <
-3 ' O
- 1 H
Onder de overledenen
/un begrepen de militai- j
( IVFRI EDEN
ren benede . n de P rang van UVr,KLLUts. officier, die stierven aan |
il. de gevolgen van in den
' strijd bekomen wonden.
Hun aantal bedraagt:
". 1 .
§. 1 -3
S : -»s
'i
J
<
O
H
= 1
i
— 18 30 1426 20 968 2414i 20
1 34 73 1435 25 11146 2606 39
7 24 60 1131 19 1173 2323 28
1 22
16
41 824: 7
42 ' 715, 11
97fi|1807 37
1 I
I
893 1619' 16
-
8
2
8
13
17
30 \ 444 2 652 10981 11
3 613 10 603 1226 8
H 531 1 , 4.58 99C ;
35 568, 6 612118C
!
44 35 1 — 54 5 891
1
17
2 ! 18 40 1316 5220 25.21
(2221) (37.46)
1 50 i 90 1398 8951 15.61
(3323) (20.88)
3 17 ; 48 944 9422 10.01
(3527) (10.94)
1
8
42 ', 80
25 ' 44
778 10454 i 7.44
(4643) (5.72)
865 ' 7543 i 11.47
(3105) ',(10.14)
— 8 19 345 6999 \ 4.93
l i
(3305)1 (2.76)
— 5 . 13 182 6082
(3175)
1
j — 10 27 2201 5823
!(3036)
j 24 11 ' 35 i 299
1
i' 18 — i 10 28
1
1 5.56i 3.05
!
5.91' 3.10
4 28| 4.11
3.47i 2.81
2.77i 3.14
2.73 2.52
2.99 5.02 2-43
(1.82) 1
3.78 3.341 1 2.22 „
(3.22)
j
5983 1 4.99 4.85 2.38
1 1(3022) (4.76)
35 M 6295 1 5.67 2.48} 1.75
| (3148: 1 (4.38)
l
a Het aantal Officieren (in deze rubriek niet begrepen) die sneuvelden'en
aan de in den .strijd bekomen wonden bezweken, bedroeg respec-
tivelijk in:
1875
1876
1877
1878
1879
1880
1881
1882
1883
1884
1
^5 1
<
H
O
PCt. gewijze
Onder de totaalcijfers verhouding
der overledenen van de overkomen
alleen voor ledenen tot
Atjeh d>= gcmiden
onderhoorighcden. delde leger-
b.
allen Europeanen.
Sterkte
Sterfte sJlfll
DPI 'S"
3
2 °
s

182
b. De in deze kolom vermelde cijfers bevatten mede de overledenen
onder de van Atjeh en onderhoorigheden naar Padang en Batavia geevacueerden,
voor zooveel zij stierven aan de onmiddelijke gevolgen
hunner in Atjeh opgedane ziekte.
c. De tusschen ( ) geplaatste cijfers in de/.e rubriek duiden de sterkte
aan van de Europeanen en de percentsgewijze sterfteverhouding onder hen.
d. In deze kolom zijn ook begrepen wat aangaat de jaren 1875 t/m
'78 de cijfers voor Benkoelen, 1879 t/m '82 die voor Benkoelen en
Billiton en wat 1883 en 1884 betreft alleen die voor Billiton.
e. Behalve de cijfers voor Atjeh en onderhoorigheden zijn onder
deze totalen niet opgenomen: voor de jaren 1875 t/m '78 de opgaven
betreffende Benkoelen: voor 1879 t/m '82 die voor Benkoelen en Billiton;
en voor 1883 en '84 alleen niet die voor Billiton (vergelijk noot d.)
Het aantal uit Nederland aangebrachte suppletietroepen bedroeg over:
1875
1876
—
—
4369
3787
waarvan
n
+
11
68
74
pCt. vreemdelingen.
n //
1877 3214 n 11 72 «
u
1878 — 2120 a n 65 «
11
1879
1880
1881
—
—
—
1740
1361
1515
a
11
n
n
11
u
56
41
37
«
u
u
u
„
n
1882 — 1818 h 11 31 II
u
1883 — 1472 II u 30 II
11
1884 — 1854
32
II
He . aantal Reen^agementen van Em opeanen, Afrikanen en Inl anders
bedroeg over :
Voor céii jaar. V. or tn PO . aren. Vuor vier jaren. Voor zes jaren
1875
1876
\ Europeanen
I Afiïk. en Ini.
j Europeanen
\ Afrik. en Ini.
261
213
179
129
559
360
497
5
162
157
112
128
1464
1603
830
1162
1877 S Europeanen
1 Afrik. en Ini.
1S78 1 Europeanen
Afrik. en Ini. 1
1879 s Europeanen
Afrik. en Ini. 1
1880 j Europeanen
1 Afrik. en Ini.
57
63
46
69
38
124
39
107
329
291
309
318
318
376
270
422
52
124
50
103
50
911
58
122
485
1056
372
837
432
1218
458
1229
1881
1882
!
\
i
Europeanen
Afrik. en Ini.
Europeanen
Afrik. en Ini.
51
115
60
87
512
538
515
546
86
146
70
151
1062
1934
1021
2020
11
II
11

1883
1884
1 Europeanen
i Afrik. en Inl.
\ Europeanen
' Afrik. en Inl.
35
122
40
137
133
603
477
629
350
64
117
36
82
862
1352
632
580
Gedurende het vijfjarig tijdvak van 1868 t/m 1872, dat is dus vóór
den Atjehoorlog, werden uit de sterkte van het N. I. leger afgevoerd,
in het geheel i5 2Ó 3 rnan
Over de vijf oorlogsjaren 1875 t/m 1879 bedroeg datcijfer 27383 „
,, het vijfjarig tijdvak 1880 t/m 1884 „ „ „ 23535 „
Gedurende die eerste, tweede en derde vijfjarige tijdvakken bedroeg
het aantal Europeanen die de gelederen verlieten of daaraan ontvielen
respectivelijk 7268, 13321 en 10953 man. Al/.oo klom het cijfer deigemiddelde
verliezen voor het geheele leger van 3053 (1868 t/m 1872)
tot 5477 (1875 t/m 1879) om na hut feitelijk beëindigen van den oorlog
in Groot-Atjeh, weder te dalen tot 4707 (1880 t/m 1884).
Over de drie genoemde vijfjarige tijdvakken steeg het verlies alléén
aan Europeanen van 1456 (1868 t/m 1872) tot 2662 (tweede tijdvak)
om na 1879 (derde tijdvak) tot 2191 te dalen.
De zaakkundige afgevaardigde STIELTJES besloot zijne op 18 April
1874 uitgesproken rede met deze woorden: „Wat ik" (behalve de begane
misslagen der Regeering) „nog meer betreur en afkeur is, dat de maatregelen,
die genomen (moesten) worden om het leger te land zoodanig te
„versterken dat het beter wordt dan in i87o, uitblijven, alsook de geheele
„omwerking van het Indische leger, — want ingrijpende maatregelen
„zullen voor land en zeemacht noodig zijn". l )
Sedert die eerlijke, helaas ! ook reeds gestorven vaderlander, deze woorden
sprak zijn reeds bijna 12 lange jaren voorbijgegaan, maar nog altijd
wacht het Indisch leger op die omwerking en versterking die toen reeds in
's Lands Raadszaal zoo dringend noodig werden geacht. Vermoedelijk
zal het daarop wel blijven wachten tot dat het te laat en dus niet meer
noodig zal zijn. Immers reeds sedert eenige jaren werd de aandacht
onzer bestuurders telkens gevestigd op de kenteekenen van een geschokt
moreel, van eene verslapping der krijgstucht en van weinige geoefendheid
van ons leger, werd tevens aangedrongen op middelen ter verbetering en
op uitbreiding. Diezelfde bestuurders wees men er meermalen op dat
met dien zorgwekkenden toestand onzer krijgsmacht, de vastheid van
ons gezag in Indië twijfelachtig en geenszins verzekerd is. Maar in stede
van ook in dit opzicht naar welgemeende waarschuwingen te luisteren,
meent het hooge gezag wellicht in 's lands belang te handelen met de oogen
te sluiten voor de treurige werkelijkheid.
i) Handelingen Comité Generaal I>1/. 66.

134
Toen de Gouverneur Generaal MR. P. MIJER op i Januari 1872 den
schepter over ons Indisch Rijk aan andere handen overgaf sprak hij ook
deze beteekenisvolle woorden: „meer dan ooit bevestigt het zich dat
„bezittingen en koloniën zijn een staat in embryo, en dat een staat niet
„is een werktuigelijk produkt, maar een organisme dat leeft, aan welks
„ontwikkeling men wel een e richting geven kan, maar waarvan men
„niet kan maken wat men wil."
Sedert zijn veertien jaren voorbijgegaan, jaren die meer nog dan
eenig vroeger tijdvak, de juistheid dezer ook voor het leger geheel
toepasselijke woorden hebben bevestigd. Sedert hebben reeds twaalf
Ministers elkander op den kolonialen zetel vervangen, maar geen hunner
schijnt nog de waarschuwing indachtig te zijn geweest die in de woorden
van den Oppei landvoogd zoo duidelijk lag opgesloten.
Geen hunner schijnt nog te hebben ingezien, „dat het Indische leger
te kostbaar is, om het langer te doen geblikt gaan onder een stelsel van
„instellingen en eene politiek, die reeds voldoende door de feiten veroordeeld
zijn." l )
Geen hunner schijnt nog tot het besef te zijn gekomen, dat ook onze
kolomen niet behouden kunnen blijven door eene duistere hoogere politiek,
door tractaten en verdragen, en door de machtspreuk Help Uzelven
in toepassing te brengen.
Geen hunner schijnt te hebben ingezien, dat dit behoud in de eerste
plaats moet worden verzekerd door een voldoende sterk en gezond,
door een goed geoefend en gedisciplineerd, door een krachtig georganiseerd
eii slagvaardig leger.
Geen hunner schijnt te hebben begrepen, dat het een eisch is der
philantropie^ der utiliteit en der moraliteit, ons leger in het verre
Oosten, in staat te stellen zijne, sedert jaren te zware en te omvattende
taak, naar behooren te kunnen volbrengen.
Dat eischt echter de waardigheid van Nederland, althans /00 het zich
nog de tweede koloniale mogendheid wil blijven noemen; dat eischen
ook het belang van ons volk en onze nationale eer.
') I Iet stelsel dei militaire instellingen voor het Indische leger, door W. C. XlliCWEN-
HUYZKN. bh. 28.

GROOT ATJEH
VERKLARINGEN,
Rood gearceerd ) T^CT-TTT- ,-T-XT.
met roode stip- P O S I van GENERAAL PEL
pels ) op 30 APRIL 1875.
BESTAANDE VERSTERKINGEN
Zwart gearceerd j OPENGEKAPT TERREIN.
Groote punten en 1
schuin geschre- ! LAATST VERLATENE VER-
STERKINGEN.
De Nederland- ) STANDPLAATSEN van de COMsche
vlagjes. . . j MANDANTEN der LINIEN.

n
uui"-StooüiflfükkeiJj, J. H Bu
-^" '-'"T* »-r -
- » TL